📜
චිත්තසඞ්ගහ-පරමත්ථදීපනී
17. ඉදානි උද්දෙසක්කමෙන චිත්තං තාව නිද්දිසන්තො තත්ථ චිත්තන්තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු චතූසු අභිධම්මත්ථෙසු. තාව පථමං. චත්තාරො විධා පකාරා යස්ස තං චතුබ්බිධං.
18. කාමාවචරන්ති එත්ථ කාමීයතීති කාමො. කාමෙන්තිවා එත්ථ සත්තා අවික්ඛම්භිතකාමරාගත්තා කාමරතියාඑව රමන්ති. න උපරිභූමීසු විය ඣානරතියාති කාමො. එකාදසවිධා කාමභූමි. නනු චෙත්ථ ඣානලාභිනොපි සන්තීති. න න සන්ති. තෙපන කදාචි දෙවාති නත්ථෙත්ථ දොසො. අවීචිනිරයාදයො කථං කාමීයන්ති. කථඤ්ච තත්ථ සත්තා කාමරතියා රමන්තීති. නිමිත්තස්සාදවසෙනවා භවනිකන්තිවසෙනවාති. මරණකාලෙ හි උපට්ඨිතා නිරයග්ගිජාලා සුවණ්ණවණ්ණාවිය ඛායන්ති. එකො කිර මිච්ඡාදිට්ඨිකො බ්රාහ්මණො මරණමඤ්චෙ නිප්පන්නො හොති. තස්ස ආචරියබ්රාහ්මණා සමීපෙ ඨත්වා බ්රහ්මලොකං භො ගච්ඡාති වදන්ති. තස්සපන අවීචිනිරයෙ අග්ගිජාලා උපට්ඨහන්ති. තදා සො භො ආචරියා සුවණ්ණවණ්ණා පඤ්ඤායන්තීති ආහ. එස භො බ්රහ්මලොකො. තත්ථ ගච්ඡාති වදන්ති. සො කාලඞ්කත්වා අවීචිම්හි උප්පජ්ජි. එවං නිමිත්තස්සාදවසෙන තෙ කාමීයන්ති. තත්ථ උප්පන්නානංපි භවනිකන්තිනාම හොතීති. අපිච, තත්ථ උප්පන්නා අවික්ඛම්භිතකාමරාගාඑව හොන්ති, ඔකාසෙ සති කාමරතියා රමිස්සන්ති යෙවාති. තස්මිං කාමෙ අවචරතීති කාමාවචරං. ¶ එත්ථච අවචරතීති පදස්ස උප්පජ්ජතීති අත්ථො න ගහෙතබ්බො. සො හි අත්ථො පාළියාච නසමෙති. නානාදොසයුත්තොච හොතීති. යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නාති හි පාළියං වුත්තං. යදි චෙත්ථ සො අත්ථො අධිප්පෙතො සියා. එවං සභි එත්ථාවචරා එත්ථුප්පන්නාති වුත්තං සියා. නපන වුත්තං. නච පරියාපන්නසද්දො උප්පන්නසද්දෙන සහ සමානත්ථොති සක්කා වත්තුං. න හි ලොකුත්තරචිත්තානි තීසු භවෙසු උප්පන්නා නිපි තත්ර පරියාපන්නානියෙව හොන්තීති. එවං තාව පාළියා නසමෙතීති.
යදිච සො අත්ථො ගහිතො සියා. එවඤ්ච සති තස්මිං කාමෙ යෙ මහග්ගත ලොකුත්තරධම්මා උප්පජ්ජන්ති. තෙසංපි කාමා වචරතාපත්තිදොසො රූපාවචරතාදි මුත්තිදොසොච ආපජ්ජති. යෙච කාමාවචරධම්මා රූපාරූපභූමීසු උප්පජ්ජන්ති. තෙසඤ්ච රූපාරූපා වචරතා පත්තිදොසො කාමාවචරතා මුත්තිදොසොච ආපජ්ජතීති. නනු යෙභුය්යවුත්තිවසෙනපි කෙසඤ්චි නාමලාභො හොති. යථා වනචරකො සඞ්ගාමාවචරොති. තස්මා ඉධපි තෙසං ධම්මානං අත්තනො අත්තනො භුම්මීසු උප්පන්නබහුලත්තා කාමාවචරාදි නාමලාභෙ සති න කොචි දොසොති.න. එවඤ්හි සති ලොකුත්තර ධම්මානං කාමාවචරතාදි මුච්චනත්ථං යෙභුය්යෙන උප්පන්නභූමි විසුං වත්තබ්බා සියා. න ච සා නාමභූමි අත්ථි. යත්ථ තෙ යෙභුය්යෙන උප්පජ්ජන්තීති. තෙහි උප්පජ්ජන්තා තීසු භවෙසු එව උප්පජ්ජන්ති. තස්මා තෙසං කාම රූපාරූපාවචරතාපත්තිදොසො දුන්නිවාරො සියාති. එවං නානාදොසයුත්තො හොතීති. තස්මාස්ස තථා අත්ථං අග්ගහෙත්වා එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නාති භගවතා සංවණ්ණිතෙන පාළිනයෙනෙවස්ස අත්ථො ගහෙතබ්බොති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. කාමෙ අවචරති පරියාපන්නභාවෙන තස්මිං අජ්ඣොගාහෙත්වා චරති පවත්තතීති කාමාවචරන්ති. පරියාපන්නභාවොචනාම අත්තනො ආධාරභූතෙන තෙන කාමෙන සහ සමානජාතිගොත්තනාමතා සඞ්ඛාතෙහි පරිතොභාගෙහි තස්මිං කාමෙ ආපන්නභාවො අනුප්පවිට්ඨ භාවො. අන්තොගධභාවොති වුත්තං හොති. සොච තථා ¶ පරියාපන්නභාවො පරිග්ගාහිනියා කාමතණ්හාය කතොති දට්ඨබ්බො. එත්තාවතා යෙධම්මා රූපාරූපසත්තසන්තානභූතාපි මය්හං එතෙති කාම තණ්හාය පරිග්ගහිතා කාමෙ පරියාපන්නාව හොන්ති. තෙ කාමාවචරානාමාති සිද්ධා හොන්ති. රූපාරූපා වචරෙසුපි අයං නයො නෙතබ්බො. තෙසුපන රූපතණ්හා අරූපතණ්හාච පරිග්ගාහිනී තණ්හා දට්ඨබ්බා.
යෙපන ධම්මා තිණ්ණං තණ්හානං පරිග්ගහවිමුත්තා හොන්ති. තෙ තීසු භවෙසු උප්පන්නාපි තත්ර අපරියාපන්නාඑව හොන්තීති ලොකුත්තරා නාම ජාතාති වෙදිතබ්බා. එත්ථච පට්ඨානෙ ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දං නීවරණං පටිච්ච උද්ධච්චනීවරණන්තිආදිනා අරූපසත්තසන්තානෙපි කාමච්ඡන්දසඞ්ඛාතාය කාමතණ්හාය උප්පත්ති වුත්තා. තස්මා රූපාරූප භූමීසු උප්පන්නානං කාමධම්මානං පරිග්ගාහිනීතණ්හා රූපාරූපසත්තසන්තාන ගතාපි දට්ඨබ්බා. පාළියං කාමච්ඡන්දනීවරණන්ති ඉදං නීවරණජාතිකත්තා වුත්තං. න හි ඣානභූමීසු එකන්තනීවරණකිච්චානි නීවරණානි සක්කා ලද්ධුන්ති. අත්ර කාමභෙදො වත්තබ්බො. ද්වෙකාමා කිලෙ සකාමොච, වත්ථුකාමොචාති. තත්ථ ථපෙත්වා රූපාරූපරාගෙ අඤ්ඤො සබ්බොපි ලොභො ඉමස්මිං චතුබ්භූමිපරිච්ඡෙදෙ කිලෙ සකාමොනාම. ථපෙත්වාච රූපාරූපාවචරධම්මෙ අඤ්ඤෙ සබ්බෙපි තීසු භූමීසු උප්පන්නා කාමාවචරධම්මා වත්ථුකාමොනාමාති. යංපන අට්ඨසාලිනියං සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා වත්ථුකාමොති වුත්තං. තං මහානිද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨෙන සුත්තන්තිකපරියායෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. න හි රූපාරූපාවචරධම්මා අභිධම්මෙ කාමනාමෙන වුත්තා අත්ථීති. [කාමාවචරපදං]
19. රූපාවචරං අරූපාවචරන්ති එත්ථ රූපාරූපසද්දා තාසු භූමීසු නිරුළ්හාති දට්ඨබ්බා. අපිච ද්වෙ භූමියො රූපභූමි, අරූපභූමීති. තත්ථ රුප්පනලක්ඛණං රූපං යත්ථ නත්ථි, සා චතුබ්බිධා භුම්මි අරූපභූමිනාම. සෙසා සත්තවීසතිවිධා භුම්මි රූපභූමිනාම. තත්ථච හෙට්ඨා එකාදසවිධා භුම්මි ඔළාරිකෙන කාමෙන විසෙසෙත්වා කාම භූමීති වුත්තා. උපරි සොළසවිධා භුම්මි රූපභූමිඉච්චෙව වුත්තාති දට්ඨබ්බා. යත්ථපන තණ්හාවා ඣානානිවා රූපාරූපසද්දෙහි වුත්තානි. තත්ථ ¶ නිස්සයස්සනාමං නිස්සිතෙ ආරොපනවසෙන නිස්සයොපචාරො වෙදිතබ්බො. යත්ථච කාමාවචරාදිසද්දෙහි භූමිඑව වුත්තා. තත්ථ නිස්සිතස්ස නාමං නිස්සයෙ ආරොපනවසෙන නිස්සිතො පචාරොති. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං කාමාවචරපදෙ වුත්තනයමෙවාති. අයමෙත්ථ තෙභූමක පරිච්ඡෙදෙ පාළිඅනුගතා පරමත්ථදීපනා. යථාහ –
කතමෙ ධම්මා කාමාවචරා. හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තීදෙවෙ අන්තො කරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපා වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං. ඉමෙධම්මා කාමාවචරා. කතමෙ ධම්මා රූපාවචරා. හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තො කරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්සවා උපපන්නස්සවා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්සවා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරා. කතමෙ ධම්මා අරූපාවචරා. හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා යතනුපගෙ දෙවෙ අන්තො කරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ. ල. ඉමෙ ධම්මා අරූපාවචරාති.
[19] ටීකාසු පන
යථාවුත්තං සුවිසදං පාළිනයං අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤථා වචනත්ථාච විනිච්ඡයාච එත්ථ වුත්තා. සබ්බෙ තෙ සාරතො න පච්චෙතබ්බාති.
නනු අට්ඨසාලිනියමෙව තෙච අඤ්ඤෙච අත්ථා වුත්තාති. සච්චං. භූතංපන සුවිසදං පාළිඅනුගතං අත්ථං ඤත්වා කිංවික්ඛෙපෙනාති.
20. ලොකුත්තරන්ති එත්ථ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො වුච්චති යථාවුත්තො තෙභූමකධම්මො. යථාහ ලුජ්ජති පලුජ්ජතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා ලොකොති වුච්චතීති. එවං සන්තෙ ලොකුත්තරධම්මානංපි නිබ්බානවජ්ජානං ලොකතාපත්ති සියා. කස්මා, තෙසංපි ¶ ලුජ්ජනපලුජ්ජනධම්මත්තාති. නසියා. යත්ථ හි නිච්චො ධුවො සස්සතොති මහාජනස්ස මිච්ඡාගාහො නිවිසති. තත්ථෙව තස්ස නිවාරණත්ථං අයං ලොකසමඤ්ඤා නියමීයති. තස්මා සබ්බසො මිච්ඡාගාහවිමුත්තානං තෙසං ලොකතාපත්ති නත්ථීති වදන්ති. යෙසංවා ලුජ්ජනංපලුජ්ජනඤ්ච මහාජනස්ස පාකටං. තෙසඤ්ඤෙව ලොකතාසිද්ධීති නත්ථි ලොකුත්තරානං ලොකත්තප්පසඞ්ගොති. ලොකතො උත්තරතීති ලොකුත්තරං. මග්ගචිත්තං. තතො උත්තිණ්ණන්ති ලොකුත්තරං. ඵලචිත්තං. නිබ්බානංපන ඉධ නලබ්භතීති. උත්තරණඤ්චෙත්ථ තණ්හාත්තයග්ගාහ විමුත්තියා තීසු ලොකෙසු අපරියාපන්නභාවොයෙව. සොච අපරියාපන්නභාවො කෙසං ධම්මානං අධිට්ඨාන භූතොවිය ගය්හතීති විසුං එකා චතුත්ථී අවත්ථාභූමිනාමාති.
චතුබ්භූමිවිභාගස්ස පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.
21. එවං චිත්තං භූමිභෙදෙන හීනපණීතා නුක්කමතො චතුධා නිද්දිසිත්වා ඉදානි තදෙව චතුබ්බිධං චිත්තං යථානිද්දිට්ඨක්කමෙන විභජන්තො පථමං කාමාවචරචිත්තං. තත්ථච හීනං අසොභණචිත්තං. තත්ථච සබ්බහීනං අකුසලචිත්තං තාව දස්සෙතුං සොමනස්සසහ ගතන්තිආදිමාහ. එත්ථච කාමාවචරචිත්තස්සපි අකුසලාහෙතුක සහෙතුකානුක්කමො හීන පණීතානුක්කමවසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො.
[20] විභාවනියං පන
උපරි වුච්චමානානං බහූනං චිත්තානං සොභණසඤ්ඤාකරණසුඛත්ථං අප්පකෙ පාපාහෙතුකෙයෙව පථමං දස්සෙන්තොති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
තදත්ථො හි යථාවුත්තහීනාදික්කමෙනෙව සිද්ධොති.
[21] යඤ්ච තත්ථ
තෙසු තෙසුච භවෙසු ගහිතප්පටිසන්ධිකස්ස සත්තස්ස ආදිතො වීථිචිත්තවසෙන ලොභසහගත චිත්තුප්පාදාන මෙව සම්භවතො තෙයෙව පථමන්ති වුත්තං. තංපි නයුජ්ජති.
ආදිතො ¶ වීථිචිත්තවසෙන මනොද්වාරා වජ්ජනස්සෙව සබ්බපථමං උප්පජ්ජනතොති. අකුසලෙසු පන ලොභමූල චිත්තං බහුකඤ්ච හොති. ද්වීහි වට්ටමූලෙහි යුත්තත්තා පධානං පාකටඤ්ච හොතීති තදෙව පථමං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
22. තත්ථ සුන්දරං මනොති සුමනො. සිනිද්ධචිත්තං. න හි අනවජ්ජට්ඨෙන සුන්දරතා ඉධ යුත්තාති. සුන්දරං මනො එතස්සාභිවා සුමනො. සිනිද්ධචිත්තසමඞ්ගී පුග්ගලො. සුමනස්ස භාවො සොමනස්ස. මානසිකසුඛවෙදනායෙතං නාමං. එත්ථච සුමනස්ස භාවොති තස්මිං චිත්තෙ පුග්ගලෙවා සුමනාභිධානස්සවා අයං සො සුමනොති සුමනබුද්ධියාවා පවත්තිනිමිත්තන්ති අත්ථො. භාවොති හි අභිධානබුද්ධීනං පවත්තිනිමිත්තං වුච්චති. භවන්ති පවත්තන්ති අභිධානබුද්ධියො එතස්මින්ති කත්වා. එතස්මින්ති ච නිමිත්තෙ භුම්මං. යථා නාගො දන්තෙසු හඤ්ඤතෙති. යථා හි තත්ථ අත්තනො දන්තනිමිත්තං දන්තයුත්තෙ නාගෙ හනනප්පවත්ති හොති, එවමිධපි තං වෙදනානිමිත්තං වෙදනායුත්තෙ මනස්මිං පුග්ගලෙවා අභිධානබුද්ධියො පවත්තන්තීති. භවන්ති බුද්ධිසද්දා එතෙනාති භාවොතිච වදන්ති. එතස්මාති ච අපරෙ. සොමනස්සෙන සහ එකතො ගතං පවත්තන්ති සොමනස්සසහගතං. සොමනස්සවෙදනාසම්පයුත්තන්ති අත්ථො. දස්සනං දිට්ඨි. සා පන සම්මාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන දුවිධා. ඉධ මිච්ඡාදිට්ඨියුත්තා. අකුසලාධිකාරත්තා. දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං. යථා ගූථගතං මුත්තගතන්ති. දිට්ඨිගතෙන සමං පකාරෙහි යුත්තන්ති දිට්ඨිගත සම්පයුත්තං. දිට්ඨිගතෙන එකුප්පාදතාදීහි පකාරෙහි සමං එකීභූත මිව යුත්තං සංසට්ඨන්ති අත්ථො. අසඞ්ඛාරිකමෙකං සසඞ්ඛාරිකමෙකන්ති එත්ථ සඞ්ඛාරොති පුබ්බාතිසඞ්ඛාරො. සොච දුවිධො පයොගො, උපායොචාති. තත්ථ ආණත්තියාවා අජ්ඣෙසනායවා තජ්ජෙත්වා වා ඉදං කරොහීති පරෙහි කතො කායවචීපයොගො පයොගොනාම. ආණත්තාදිනාපන විනාව කම්මස්ස කරණත්ථං තං තං උපායං පරෙ ආචික්ඛන්ති. අකරණෙ ආදීනවං කරණෙච ආනිසංසං දස්සෙන්ති, කතිකංවා කරොන්ති, දණ්ඩංවා ථපෙන්ති, සයමෙව වා තං තං කාරණං අනුස්සරති, පච්චවෙක්ඛති. එවමාදිනා නයෙන ¶ උපායො අනෙකවිධො. සො දුවිධොපි ඉධ සඞ්ඛාරො නාම. සඞ්ඛරොති අත්තනො පකතියා කාතුං අනිච්ඡමානං චිත්ත සන්තානං අකාතුං අදත්වා කරණත්ථාය සංවිදහති තස්මිං තස්මිං කම්මෙ පයොජෙතීති කත්වා. යොපන පච්චයගණො තෙන සඞ්ඛාරෙන විරහිතො හොති. සො අසඞ්ඛාරො. යොපන තෙනසහිතො හොති. සො සසඞ්ඛාරොති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –
සහ සඞ්ඛාරෙනාති සසඞ්ඛාරො. තෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන සඋපායෙන පච්චයගණෙනාති අත්ථොති.
එත්ථච පච්චයගණොති ආරම්මණාදිකො සාධාරණො පච්චය ගණො අට්ඨකථායං වුත්තො. අසාධාරණොපන කුසලකම්මෙසු සප්පුරිසුපනිස්සයාදිකො අකුසලකම්මෙසු අසප්පුරිසුපනිස්සයාදිකො පච්චයගණො විසෙසෙත්වා යොජෙතුං යුත්තො. සොපන යදා දුවිධෙන සඞ්ඛාරෙන විනා සයමෙව චිත්තං අසංසීදමානං කත්වා උට්ඨාපෙති සමුට්ඨාපෙති, තදා සොඅසඞ්ඛාරොනාම. යදාපන තෙන විනා සයමෙව චිත්තං උට්ඨාපෙතුං සමුට්ඨාපෙතුං නසක්කොති, සඞ්ඛාරං සහායං ලභිත්වාව සක්කොති, තදා සො සසඞ්ඛාරොනාම. ඉති අසඞ්ඛාරො සසඞ්ඛාරොතිච ඉදං පච්චය ගණස්සෙව නාමං. න චිත්තස්ස. චිත්තංපන අසඞ්ඛාරෙන සුද්ධෙන පච්චයගණෙන උප්පන්නං අසඞ්ඛාරිකං. සසඞ්ඛාරෙන පච්චයගණෙන උප්පන්නං සසඞ්ඛාරිකං, උප්පන්නත්ථෙ හි අයං ඉකපච්චයොති. යස්මිං සමයෙ අකුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං සසඞ්ඛාරෙනාති හි පාළියං වුත්තන්ති. එත්ථච සසඞ්ඛාරෙන පච්චයගණෙන උප්පන්නං හොතීති යොජෙතබ්බන්ති. අයමෙත්ථ අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකපදෙසු පරමත්ථදීපනා.
[22] ටීකාසු පන
ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා චිත්තමෙව අසඞ්ඛාරං සසඞ්ඛාරන්ති ච ගහෙත්වා යං වුත්තං, ‘‘නත්ථි සඞ්ඛාරො අස්සාති අසඞ්ඛාරං. තදෙව අසඞ්ඛාරිකං. සහ සඞ්ඛාරෙන වත්තතීති සසඞ්ඛාරං. සසඞ්ඛාරමෙව ¶ සසඞ්ඛාරිකන්ති ච. සො යස්ස නත්ථි. තං අසඞ්ඛාරං. තදෙව අසඞ්ඛාරිකං. සඞ්ඛාරෙන සහිතං සසඞ්ඛාරි කන්ති ච’’. සබ්බමෙතං න යුජ්ජතියෙව.
[23] යඤ්ච විභාවනියං
සඞ්ඛරොති චිත්තං තික්ඛභාවසඞ්ඛාතමණ්ඩනවිසෙසෙන සජ්ජෙති. සඞ්ඛරීයතිවා තං එතෙන යථාවුත්තනයෙන සජ්ජීයතීති සඞ්ඛාරොති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.
එවඤ්හි සති සසඞ්ඛාරිකපි චිත්තං තික්ඛංනාම සියාති.
[24] යඤ්ච තත්ථ
‘‘සො පන අත්තනො පුබ්බභාගප්පවත්තෙ චිත්තසන්තානෙචෙව පරසන්තානෙච පවත්තතීති තං නිබ්බත්තිතො චිත්තස්ස තික්ඛභාව සඞ්ඛාතො විසෙසොව ඉධ සඞ්ඛාරොති’’ වුත්තං. තංපි අසඞ්ඛාරික සසඞ්ඛාරිකපදානං වචනත්ථෙසු විරජ්ඣිත්වා තදනු රූපස්ස සඞ්ඛාරස්ස පරිකප්පනාවසෙන වුත්තත්තා නයුත්තමෙව.
[25] එතෙන
පුබ්බප්පයොගසම්භූතො, විසෙසො චිත්තසම්භපී;
සඞ්ඛාරො තං වසෙනෙත්ථ, හොත්යාසඞ්ඛාරිකාදිතාති.
සාධකගාථාපි පටික්ඛිත්තා හොතීති.
[26] යඤ්ච තත්ථ
‘‘අථවා, සසඞ්ඛාරිකං අසඞ්ඛාරිකන්ති චෙ තං කෙවලංසඞ්ඛාරස්ස භාවාභාවං සන්ධාය වුත්තං. නතස්ස සහපවත්තිසබ්භා වා භාවතොති. භින්නසන්තානප්පවත්තිනොපි සඞ්ඛාරස්ස ඉධමත්ථිතාය තං වසෙන නිබ්බත්තං චිත්තං සඞ්ඛාරො අස්ස අත්ථීති සසඞ්ඛාරිකං. සලොමකො සපක්ඛකොත්යාදීසුවිය සහ සද්දස්ස විජ්ජමානත්ථපරිදීපනතො. තබ්බිපරීතම්පන තදභාවතො වුත්තනයෙන අසඞ්ඛාරික’’න්ති වුත්තං. තංපි පාළිඅට්ඨකථාසිද්ධං ¶ උජුං විසදං අත්ථං මුඤ්චිත්වා අත්තනො පරිකප්පනා වසෙන වුත්තත්තා න ගහෙතබ්බමෙව.
එත්ථච අත්තනො ඉච්ඡාය විනා පරෙසං ආණත්තියාවා අජ්ඣෙ සනායවා යාචනායවා පවත්තිතං චිත්තං පයොගසමුට්ඨිතං නාම. තථා අත්තනො ඉච්ඡාය විනා පරෙසං භයෙනවා ලජ්ජායවා ගාරවෙනවා කථිකායවා දණ්ඩභයෙනවා පවත්තිතං උපායසමුට්ඨිතං නාම. සයමෙවවා අත්තනො ලීනං චිත්තං ඤත්වා තෙන තෙන උපායෙන අත්තානං ඔවදිත්වාවා තං තං උපායං අනුස්සරිත්වාවා පවත්තිතං චිත්තං උපායසමුට්ඨිතං නාම. ඉදඤ්ච නයදස්සනමෙවාති. දිට්ඨිගතෙන විප්පයුත්තං දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තං. උදාසිනභාවෙන පෙක්ඛති අනුභවනාකාරෙන ආරම්මණං පස්සතීති උපෙක්ඛා. උපපත්තිතො යුත්තිතො ඉක්ඛති පස්සතීතිවා උපෙක්ඛා. යථාහි සොමනස්ස දොමනස්සානි ආරම්මණං අධිමත්තතො පස්සන්ති. යතො සොමනස්සිතො පුග්ගලො තෙන ආරම්මණෙන වියොගෙ විකාරපත්තො හොති. දොමනස්සිතොච තෙන ආරම්මණෙන සංයොගෙ විකාරපත්තො හොති. න තථා අයං, අයං පන යුත්තිතොව පස්සති න ආරම්මණසංයොග වියොගහෙතු පුග්ගලං විකාරං පාපෙතීති. කෙචිපන උපපත්තිතො යුත්තිතො ඉක්ඛතීති ඉදං ඉධ නසම්භවති. න හි අකුසලං යුත්තරූපං නාම හොතීති වදන්ති. උපෙක්ඛාය සහගතන්ති සමාසො.
23. එත්ථච කිඤ්චාපි ඵස්සාදයො විතක්කාදයො මොහාදයොච ධම්මා ඉමිනා සකලෙන අට්ඨවිධෙන චිත්තෙන සහ ගතා සම්පයුත්තාච හොන්ති, න පන තෙ වෙදනාවිය සයංපි භෙදවන්තා හොන්ති. නච දිට්ඨිසඞ්ඛාරානං වියතෙසං ඉමස්මිං චිත්තෙ කත්ථචි හොන්ති කත්ථචිනහොන්තීති අයං විකප්පො අත්ථි. තස්මාතෙ ඉමස්සචිත්තස්ස භෙදකරා නහොන්තීති ඉධ නගහිතාති දට්ඨබ්බා. ලොභොපන අඤ්ඤෙහි ඉමස්ස අට්ඨවිධස්ස භෙදකරො හොති. වෙදනාදිට්ඨි සඞ්ඛාරාච ඉමස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස භෙදකරා හොන්තීති තෙඑව ඉධ ගහිතාති දට්ඨබ්බා. නනු පීති මාන ථිනමිද්ධානිපි භෙදකරානි හොන්තීති තානිපි ඉධ සපීතිකං අපීතිකන්ති මානසම්පයුත්තං මානවිප්පයුත්තන්ති ¶ ථිනමිද්ධසම්පයුත්තං ථිනමිද්ධවිප්පයුත්තන්ති ච ගහෙතබ්බා නීති. න. තෙසු හි සොමනස්සෙ ගහිතෙ පීති ගහිතාව හොති. ඉතරානිච තීණි අනියතයොගීනිච හොන්ති, යෙවාපන කානිචාති නගහිතානීති.
[27] විභාවනියං පන
ඵස්සාදිවිතක්කාදිමොහාදිධම්මා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි චිත්තෙ හි යුත්තා හොන්තීති නතෙ අඤ්ඤෙහි ඉමස්ස විසෙසං කරොන්ති. තස්මා තෙ ඉධ න ගහිතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘කස්මා පනෙත්ථ අඤ්ඤෙසුපි ඵස්සාදීසු සම්පයුත්තධම්මෙසු විජ්ජමානෙසු සොමනස්සසහගතාදිභාවොව වුත්තොති. සොමනස්සාදීනමෙව අසාධාරණ භාවතොති. ඵස්සාදයොහි කෙචි සබ්බචිත්ත සාධාරණා කෙචි කුසලාදි සාධාරණා. මොහාදයොච සබ්බා කුසලසාධාරණාති න තෙහි සක්කා චිත්තං විසෙසෙතු’’න්ති. තං විචාරෙතබ්බං.
එවඤ්හි සති සොමනස්සුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරාපි අඤ්ඤෙසු දිස්සන්තීති තෙපි අඤ්ඤෙහි ඉමස්ස විසෙසං නකරොන්ති. තස්මා තෙපි ඉධ නගහෙතබ්බා සියුන්ති.
24. එත්ථච සොමනස්සප්පටිසන්ධිකතා, අගම්භීරප්පකතිතා, ඉට්ඨාරම්මණසමායොගො, බ්යසනමුත්තිච සොමනස්සස්ස කාරණං. සොමනස්සප්පටිසන්ධිකොහි සදා භවඞ්ගසොමනස්සෙන පරිභාවිත සන්තානො හොතීති තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජමානං යෙභුය්යෙන සොමනස්සසහගතං උප්පජ්ජතීති. අගම්භීරප්පකතිකොච හීනජ්ඣාසයො අප්පකංපි මහන්තං මඤ්ඤති. හීනංපි පණීතං මඤ්ඤති. තස්මා තස්සපි චිත්තං උප්පජ්ජමානං යෙභුය්යෙන සොමනස්සසහගතං හොතීති. ඉට්ඨාරම්මණසමායොගොති අත්තනා ඉච්ඡිතෙන හීනෙනවා පණීතෙනවා ආරම්මණෙන සමායොගො. බ්යසනමුත්තීති ඤාතිබ්යසනාදිතො මුත්ති. උපෙක්ඛාපටිසන්ධිකතා, ගම්භීරප්පකතිතා, මජ්ඣත්තාරම්මණසමායොගො, ¶ බ්යසනමුත්තිච උපෙක්ඛාය කාරණං. එත්ථච ගම්භීරප්පකභිතානාම මහජ්ඣාසයතා. තාදිසො හි පුග්ගලො මහන්තංපි අප්පකං මඤ්ඤති, පණීතංපි හීනං මඤ්ඤතීති. දිට්ඨජ්ඣාසයතා, දිට්ඨිවිපන්නපුග්ගලසෙවනා, සද්ධම්මවිමුඛතා, මිච්ඡාවිතක්කබහුලතා, අයොනිසො උම්මුජ්ජනඤ්ච දිට්ඨියා කාරණං. තත්ථ දිට්ඨජ්ඣාසයතාති කාණාරිට්ඨස්සවිය සුනක්ඛත්තස්සවියච පුරිමභවෙ දිට්ඨි ගතිකභාවෙන ආගතත්තා ඉමස්මිං භවෙපි සස්සතුච්ඡෙදාසය භාවො. සද්ධම්මවිමුඛතාති චිරංපි කාලං සද්ධම්මෙන විනා ආගතතා. මිච්ඡාවිතක්කබහුලතාති අත්තනො අවිසයෙසු සබ්බඤ්ඤුවිසයෙසු ඨානෙසු අත්තනො පමාණං අජානිත්වා චින්තාපසුතවසෙන මිච්ඡාවිතක්කබහුලභාවො. අයොනිසො උම්මුජ්ජනන්ති අත්තනාදිට්ඨකාරණමෙව සාරතො සච්චතො උම්මුජ්ජනං. තබ්බිපරීතෙන දිට්ඨිවිප්පයුත්තකාරණං වෙදිතබ්බං. අසඞ්ඛාරිකකම්මජනිතප්පටිසන්ධි කතා, කල්ලකාය චිත්තතා, ඛන්ති බහුලතා, පුරිසකාරෙසු දිට්ඨානිසංසතා, කම්මප්පසුතතා, උතුභොජනාදි සප්පාය ලාභොති ඉදං අසඞ්ඛාරිකකාරණං. තත්ථ ඛන්තිබහුලතාති සීතුණ්හාදීනං ඛමනබහුලතා. පුරිසකාරෙසූති පුරිසෙහි කත්තබ්බෙසු කම්මෙසු. කම්මප්පසුතභාති කම්මෙසු චිණ්ණවසිතා. තබ්බිපරී තෙන සසඞ්ඛාරිකකාරණං වෙදිතබ්බං. ඉමෙසංපන චිත්තානං උප්පත්ති විධානං විසුද්ධිමග්ගෙ ගහෙතබ්බං. අට්ඨපීති පිසද්දෙන නෙසං ලබ්භමානකම්මපථභෙදතො කාල සන්තානා රම්මණාදි භෙදතොච අනෙකවිධත්තං සම්පිණ්ඩෙතීති.
ලොභමූලචිත්තස්ස පරමත්ථදිපනා නිට්ඨිතා.
25. දොසමූලචිත්තෙ දුට්ඨුමනොභි දුම්මනො. විරූපං චිත්තං. දුට්ඨුමනො එතස්සාතිවා දුම්මනො. විරූපචිත්තසමඞ්ගීපුග්ගලො. දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. මානසිකදුක්ඛවෙදනායෙතං අධිවචනං. සා හි අත්තනා සහගතෙ චිත්තෙවා තං සමඞ්ගීපුග්ගලෙවා දුම්මනා භිධානස්සවා අයං සො දුම්මනොති දුම්මනබුද්ධියාවා පවත්තිනිමිත්තං හොතීති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. දොමනස්සෙන සහ ගතන්ති සමාසො. පටිහඤ්ඤතීති පටිඝො. දොසො. සොහි උප්පජ්ජමානො ¶ සම්පයුත්තධම්මෙපි පටිහනති. ලූඛෙ සන්තත්තෙ කරොති. අත්තනො වත්ථුම්පි පටිහනති. හදයප්පදෙසං දහති. තං පුග්ගලං දුම්මුඛං කරොති, අත්තනො ආරම්මණංපි පටිහනති. තං බාධය මානො ගණ්හාති. තස්මා පටිඝොති වුච්චතීති.
26. එත්ථ සියා. සඞ්ඛාරො තාව ඉමස්ස චිත්තස්ස භෙද කරොති තස්ස ඉධ ගහණං යුත්තං. වෙදනා පටිඝාපන භෙදකරා න හොන්තීති තෙ ඉධ න ගහෙතබ්බාති. වුච්චතෙ, දොමනස්සග්ගහණං තාව ඉමස්ස චිත්තස්ස කදාචි අඤ්ඤවෙදනායොගතා පසඞ්ගනිවත්තනත්ථන්ති. යදාහි රාජානො හසමානායෙව චොරවධං පෙසෙන්ති. යදාච ජනා අත්තනො වෙරීනං මරණෙ තුට්ඨිං පවෙදෙන්ති. මරණං අභිනන්දන්ති. යදාච බාලජනා හසමානාව මිගපක්ඛිනො මාරෙන්ති. තදා ඉදං නුඛො සොමනස්සෙන යුත්තන්ති අත්ථෙව පසඞ්ගො. උපෙක්ඛායොගෙපන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තප්පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං දොමනස්සග්ගහණන්ති. පටිඝග්ගහණංපි අඤ්ඤධම්මසම්පයුත්තතා පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං. තථාහි යෙ නත්ථිකාහෙතුකා කිරියමිච්ඡා දිට්ඨිකා පාණවධෙ අපුඤ්ඤංනාම නත්ථීති ගණ්හන්ති. යෙච මනුස්සපාණ වධෙඑව අපුඤ්ඤං හොති, තිරච්ඡානගතපාණවධෙ අපුඤ්ඤං නත්ථීති ගණ්හන්ති. යෙච පාණවධං කත්වා යඤ්ඤං යජන්තානං මහන්තං පුඤ්ඤං හොති, දිබ්බසංවත්තනිකන්ති ගණ්හන්ති. තෙ සක්කායදිට්ඨියා විස්සට්ඨා පාණවධං සයංවා කරොන්ති. අඤ්ඤෙවා පෙසෙන්ති. තදා ඉදං දිට්ඨියාපි සම්පයුත්තං සියාති පසඞ්ගො හොතියෙව. යෙපන සම්මාදිට්ඨිකෙසු බාලා අබ්යත්තා, තෙ කදාචි තෙසං මිච්ඡාදිට්ඨිකානං ලද්ධිං ගහෙත්වා පාණං වධන්තා ආදිතො වෙමතිකජාතාව හොන්ති. තදාතෙසං ඉදං විචිකිච්ඡායපි යුත්තං සියාති පසඞ්ගො හොති. තප්පසඞ්ග නිවත්තනත්ථං පටිඝග්ගහණන්ති. ඉතරථා පුරිම චිත්තස්ස ලොභසහගතභාවොවිය ඉමස්ස පටිඝසම්පයුත්තභාවො චූළනිගමෙනෙව සිද්ධොති තෙසං ගහණං නිරත්ථකං සියාති. එත්ථච ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානං ථිනමිද්ධස්සච අග්ගහණං පුරිමචිත්තෙ මානථිනමිද්ධනයෙන වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ පරමත්ථදීපනා.
[28] විභාවනියං පන මහාටීකායඤ්ච
‘‘අසාධාරණ ¶ ධම්මවසෙන චිත්තස්ස උපලක්ඛණත්ථං දොමනස්සග්ගහණ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අසාධාරණධම්මවසෙනාති ඉදං තාව නයුජ්ජති.
[29] සතිපි ඉමස්ස සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතභාවෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙනෙව දොමනස්සෙන ඉමස්ස උපලක්ඛණත්ථන්ති අත්ථස්ස ආපජ්ජනතො. යථාතං සතිපි පුරිමස්ස ඉමස්සච චිත්තස්ස මොහසහගතභාවෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙනෙව ලොභෙන පටිඝෙනච උපලක්ඛණත්ථං ලොභසහගතපටිඝ සම්පයුත්තග්ගහණන්ති. උපලක්ඛණත්ථන්ති ච න වත්තබ්බං.
එවඤ්හි සති පාකටෙන දොමනස්සෙන අපාකටානං අඤ්ඤවෙදනා නංපි ඉධ ලද්ධභාවං උපලක්ඛෙතීති ආපජ්ජති. යථා ලද්ධාතපත්තො රාජකුමාරොති.
[30] යඤ්ච විභාවනියං
‘‘පටිඝසම්පයුත්තභාවොපන උභින්නං එකන්ත සහචාරිතා දස්සනත්ථං වුත්තො’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.
ඉමස්ස චූළනිගමෙනෙව තදත්ථසිද්ධිතොති.
27. එත්ථච දොසජ්ඣාසයතා, අගම්භීරප්පකතිතා, අප්පස්සුකතා, ආඝාතවත්ථුසමායොගොවා, අනිට්ඨාරම්මණසමායො ගොවා දොමනස්සස්ස පටිඝස්සච කාරණං. තත්ථ දොස බහුල භාවතො ආගතවසෙන දොසජ්ඣාසයතා දට්ඨබ්බා. අගම්භීරප්පකතිතා හීනජ්ඣාසයතා. අප්පස්සුතස්සච අනිට්ඨ ලොක ධම්මෙහිඵුට්ඨස්ස තංකුතෙත්ථලබ්භාති පච්චවෙක්ඛනා නත්ථීති. ඉමෙසම්පි ද්වින්නං උප්පත්තිවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ ගහෙතබ්බං. පිසද්දස්ස අත්ථොපි වුත්තනයොඑවාති.
දොසමූලචිත්තස්ස පරමත්ථදිපනා නිට්ඨිතා.
28. මොහමූලචිත්තෙ විචිකිච්ඡුද්ධච්චානං පදත්ථො උපරි ආගමිස්සති. යස්මාපන ඉදං චිත්තං මූලන්තරවිරහෙන ලද්ධොකාසෙන සුට්ඨුබලවන්තෙන මොහෙනචෙව සංසප්පමානවික්ඛිපමානෙහි විචිකිච්ඡුද්ධච්චෙහි ¶ ච යුත්තං හොති. තස්මා ඉධ වෙදනාපි ආරම්මණං අධිමත්තතො අනුභවිතුං න සක්කොතීති උපෙක්ඛාවෙදනාව යුත්තා හොති. එවං සන්තෙපි ඉදං චිත්තං සොමනස්ස දොමනස්ස සහගතානංපි අනන්තරෙ උප්පජ්ජති. තස්මා තදුභයවෙදනාහිපි ඉදං යුත්තං සියාති පසඞ්ගො හොතීති තප්පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං ඉධ උපෙක්ඛාගහණං කතං. අනඤ්ඤචිත්තසාධාරණෙන ධම්මෙන චිත්තස්ස නියමනත්ථං විචිකිච්ඡාගහණං. උද්ධච්චං පන සබ්බාකුසලෙසු යුත්තංපි ඉධ ලද්ධොකාසං හුත්වා සුට්ඨු බලවං හොතීති දස්සනත්ථං ඉධෙව ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවහි ධම්මසඞ්ගණියං ධම්මුද්දෙසවාරෙ උද්ධච්චං අඤ්ඤෙසු පාපචිත්තෙසු සරූපතො අනුද්ධරිත්වා යෙවාපනකභාවෙනෙව වුත්තං. ඉමස්මිං අන්තිමචිත්තෙඑව සරූපතො උද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මාච ඉදංචිත්තද්වයං සත්තානං පකතිසභාවභූතන්ති පයොගෙන වා උපායෙන වා කෙනචි උප්පාදෙතබ්බං නාම නත්ථි. සබ්බකාලම්පි භවඞ්ගචිත්තංවිය අනොසක්කමානං අසංසීදමානං අකිච්ඡෙන අකසිරෙන පවත්තති. තස්මා එකන්තෙන අසඞ්ඛාරිකමෙව හොතීති කත්වා ඉධ සඞ්ඛාරභෙදො න ගහිතොති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවච පාළියංපි පුරිමචිත්තෙසුවිය ඉධ සසඞ්ඛාරෙනාති දුතීයචිත්තවාරො නවුත්තොති. අයමෙත්ථ පරමත්ථදීපනා.
[31] විභාවනියං පන
ඉමානි ද්වෙ චිත්තානි අතිසම්මුළ්හතාය අතිචඤ්චලතාය ච සබ්බත්ථපි රජ්ජනදුස්සනරහිතානි හොන්ති. තස්මා උපෙක්ඛා සහගතානෙව පවත්තන්තීති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
රජ්ජන සහිතානංපි ලොභමූල චිත්තානං උපෙක්ඛා යොගස්ස දිට්ඨත්තාති.
[32] යඤ්ච තත්ථ මහාටීකායඤ්ච
‘‘තතොයෙවච සභාවතික්ඛතාය උස්සාහෙතබ්බතායච අභාවතො සඞ්ඛාරභෙදොපි නෙසං නත්ථී’’ති වුත්තං. තත්ථ සභාවතික්ඛතාය අභාවතොති ඉමිනා ඉමස්ස අසඞ්ඛාරිකභාවං පටික්ඛිපති. උස්සාහෙතබ්බතාය අභාවතොති ඉමිනා සසඞ්ඛාරිකභාවං පටික්ඛිපති. තදුභයෙ පන ¶ ඉදං චිත්තද්වයං සබ්බසො සඞ්ඛාරවිමුත්තං හොතීති දස්සෙති. තං අට්ඨකථායපි තාව න සමෙති.
පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගඅට්ඨකථායඤ්හි සඞ්ඛාරභෙදෙන අවිජ්ජාය දුවිධභාවොව වුත්තො. යදිච ඉදංද්වයං සඞ්ඛාරමුත්තං සියා. එවං සති ඉධ මොහොපි සඞ්ඛාරමුත්තො සියා. සොච අවිජ්ජායෙවාති තිවිධභාවොව අවිජ්ජාය තත්ථ වත්තබ්බො. නච වුත්තොති. එවං තාව අට්ඨකථාය නසමෙති.
[33] යස්මාච ඉධ තික්ඛභාවොනාම විනා සඞ්ඛාරෙන කෙවලං පකති පච්චය ගණ වසෙනෙව පවත්තනසමත්ථතා වුච්චති. ඉදඤ්ච චිත්තං තථෙව පවත්තති. තස්මා ඉදං සභාවතික්ඛං න හොතීති න සක්කා වත්තුන්ති.
ලද්ධොකාසෙන මොහෙන සුට්ඨු මුය්හන්තීති මොහමූහානීති වත්තබ්බෙ නිරුත්තනයෙන මොමූහානීති වුත්තං.
29. ඉච්චෙවන්තිආදි මහානිගමනං. තත්ථ ඉච්චෙවන්ති ඉති එවං. නිපාතසමුදායො හෙස. පච්ඡිමොවා එවං සද්දො පුරිමස්ස ඉතිසද්දස්ස අත්ථවචනො. ඉච්චෙවන්තිවා විසුං එකො නිපාතො. සබ්බථාපි ඉමිනා සොමනස්සසහගතන්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙ නාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදඤ්ච ද්වාදසාති එත්ථ විසෙසනං වෙදිතබ්බං. සබ්බථාපීති ධම්මසඞ්ගණීයං වුත්තෙන පකාරෙනාපි ද්වාදසෙව. විභඞ්ගෙ විභත්තෙන පකාරෙනාපි ද්වාදසෙව. ධාතුකථාදීසු වුත්තෙන පකාරෙනාපි ද්වාදසෙව. තෙසු තෙසු සුත්තන්තෙසු වුත්තෙන පකාරෙනාපි ද්වාදසෙව. කාලදෙස සන්තානාදි භෙදභින්නෙන පකාරෙනාපි ද්වාදසෙව. කථං ද්වාදසෙවාති. ඉච්චෙවං ද්වාදසෙවාති යොජෙතබ්බං.
[34] විභාවනියං පන
හෙට්ඨා වුත්තො සම්පයොගාදි ආකාරොව විභාවිතො. සොපන ඉච්චෙවන්ති ඉමිනාව සිද්ධොති.
අකුසලචිත්තානීති කුසලපටිවිරුද්ධසභාවත්තා එවං ලද්ධනා මානි චිත්තානි. එත්ථච එකන්තෙන සද්ධාදයොඑව කුසලානාම. මොහාදයොඑව අකුසලා නාම. චිත්තංපන ඵස්සාදයො විය අඤ්ඤසමානමෙව ¶ හොති, න හි ආරම්මණ විජානනංවා එකන්තෙන මුය්හනාදිවිය සාවජ්ජංවා හොති. සද්දහනාදිවිය අනවජ්ජංවාති. තංපන අකුසලෙහි යුත්තං අකුසලන්ති වුච්චති. කුසලෙහි යුත්තං කුසලන්ති. සද්ධාදීනංපන මොහාදීනඤ්ච පටිවිරුද්ධභාවො යථාක්කමං පහායකපහාතබ්බභාවෙන වෙදිතබ්බො. අකුසලධම්මාහි දුබ්බලා හොන්ති. සුවණ්ණප්පටිරූපකාවිය ඵෙග්ගුභූතා අභාවනාරහා පුනප්පුනං ආසෙවීයමානාපි චඤ්චලන්තියෙව වික්කිරන්තියෙව. නියාමං ඔක්කමන්තාපි එකස්මිංභවෙ එව අපායභාගිතාය ඔක්කමන්ති. නපන කුසලමූලානි සබ්බසො පච්ඡින්දිත්වා සත්තෙ වට්ටසොතනියතෙ කාතුං සක්කොන්ති. කුසලධම්මාපන බලවන්තා හොන්ති. ජාතිසුවණ්ණාවිය සාරභූතා භාවනාරහා පුනප්පුනං ආසෙවීයමානා ථිරතරපත්තා ලොකියෙසු යාව ඉද්ධිවිධානා ලොකුත්තරෙසුච යාව අරහත්තමග්ගා වුද්ධිවිරුළ්හීධම්මා හොන්ති. නියාමං ඔක්කමන්තා අපායසොතංවා වට්ටසො තංවා සබ්බසො සමුච්ඡින්දිත්වා අනුපාදිසෙසනිබ්බානභාගිතාය ඔක්කමන්ති. තස්මා කුසල ධම්මාඑව පහායකානාම. ඉතරෙපන පහාතබ්බාඑව නාමාති වෙදිතබ්බා. අපිච කුසලධම්මානාම අන්තමසො ආලොපභික්ඛා දානමත්තාපි ලොකෙභෙසජ්ජවිධානානිවියඅකුසලප්පහානාය එව පණ්ඩිතෙහිපඤ්ඤපීයන්ති කරීයන්ති ච, තස්මා තෙඑව පහායකා. අකුසලධම්මාපන ලොකෙ නානාරොගජාතියොවිය සකලලොකස්ස පකතිසභාවභූතාඑව හොන්තීති තෙ පහාතබ්බාඑවාති. සමන්තතො අනවසෙසතො ආදියිංසු ගණ්හියිංසූති සමත්තානි. අපිච සමත්තානීති නිට්ඨිතානි පරිපුණ්ණානිවා. අට්ඨධාතිආදිසඞ්ගහගාථා. ලොභොමූලං එතෙසන්ති සමාසො. ද්වාදසා කුසලා සියුන්ති එත්ථ සියුන්ති නිපාතපදං ඉධ දට්ඨබ්බං. අකුසල චිත්තානි ද්වාදස භවන්තීති අත්ථො.
ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස
චතුත්ථවණ්ණනාය අකුසලචිත්තස්ස
පරමත්ථදිපනා නිට්ඨිතා.
31. එවං ¶ සබ්බනිහීනං අකුසලං සඞ්ගහෙත්වා ඉදානි අහෙතුකං සඞ්ගණ්හන්තො තත්ථච සබ්බනිහීනං අකුසලවිපාකං තාව දස්සෙතුං උපෙක්ඛාසහගතන්තිආදිමාහ.
[35] විභාවනියං පන
තං අකුසල විපාකත්තායෙව අකුසලානන්තරං පථමං දස්සිතන්ති අධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘තෙසං අකුසලවිපාකා දිවසෙන තිවිධභාවෙපි අකුසලානන්තරං අකුසලවිපාකෙයෙව විභජිතු’’න්ති. තං න සුන්දරං.
එවඤ්හි සති කුසලවිපාකානිපි කුසලා නන්තරෙඑව වත්තබ්බානි සියුන්ති.
31. චක්ඛුසොතාදීනං පදත්ථො උපරි ආගමිස්සති. විජානාතීති විඤ්ඤාණං. යථාහ-විජානාති විජානාතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මාවිඤ්ඤාණන්ති වුච්චතීති. චක්ඛුං නිස්සිතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුනාවා පච්චයභූතෙන ජනිතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. කම්මෙනවා චක්ඛුස්ස උපනීතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුතොවා ජාතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුස්සවා ඉන්ද්රියභාවෙන සාමි භූතස්ස විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුස්මිංවා උප්පන්නංවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. එසනයො සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි. පාළියංපන මහා තණ්හාසඞ්ඛයසුත්තෙ –
සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ කට්ඨඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. කට්ඨග්ගීත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. සකලිකඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. සකලි කග්ගීත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තිණඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. තිණග්ගී ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ගොමයඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. ගොමයග්ගීත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ථුසඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. ථුසග්ගීත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. සඞ්කාරඤ්ච පටිච්ච අග්ගි ජලති. සඞ්කාරග්ගීත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. එවමෙවඛො භික්ඛවෙ චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. සොතවිඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. ¶ ඝානවිඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. ජිව්හාවිඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. කායවිඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙච උප්පජ්ජති විඤ්ඤාණං. මනො විඤ්ඤාණන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති වුත්තං.
තථාති ඉමිනා උපෙක්ඛාසහගතන්ති පදං ආකඩ්ඪති. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං. සම්පයුත්තධම්මෙ තං සමඞ්ගිපුග්ගලංවා බාධති හිංසතීති අත්ථො. දුට්ඨුවා ඛනති කායිකසුඛන්ති දුක්ඛං. දුක්කරෙනවා ඛමිතබ්බන්ති දුක්ඛං. දුක්කරං ඔකාසදානං එතස්සාතිවා දුක්ඛං. කායිකදුක්ඛවෙදනායෙව නාමං. සුට්ඨු පටිමුඛඤ්ච ඉච්ඡතීති සම්පටිච්ඡනං. සුට්ඨූති අමුඤ්චමානං. පටිමුඛන්ති අනඤ්ඤාපෙක්ඛං. ඉච්ඡතීති කාමෙති අභිනන්දති පටිග්ගණ්හති. තෙනෙවහි භාසිතං අභිනන්දුන්ති එත්ථ සම්පටිච්ඡිං සූති වණ්ණයිංසු. සුට්ඨු තීරෙති තුලෙති විචාරෙතීති සන්තීරණං. ටීකායං තීරෙති නිට්ඨාපෙතීති වුත්තං. විභාවනියං තීරෙති වීමංසතීති වුත්තං.
32. එත්ථච චක්ඛුස්ස අසම්භින්නතා, ආලොක සන්නිස්සයප්පටිලාභො, රූපානං ආපාතාගමනං, මනසිකාරොති චත්තාරො පච්චයා චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස උප්පත්තිකාරණානි. සොතස්ස අසම්භින්නතා ආකාසසන්නිස්සයප්පටිලාභො, සද්දානං ආපාතාගමනං මනසිකාරොති සොතවිඤ්ඤාණස්ස. ඝානස්ස අසම්භින්නතා, වාසුසන්නිස්සයප්පටිලාභො, ගන්ධානං ආපාතාගමනං මනසිකාරොති ඝානවිඤ්ඤාණස්ස. ජිව්හාය අසම්භින්නතා ආපොසන්නිස්සයප්පටිලාභො. රසානං ආපාතාගමනං, මනසිකාරොති ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස. කායස්ස අසම්භින්නතා, පථවිසන්නිස්සයප්පටිලාභො, තිණ්ණං ඵොට්ඨබ්බානං අඤ්ඤතරස්ස ආපාතාගමනං, මනසිකාරොති කායවිඤ්ඤාණස්සාති. එත්ථච ආලොක ආකාසාදීනං සන්නිස්සයානං ගහණං තෙහි විනා රූපාදීනං පසාදෙසු ආපාතාගමනස්සෙව අභාවතොති දට්ඨබ්බං, න හි ආලොකෙ සති රූපානි සන්නිහිතානිපි චක්ඛුම්හි ආපාතමාගච්ඡන්ති. එසනයො සෙසෙසුපීති. යංපන අට්ඨකථායං -
චක්ඛුස්මිංපන ¶ අසම්භින්නෙපි බහිද්ධාරූපාරම්මණෙ ආපාතං අනා ගච්ඡන්තෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජති. තස්මිං පන ආපාතං ආගච්ඡන්තෙපි ආලොකසන්නිස්සයෙ අසති නුප්පජ්ජතීති වුත්තං.
තං විනා ආලොකෙන විඤ්ඤාණුප්පත්තියා අභාවදස්සනපරං. නපන ආපාකාගමනංනාම ආලොකෙ අසතිපි සම්භවතීති දස්සනපරන්ති දට්ඨබ්බං. ඉතරථා රත්තන්ධකාරෙපි රූපානි චක්ඛුම්හි ආපාතං ආගච්ඡන්තීති ආපජ්ජතීති. අකුසලස්ස විපාකානි අකුසල විපාකානි.
33. එත්ථා කෙනට්ඨෙන විපාකංනාමාති. විපච්චනට්ඨෙන. කිඤ්ච විපච්චනන්ති. යථා ලොකෙ අම්බඵලාදීනං තරුණභාවං අතික්කම්ම පරිණතභාවප්පත්තිවිපච්චනන්ති වුච්චති. එවමෙවං ඉධපි විපච්චනං වෙදිතබ්බන්ති. අයඤ්ච අත්ථො චතූහි සමඞ්ගීතාහි දීපෙතබ්බො. චතස්සොහි සමඞ්ගීතානාම චෙතනාසමඞ්ගිතා, කම්මසමඞ්ගිතා, උපට්ඨානසමඞ්ගිතා, විපාකසමඞ්ගිතාති. තත්ථ පුබ්බෙ තං තං කම්මායූහනකාලෙයා කුසලාකුසලචෙතනාය ඛණත්තයසමඞ්ගිතා. අයං චෙතනාසමඞ්ගීතානාම. සාපන චෙතනා නිරුජ්ඣමානා සබ්බසො අභාවං පත්වා නනිරුජ්ඣති. ආයතිංපන විපාකපාතුභාවාය අත්තනො සබ්බාකාරපරිපූරං ක්රියාවිසෙසං තස්මිං චිත්තසන්තානෙ නිදහිත්වාව නිරුජ්ඣති. සොච ක්රියාවිසෙසො යාව ඔකාසං නලභති. තාව කප්පසංතසහස්සංපි තංසන්තානං අනුගතොයෙව හොති. යං සන්ධාය ධම්මපදෙ –
න හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජුඛීරංව මුච්චති;
දහන්තං බාලමන්වෙති, භස්මා ඡන්නොව පාවකොති වුත්තං.
සොපන විසුං එකො පරමත්ථධම්මොතිපි සඞ්ඛ්යං නගච්ඡති, අනුසයධාතුයොවියාති. අයං කම්මසමඞ්ගිතානාම. සොපන යදා අත්තනො අනුරූපෙ පච්චයෙ ලභති. තදා විපච්චනත්ථාය ඔකාසං කරොති. කථං කරොතීති. සො ආසන්නමරණස්ස සත්තස්ස අත්තානංවා පච්චුපට්ඨාපෙති. අත්තනො නිමිත්තංවා පච්චුපට්ඨාපෙති. ගතිනිමිත්තංවා පච්චුපට්ඨාපෙති. සොච සත්තො තං අමුඤ්චමානො යදි ගණ්හාති. ¶ තදා ඔකාසං ලභති. අයං උපට්ඨානසමඞ්ගිතානාම. තං අමුඤ්චිත්වා චුතස්සපන චුතිඅනන්තරමෙව සො කම්මසඞ්ඛාතො ක්රියා විසෙසො විසුං එකො සසම්පයුත්තො පරමත්ථධම්මරාසි හුත්වා එකං භවං පූරයමානො විපච්චති, එකං භවං පූරයමානොතිච යාව තායුකං භවඞ්ගකිච්චං ඡසු ද්වාරෙසු තං තං ද්වාරිකවිපාකකිච්චානි පරියොසානෙ චුතිකිච්චඤ්ච සාධයමානොති අත්ථො. තත්ථ පුරිමා තිස්සො සමඞ්ගීතා තරුණා වත්ථානාම හොන්ති. පච්ඡිමා විපාකසමඞ්ගීතා පරිණතාවත්ථානාමාති වෙදිතබ්බා. ඉති විපච්චන්තීති විපාකානි මුදුතරුණාවත්ථං අතික්කමිත්වා පරිණකාවත්ථසඞ්ඛාතං විපක්කභාවං ආපජ්ජන්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවඤ්ච කත්වා පාළියං කුසලාකුසලකම්මසමුට්ඨානානංපි කටත්තාරූපානං විපාකපදෙ අග්ගහණං හොතීති. තානිහි කම්මසන්තානතො විසුං සිද්ධත්තා විසුං කම්මතො ජාතානියෙව නාම හොන්ති, නවිපක්කානි නාමාති. අඤ්ඤංහි අරූපධම්මානං සන්තානං. අඤ්ඤං රූපධම්මානන්ති. අයමෙත්ථ විපාකපදෙ පරමත්ථදීපනා.
යෙපන අරූපභාවෙන සාරම්මණභාවෙනච කම්මෙන සදිස තාමත්තං ගහෙත්වා අරූපධම්මානමෙව විපාකත්තං සාධෙන්ති. තෙසං විපාකසද්දො අරූපධම්මෙසු රුළ්හීවසෙන පවත්තොති ආපජ්ජතීති. යඤ්ච තත්ථ සාලිබීජනිබ්බත්තෙසු නාළපත්තපුප්ඵඵලෙසු බීජසදිසානං ඵලානමෙව සාලිඵලසාලිපක්කනාමං සිද්ධං වියාති උපමං දස්සෙන්ති, සාපි නසමෙති. න හි ඵලානිපි තරුණකාලෙ පාකනාමං ලභන්ති. නච නාළපත්තපුප්ඵානිපි පරිණතකාලෙ පාකනාමං නලභන්තීති. තානි පිහි තදා නාළං පක්කං, පත්තං පක්කං, පුප්ඵං පක්කන්ති න නවුච්චන්තීති. සුඛයතීති සුඛං, සම්පයුත්තධම්මෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලංවා ලද්ධසාතං කරොතීති අත්ථො.
34. සුට්ඨුවා ඛනති කායිකදුක්ඛං. සුඛෙනච ඛමිතබ්බං. සුකරං ඔකාසදානං එතස්සාතිවා සුඛං. කුසලස්ස විපාකානි සම්පයුත්ත හෙතුවිරහතො අහෙතුකානිචාති කුසලවිපාකා හෙතුක චිත්තානි.
[36] විභාවනියං පන
පුබ්බකම්මසහජාතෙන ¶ නිබ්බත්තකහෙතුනාපි ඉධ විපාකස්ස සහෙතුකතාපසඞ්ගොකතො. සො න සුන්දරො.
න හි අභිධම්මෙ කත්ථචි පුබ්බකම්මසහජාතෙන නිබ්බත්තකහෙතුනා විපාකස්ස සහෙතුකාහෙතුකතා සම්භවොනාම අත්ථි. අසතිච සම්භවෙ බ්යභිචාරස්සපි අභාවතො සො පසඞ්ගො නිරත්ථකොවාති. තත්ථ බ්යභිචාරස්සාති පසඞ්ගස්ස ඉච්චෙවත්ථො. එත්ථච අකුසලවිපාකානං සයං අබ්යාකතධම්මත්තා ලොභාදීහි අකුසලහෙතූහිච සයං අකුසලවිපාකත්තා අලොභාදීහි අනවජ්ජහෙතූහිච සහෙතුකතා සම්භවො නත්ථි. අසති ච තං සම්භවෙ තෙසං අහෙතුකභාවො අබ්යභිචාරොයෙව හොතීති තත්ථ අහෙතුකග්ගහණං න කතං. කුසලවිපාකානං පන සයං කුසලවිපාකත්තායෙව අලොභාදීහි කුසලා බ්යාකතයොගීහි අනවජ්ජහෙතූහි සහෙතුකතා සම්භවො අත්ථියෙව. සතිච තස්මිං සම්භවෙ තෙසං අහෙතුකභාවො බ්යභිචාරසහිතො හොතීති තත්ථෙව අහෙතුකග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං.
35. චක්ඛාදිකෙ පඤ්චද්වාරෙ උප්පන්නං ආවජ්ජනං පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං, තඤ්හි පඤ්චද්වාරෙ ඝට්ටිතං ආරම්මණං ගහෙත්වා ආවජ්ජනං උප්පජ්ජතීති. භවඞ්ගසඞ්ඛාතෙ මනොද්වාරෙ උප්පන්නං ආවජ්ජනං මනොද්වාරාවජ්ජනං. තඤ්හි තස්මිං ආපාතං ආගච්ඡන්තං ආරම්මණං ගහෙත්වා ආවජ්ජන්තං පවත්තතීති. එත්ථච මනොද්වාරන්ති සකලං භවඞ්ගචිත්තං දට්ඨබ්බං.
[37] යංපන ටීකායං
තාව ‘‘මනොද්වාරන්ති එත්ථ ආවජ්ජනස්ස අනන්තර පච්චයභූතං භවඞ්ගචිත්තං මනොති වුච්චති. තදෙව ද්වාරං ආවජ්ජනජවනාදි ථිචිත්ත පවත්තියා මුඛත්තා’’ති වුත්තං.
යඤ්ච විභාවනියං
‘‘ආවජ්ජනස්ස අනන්තර පච්චයභූතං භවඞ්ගචිත්තං මනොද්වාරං, පීථිචිත්තානං පවත්තිමුඛභාවතො’’ති වුත්තං. තං සබ්බංපි න යුජ්ජතියෙව.
යදිහි ¶ යස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරං වීථිචිත්තානි පවත්තන්ති. තදෙව එකන්තෙන තෙසං පවත්තිමුඛත්තා මනොද්වාරංනාම හොති. න තතො පුරිමානීති අයමත්ථො සියා. එවඤ්චසති යෙසු චක්ඛාදීසු රූපා දීනං ඝට්ටිතත්තා ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානි පවත්තන්ති. තානෙව එකන්තෙන තෙසං පවත්තිමුඛත්තා ද්වාරානිනාම හොන්ති. න තතො අඤ්ඤානීති අයමත්ථො ආපජ්ජති. නච තානි චක්ඛාදීනි නාම අත්ථි. යානි චක්ඛාදීනි ද්වාරරූපානිනාම න හොන්තීති. සබ්බමෙතං උපරි ද්වාර සඞ්ගහෙ ආවිභවිස්සතීති. හසනං හසිතං. මුඛස්ස පහට්ඨාකාරප්පවත්ති. තං උප්පාදෙති ජනෙතීති හසිතුප්පාදො. තංවා උප්පාදෙන්ති ඛීණාසවා එතෙනාති හසිභුප්පාදො. තංවා උප්පජ්ජති එතෙනාති හසිතුප්පාදො. සොඑව චිත්තන්ති සමාසො. ඛීණාසවානං අනොළාරිකෙසු ආරම්මණෙසු යෙන චිත්තෙන සිතං පාතුකරොන්ති, තස්සෙතං නාමං. න හි ඛීණාසවා ලොකිය මහා ජනාවිය රජ්ජනීයාදි භාවෙන ඔළාරිකෙසු හසනිය වත්ථූසු හසන්තීති. ටීකාසු පන චිත්තං අපෙක්ඛිත්වා හසිතුප්පාදන්ති නිද්දිට්ඨං සියාති. වුත්තනයෙන අහෙතුකානිච තානි විපච්චන විපාකුප්පාදන කිච්චරහිතත්තා තං තං ක්රියාමත්තභූතානි චිත්තානිචාති අහෙතුකක්රියචිත්තානි. එත්ථච වීථිමුත්තචිත්තානි කිච්චදුබ්බලත්තා පඤ්චවිඤ්ඤාණානි වත්ථුදුබ්බලත්තා සම්පටිච්ඡනාදීනිච කිච්චට්ඨානදුබ්බලත්තා අත්තනො උස්සාහෙන විනා කෙවලං විපච්චනමත්තෙන පවත්තන්තීති තානි සබ්බානි විපාකානිඑව හොන්ති. යානිපන බලවකිච්චත්තා අත්තනො උස්සාහෙන පවත්තන්ති. ආයතිංච විපාකුප්පාදනත්ථං උස්සාහසහිතානි හොන්ති. තානි කුසලාකුසලානිනාම හොන්ති. යානි පන චිත්තානි විපච්චනමත්තං අතික්කම්ම අත්තනො උස්සාහෙනෙව පවත්තන්ති. තෙසු ආවජ්ජනද්වයං විපාකසන්තානතො ලද්ධපච්චයත්තා ථොකං දුබ්බලභාවතො ඉතරානිච නිරානුසයසන්තානෙ පවත්තත්තා සබ්බසො විපාකුප්පාදනත්ථං උස්සාහරහිතානිඑව හොන්තීති තානි සබ්බානි ක්රියානිනාම ජාතානීති දට්ඨබ්බං.
36. ඉදානි ආදිතො පට්ඨාය වෙදනාවිචාරණා වුච්චති. තථාහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං තාව වත්ථූනිච ආරම්මණානිච උපාදාරූපානෙව ¶ හොන්ති, උපාදාරූපානඤ්ච විචුපිණ්ඩකානංවිය අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනං දුබ්බලමෙවාති තානි ඉට්ඨෙ අනිට්ඨෙච ආරම්මණෙ උපෙක්ඛා සහගතානෙව හොන්තීති. කායවිඤ්ඤාණස්සපන ආරම්මණානි මහාභූතානි හොන්තීති යථා අධිකරණිමත්ථකෙ ථපිතං පිචුපිණ්ඩකං අයොකූටෙන පහරන්තානං අයොකූටස්ස පිචුපිණ්ඩකං අතික්කම්ම අඛිකරණිඝට්ටනං බලවතරං හොති. තථා තෙසං ආරම්මභූතානං කායවත්ථුං අතික්කම්ම කායනිස්සය භූතෙසු සඞ්ඝට්ටනං බලවතරං. තස්මා කායවිඤ්ඤාණං ඉට්ඨෙ සුඛසහගතං අනිට්ඨෙ දුඛසහගතං හොතීති. සම්පටිච්ඡනචිත්තංපන සබ්බදුබ්බලානං පඤ්චවිඤ්ඤාණානං අනන්තරං උප්පජ්ජතීති නිච්චං දුබ්බලං හුත්වා සබ්බත්ථ උපෙක්ඛාසහගතමෙවාති. විභාවනියං පන අසමානනිස්සයෙ හි තෙහි ලද්ධපච්චයතාවසෙන අයමත්ථො විභාවිතො, සන්තීරණංපන සයංපි බලවවත්ථුං නිස්සාය පවත්තති. තාදිසෙනච බලවවත්ථුනිස්සයෙන පුරිමචිත්තෙන ලද්ධපච්චයං හොතීති ථොකං බලවං හොති. තස්මා තං කුසලවිපාකං ඉට්ඨෙ උපෙක්ඛාසහගතං අභිඉට්ඨෙ සොමනස්සසහගතං හොති. අකුසලවිපාකංපන අනිට්ඨෙපි අභිඅනිට්ඨෙපි උපෙක්ඛාසහගතමෙව හොති. කස්මා ඉතිචෙ. යදිහි තං අතිඅනිට්ඨාරම්මණවසෙන වෙදනා භෙදයුත්තං සියා. දුක්ඛෙනවා දොමනස්සෙනවා යුත්තං සියා. තත්ථ දුක්ඛෙන තාව න යුජ්ජති, කස්මා, එකන්තකායිකත්තා දුක්ඛස්සාති. දොමනස්සෙනපි න යුජ්ජති. කස්මා, පටිඝෙන පටිහඤ්ඤත්තාඑව දොමනස්සභාවං පත්තා දොමනස්සවෙදනා පටිඝෙන විනා නප්පවත්තතීති. එකන්තාකුසලභූතෙන පටිඝෙන නිච්චයොගිනො දොමනස්සස්ස අබ්යාකතෙසු අසම්භවතොති. ආවජ්ජනද්වයංපන සන්තීරණතොපි ථොකං බලවං හොති. විපාකානඤ්හි පවත්තිතුංපි අත්තනො උස්සාහබලංනාම නත්ථි. බලවන්තෙහිපන කම්මාදිපච්චයෙහි ජාතානි බලවන්තානිනාම හොන්ති. දුබ්බලෙහි ජාතානි දුබ්බලානි නාමාති. එවං සන්තෙපි තං ආවජ්ජනද්වයං කම්මානුභාවතොච මුච්චිත්වා විපාකසන්තානතොච පච්චයං ගහෙත්වා උට්ඨිතත්තා දුබ්බලමෙව හොතීති සදාපි උපෙක්ඛාසහගතමෙවාති.
[38] විභාවනියං පන
පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං ¶ පුබ්බෙ කෙනචි අග්ගහිතෙ ආරම්මණෙ එකවා රමෙව පවත්තත්තා මනොද්වාරාවජ්ජනඤ්ච විසදිසචිත්තසන්තානපරාවත්තනවසෙන බ්යාපාරන්තරසාපෙක්ඛත්තා ආරම්මණරසං අධිමත්තතො අනුභවිතුං නසක්කොතීති සබ්බත්ථපි මජ්ඣත්ත වෙදනායුත්තමෙවාති වුත්තං. තත්ථ බ්යාපාරන්තරසාපෙක්ඛත්තාති ඉදං න යුජ්ජති.
න හි චිත්තානං බලවදුබ්බලතාවිසෙසොඅත්තනොපච්ඡා පවත්තස්ස චිත්තස්ස වසෙන සක්කා වත්තුං. අත්තනොපන පච්චයෙහිඑව සො සක්කා වත්තුන්ති. ඉතරථා සන්තීරණස්සපි බ්යාපාරන්තරසාපෙක්ඛතා සියා. තංපි හි විසදිසචිත්තසන්තානං අත්තනාපරං වත්තෙති යෙවාති.
37. ඉමානි චිත්තානි අත්තනො පකති පච්චයගණසමායොගෙ සති නුප්පජ්ජන්තීති නත්ථි. තස්මා අසඞ්ඛාරිකානෙවාති වදන්ති. මූලටීකායං පන විපාකුද්ධාරෙ –
අහෙතුකවිපාකානං අපරිබ්යත්තකිච්චත්තා සසඞ්ඛාරික කම්ම විරුද්ධො අසඞ්ඛාරිකභාවොපි නත්ථි. අසඞ්ඛාරිකකම්මවිරුද්ධො සසඞ්ඛාරිකකාවොපි නත්ථි. තස්මා තෙසං උභයකම්මෙනපි උප්පත්ති ථෙරෙන අනුඤ්ඤාතාති වුත්තං.
එතෙන තිණ්ණං ක්රියචිත්තානංපි තදුභයභාවාභාවො වුත්තො හොති. තානිපිහි අපරිබ්යත්තකිච්චානියෙවාති. අථවා. රූපදස්ස න සද්දස්සවනාදීනි සත්තා කදාචි අත්තනො ඉච්ඡාය කරොන්ති. කදාචි පරෙහි උස්සාහිතා කරොන්තීති පච්චක්ඛතොව සිද්ධමෙතං. තත්ථ යදා අත්තනො ඉච්ඡාය කරොන්ති. තදා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනාදීනි සබ්බානි වීථිචිත්තානි අසඞ්ඛාරිකානිනාම හොන්ති. යදා පරෙහි උස්සාහිතා කරොන්ති. තදා සසඞ්ඛාරිකානිනාම හොන්ති. ද්වාර විමුත්තෙසුපන ද්වීසු උපෙක්ඛාසන්තීරණෙසු අට්ඨමහාවිපාකෙසුවිය වත්තබ්බො. ඉති සබ්බානි අහෙතුකචිත්තානි තෙන පරියායෙන සඞ්ඛාරභෙදෙන ¶ පච්චෙකං භින්නානිඑව හොන්ති. එවං සන්තෙපි අපරි බ්යත්තකිච්චත්තායෙව තෙසං සඞ්ඛාරභෙදො පාළියං නවුත්තොති වෙදිතබ්බො.
38. යස්මාපන හෙතුයොනාම මහන්තධම්මා හොන්ති. තස්මා තෙ දුබ්බලකම්මනිබ්බත්තෙසු දුබ්බලවත්ථුකිච්චට්ඨානෙසුච ඉමෙසු චිත්තෙසු නුප්පජ්ජන්ති. තත්ථ සබ්බං පාපකම්මං වික්ඛෙපයුත්තං සයංපි චඤ්චලති දුබ්බලං හොති. තස්මා තං කප්පට්ඨිතිකංපි සමානං කාලන්තරෙ හෙතුයුත්තං විපාකං ජනෙතුං නසක්කොති. තිහෙතුකකම්මංපි සමානං දුබ්බලෙසු චක්ඛාදිවත්ථූසුච දස්සනාදීසු කිච්චට්ඨානෙසුච හෙතුයුත්තං විපාකං ජනෙතුං නසක්කොති. ආවජ්ජනහසනකිච්චා නිච දුබ්බලකිච්චානිඑව හොන්ති. තස්මා ඉමානි සබ්බානි සම්පයුත්තහෙතුරහිතානි ජාතානීති දට්ඨබ්බං.
39. සබ්බථාපීති පදස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
[39] විභාවනියං පන
සබ්බථාපීති අකුසලවිපාක කුසලවිපාක ක්රියභෙදෙ නාති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
සොහි භෙදො ඉච්චෙවන්ති ඉමිනාව ගහිතොති. සඞ්ගහගාථායං අකුසලවිපාකානි වත්ථුකිච්චභෙදෙන සත්ත, පුඤ්ඤපාකානි වත්ථුකිච්චවෙදනාභෙදෙන අට්ඨධා, ක්රියචිත්තානි කිච්චද්වාරභෙදෙන තීණීති අහෙතුකචිත්තානි අට්ඨාරස හොන්තීති යොජනා. එත්ථච පුඤ්ඤපාකෙසු වෙදනාභෙදොපි වත්තබ්බො. ඉතරථා සන්තීරණස්ස අභෙදො සියා. තථා ක්රියාසු ද්වාරභෙදොපි වත්තබ්බො. අඤ්ඤථා ආවජ්ජනස්ස අභෙදො සියාති. ටීකාසුපන සො න වුත්තොති.
අහෙතුකචිත්තස්ස පරමත්ථදීපනා.
40. ඉදානි හෙට්ඨා වුත්තානං චිත්තානං අසොභණනාමං උපරි වුච්චමානානඤ්ච සොභණනාමං ථපෙන්තො ගාථමාහ. උපරි වුච්චමානානඤ්හි ¶ සොභණත්තෙ වුත්තෙ හෙට්ඨා වුත්තානං අසොභණතා අවුත්තාපි සිද්ධා හොතීති. තත්ථ පාපාහෙතුකමුත්තානීති පාපෙහි අහෙතුකෙහිච මුත්තානි එකූනසට්ඨිචිත්තානි. අථවා. එකනවුතිචිත්තානිපි සොභණානීති වුච්චරෙ වුච්චන්තීති යොජනා. තත්ථ පාපෙහීති අකුසලෙහි. අකුසලානිහි අත්තසමඞ්ගිනො සත්තෙ අනිච්ඡන්තෙයෙව අපායං පාපෙන්ති. තස්මා පාපානීති වුච්චන්ති. එතෙන පුඤ්ඤානංපි සුගතිපාපනට්ඨෙන පාපතා පසඞ්ගො නිවත්තිතො හොති. න හි ඉච්ඡන්තානං පාපනෙ පාපනබ්යාපාරො පාකටො හොතීති. ලාමකට්ඨෙනවා තානියෙව පාපානීති වුච්චන්තීති. සොභණෙහි සද්ධාදිගුණධම්මෙහි යුත්තියා තතොයෙව ච සයංපි සොභග්ගපත්තියා සොභණානීති.
41. ඉදානි තානි සොභණානි හීන පණීතා නුක්කමෙන දස්සෙන්තො සොමනස්සසහගතන්තිආදිමාහ. තත්ථ ජානාතීති ඤාණං, යාථාවතො පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. ඤාණෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තන්ති සමාසො. නත්ථි සඞ්ඛාරො අස්සාති අසඞ්ඛාරො. සංවිජ්ජති සඞ්ඛාරො අස්සාති සසඞ්ඛාරො. සප්පුරිසුපනිස්ස යාදිකො කුසලුප්පත්තියා පකතිපච්චයගණො. සොහි යදා දුවිධෙන සඞ්ඛාරෙන විනා කෙවලං අත්තනො බලෙන කුසලචිත්තං සමුට්ඨාපෙති. තදා අසඞ්ඛාරොනාම. සොයෙව යදා අත්තනො බලෙන කුසලචිත්තං සමුට්ඨාපෙතුං න සක්කොති. සඞ්ඛාරසහායං ලභිත්වාව තං සමුට්ඨාපෙති. තදා සසඞ්ඛාරොනාම. අසඞ්ඛාරෙන උප්පන්නං අසඞ්ඛාරිකං. සසඞ්ඛාරෙන උප්පන්නං සසඞ්ඛාරිකන්ති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. එත්ථච සොමනස්සාදීනං උප්පත්තිකාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අපිච සද්ධාසම්පත්ති දස්සනසම්පත්ති දෙය්යධම්ම පටිග්ගාහක සම්පත්තීති එවමාදි සොමනස්සකාරණං, තබ්බිපරීතං උපෙක්ඛාකාරණං. යානිච පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්සච කාරණානිඅට්ඨකථාසු වුත්තානි. තානිපි ඉමස්මිං ඨානෙ වත්තබ්බානීති. පඤ්ඤා සංවත්තනික කම්මුපනිස්සයතා, අබ්යාපජ්ජලොකුපපත්තිතා ඉන්ද්රියපරිපාකතා, කිලෙසදූරතාච ඤාණුප්පත්තියා කාරණං. තිහෙතුකපටිසන්ධිකතා, අමොහජ්ඣාසයතා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා. සුතචින්තාපසුතාතිපිවත්තුං ¶ යුජ්ජති. යානිචධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස කාරණානි අට්ඨකථාසු වුත්තානි. තානිපි ඉධ වත්තබ්බානි. තබ්බිපරීතං ඤාණවිප්පයුත්තකාරණං. සඞ්ඛාරකාරණංපි පුබ්බෙ වුත්තමෙව. යානිච වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්සච කාරණානි අට්ඨකථාසු වුත්තානි. තානිපි ඉධ වත්තබ්බානීති. ඉමෙසංපි උප්පත්ති විධානං විසුද්ධිමග්ගෙ ගහෙතබ්බන්ති.
42. අට්ඨපීති එත්ථ පිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ඉමෙසං ඉධ වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤෙහි පකාරෙහි අනෙකවිධතං සම්පිණ්ඩෙති. තත්රායං නයො. ඉමානි අට්ඨචිත්තානි දසහි පුඤ්ඤක්රියාවත්ථූහි ගුණිතානි අසීති හොන්ති. පුන තානි ඡහි ආරම්මණෙහි ගුණිතානි චත්තාරිසතානිචෙව අසීති ච හොන්ති. පුන තානි තීහි කම්මෙහි ගුණිතානි සහස්සං චත්තාරි සතානි චත්තාලීසංච හොන්ති. පුන තානි තීහි හීනමජ්ඣිමපණීතෙහි ගුණිතානි චත්තාරි සහස්සානි තීණි සතානි වීසතිච හොන්ති. තානි ඉමානි සුද්ධිකානීති කත්වා ද්වීසු ඨානෙසු ථපෙතබ්බානි. තතො එකං ඨානං ගහෙත්වා ද්විධා කරොන්තස්ස ඤාණසම්පයුත්තානි ද්වෙසහස්සානි සතං සට්ඨිච හොන්ති. තථා ඤාණවිප්පයුත්තානීති. පුන තත්ථ ඤාණසම්පයුත්තානි චතූහි අධිපතීහි ගුණිතානි අට්ඨසහස්සානි ඡසතානි චත්තාලීසංච හොන්ති. ඤාණවිප්පයුත්තානිපන වීමංසාවජ්ජිතෙහි තීහි අධිපතීහි ගුණිතානි ඡසහස්සානි චත්තාරිසතානි අසීතිච හොන්ති. පුන තදුභයානි සම්පිණ්ඩිතානි දසසහස්සං පඤ්චසහස්සානි සතං වීසතිච හොන්ති. පුන තානි පුබ්බෙ විසුං ථපිතෙහි සුද්ධිකෙහි සම්පිණ්ඩිතානි දසසහස්සං නවසහස්සානි චත්තාරි සතානි චත්තාලීසඤ්ච හොන්තීති. යංපන ටීකායං ඉධ වුත්තනයෙන සුද්ධිකානිච ඤාණවිප්පයුත්තානි ච විසුං අකත්වා සබ්බානි පුඤ්ඤක්රියාදීහි සමං ගුණිතානි සත්තරස සහස්සානි ද්වෙ සතානි අසීතිච හොන්තීති වුත්තං.
[40] යඤ්ච විභාවනියං
සුද්ධිකානි ¶ විසුං අකත්වා ඤාණවිප්පයුත්තානිඑව විසුං කත්වා තථා ගුණිතානි වීස සතාධික පන්නරස සහස්සානි හොන්තීති වුත්තං. තං සබ්බං න යුත්තං.
එවඤ්හි සති ඉමානි කාමාවචරකුසලානි නිච්චං සාධිපතිකානි හුත්වා නියතාධිපතිකානිනාම භවෙය්යුං. නච ඉමානි උපරි මහග්ගත කුසලානි විය ලොකුත්තරානි විය ච නියතා ධිපතිකානි හොන්තීති. ටීකානයෙනපන ඤාණවිප්පයුත්තානිපි වීමංසාසහගතානීති ආපජ්ජතීති. යථාවා කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලාතිඑත්ථ ඤාණවිප්පයුත්තානිපි කොසල්ලෙන නානාවජ්ජනවීථියං පවත්තෙන උපනිස්සයඤාණෙන සම්භූතත්තා කුසලානි එව නාම හොන්ති. එවමිධපි තානි තෙනෙව වීමංසාධිපතිභූතෙන සම්භූතත්තා වීමංසාධිපතෙය්යානිපි නාම හොන්තීති න නසක්කා වත්තුන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන තානි විසුං අකතානි සියුන්ති. එවංසන්තෙපි කාමකුසලානිනාම අධිපතිවිමුත්තානි එව බහුතරානි හොන්ති. තස්මා නසක්කා සබ්බානි කාමකුසලානි වීමංසාධිපතිමූලිකානි භවිතුන්ති.
43. කාමාවචරානිච තානි කුසලානි චිත්තානිචාති විග්ගහො. තත්ථ කෙනට්ඨෙන කුසලානීති. ආරොග්යට්ඨෙන, සුන්දරට්ඨෙන, ඡෙකට්ඨෙන, අනවජ්ජට්ටෙන, සුඛවිපාකට්ඨෙනචාති. රාගාදයොහි ධම්මා චිත්තසන්තානස්ස රුජ්ජනට්ඨෙන රොගානාම. අහිතට්ඨෙන අසුන්දරා නාම. අනිපුණට්ඨෙන අඡෙකානාම. ගාරය්හට්ඨෙන වජ්ජානාම. අනිට්ඨ විපාකට්ඨෙන දුක්ඛවිපාකානාම හොන්ති. ඉමානිපන තෙහි වුට්ඨිතත්තා කුසලානිනාම අරොගානි නාමාති අත්ථො. තප්පටිපක්ඛත්තාච සුන්දරානි ඡෙකානි අනවජ්ජානි සුඛවිපාකානි ච නාම හොන්තීති. කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයන්ති චාලෙන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලානි. කුච්ඡිතෙනවා ආකාරෙන සත්තසන්තානෙ සෙන්ති අනුසෙන්තීති කුසා. රාගාදයො. තෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලානි. කුසංවා වුච්චති ඤාණං කුච්ඡිතානං සානට්ඨෙන තනුකරණට්ඨෙන අන්තකරණට්ඨෙනවා. කුසෙන ලාතබ්බානීති කුසලානි. කුසාවිය ¶ හත්ථප්පදෙසං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනන්තීතිවා කුසලානි. අපිච, කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සරන්ති හිංසන්තීති කුසලානි. රකාරස්ස ලකාරො. කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනවා කුසලානීති.
44. මහාවිපාකෙසු පදත්ථතො වත්තබ්බං නත්ථි. වෙදනාභෙදො ආරම්මණවසෙන වත්තබ්බො. තානිහි අතිඉට්ඨෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ යථාක්කමං සොමනස්සෙන උපෙක්ඛාය ච යුත්තානීති. සම්පයොගභෙදො කම්මවසෙන ජවනවසෙනච වත්තබ්බො. තානිහි බලවකම්මෙන ජනිතානි ඤාණසම්පයුත්තානි හොන්ති. දුබ්බලකම්මෙන ජනිතානි ඤාණවිප්පයුත්තානි. කදාචිපන තදාරම්මණවසෙන පවත්තිකාලෙ යෙභුය්යෙන තිහෙතුකජවනානුබන්ධානි ඤාණසම්පයුත්තානි හොන්ති. ඉතරජවනානුබන්ධානි ඤාණවිප්පයුත්තානීති. සඞ්ඛාරභෙදොපි කෙහිචි ආචරියෙහි කම්මවසෙනෙව කථිතො. අසඞ්ඛාරිකකම්මජනිතානි අසඞ්ඛාරිකානි. සසඞ්ඛාරිකකම්මජනිතානි සසඞ්ඛාරිකානීති. සඞ්ගහකාරෙනපන සන්නිහිතපච්චයවසෙන වුත්තො. තානිහි පටිසන්ධියං පුරිමභවෙ මරණාසන්නකාලෙ ඤාතකාදීහි තෙන තෙන පයොගෙන උපට්ඨාපිතානි කම්මාදීනි ආරම්මණානි ගහෙත්වා පවත්තානි සසඞ්ඛාරිකානිනාම හොන්ති. තාදිසෙන පයොගෙන විනා සයමෙව කම්මබලෙන උපට්ඨිතානි ගහෙත්වා පවත්තානි අසඞ්ඛාරිකානිනාම හොන්ති. තදාරම්මණ කාලෙපන අසඞ්ඛාරිකජවනානුබන්ධානි අසඞ්ඛාරිකානිනාම. සසඞ්ඛාරික ජවනානුබන්ධානි සසඞ්ඛාරිකානි නාමාති. එත්ථපි සම්පිණ්ඩනත්ථො විසද්දො. තෙන ආරම්මණඡක්ක හීනත්තිකවසෙනෙව කාලදෙස සන්තානාදිවසෙනච තෙසං අනෙකභෙදත්තං සම්පිණ්ඩෙති. යස්මා පනෙතානි දානාදිවසෙන කායකම්මාදිවසෙන ඡන්දාදීනි ධුරං කත්වා ච න පවත්තන්ති. තස්මා තානි පුඤ්ඤක්රියාවත්ථූනං කම්මාධිපතීනඤ්ච වසෙන වඩ්ඪනං නලභන්තීති.
[41] විභාවනියං පන
ඉමානි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපනාභාවතො කම්මද්වාර වසෙන න පවත්තන්ති. අවිපාකසභාවතොච කම්මවසෙන නපවත්තන්තීති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බං.
හෙට්ඨාහි කුසලෙසු කම්මත්තිකවසෙනෙව වඩ්ඪනං වුත්තං. නපන විසුං කම්මද්වාරවසෙන. කම්මත්තිකඤ්චනාම තිවිධ කම්මද්වාර වසෙනෙව සිද්ධන්ති. නනු අට්ඨකථායං යොහි කාමාවචරකුසලෙසු කම්මද්වාර කම්මපථ පුඤ්ඤක්රියාවත්ථුභෙදො වුත්තො. සො ඉධ නත්ථි. කස්මා. අවිඤ්ඤත්තිජනකතො අවිපාක ධම්මතො තථා අප්පවත්තියාචාති වුත්තන්ති. සච්චං. තත්ථ පන අවිඤ්ඤත්තිජනකතො කම්මද්වාර භෙදො ඉධ නත්ථීති එතෙන කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති එවං භෙදස්ස අභාවං වදති. අවිපාකධම්මතො කම්මපථභෙදො ඉධ නත්ථීති එතෙන දසවිධස්ස කම්මපථභෙදස්ස අභාවං වදති. ඉධපන කුසලෙසුපි කම්මපථභෙදං අග්ගහෙත්වා තිවිධකම්මද්වාර භෙදභින්නං කම්මත්තිකමෙව ගහිතං. තඤ්ච විඤ්ඤත්ති සමුට්ඨාපනා භාවතො තිවිධකම්මද්වාරවසෙන නපවත්තන්තීති ඉමිනාව සිද්ධං. යදිච හෙට්ඨා කුසලෙසුපි දසවිධකම්මපථභෙදවසෙන විසුං වඩ්ඪනං වුත්තං සියා. එවංසති ඉධපි අවිපාකසභාවතො කම්මපථවසෙන නපවත්තන්තීති ඉදං වත්තබ්බමෙවාති.
45. මහාක්රියචිත්තෙසුපි මහාවිපාකෙසුවිය ආරම්මණ වසෙනෙව වෙදෙනාභෙදො උපරි සයමෙව වක්ඛති. ඤාණසම්පයුත්ත, විප්පයුත්ත, අසඞ්ඛාරික, සසඞ්ඛාරිකභෙදොපන යථාරහං කුසලෙසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.
[42] විභාවනියං පන
තථා අවිචාරෙත්වා ක්රියචිත්තානංපි කුසලෙ වුත්තනයෙන යථාරහං සොමනස්ස සහගතාදිතා වෙදිතබ්බාති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.
ඉච්චෙවං සබ්බථාපීති පදානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. සහෙතුක කාමාවචර කුසල විපාක ක්රිය චිත්තානීති එත්ථ සහෙතු කග්ගහණං කුසල සද්ද සම්බන්ධෙ භූතකථන විසෙසනං. තෙනෙවහි තං කුසලචිත්තානං චූළනිගමෙන ගහිතං. විපාක ක්රිය සද්දසම්බන්ධෙපන බ්යවච්ඡෙදකවිසෙසනං දට්ඨබ්බං.
[43] විභාවනියං පන
සක්ඛරකථලිකංපි ¶ මච්ඡගුම්බංපි තිට්ඨන්තංපි චරන්තංපි පස්සතීති සුත්තපදෙ විය ඉධ යථාලාභ යොජනාති වුත්තං. තං න සමෙති. තත්ථහි සක්ඛරකථලිකංනාම නචරතීති යුත්තං. ඉධපන කුසලං සහෙතුකං නහොතීති නයුත්තමෙතන්ති.
46. සඞ්ගහගාථායං වෙදනා ඤාණ සඞ්ඛාර භෙදෙනාති වෙදනාභෙදෙන, ඤාණභෙදෙන, සඞ්ඛාරභෙදෙනච. තත්ථ වෙදනා භෙදෙනාති වෙදනාභෙදසිද්ධෙන චිත්තභෙදෙන, ඤාණභෙදෙනාති ඤාණයොගා යොගසිද්ධෙනචිත්තභෙදෙන. සඞ්ඛාරභෙදෙනාති සඞ්ඛාරෙන විනා සහච පවත්තපච්චයගණභෙදසිද්ධෙන චිත්තභෙදෙනාති අත්ථො. ඉදඤ්හි සමාසපදානං සාමත්ථියං, යදිදං සුවිඤ්ඤාතානං නානාප්පකාරානං පදත්ථානං අප්පකෙන බ්යඤ්ජනෙන දීපනසමත්ථතාති.
[44] එතෙන විභාවනියං
සයං අභින්නානං ඤාණසඞ්ඛාරානං භෙදවචනෙ චිත්තස්ස භෙදකර භාවෙ ච චොදනාය අනොකාසතා සාධිතා හොතීති.
තත්රායං යොජනා. සහෙතු කාමාවචර පුඤ්ඤපාකක්රියා වෙදනාඤාණසඞ්ඛාරභෙදෙන යථාක්කමං ඡච ද්වාදසච චතුවීසති ච මතාති. එත්ථච –
වෙදනාඤාණසඞ්ඛාර, භෙදෙනෙතානි අට්ඨධා;
පුඤ්ඤපාකක්රියාභෙදා, චතුවීසතිවිධා මකා තිපි.
වත්තබ්බා. එවඤ්හි සති අත්ථගතිච විසදා හොති. උපරි වක්ඛ, මානාහිච සඞ්ගහගාථාහි සද්ධිං සමෙතීති.
47. කාමෙතිආදි සබ්බෙසං කාමචිත්තානං සඞ්ගහගාථා. තත්ථ කාමෙ කාමභූමියං පාකානි සහෙතුකාහෙතුකවසෙන සබ්බානි විපාකචිත්තානි තෙවීස. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි කුසලාකුසලචිත්තානිච වීසති. ක්රියාච සහෙතුකාහෙතුකවසෙන සබ්බානි ක්රියචිත්තානි ¶ පන එකාදස හොන්ති. ඉච්චෙවං සබ්බථාපි චතුප්පඤ්ඤාස හොන්තීති යොජනා. සබ්බථාති චෙත්ථ විසද්දො ලුත්ත නිද්දිට්ඨො. ධම්මසඞ්ගණියං වුත්තෙන සබ්බප්පකාරෙනපි චතුප්පඤ්ඤාසඑව. විභඞ්ගෙ විභත්තෙන සබ්බප්පකාරෙනපි චතුප්පඤ්ඤාස එවාතිආදිනා තස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙවාති.
[45] එතෙන විභාවනියං
ඉධ වුත්තානං කුසලාදීනං අන්තොගධභෙදවසෙන තස්ස අත්ථවිභාවනා පටිසිද්ධා හොති.
[46] යඤ්ච විභාවනියං
කාමෙ භවෙති වුත්තං. තංපි විචාරෙතබ්බං.
භවසද්දො හි කුසලාකුසලකම්මෙසු කම්මනිබ්බත්තෙසුච විපාක කටත්තාරූපෙසු වත්තමානො අභිධම්මෙ දිට්ඨො. න තදඤ්ඤෙසු නාමරූපධම්මෙසූථි. භූමිපරියායොච ඉධ කාමසද්දො. භූමීතිච සහොකාසො ඉන්ද්රියා නින්ද්රියබද්ධධම්මසමූහො වුච්චතීති කාමෙ කාමභූමියන්ති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. භවොතිවා භූමිඑව වුච්චති සුත්තන්තපරියායෙන භවන්ති එත්ථ සත්තා සඞ්ඛාරාචාති කත්වා. එසනයො පරත්ථපීති.
ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස
චතුත්ථවණ්ණනාය කාමචිත්තස්ස
පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.
48. එවං කාමචිත්තසඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි යථානුප්පත්තං රූපචිත්තසඞ්ගහං දස්සෙන්තො විතක්කවිචාරපීතිසුඛෙකග්ගතාසහිතන්තිආදිමාහ. විතක්කොච විචාරොච පීතිච සුඛඤ්ච එකග්ගතාචාති ද්වන්දො. තාහි සහිතන්ති සමාසො. විතක්කවිචාරපීතිසුඛෙ කග්ගතා සඞ්ඛාතෙනසමුදිතෙනපථමජ්ඣානෙන සම්පයුත්තංකුසලචිත්තං පථමජ්ඣානකුසලචිත්තං. තත්ථ කෙනට්ඨෙනපථමං, කෙනට්ඨෙනච ඣානන්ති. ආදිතො පටිපජ්ජිතබ්බත්තා පථමං. කසිණාදිකස්ස ආරම්මණස්ස අනිච්චාදිලක්ඛණස්සච උපනිජ්ඣායනතො පච්චනීකධම්මානඤ්ච ඣාපනතො දය්හනතො ¶ ඣානං. ඉමෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු එකග්ගතාඑව සාති සයයුත්තාති දට්ඨබ්බා. සාහි එකත්තාරම්මණසඞ්ඛාතො එකො අග්ගොකොටිකොට්ඨාසොවා අස්සාති අත්ථෙන එකග්ගසඞ්ඛාතස්ස චිත්තස්ස තථාපවත්තනෙ ආධිපච්චගුණයොගෙන එකග්ගතාති ච වුච්චති. සායෙව චිත්තං නානාරම්මණෙසු වික්ඛිපිතුං අදත්වා එකස්මිං යෙවාරම්මණෙ පටිපක්ඛධම්මානං දූරීභාවෙන සම්මාච ආධියති ථපෙති. ඉන්ද්රියානඤ්ච සමභාවං කත්වා තත්ථෙව ලීනුද්ධච්චාභාවාපාදනෙන සමඤ්ච ආධියති ථපෙතීති අත්ථෙන සමාධීතිච වුච්චති. සායෙවච පාළියං අවික්ඛෙපො අවිසාහාරො සණ්ඨිති අවට්ඨිතීති නිද්දිට්ඨාති. විතක්කාදයොපි පන තස්සා සාතිසයං උපකාරකත්තා ඣානන්තෙව වුත්තා. තථා හි විතක්කො තාව චිත්තං ථිනමිද්ධවසෙන ඔසක්කිතුං අදත්වා දළ්හං ආරම්මණාභිමුඛමෙව කරොති. ආරම්මණාභිනිරොපන ලක්ඛණොහි විතක්කො. ථින මිද්ධනීවරණස්සච උජුප්පටිපක්ඛොති. විචාරොච නං විචිකිච්ඡාවසෙන සංසප්පිතුං අදත්වා දළ්හං ආරම්මණානුබන්ධමෙව කරොති. ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො හි විචාරො පඤ්ඤාපකතිකො. විචිකිච්ඡානීවරණස්සච උජුප්පටිපක්ඛොති. පීතිච චිත්තං බ්යාපාදවසෙන උක්කණ්ඨිතුං අදත්වා ආරම්මණෙ පරිතුට්ඨමෙව කරොති. ආරම්මණසංපි යායනලක්ඛණා හි පීති. බ්යාපාදනීවරණස්සච උජුප්පටිපක්ඛාති. තථා සුඛඤ්ච නං උද්ධච්ච කුක්කුච්චවසෙන අවූපසමිතුං අදත්වා ආරම්මණෙ ලද්ධසාතං උපබ්රූහිතං කරොති. සාකලක්ඛණඤ්හි සුඛං, උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණස්සච උජුප්පටිපක්ඛන්ති.
උපෙක්ඛාච සන්තසභාවත්තා සුඛෙඑව සඞ්ගහිතාති. එවං කරොන්තාච තෙ ධම්මා තස්මිං ආරම්මණෙ තස්ස චිත්තස්ස සුට්ඨු එකග්ගභාවත්ථායච හොන්ති. එකග්ගභාවොතිච එකග්ගතායෙව. සාච එකග්ගතා තෙහි ධම්මෙහි තථා අනුග්ගහිතා සුට්ඨු බලවතී හුත්වා සයං කාමච්ඡන්දවසෙන නානාරම්මණෙසු චිත්තවිධාවනං නීවාරෙත්වා කසිණනිමිත්තාදිකෙ තස්මිං ආරම්මණෙ නිච්චලං ඨත්වා තංආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣායති ඔලොකෙති. තස්මා තෙ සබ්බෙපි ධම්මා උපනිජ්ඣායනට්ඨෙනපි ඣානන්ති වුත්තාති. තෙසුච තථා පවත්තමානෙසු ¶ තප්පච්චනීකා නීවරණධම්මා ඔකාසං අලභිත්වා මනස්මිංපි පරියුට්ඨිතුං නසක්කොන්ති. ඣාපිතානාම හොන්ති. තස්මා තෙ පච්චනීකජ්ඣාපනට්ඨෙනපි ඣානන්ති වුත්තාති. එවං සන්තෙපි යස්මා ඣාන මග්ග සම්බොධිසඞ්ඛාතෙසු තීසු ඨානෙසු ධම්මසාමග්ගී පධානං හොති. අඞ්ගානං සමග්ගභාවෙඑව අප්පනාපත්තිවසෙන උපනිජ්ඣාය නාදි කිච්චසංසිද්ධිතො. යස්මාච එතෙ ධම්මා වුත්තනයෙන විසුංවිසුං අත්තනො කිච්චං කරොන්තාපි චිත්තස්ස ආරම්මණෙ නිච්චලප්පවත්ති සඞ්ඛාතං එකමෙව උපනිජ්ඣානකිච්චං සාධෙන්ති. තස්මා රථඞ්ගානං සමුදායෙඑව රථවොහාරොවිය තෙසං සමුදායෙඑව ඣාන වොහාරො සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. අපරෙපන පඤ්චන්නංපි තෙසං ආරම්මණාභිනිරොපනාදීනි යථාසකං කිච්චානියෙව විසුං විසුං උපනිජ්ඣානකිච්චානිනාම හොන්තීති පට්ඨානෙ ඣානපච්චයං පත්වා සබ්බෙපෙතෙ විසුං විසුං ඣානපච්චයං සාධෙන්තියෙව. තස්මා තෙ විසුං විසුංපි ඣානානියෙව හොන්තීති සක්කා වත්තුං. යථාච පඤ්චඞ්ගිකං සීලං දසඞ්ගිකං සීලන්ති එත්ථ පඤ්චසමුදිතාදීනි තෙසං සීලානං පඤ්චඞ්ගිකා දිනාමලාභස්සෙව කාරණානි හොන්ති. න සීලභාවස්ස. න හි පාණාතිපාතා වෙරමණාදිකං එකංපි සමානං සීලංනාම න හොතීති. එවමෙවං ඉධපි පඤ්චසමුදිතාදීනි පඤ්චඞ්ගිකාදි භාවස්සෙව පථමජ්ඣානාදි භාවස්සෙවච කාරණානි. නපන ඣානභාවස්සාති නසක්කා විඤ්ඤාතුං. ඉතරථා ඣානපච්චයෙ ඣානඞ්ගානි පච්චනියානියෙව සියුන්තිපි වදන්ති. එත්තාවතා සතිපි ඉමස්ස චිත්තස්ස ඵස්සාදීහිපි සහිතභාවෙ තෙසං තථාවිධකිච්චවිසෙසාභාවා ඉධ අග්ගහණන්තිපි සිද්ධං නහොතීති. විචාරපීතිසුඛෙකග්ගතා සඞ්ඛාතෙන දුතීයජ්ඣානෙන සම්පයුත්තං කුසලචිත්තං දුතීයජ්ඣාන කුසලචිත්තං, එවං සෙසෙසුපි.
49. එත්ථ සියා. කෙනපන ඉමෙසං ඣානානං අඞ්ගභෙදො කතොති. පුග්ගලජ්ඣාසයෙන කතොති. යොහි විතක්කසහායො හුත්වා පඤ්චඞ්ගිකං පථමජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තත්ථ වසීභාවං කත්වා පුනවිතක්කෙ නිබ්බින්දති. තස්ස විතක්කං සමතික්කමිත්වා අවිතක්කං චතුරඞ්ගිකං ඣානං අධිගන්තුං අජ්ඣාසයො සණ්ඨාති. තදා සො ¶ තමෙව පථමජ්ඣානං පාදකභාවත්ථාය දළ්හං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තෙන අජ්ඣාසයෙන සහෙව පුනභාවනං අනුයුඤ්ජන්තො අවිතක්කං චතුරඞ්ගිකං ඣානං අධිගච්ඡති. තත්ථ සා භාවනාසයං විතක්කයුත්තාපි තෙන අජ්ඣාසයෙන පරිභාවිතත්තා විතක්කවිරාග භාවනානාම හොති. තස්සා භාවනාය. බලෙන තං ඣානං උප්පජ්ජ මානං අවිතක්කං චතුරඞ්ගිකං උප්පජ්ජති. සෙසජ්ඣානාධිගමෙසුපි එසෙවනයොති. එවං පුග්ගලජ්ඣාසයෙන තෙසං ඣානානං අඞ්ගභෙදො කතොති වෙදිතබ්බො. එත්ථච උත්තරුත්තරජ්ඣානා ධිගමනෙ පාදකභාවත්ථාය පුරිමපුරිමජ්ඣානස්ස සමාපජ්ජනං අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බං. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොතීති අට්ඨකථායං වුත්තං. අජ්ඣාසයබලෙනපන උත්තරජ්ඣානං උප්පජ්ජමානං පාදකජ්ඣානසදිසං නහොති. පාදකජ්ඣානතොහි පුග්ගලජ්ඣාසයොව බලවතරො. තෙනාහ භගවා ඉජ්ඣති භික්ඛවෙ සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තාති. අයඤ්ච අත්ථො උපරි ලොකුත්තරචිත්තං පත්වා ආවි භවිස්සතීති.
50. එත්ථ සියා. කස්මා ඉධ සඞ්ඛාරභෙදො නවුත්තොති. පාළියමෙව අවුත්තත්තා. කස්මාච සො පාළියං අවුත්තොති. පටිපදා භෙදවචනෙනෙව සිද්ධත්තාති. තථාහි සබ්බෙසංපි ලොකිය ලොකුත්තරජ්ඣානානං සුඛප්පටිපදභාවෙ සිද්ධෙ අසඞ්ඛාරිකභාවො සිද්ධොයෙව හොති. දුක්ඛප්පටිපදභාවෙච සිද්ධෙ තෙසං සසඞ්ඛාරිකභාවො සිද්ධොයෙව හොතීති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. අට්ඨකථාදස්සනතො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨසාලිනියං -
යො ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති. තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති. යො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො සුඛෙන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙති. තස්ස සුඛාපටිපදා හොතීති.
තථා සම්මොහවිනොදනී විසුද්ධිමග්ගෙසුපීති. එත්ථච පුබ්බවාක්යෙ දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙනාති දිට්ඨත්තා පරවාක්යෙපි සුඛෙ න අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙනාති දිට්ඨමෙව හොති. තත්ථ සසඞ්ඛාරෙන ¶ සප්පයොගෙනාති සඞ්ඛාරප්පයොගසහිතෙන කාමාදීනවදස්සනාදිනා පච්චයගණෙනාති අත්ථො. එතෙන සබ්බෙසං දුක්ඛප්පටිපදජ්ඣානානං සසඞ්ඛාරිකභාවො වුත්තො හොති. අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙනාති සඞ්ඛාරප්පයොගරහිතෙන තෙනෙව පච්චයගණෙන. එතෙන සබ්බෙසං සුඛප්පටිපදජ්ඣානානං අසඞ්ඛාරිකභාවො වුත්තො හොතීති. ඛිප්පාභිඤ්ඤජ්ඣානානංපිහි දුක්ඛප්පටිපදභාවෙ සති සසඞ්ඛාරිකතාව විඤ්ඤායති. දන්ධභිඤ්ඤජ්ඣානානංපි සුඛප්පටිපදභාවෙ සති අසඞ්ඛාරිකතාව විඤ්ඤායතීති. යදිඑවං පටිපදාරහිතානං මග්ග සිද්ධඋපපත්තිසිද්ධජ්ඣානානං කථං සඞ්ඛාරභෙදො සිද්ධොති. තෙසංපි වළඤ්ජනකාලෙ සමාපත්තිප්පටිබන්ධකානං පච්චයානං සන්නිහිතා සන්නිහිතවසෙන දුක්ඛසුඛප්පටිපදභාවසම්භවො හොතියෙවාති. තත්ථ මග්ගසිද්ධජ්ඣානංනාම සුද්ධවිපස්සනායානිකානං මග්ගප්පටිලාභෙන සහෙව සිද්ධජ්ඣානං. තං දුවිධං හෙට්ඨිමමග්ගසිද්ධං, අරහත්තමග්ගසිද්ධන්ති. තත්ථ මහාසමයසුත්තෙ ආගතානං පඤ්චසතානං භික්ඛූනං ඣානං හෙට්ඨිම මග්ගසිද්ධං. ආනන්දත්ථෙරස්ස ඣානං අරහත්තමග්ගසිද්ධං. යංපි අනාගාමීනං අජානන්තානඤ්ඤෙව සත්ථෙන හනිත්වා සහසා මරන්තානං උප්පන්නං. තංපි මග්ගසිද්ධගතිකං. යොපන අට්ඨසමාපත්තියො භාවෙත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රූපි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. තස්ස තා සමාපත්ති යො තත්ථ පාකතිකාඑව හොන්ති. ඉදං උපපත්තිසිද්ධන්ති. එකස්මිං භවෙපි හි ලද්ධජ්ඣානානි වළඤ්ජනකාලෙ සන්නිහිතපච්චයවසෙන නානාපටිපදායුත්තානි හොන්තීති. ඣානුප්පත්තිප්පටිපදා රහිතත්තාවා අසඞ්ඛාරිකජ්ඣානෙසු තෙසං සඞ්ගහො යුත්තො සියාති. අපිච, නෙත්තිපාළියං සබ්බෙසං ලොකිය ලොකුත්තරසමාධීනං සඞ්ඛාරභෙදො සරූපතොව නිද්දිට්ඨො. යථාහ-ද්වෙ සමාධයො සසඞ්ඛාරො සමාධි අසඞ්ඛාරො සමාධීති. අට්ඨකථායඤ්ච සුඛප්පටිපදා පුබ්බකානං ද්වින්නං දන්ධාභිඤ්ඤඛිප්පාභිඤ්ඤසමාධීනං අසඞ්ඛාරභාවො දුක්ඛප්පටිපදා පුබ්බකානං ද්වින්නං සසඞ්ඛාරභාවොච වුත්තොති. එත්තාවතා සබ්බෙසං මහග්ගතලොකුත්තරජ්ඣානචිත්තානං අසඞ්ඛාරික සසඞ්ඛාරිකවසෙන විසුං විසුං දුවිධභාවො සිද්ධො හොති. යස්මාපන අයං සඞ්ඛාරවොහාරො අකුසලානංපි සාධාරණො. පටිපදාවොහාරොපන ¶ විසෙසෙන පටිපත්තිධම්මෙස්වෙව පාකටො. මහග්ගත ලොකුත්තරධම්මාච එකන්තං පටිපත්තිධම්මාඑව. තස්මා තෙසං භෙදං සඞ්ඛාරවසෙන අවත්වා පටිපදාවසෙනෙව ධම්මසඞ්ගණි පාළියංපි වුත්තොති දට්ඨබ්බො. අයමෙත්ථ පරමත්ථදීපනා.
‘‘සබ්බස්සපි ඣානස්ස පරිකම්මසඞ්ඛාතපුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන විනා කෙවලං අධිකාරවසෙන අනුප්පජ්ජනතො අසඞ්ඛාරිකන්තිපි. අධිකාරෙනච විනා කෙවලං පරිකම්මාභිසඞ්කාරවසෙනෙව අනුප්පජ්ජනතො සසඞ්ඛාරිකන්තිපි නසක්කා වත්තු’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පරිකම්මසඞ්ඛාත.ල. අසඞ්ඛාරිකන්තිපි නසක්කා වත්තුන්ති ඉදං තාව නයුජ්ජති.
න හි පරිකම්මසඞ්ඛාත පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො ඉමස්මිං සඞ්ඛාරභෙදෙ සඞ්ඛාරො එවනාම හොති. කස්මා, ඣානුප්පත්තියා පකතිපච්චය භූතත්තා, තථාහි ලොකෙ සාසනෙච සබ්බංපි කුසලාකුසල කම්මං අත්තනො අනුරූපෙන පරිකම්මසඞ්ඛාත පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන විනා උප්පන්නංනාම නත්ථි. අන්තමසො ආලොපභික්ඛාදානමත්තංපීති. යඤ්ච චිත්තං යෙන අත්තනො අනුරූපෙන පරිකම්මසඞ්ඛාතපුබ්බා භිසඞ්ඛාරෙන විනා න උප්පජ්ජති. සො තස්ස චිත්තස්ස පකතිපච්චයගණෙඑවඅන්තො ගධො හොති. ඣානානිච ලොකිය ලොකුත්තර භූතානි සබ්බානි අත්තනො අනුරූපෙන පරිකම්මසඞ්ඛාත පුබ්බභාගභාවනා භිසඞ්ඛාරෙන විනා උප්පන්නානිනාම නත්ථීති සො තෙසං පකතිපච්චයගණෙසුඑව අන්තොගධො හොතීති. ඉතරථා සබ්බංපි කුසලාකුසල කම්මං අසඞ්ඛාරිකං නාමනත්ථීති ආපජ්ජතීති.
[48] යඤ්ච තත්ථ
අධිකාරෙනච විනා කෙවලං.ල. සසඞ්ඛාරිකන්තිපි නසක්කා වත්තුන්ති වුත්තං. තංපි න යුජ්ජතියෙව.
න හි ලොකියජ්ඣානානිනාම අධිකාරෙන විනා නුප්පජ්ජන්තීති අත්ථි. කෙවලංපන පුබ්බෙ සමථකම්මෙසු කතාධිකාරස්ස සුඛප්පටිපදජ්ඣානං උප්පජ්ජති. අකතාධිකාරස්සපන දුක්ඛප්පටිපදජ්ඣානන්ති එවමෙව අට්ඨකථාසු ¶ ආගතං. වුත්තඤ්හි තත්ථ යොච සමථෙ අකතාධිකාරො. තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති. කතාධිකාරස්සසුඛාති. අපිච, පුරිමභවෙ සිද්ධං අධිකාරං ගහෙත්වා ඉධ සඞ්ඛාරභෙදවිචාරණාපි නයුත්තාඑව. කුසලක්රියජ්ඣානෙසු හි සන්නි හිතපච්චයවසෙනෙව තබ්බිචාරණා යුත්තාති.
[49] එත්තාවතා
අථවාතිආදිකො පච්ඡිම විකප්පොපි පටික්ඛිත්තො එව හොතීති.
52. එත්ථ ඣානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස නිමිත්තුප්පාදතො පුබ්බං පටිපදාය ඛෙත්තං, පච්ඡා අභිඤ්ඤාය ඛෙත්තං. තත්ථ පුබ්බෙ විරුද්ධපච්චයානං සන්නිහිතෙන කිලමන්තස්ස සතො පටිපජ්ජන්තස්ස භාවනා පටිපදා දුක්ඛානාම හොති. අකිලමන්තස්ස සුඛා. පච්ඡාච දන්ධං අප්පනං පත්තස්ස භාවනාභිඤ්ඤා දන්ධාභිඤ්ඤානාම හොති. ඛිප්පං පත්තස්ස ඛිප්පාභිඤ්ඤානාම. තත්ථ පුබ්බෙ දුක්ඛා පටිපදා පච්ඡා දන්ධංවා ඛිප්පංවා උප්පන්නං ඣානං දුක්ඛප්පටිපදංනාම කරොති. සුඛාපන සුඛප්පටිපදංනාම කරොතීති. දුතීයජ්ඣානාදීසුපන පුරිමජ්ඣානෙ නිකන්ති වික්ඛම්භනස්ස දුක්ඛසුඛතාවසෙන පටිපදාභෙදො වෙදිතබ්බො. යොපන එතරහි ගහට්ඨොවා පබ්බජිතොවා පුබ්බභවෙ අකතාධිකාරොපි අන්තරායිකධම්මමුත්තො කල්යාණපටිපත්තියං ඨිතො ඡින්නපලිබොධො පහිතත්තො ඣානං භාවෙති. තස්ස ඣානභාවනා නසම්පජ්ජතීති නත්ථීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. [කුසලජ්ඣානං]
53. විපාකජ්ඣානෙ කාමකුසලං අප්පනං අපත්තං මුදුභූතං දුබ්බලං හොති. පරිත්තෙසු නානාකිච්චට්ඨානෙසුච හීනෙසුපි අත්තභාවෙසුච විපච්චති. තස්මා තං අත්තනා අසදිසංපි විපාකං ජනෙති. මහග්ගතකුසලංපන අප්පනාපත්තං තික්ඛං බලවං හොති. උළාරෙ බ්රහ්මත්තභාවෙ භවඞ්ගට්ඨානෙසුයෙව විපච්චති. තස්මා තං සදාපි අත්තනා සදිසමෙව විපාකං ජනෙති. තෙනෙව විතක්කවිචාරපීති සුඛෙකග්ගතා සහිතන්තිආදිනා විපාකංපි සබ්බසො කුසල සදිසමෙව දස්සෙති.
[50] අනන්තරභවෙයෙව ¶ ඵලදානත්තා තං අත්තනා සදිසමෙව විපාකං ජනෙතීතිච වදන්ති, තං න සුන්දරං.
එවඤ්හි සති කාමකුසලංපි සත්තමජවනං අත්තනා සදිසවිපාක මෙව ජනෙය්යාති. යස්මාච කුසලමෙව නිරනුසයසන්තානෙ පවත්තං ක්රියජ්ඣානං නාම හොති. තස්මා ක්රියචිත්තංපි කුසල සදිසමෙව දස්සෙති.
54. පඤ්චධාතිආදිසඞ්ගහගාථා. තත්ථ ඣානභෙදෙනාති පථමජ්ඣානාදීහි පඤ්චහි ඣානෙහි සම්පයොගභෙදෙන. රූපාවචරමානසං ඣානභෙදෙන පඤ්චධා හොති. පථමජ්ඣානිකං, දුතීයජ්ඣානිකං, තතීයජ්ඣානිකං, චතුත්ථජ්ඣානිකං, පඤ්චමජ්ඣානිකන්ති එවං පඤ්චවිධං හොතීති අත්ථො. තමෙව පුඤ්ඤපාකක්රියාභෙදෙන පඤ්චදසධා භවෙති යොජනා.
[51] විභාවනියං පන
ඣානභෙදෙනාති ඣානඞ්ගෙහි සම්පයොගභෙදෙනාති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
අඤ්ඤො හි ඣානභෙදො. අඤ්ඤො ඣානඞ්ගභෙදො. තත්ථ පථමං ඣානං දුතීයං ඣානන්තිආදිඣානභෙදො. පථමජ්ඣානෙ පඤ්ච අඞ්ගානි. දුතීයජ්ඣානෙ චත්තාරීතිආදි ඣානඞ්ගභෙදො. තෙසු ඉධ ඣානභෙදොව අධිප්පෙතො. න ඣානඞ්ගභෙදො. චිත්තඤ්හි ඣානභෙදෙ නෙව පඤ්චවිධං හොති. නඣානඞ්ගභෙදෙන. ඣානමෙව පන ඣානඞ්ගභෙදෙන පඤ්චවිධන්ති.
[52] යඤ්ච තත්ථ
‘‘පඤ්චධාති පඤ්චඞ්ගිකං චතුරඞ්ගිකං තිවඞ්ගිකං දුවඞ්ගිකං පුන දුවඞ්ගිකන්ති පඤ්චවිධං හොතී’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.
ඣානමෙව හි පඤ්චඞ්ගිකාදි හොති. න චිත්තන්ති.
රූපාවචර චිත්තස්ස පරමත්ථධීපනා.
55. ඉදානි යථානුප්පත්තං අරූපචිත්තං නිද්දිසන්තො ආකාසානඤ්චා යතනකුසලචිත්තන්තිආදි මාහ. තත්ථ භුසො කාසති දිබ්බතීති ¶ ආකාසො. සො හි සයං සරූපතො අනුපලබ්භමානොපි චන්දසූරියොභාසාදීනං වසෙන අතිවිජ්ජොතමානොවිය ඛායතීති. නකස්සති ඡෙදන භෙදන වසෙන න විලෙඛීයතීති අකාසො. අකාසොඑව ආකාසො තිපි වදන්ති. සො පන අජටාකාසො පරිච්ඡින්නාකාසො කසිණුග්ඝාටිමාකාසො රූපකලාපපරිච්ඡෙදාකාසොති චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ ඉධ කසිණුග්ඝාටිමාකාසො අධිප්පෙතො. සො හි අනන්තෙන අජටාකාසෙන සහ එකීභූතොවිය හොති. යොගිනාච අනන්තභාවෙන ඵරීයති. තස්මා අනන්තො ආකාසොති ආකාසානන්තො. නාස්ස උප්පාදන්තොවා වයන්තොවා පඤ්ඤායතීති අනන්තොතිපි වුත්තං. සොයෙව ආකාසානඤ්චං. සකත්ථෙ යකාරෙන සහ සිද්ධත්තා. යථා පන දෙවානං අධිට්ඨානවත්ථු දෙවායතනන්ති වුච්චති. තථා ඉධපි තස්මිං අප්පනාපත්තස්ස සසම්පයුත්තස්ස ඣානස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙන තදෙව ආයතනන්තිපි වුච්චති. ඉති ආකාසානඤ්චං ආයතනමස්සාති ආකාසානඤ්චායතනං. චිත්තචෙතසිකරාසි.
ආකාසානඤ්චා යතනන්ති ආකාසානඤ්චා යතනං සමාපන්නස්සවා උපපන්නස්සවා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්සවා චිත්ත චෙත සිකාධම්මාති හි විභඞ්ගෙ වුත්තං.
ආකාසානඤ්චායතනෙ පවත්තං කුසලචිත්තන්ති ආකාසානඤ්චායතනකුසලචිත්තං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එත්ථ විඤ්ඤාණංනාම ආකාසානඤ්චායතනචිත්තමෙව. තංපන සයං උප්පාදාදි අන්තවන්තංපි අනන්තසඤ්ඤිතෙ ආකාසෙ පවත්තනතො අනන්තන්ති වුච්චති. කොට්ඨාසත්ථොවා අන්තසද්දො. අත්තනො උප්පාදාදීසු කොට්ඨාසෙසු එකදෙසෙ අට්ඨත්වා සකලස්ස ඵරණවසෙන තදාරම්මණාය භාවනාය පවත්තනතො අනන්තන්ති වුච්චති. අනන්තසඤ්ඤිතෙවා ආකාසෙ පවත්තනතො අනන්තන්ති එවං තදාරම්මණාය භාවනාය පවත්තත්තා අනන්තන්ති වුච්චති. අනන්තසඤ්ඤිතෙවා ආකාසෙ අත්තනො ඵරණාකාර වසෙනපි අනන්තන්ති වත්තුං යුජ්ජතියෙව. අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති ¶ විඤ්ඤාණානන්තං. තමෙව විඤ්ඤාණඤ්චං නිරුත්තිනයෙන, විඤ්ඤාණඤ්චං ආයතනං අස්සාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඞ්ඛාතෙ චිත්තචෙතසිකරාසිම්හි පවත්තං කුසලචිත්තන්තිසමාසො.
විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපන්නස්සවා උපපන්නස්සවාදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්සවාචිත්තචෙතසිකාධම්මාතිහි විභඞ්ගෙ වුත්තං.
[53] විභාවනියං පන මහාටීකායඤ්ච
‘‘දුතීයා රුප්ප විඤ්ඤාණෙන අඤ්චිතබ්බං පාපුණිතබ්බන්ති විඤ්ඤාණඤ්ච’’න්තිපි වුත්තං. තං පාළියා න සමෙති.
අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති තදෙව විඤ්ඤාණං ඤාණෙන ඵුට්ඨං මනසිකරොති, අනන්තං ඵරති. තෙන වුච්චති අනන්තං විඤ්ඤාණන්තීතිහි වුත්තං. එතෙන ච තංවිඤ්ඤාණං එකන්තෙන අනන්තවිසෙසනයුත්තං හොතීති විඤ්ඤායතීති. තමෙව ආකාසන්තිපි පාඨො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ කිඤ්චි කිඤ්චනන්ති අත්ථතො එකං අප්පමත්තකස්ස නාමං. නත්ථි කිඤ්චනං අප්පමත්තකං අන්තමසො භඞ්ගමත්තංපි අවසිට්ඨං අස්ස පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණස්සාති අකිඤ්චනං. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං. පථමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවො. සො හි නත්ථි කිඤ්චීති මනසිකාර වසෙන තංනාමං ලභතීති. ආකිඤ්චඤ්ඤං ආයතනමස්සාතිආදි වුත්තනයමෙව. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ ඔළාරික සඤ්ඤං සන්ධාය නෙවත්ථි සඤ්ඤා අස්සාති නෙවසඤ්ඤං. සුඛුමසඤ්ඤං සන්ධාය නච නත්ථි සඤ්ඤා අස්සාති නාසඤ්ඤං, නෙවසඤ්ඤඤ්ච තං නාසඤ්ඤඤ්චාති නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤං මජ්ඣෙ දීඝං කත්වා, චිත්ත චෙතසිකරාසිඑව. තමෙව යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනන්ති නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනං. තස්මිං පවත්තං කුසල චිත්තන්ති සමාසො. අථවා. සඤ්ඤායෙව පටුසඤ්ඤාකිච්චස්ස අභාවතො නෙවසඤ්ඤාච හොති. සඞ්ඛාරාවසෙස සුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා අසඤ්ඤාච නහොතීති කත්වා නෙවසඤ්ඤානා සඤ්ඤානාම, සායෙව ආයතනං, තෙනච සම්පයුත්තං කුසල චිත්තන්ති සමාසො. එත්ථච යස්මා ආදිතො පට්ඨාය ඔළාරිකෙ නීවරණධම්මෙ ¶ විතක්කාදිකෙච පජහිත්වා සෙසධම්මෙච භාවනා බලෙන උපරුපරි සුඛුමභාවං පාපෙත්වා අනුක්කමෙන පටිපජ්ජන්තා සුඛුමට්ඨෙන ලොකියධම්මෙසු මුද්ධභූතං ඉමං සමාපත්තිං පාපුණන්ති. තස්මා ඉධ චිත්තංපි නෙවචිත්තනාචිත්තමෙව හොති. ඵස්සොපි නෙව ඵස්සනාඵස්සොඑව හොති, තථා වෙදනාදයොපීති. තස්මා ඉධසඤ්ඤාග්ගහණං දෙසනාසීසමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විපාකෙසු විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එත්ථ විඤ්ඤාණන්ති පථමාරුප්පකුසල විඤ්ඤාණමෙව. තඤ්ච අතීතානන්තරභවෙ පවත්තං දට්ඨබ්බං. අකිඤ්චන භාවොච තස්සෙව නත්ථි භාවොති. ක්රියචිත්තෙසු පන විඤ්ඤාණං නාම කුසලභූතං ක්රියභූතඤ්ච දුවිධං පථමාරුප්පවිඤ්ඤාණං වෙදිතබ්බං. අකිඤ්චනභාවොච තස්සෙව දුවිධස්ස විඤ්ඤාණස්ස අභාවො යෙවාති.
56. සඞ්ගහගාථායං ආරම්මණප්පභෙදෙනාති ආලම්බි තබ්බානං කසිණුග්ඝාටිමාකාසාදීනං චතුන්නං ආරම්මණානං පභෙදෙන. දුවිධංහි ඉධ ආරම්මණචතුක්කං, අතිමික්කතබ්බ චතුක්කං, ආලම්බි තබ්බ චතුක්කඤ්ච. තත්ථ පථමාරුප්පෙ රූපපඤ්චමජ්ඣානස්ස ආරම්මණ භූතං. කසිණනිමිත්තං අතික්කමි තබ්බංනාම. තං උග්ඝාටෙත්වා ලද්ධං ආකාසං ආලම්බිතබ්බං නාම. දුතීයාරුප්පෙ පථමාරුප්පස්ස ආරම්මණභූතං ආකාසං අතික්කමිතබ්බංනාම. පථමාරුප්පවිඤ්ඤාණං ආලම්බි තබ්බංනාම. තතීයාරුප්පෙ තංපථමාරුප්පවිඤ්ඤාණං අතික්කමිතබ්බංනාම. තස්ස නත්ථිභාවො ආලම්බිතබ්බංනාම. චතුත්ථාරුප්පෙ සො නත්ථි භාවො අතික්කමිතබ්බං නාම. තතීයාරුප්පවිඤ්ඤාණං ආලම්බි තබ්බං නාමාති. තත්ථ කිඤ්චාපි ඉමං ආරුප්පමානසං චතුන්නං අතික්කමි තබ්බානංපි භෙදෙන චතුබ්බිධං හොති, තථාපි ආකාසානඤ්චාය තනන්තිආදිනා ඉධ ආලම්බිතබ්බානඤ්ඤෙව සරූපතො ගහිතත්තා තෙසං භෙදෙන ඉමස්ස භෙදො පාකටොති දට්ඨබ්බං. ආරුප්පමානසං ආලම්බණප්පභෙදෙන චතුධා ඨිතං. තදෙව පුඤ්ඤපාක ක්රියභෙදෙන ද්වාදසධා ඨිතන්ති යොජනා.
අරූපචිත්තස්ස පරමත්ථදීපනා.
57. ඉදානි ¶ යථානුප්පත්තං ලොකුත්තර චිත්තං දස්සෙන්තො සොතාපත්තිමග්ගචිත්තන්තිආදිමාහ. තත්ථ සවති සන්දති අනිවත්තගමනවසෙන පවත්තතීති සොතො, ගඞ්ගාදීසු ජලප්පවාහො. සොහි පභවතො පට්ඨාය යාවමහාසමුද්දා අන්තරා අනිවත්ත මානො සවති සන්දති පවත්තතීති. සොතොවියාති සොතො. අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො, යථාහ-යොඛො ආවුසො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි. ල. සම්මාසමාධි. අයං වුච්චතාවුසො සොතොති. අයංපිහි යදා උප්පජ්ජති. තතො පට්ඨාය ආනුභාවඵරණවසෙන යාවඅනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා අන්තරා අනිවත්තමානොයෙව හුත්වා සවති සන්දති පවත්තතීති. යථාහ -
සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ යාකාචි මහානදියො. සෙය්යථිදං. ගඞ්ගා, යමුනා, අචිරවතී, සරභූ, මහී. සබ්බා තා සමුද්දනින්නා හොන්ති සමුද්දපොණා සමුද්දපබ්භාරා. එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො බහුලිකරොන්තො නිබ්බානනින්නො හොති නිබ්බානපොණො නිබ්බාන පබ්භාරොති.
එත්ථච තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනානං කිලෙසානං පුන අනුපගමන වසෙන සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං අනුක්කමෙන පරිපාකගමනවසෙනච අනිවත්තගමනං දට්ඨබ්බං. යථාහ -
සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ ඝටො නික්කුජ්ජො වමතෙව උදකං. නොපච්චාවමති. එවමෙවඛො භික්ඛවෙ අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො බහුලිකරොන්තො වමතෙව පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ. නොපච්චාවමතීති. යථාචාහ-සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ නපුනෙති නපච්චෙති නපච්චාගච්ඡතීතිආදි.
යථාච පුථුජ්ජනා පහීනෙපි කිලෙසෙ පුන උපගච්ඡන්ති. තිහෙ තුකභූතාපි පුන ද්විහෙතුකාහෙතුකභාවං ගච්ඡන්ති. යතො තෙ උපරිභවග්ගෙ ¶ නිබ්බත්තාපි පුන අපායෙසු සන්දිස්සන්ති. සීලවන්තාපි පුන දුස්සීලා හොන්ති. සමාහිතාපි පුන උම්මත්තකාවා ඛිත්තචිත්තාවා හොන්ති. පඤ්ඤවාපි පුන දුප්පඤ්ඤා එළමූගා හොන්ති. නතථා අරියා. තෙපන තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන නඋපගච්ඡන්ති. පුථුජ්ජනභාවංවා හෙට්ඨිමාරිය භාවංවා න ගච්ඡන්ති. අනුක්කමෙන සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරිපක්කභාවමෙව උපගච්ඡන්තීති. සබ්බඤ්චෙතං අරියමග්ගස්සෙව ආනුභාවෙන සිද්ධන්ති සොතොතිනාමං මූලප්පභවභූතෙ තස්මිං මග්ගෙඑව නිරුළ්හන්ති දට්ඨබ්බං. තස්ස සොතස්ස ආදිතො පජ්ජනං පාපුණනං සොතාපත්ති. සොතාපත්තියා අධිගමමානො මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. අථවා, ධම්මසොත සමාපන්නො අරියොති පවුච්චතීති වුත්තත්තා සබ්බෙ අරියසන්තානගතා ලොකිය ලොකුත්තරභූතා බොධිපක්ඛියධම්මා උපරි සම්බොධිපරා යනතාවසෙන අනුපාදිසෙසනිබ්බාන පරායනතාවසෙනච අනිවත්ත ගතියා පවත්තමානා යථාවුත්තෙන අත්ථෙන සොතොති වුච්චන්ති. තං සොතං ආදිතො පජ්ජන්ති පාපුණන්ති එතාය පටිපදායාති සොතාපත්ති. සොතාපත්තිච සා මග්ගොචාති සොතාපත්තිමග්ගො, පථමමග්ගසඞ්ඛාතාය සොතාපත්තියා අඞ්ගන්ති සොතාපත්ති යඞ්ගන්තිහි අට්ඨකථායං වුත්තං, මග්ගොතිච පථො උපායො. නිබ්බානං මග්ගෙති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගොතිච වදන්ති.
[54] විභාවනියං පන
අරියමග්ගසොතස්ස ආදිතො පජ්ජනං එතස්සාති සොතාපත්ති. පුග්ගලොති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
න හි පුග්ගලෙ පවත්තො සොතාපත්තිසද්දො කත්ථචි දිට්ඨොති.
[55] එතෙන තස්ස මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගොති ඉදංපි පටික්ඛිත්තං හොති.
සොතාපත්තිමග්ගෙන සම්පයුත්තං චිත්තං සොතාපත්තිමග්ගචිත්තං.
[56] ටීකාසු පන
සොතාපත්තියා ¶ ලද්ධං මග්ගචිත්තං සොතාපත්ති මග්ගචිත්තන්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.
න හි චිත්තසද්දසම්බන්ධො සොතාපත්තිසද්දො කත්ථචි පාළියං දිට්ඨොති.
58. පටිසන්ධිවසෙන සකිං ඉමංලොකං ආගච්ඡති සීලෙනාති සකදාගාමී. දුතීයඵලට්ඨො. සො හි අසමුච්ඡින්නකාම රාගානුසයත්තා කාමලොකාගමන කිලෙසසබ්භාවෙන තං සභාවානාති වත්තනතො උපරි භවග්ගෙ ඨිතොපි පටිසන්ධිවසෙන පුන ඉමං කාමධාතුං ආගමනප්පකතිකොඑව හොතීති. වුත්තඤ්හෙතං චතුක්කනිපාතෙ -
ඉධ සාරිපුත්ත එකච්චස්ස පුග්ගලස්ස ඔරම්භාගියානි සංයොජනානි අප්පහීනානි හොන්ති, සො දිට්ඨෙවධම්මෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො අපරිහීනො කාලං කුරුමානො නෙසඤ්ඤානාසඤ්ඤා යතනුපගානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජති. සො තතො චුතො ආගාමී හොති ආගන්ත්වා ඉත්ථත්තං. ඉධ පන සාරිපුත්ත එකච්චස්ස පුග්ගලස්ස ඔරම්භාගියානි සංයොජනානි පහීනානි හොන්ති, සො දිට්ඨෙව.ල. සො තතො චුතො අනාගාමී හොති අනාගන්ත්වා ඉත්ථත්තන්ති.
අට්ඨකථායඤ්ච ඉත්ථත්තන්ති ඉමං කාමාවචර පඤ්චක්ඛන්ධ භාවන්ති වුත්තං. අයඤ්ච අත්ථො කිලෙසගතිවසෙන වුත්තො. න පුග්ගල ගතිවසෙන. න හි බ්රහ්මභූතා සොතාපන්න සකදා ගාමිනො පටිපටිසන්ධිවසෙන හෙට්ඨිමංපි බ්රහ්මලොකං ආගච්ඡන්ති. කුතො කාම ලොකං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. අනුසයයමකෙ –
කාමධාතුයා චුතස්ස රූපධාතුං අරූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස කස්සචි සත්තඅනුසයා අනුසෙන්ති, කස්සචි පඤ්චඅනුසයා අනුසෙන්ති, කස්සචි තයො අනුසයා අනුසෙන්තීති වත්වා ¶ රූප ධාතුයා අරූපධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස සත්තෙව අනුසයා අනුසෙන්තීති.
වුත්තත්තා විඤ්ඤායති. තත්ථ පුරිමවාක්යෙ පුථුජ්ජනස්ස වසෙන සත්ත. ද්වින්නං සොතාපන්නසකදාගාමීනං වසෙන පඤ්ච. අනාගාමිස්ස වසෙන කයොති වුත්තං, පච්ඡිමවාක්යෙපන බ්රහ්මභූතානං සොතා පන්නසකදාගාමිඅනාගාමීනං පටිසන්ධිවසෙන කාමලොකං ගමනස්ස නත්ථිතාය කෙවලං පුථුජ්ජනස්සෙව වසෙන සත්තෙවාති වුත්තං. ධම්මහදය විභඞ්ගට්ඨකථායඤ්ච –
‘‘රූපාවචරෙ නිබ්බත්තා සොතාපන්නසකදාගාමිනො නපුන ඉධා ගච්ඡන්ති, තත්ථෙව පරිනිබ්බායන්ති. එතෙහි ඣානඅනාගාමිනො නාමා’’ති ච. ‘‘නවසු බ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තඅරිය සාවකානං තත්රුප පත්තිපි හොති උපරූපපත්තිපි. නහෙට්ඨු පපත්ති. පුථුජ්ජනානංපන තත්රුපපත්තිපි හොති උපරූපපත්ති හෙට්ඨුපපත්තිපී’’ති ච.
වුත්තං. තඤ්චඛො අනාගමනං මග්ගසහායෙන ඣානානුභාවෙනෙව සිද්ධං. නමග්ගානුභාවෙනාති. එත්ථච ඉමං ලොකන්ති පදස්ස ඉමං මනුස්සලොකන්ති වා ඉමං කාමාවචරලොකන්තිවා ද්විධාපි අත්ථො අට්ඨකථාසු වුත්තො. තත්ථ පුරිමස්මිං අත්ථෙ සති ආගච්ඡතීති එතස්ස දෙවලොකතො ආගච්ඡතීති අත්ථො. පච්ඡිමස්මිං පන බ්රහ්මලොකතොපි ච ආගච්ඡතීති. පාළියංපන පච්ඡිමත්ථොව වුත්තොවිය දිස්සති. වුත්තඤ්හෙතං පුග්ගලපඤ්ඤත්තියං අනාගන්ත්වා ඉත්ථත්තං අනාගාමී තෙන දට්ඨබ්බො. ආගන්ත්වා ඉත්ථත්තං සොතාපන්නසකදා ගාමිනො තෙන දට්ඨබ්බාති. එත්ථච අනාගන්ත්වා ඉත්ථත්තන්ති ඉමිනා ඉමං කාමාවචරලොකං න ආගච්ඡතීති අනාගාමීති අත්ථං දස්සෙති. ආගන්ත්වා ඉත්ථත්තන්ති ඉමිනාපන ද්වෙපි සොතාපන්නසකදාගාමිනො සකිං පුන ඉමං කාමාවචරලොකං ආගච්ඡන්තීති සකදාගාමිනොති අත්ථං දස්සෙති. කස්මා, නිරන්තරවාක්යෙසු ඨිතානං ද්වින්නංඉත්ථත්ත සද්දානං නානාත්ථා සම්භවතො. මජ්ඣිමපණ්ණාසෙච කණ්ණකත්ථ සුත්තෙ -
යො ¶ සො මහාරාජ බ්රහ්මා සබ්යාපජ්ඣො, සො බ්රහ්මා ආගන්තා ඉත්ථත්තං. යොසො බ්රහ්මා අබ්යාපජ්ඣො, සො බ්රහ්මා අනාගන්තා ඉත්ථත්තන්ති.
භගවතා වුත්තං. තත්ථ සබ්යාපජ්ඣොති එතෙන පුථුජ්ජනෙන සහ සොතාපන්නසකදාගාමිභූතා බ්රහ්මානො ගහිතා හොන්ති. තෙහි පටිඝානුසයස්ස අප්පහීනත්තා චෙතසිකදුක්ඛසඞ්ඛාතං බ්යාපජ්ඣංපි අපහීනමෙවාති සබ්යාපජ්ඣානාම. ආගන්තා ඉත්ථත්තන්ති ඉමං කාමලොකං පටිසන්ධිවසෙන පුන ආගමනසීලො ආගමනප්පකතිකොති අත්ථො. තබ්බිපරීතෙන පච්ඡිමස්ස වාක්යස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙසුපන ද්වීසු සකදාගාමීසු පුරිමස්ස අනඤ්ඤසා ධාරණෙනෙව සබ්බපථමං අරිය මග්ග සොතාධි ගමන ගුණෙන සොතාපන්නො ත්වෙව නාමං සිද්ධන්ති දට්ඨබ්බං. පුග්ගලගතිවසෙන පනෙත්ථ බ්රහ්මලොකෙ ඨිතානං සත්තක්ඛත්තුපරමතාදිභාවොවිය සකදාගාමිභාවොපි නත්ථි. පථමදුතීයඵලට්ඨාපිහි තත්ථ අනාගාමිසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡන්ති. තස්මා සකදාගාමීති ඉදං කාමජාතිකා නංඑව දුතීයඵලට්ඨානං සිද්ධං නාමන්ති කත්වා තෙසං කාමලොකෙ එව හෙට්ඨුපරුපපත්ති වසෙන සකිං ආගමනං අට්ඨකථාසු වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා පාළියංපි පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස කොලංකොලස්ස එකබීජිස්ස සකදාගාමිස්ස යොච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහාති වුත්තන්ති. සොපන ඡබ්බිධො හොති. ඉධපත්වා ඉධපරිනිබ්බායී, තත්ථ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායී, ඉධපත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායී, තත්ථ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී, ඉධපත්වා තත්ථනිබ්බත්තිත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී. තත්ථපත්වා ඉධනිබ්බත්තිත්වා තත්ථපරිනිබ්බායීති. තත්ථ ඉධ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායීති ඉධ මනුස්සභවෙ සකදාගාමිමග්ගං පත්වා ඉධමනුස්ස භවෙයෙව අරහත්තමග්ගං ලභිත්වා පරිනිබ්බායනධම්මො. තත්ථ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායීති තස්මිංදෙවලොකෙ සකදාගාමිමග්ගං පත්වා තස්මිං දෙවලොකෙයෙව අරහත්තමග්ගං ලභිත්වා පරිනිබ්බායනධම්මො. නිබ්බත්තිත්වාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උප්පජ්ජිත්වා. යෙසං පන ඉමං ලොකන්ති පදස්ස ඉමං මනුස්සලොකන්ති අත්ථො. තෙසං සො පඤ්චවිධොයෙව වුත්තො, න ඡට්ඨො පුග්ගලො.
විභාවනියඤ්ච
‘‘පඤ්චසු ¶ සකදාගාමීසු පඤ්චමකොව ඉධාධිප්පෙතො, සො හි ඉතො ගන්ත්වා පුන සකිං ඉධ ආගච්ඡතී’’ති වුත්තං.
මහාපරිනිබ්බාන සුත්තට්ඨකථායං පන මහාවග්ග සංයුත්තට්ඨකථා යඤ්ච සොපි ඡට්ඨො පුග්ගලො සකිං ආගමනට්ඨෙන ආගතොයෙව. යස්මාච සබ්බඤ්ඤුබුද්ධාපි යාව උපරිමග්ගො නාගච්ඡති. තාව පථමඵලට්ඨභූතා සත්තක්ඛත්තු පරමතායංවිය දුතීයඵලට්ඨභූතා සකිං ආගමනප්පකතියං සණ්ඨිතායෙව හොන්ති. තස්මා ඉධ කොචි දුතීයඵලට්ඨො සකිං ආගමනට්ඨෙන නිප්පරියායෙන සකදා ගාමීනාම න නහොතීති සබ්බොපි සො ඡබ්බිධො පුග්ගලො ඉධ නිප්පරියායෙන සකදාගාමියෙවනාම හොතීති දට්ඨබ්බො. සකදා ගාමිස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. සො හි සයං ජනකභූතො සකදාගාමීනං ජනෙතබ්බං ජනෙතීති ඉධ ජනෙතබ්බ ජනකසම්බන්ධෙන විසෙසන විසෙසිතබ්බතා ඤායාගතා එව හොති. යථා තිස්සමාතා ඵුස්සමාතාති.
[57] විභාවනියං පන
සාඤායාගතාඑව නහොති. පයොජනං පන කිඤ්චි අත්ථි. පයොජනවසෙන අවිරුද්ධා හොතීති ඉමිනා අධිප්පායෙනයං වුත්තං ‘‘කිඤ්චාපි මග්ගසමඞ්ගිනො තථාගමනාසම්භවතො ඵලට්ඨොයෙව සකදාගාමීනාම. තස්සපන කාරණභූතො පුරිමුප්පන්නො මග්ගො මග්ගන්තරාවච්ඡෙදනත්ථං ඵලට්ඨෙන විසෙසෙත්වා වුච්චති සකදාගාමිමග්ගොති. එවං අනාගාමිමග්ගො’’ති. තං න යුජ්ජති.
සකදාගාමිමග්ගෙන සම්පයුත්තං චිත්තන්ති සමාසො.
59. ඔරබ්භාගියසංයොජනානං සබ්බසො සමුච්ඡින්නත්තා පටිසන්ධිවසෙන පුන ඉමං කාමලොකං න ආගච්ඡතීති අනාගාමී. එකන්තෙන බ්රහ්මලොකපරායනොඑව හොතීති අත්ථො. ඉදඤ්ච කෙවලං ඉමස්ස මග්ගස්ස ආනුභාවවසෙනෙව වුත්තං. උපරිමග්ග විපස්සනාය ¶ පන ආගතාය සො තස්මිං ඨානෙයෙව අරහත්ත මග්ගපරායනොපි හොතියෙව. අනාගාමිස්ස තතීයඵලට්ඨස්සමග්ගො. තෙන සම්පයුත්තං චිත්තන්ති විග්ගහො.
60. මහප්ඵලකාරිතාගුණයොගෙන පූජාවිසෙසං අරහතීති අරහා. ඛීණාසවො චතුත්ථඵලට්ඨො. අරහතො භාවො අරහත්තං, චතුත්ථඵලං. තස්ස මග්ගො. තෙන සම්පයුත්තචිත්තන්ති නිබ්බචනං. පිසද්දෙන පාළියං විභත්තෙ මග්ගචිත්තප්පභෙදෙ සම්පිණ්ඩෙති. තත්ථ ධම්මසඞ්ගණියං තාව පථමමග්ගෙ ඣානනාමෙන වුත්තෙසු පඤ්චසු වාරෙසු පථමෙ සුද්ධිකපටිපදාවාරෙද්වින්නං චතුක්කපඤ්චකනයානං වසෙන නවචිත්තානි හොන්ති. තථා සුද්ධිකසුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤතප්පටිපදාය සුද්ධිකප්පණිහිතෙ අප්පණිහිතප්පටිපදායචාති පඤ්චසු වාරෙසු දසන්නං නයානං වසෙන පඤ්චචත්තාලීසචිත්තානි හොන්ති. තථා මග්ගසතිපට්ඨානාදීහි එකූනවීසතියා නාමෙහි වුත්තෙසු පච්චෙකං පඤ්චසු වාරෙසූති වීසතියා නාමෙහි වුත්තෙ වාරසතෙ ද්වින්නං නයසතානං වසෙන නවචිත්තසතානි හොන්ති. පුන චතූහි අධිපතීහි යොජෙත්වා වුත්තෙසු චතූසු වාරසතෙසු අට්ඨන්නං නයසතානං වසෙන තීණි සහස්සානි ඡසතානිච හොන්තීති. එවං පථමමග්ගෙ නය සහස්සවසෙන චත්තාරිචිත්තසහස්සානි පඤ්චචිත්ත සතානිච හොන්ති. තථා සෙසමග්ගෙසුපීති එවං චතූසු මග්ගෙසු චතුන්නං නය සහස්සානං වසෙන අට්ඨාරස මග්ග චිත්ත සහස්සානි හොන්ති. සච්චසතිපට්ඨාන විභඞ්ගෙසු පන වීසතිනය සහස්සානං වසෙන නවුතිමග්ගචිත්තසහස්සානි. මග්ගවිභඞ්ගෙ අට්ඨවීසතියා නය සහස්සානං වසෙන සතසහස්සං ඡබ්බීසතිසහස්සානි ච මග්ගචිත්තානි හොන්තීති. අට්ඨකථාසුපන නයභෙදාඑව වුත්තා. නචිත්ත භෙදාති.
[58] යංපන විභාවනියං
පිසද්දෙන සච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං සට්ඨිසහස්සභෙදං නයං සඞ්ගණ්හාතීති වුත්තං. තං ඉමස්මිං කුසලනිගමෙ න වත්තබ්බං.
සොහි සට්ඨිසහස්සභෙදො නයො විපාකට්ඨානෙඑව අට්ඨකථායං ආගතොති.
[59] යඤ්ච තත්ථ
පටිපදාභෙදං ¶ අනාමසිත්වා කෙවලං සුඤ්ඤතො අප්පණිහි තොති ද්විධා විභත්තොති වුත්තං. තං නයුජ්ජති.
පාළියඤ්හි පටිපදාභෙදො ආදිම්හියෙව ආගතොති. නච ආදිම්හි සුඤ්ඤතො අප්පණිහිතොති ද්විධා විභත්තො නිරන්තරවාරො අත්ථීති.
[60] යඤ්ච තත්ථ
සුඤ්ඤතො එකො නයො, අප්පණිහිතො එකො, පටිපදා විසිට්ඨා සුඤ්ඤතා චත්තාරො, අප්පණිහිතා චත්තාරොති කත්වා දසනයා හොන්තීති අධිප්පායෙන එවං ඣාන නාමෙන දසධා විභත්තොති වුත්තං. තංපි න යුජ්ජතියෙව.
න හි සුඤ්ඤතාදයො ඉධ නයානාම හොන්ති. තෙසු පන එකෙ කස්මිං ද්වෙ ද්වෙ චතුක්කපඤ්චකනයාඑව ඉධ නයානාමාති. එතෙන තථා මග්ගසතිපට්ඨානිච්චාදිකංපි සබ්බං පටික්ඛිත්තං හොතීති. [මග්ගචිත්තං]
61. ඵලචිත්තෙ ඵලන්ති විපාකභූතො අට්ඨඞ්ගික මග්ගො. සම්පයුත්තධම්මසමූහොවා. සොතාපත්තියා අධිගතං ඵලං. තෙන සම්පයුත්තං, තත්ථවා පරියාපන්නං චිත්තන්ති සොතාපත්ති ඵල චිත්තං. එසනයො දුතීයතතීයෙසුපි. අරහත්තඤ්ච තං ඵලඤ්චාති අරහත්තඵලං. තෙන සම්පයුත්තං, තස්මිංවා පරියාපන්නං චිත්තන්ති නිරුත්ති.
62. සඞ්ගහගාථායං චතුමග්ගප්පභෙදෙනාති චතුක්ඛත්තුං පත්තබ්බත්තා චතුබ්බිධානං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගානං පභෙදෙන. කස්මාපන තෙ චතුක්ඛත්තුං පත්තබ්බාති. වුච්චතෙ. සොතාපත්තිමග්ගෙ තාව සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි මුදූනි හොන්ති, තස්මා සො දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාඑව සමුච්ඡින්දිතුං සක්කොති. අඤ්ඤෙපන කාමරාගබ්යාපාදෙපි තනුභූතෙපි කාතුං නසක්කොති. දුතීයමග්ගෙ තානි ථොකං පටූනි හොන්ති. තස්මා සො කාමරාගබ්යාපාදෙ තනුභූතෙ කාතුං සක්කොති. සමුච්ඡින්දිතුං පන නසක්කොහියෙව. තතීයමග්ගෙ තානි පටුතරානි හොන්ති. තස්මා සො කාමරාගබ්යාපාදෙ සමුච්ඡින්දිතුං සක්කොති. රූපාරූප රාගමානුද්ධච්චාවිජ්ජායොපන ¶ සමුච්ඡින්දිතුං නසක්කොතියෙව. චතුත්ථ මග්ගෙපන තානි ඉන්ද්රියානි පටුතමානි හොන්ති. තස්මා සො තාච අඤ්ඤෙච සබ්බෙපි පාපධම්මෙ සමුච්ඡින්දිතුං සක්කොති. එවං චතුක්ඛත්තුං පවත්තමානාඑව පරිනිට්ඨිතකිච්චත්තා තෙ මග්ගා චතුක්ඛත්තුං පත්තබ්බා හොන්තීති. කුසලං චිත්තං චතුමග්ගප්පභෙදෙන චතුධා මතං. පාකංපි තස්ස චතුබ්බිධස්ස කුසලස්ස ඵලත්තා තථා චතුධාමතං. ඉති අනුත්තරං චිත්තං අට්ඨධා මතන්ති යොජනා. නත්ථි අත්තනො උත්තරං අධිකං එතස්සාති අනුත්තරං.
63. කස්මා පනෙත්ථ ක්රියචිත්තංනාමන ගහිතන්ති, ක්රියානුත්තරස්ස අභාවාති, කස්මා පනස්ස අභාවොති. මග්ගචිත්තස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තාති. යදි හි තං ලොකියකුසලංවිය නානාක්ඛණෙසු පවත්තෙය්ය. තදා නිරනුසයසන්තානෙපි පවත්තිත්වා ක්රියා නුත්තරංනාම සියාති. කස්මාපන තං එකචිත්තක්ඛණිකමෙව හොතීති. මග්ගස්ස මහානුභාවත්තාති. කථඤ්ච මහානුභාවොති. වුච්චතෙ. අරියමග්ගොහි නාම සකිං පවත්තමානොයෙව අත්තනා පහාතබ්බෙ කිලෙසෙ පුන අනුප්පාදධම්මතං ආපාදෙත්වා පජහති. අයමස්ස එකො ආනුභාවො. විපාකඤ්ච කුසලක්රියජවනංවිය ජවනකිච්ච යුත්තං යදා කදාචි සමාපජ්ජනක්ඛමඤ්ච කත්වා අත්තනො අනන්තරතො පට්ඨාය ජනෙති. අයමස්ස දුතීයො ආනුභාවො. තස්මා තස්ස කිලෙසප්පහානත්ථායපි පුන උප්පාදෙතබ්බකිච්චංනාම නත්ථි. තථා සමාපත්ති අත්ථායපීති. සචෙපි හි කොචි අහං ඵලං සමාපජ්ජිතුං න ඉච්ඡාමි. පුබ්බෙ ලද්ධං මග්ගමෙව සමාපජ්ජිස්සාමීති පරිකම්මං කරෙය්ය. තදා පුබ්බෙ සකිං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධමග්ගචෙතනානුභාවෙන ඵලචිත්තමෙව පවත්තෙය්ය. න මග්ගචිත්තං. කස්මා, අප්පටිබාහි යානුභාවත්තා මග්ගස්ස. අයඤ්හි මග්ගානුභාවොනාම කෙනචි ඡන්දෙන වා වසෙනවා අජ්ඣාසයෙනවා පරිකම්මෙනවා පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යොයෙව හොතීති.
64. ද්වාදසාකුසලානෙවන්තිආදි සබ්බෙසං චතුබ්භූමක චිත්තානං ජාතිවසෙන සඞ්ගහො. එවං ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන අකුස ලානි ¶ ද්වාදසෙවහොන්ති. කුසලානි එකවීසතිඑව. විපාකානිඡත්තිං සෙව. ක්රියචිත්තානි වීසතිඑවාති ටීකායං යොජීයති. කෙචිපන කුසලානං විපාකානඤ්ච උපරිවඩ්ඪමානත්තාඑවසද්දං ආදිඅන්තපදෙස්වෙව යොජෙසුං. චතුපඤ්ඤාසධාතිආදි භූමිවසෙන සඞ්ගහො. කාමෙපරියා පන්නානි චිත්තානි චතුපඤ්ඤාසධා ඊරයෙ කථෙය්ය. රූපෙ පන්නරස. අරූපෙ ද්වාදස. තථා අනුත්තරෙ පරියාපන්නානි චිත්තානි අට්ඨධා ඊරයෙති යොජනා. එත්ථච අනුත්තරෙති ලොකුත්තර භූමියං. සා පන දුවිධා සඞ්ඛතභූමි, අසඞ්ඛතභූමීති. සඞ්ඛතාපි චතුබ්බිධා. යථාහ –
යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති පථමාය භූමියා පත්තියා.ල. දුතීයාය.ල. තතීයාය.ල. චතුත්ථාය භූමියා පත්තියාති.
තත්ථ භූමීති සාමඤ්ඤඵලං අධිප්පෙතන්ති වුත්තං. පථමමග්ගඵලයු ගළංවා පථමභූමි.ල. චතුත්ථ මග්ගඵල යුගළං චතුත්ථභූමීති එවංපි යුජ්ජතියෙව. අත්ථතොපන රාගත්තයපරිග්ගහවිමුත්තියා තෙභූමකධම්මෙසු අපරියාපන්නතා සඞ්ඛාතෙන අවත්ථා විසෙසෙන යුත්තො ධම්මවිසෙසො. සොච කිලෙසප්පහාන විසෙසෙන චතුබ්බිධො ජාතොති.
[61] විභාවනියං පන
ඉතරභූමියොවිය ලොකුත්තරභූමිනාම විසුං නත්ථි. නව විධධම්මසමූහොඑව තෙසං භූමිපරියායොති කත්වා යං වුත්තං. ‘‘කත්ථචි අපරියාපන්නානි නවවිධලොකුත්තර ධම්මසමූහෙකදෙසභූතානි රුක්ඛෙ සාඛා ත්යාදීසු විය අනුත්තරෙ චිත්තානීති වුත්තානී’’ති. තං නයුජ්ජති.
දුවිධාහි භූමි අවත්ථාභූමි, ඔකාසභූමීති. තත්ථ අවත්ථා භූමිඑව නිප්පරියායභූමි. න ඉතරා. සා හි ඔකාසභූමිනාම ධම්මානං තං තං අවත්ථාවිසෙසවසෙනෙව සිද්ධාති. තං තං අවත්ථා විසෙසොතිච ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කාමාවචරතාදි අවත්ථා විසෙසො දට්ඨබ්බො. අපිච එකත්තිංසභූමියොපි කුසලාකුසලධම්මානං හීනපණීතඔළාරිකසුඛුමතා සඞ්ඛාතෙහි අවත්ථාවිසෙසෙහිඑව සිජ්ඣන්තීති.
65. එවං චතුබ්භූමක චිත්තානි සඞ්ඛෙපතො නිද්දිසිත්වා ඉදානි පුන විත්ථාරතො නිද්දිසන්තො ඉත්ථන්තිආදිගාථමාහ. තත්රායං යොජනා. අථවාපන ඉත්ථං යථාවුත්තප්පකාරෙන එකුනනවුතිප්පභෙදං මානසං චිත්තං එකවීසසතං කත්වා විචක්ඛණා පණ්ඩිතා විභජන්තීති.
[62] ටීකාසු පන
ගාථාය පුබ්බද්ධං පුරිමගාථානං නිගමනං කත්වා අපරද්ධමෙව ආරබ්භන්තරං කත්වා යොජෙන්ති. තං කථමෙකූන නවුතිවිධං චිත්තං එකවීසසතං හොතීති ඉමිනා නසමෙතීති.
ඉදානි තං එකවීසසතවිභාගං දස්සෙන්තො කථං.ල. හොතීති පුච්ඡිත්වා විතක්කවිචාරපීති සුඛෙකග්ගතා සහිතන්තිආදිමාහ. තත්ථ පථමජ්ඣාන සොතාපත්තිමග්ගචිත්තන්ති එත්ථ පඤ්චඞ්ගිකෙන පථමජ්ඣානෙන යුත්තො සොතාපත්තිමග්ගො පථමජ්ඣානසොතාපත්තිමග්ගො. තෙන සම්පයුත්තං චිත්තන්ති සමාසො.
[63] ටීකාසු පන
‘‘පථමජ්ඣානඤ්ච තං සොතාපත්තිමග්ගචිත්තඤ්චා’’ති යොජෙන්ති. තං න යුත්තං.
න හි ඣානං චිත්තං හොති. නච චිත්තං ඣානං. අඤ්ඤඤ්හි ඣානං, අඤ්ඤං චිත්තන්ති.
[64] යඤ්ච විභාවනියං
‘‘ඣානඞ්ගවසෙන පථමජ්ඣාන සදිසත්තා පථමජ්ඣානඤ්චා’’ති වුත්තං. තම්පි න යුත්තං.
න හි පඤ්චඞ්ගිකං ලොකුත්තරජ්ඣානං පථමජ්ඣානසදිසට්ඨෙන පථමජ්ඣානසඤ්ඤං ලභතීති සක්කා වත්තුං. තඤ්හි සයමෙව අත්තනො පඤ්චඞ්ගිකභාවෙන ¶ නිප්පරියායතො පථමජ්ඣානංනාම හොතීති. ඉදඤ්හි ඣානංනාම ලොකියංවා හොතු ලොකුත්තරංවා. යං පඤ්චඞ්ගිකං හොති. තං සයමෙව පථමජ්ඣානන්ති සිද්ධං. යං චතුරඞ්ගිකං. තියඞ්ගිකං. දුවඞ්ගිකං. පුන දුවඞ්ගිකං. තං සයමෙව පඤ්චමජ්ඣානන්ති සිද්ධන්ති. ලොකුත්තරෙවා දුතීයාදිභාවස්ස උප්පත්තික්කමවසෙන අසිද්ධත්තා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
[65] යඤ්ච තත්ථ
සදිසභාවෙනෙව ලොකුත්තරෙ තෙසං පඤ්චඞ්ගිකාදීනං ඣාන වොහාරසිද්ධතාදීපනත්ථං. ‘‘පාදකජ්ඣාන සම්මසිතජ්ඣාන පුග්ගලජ්ඣාසයෙසු හි අඤ්ඤතරවසෙන තං තං ඣානසදිසත්තා විතක්කාදිඅඞ්ගපාතුභාවෙන චත්තාරොපි මග්ගා පථමජ්ඣානාදි වොහාරං ලභන්තා පච්චෙකං පඤ්චධා විභජන්තී’’ති වුත්තං. තම්පි නයුජ්ජතියෙව.
න හි මග්ගා පථමජ්ඣානාදි වොහාරං ලභන්ති. අඤ්ඤො හි මග්ගො, අඤ්ඤං ඣානන්ති. අපිච, යදි උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන පච්චනීකජ්ඣාපනට්ඨෙනච ඣානංනාම සියා. තදා ලොකුත්තරජ්ඣානානිඑව සාතිසයතො ඣානානිනාම සියුං. න ඉතරානි. තානි හි කසිණාදිනිමිත්තමත්තං උපෙච්ච නිජ්ඣායන්ති. පච්චනීකධම්මෙච වික්ඛම්භනමත්තෙන ඣාපෙන්ති. ලොකුත්තරානියෙවපන අතිගම්භීරං අභිදුද්දසං නිබ්බානං උපෙච්ච නිජ්ඣායන්ති. පච්චනීකධම්මෙච සමූලෙ සානුසයෙ සබ්බසො සමුච්ඡින්දනවසෙන ඣාපෙන්තීති. එත්ථච අප්පනාඣානානං පඤ්චඞ්ගිකභාවොනාම පකතියා එව සිද්ධො හොතීති න පථමජ්ඣානිකෙසු මග්ගඵලෙසු පාදකජ්ඣා නාදිනා පච්චයවිසෙසෙන කිච්චං අත්ථි. චතුරඞ්ගිකාදි භාවො පන තෙන පච්චයවිසෙසෙන විනා න සිජ්ඣති. අසතිහි තස්මිං සබ්බංපි ඣානං පඤ්චඞ්ගිකමෙව භවිස්සතීති. තත්ථ යථා ලොකියජ්ඣානෙසු ආදිකම්මිකකාලෙ තස්ස තස්ස දුතීයාදිකස්ස ඣානස්ස උපචාරභූතා භාවනා සයං විතක්කාදියුත්තා සමානාපි විතක්කාදීසු ආදීනවදස්සනඤ්ඤාණෙනචෙව ඉදානි අවිතක්කං ඣානං උප්පාදෙස්සාමි, ඉදානි අවිචාරං ඣානං උප්පාදෙස්සාමීති එවමාදිනා පවත්තෙන අජ්ඣාසය ¶ විසෙසෙනච යුත්තත්තා කාචි විතක්කවිරාගභාවනානාම හොති. කාචි විචාර විරාගභාවනා නාම. කාචි පීතිවිරාගභාවනා නාම. කාචි සුඛවිරාගභාවනානාම. කාචී රූපවිරාගභාවනානාම. අසඤ්ඤිගාමීනං පන සඤ්ඤාවිරාගභාවනානාම හොති. සා අත්තනො අත්තනො ඣානං අවිතක්කංවා අවිචාරංවා අප්පීතිකංවා උපෙක්ඛාසහ ගතංවා කාතුං සක්කොති. ඣානෙසු වසීභූතකාලෙපන ආදීනවදස්සනඤ්ඤාණෙන විනා කෙවලං අජ්ඣාසයමත්තෙන යංයං ඣානං ඉච්ඡති. තං තං ඣානං සමාපජ්ජතියෙව. එවමෙවං ඉධපි තස්ස තස්ස මග්ගස්ස උපචාරභූතා වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනාසඞ්ඛාතා භාවනා සයං විතක්කාදියුත්තා සමානාපි නානාසත්තියුත්තා හොති. කාචි විතක්කවිරාගභාවනානාම. කාචි විතක්කවිචාරවිරාගභාවනා නාම. කාචි විතක්කවිචාරපීති විරාගභාවනානාම. කාචි විතක්කවි චාරපීතිසුඛවිරාගභාවනානාම. තත්ථ යා විතක්කං විරාජෙතුං අතික්කාමෙතුං සක්කොති. සා විතක්කවිරාගභාවනානාම. එස නයො සෙසාසුපීති.
66. කස්සපන බලෙන සා විපස්සනා නානාසත්ති යුත්තා හොතීති. වුච්චතෙ, පාදකජ්ඣානබලෙනාති එකො ථෙරවාදො. සම්මසිතජ්ඣාන බලෙනාති එකො. පුග්ගලජ්ඣාසය බලෙනාති එකො. තත්ථ යං යං ඣානං තස්සා විපස්සනාය පාදකත්ථාය ආසන්නෙ සමාපජ්ජීයති. තංතං පාදකජ්ඣානංනාම. තංචෙ පථමජ්ඣානං හොති. විපස්සනා පාකතිකාඑව. සචෙ දුතීයජ්ඣානං හොති. විපස්සනා විතක්කවිරාගසත්තියුත්තා හොති. මග්ගෙ අවිතක්කං ඣානං නියාමෙතුං සක්කොති. එසනයො සෙසෙසුපි පාදකජ්ඣානෙසූති අයං පාදකවාදො. පාදකජ්ඣානෙ සති තංසදිසමෙව මග්ගෙ ඣානං හොති. අසතිපන මග්ගෙ පථමජ්ඣානමෙව හොති. සම්මසි තජ්ඣානංවා පුග්ගලජ්ඣාසයොවා මග්ගෙ ඣානඞ්ගං නියමෙතුං නසක්කොතීති අධිප්පායොති. පාදකජ්ඣානෙ සති තංවා අඤ්ඤංවා යංයං ඣානං සම්මසීයති. තංචෙ පථමජ්ඣානං හොති. විපස්සනා පාකති කාඑව. සචෙ දුතීයජ්ඣානං හොති. විපස්සනා විතක්කවිරාගසත්ති ¶ යුත්තා හොති. මග්ගෙ අවිතක්කං ඣානං නියාමෙතුං සක්කොති. එසනයො සෙසෙසුපි සම්මසිතජ්ඣානෙසූති අයං සම්මසිතවාදො. විපස්සනාය ආරම්මණභාවෙන සහ චරිතත්තා සම්මසිතජ්ඣානමෙව පාදකජ්ඣානතො අජ්ඣාසයතොච බලවතරන්ති අධිප්පායොති.
විභාවනියං පන
විපස්සනාපාදකං කිඤ්චිඣානං නත්ථීති ඉමස්මිං වාදෙ වුත්තං. තං අට්ඨකථාය න සමෙති.
පාදකජ්ඣානෙ සති තංවා අඤ්ඤංවා මග්ගෙ යංයංඣානං ඉච්ඡති. තංතං ඣානං ඉජ්ඣති. විපස්සනාපි ඉච්ඡානුරූපං විතක්කවිරාගාදිභාවං පත්තා හොතීති පුග්ගලජ්ඣාසයවාදො. යථා ලොකියජ්ඣානෙසු ආසන්නෙ වුට්ඨිතජ්ඣානං උපරිජ්ඣානුපචාර භාවනාය උපත්ථම්භකමත්තං හොති. න පන උපරිජ්ඣානෙ ඣානං අත්තසදිසං කාතුං සක්කොති. අජ්ඣාසයොඑව උපරිජ්ඣානෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙති. එවමෙවං ඉධපි පාදකජ්ඣානං විපස්සනාය තික්ඛ විසදභාවත්ථාය බලවුපනිස්ස යො හොති. අජ්ඣාසයොඑව විපස්සනං විතක්කවිරාගාදිභාවං පාපෙත්වා මග්ගෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙතීති අධිප්පායොති. යො පනෙත්ථ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාඑව මග්ගෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙතීති මහාට්ඨකථා වාදො. තත්ථපි පුග්ගලජ්ඣාසයවිසෙසබලෙන විතක්කවිරාගාදිසත්ති විසෙසයුත්තා වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනාඑවාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්චෙත්ථ අට්ඨසාලිනියං ඉමෙසං තිණ්ණං ථෙරවාදානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිරොධො වුත්තොවිය දිස්සති. ඉමෙපන වාදා අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දිත්වා පවත්තා නහොන්ති. පච්චෙකං සබ්බං ලොකුත්තරජ්ඣානං පරිපුණ්ණං කත්වා පවත්තා. තස්මා නසක්කා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විරොධො පරිහරිතුන්ති. එත්ථච ඣානලාභීනං විපස්සනාකම්මෙ පාදකජ්ඣානසමා පජ්ජනංනාම භගවතාඑව සුට්ඨුවිහිතං. වුත්තඤ්හෙතං චූළසුඤ්ඤතසුත්තෙ –
ඉධානන්ද භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. දුතීයං ඣානං. තතීයං ඣානං. චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං මනසිකරොති. තස්සචෙඅජ්ඣත්තංසුඤ්ඤතාය චිත්තං ¶ නපක්ඛන්දති. නපසීදති. තෙන භික්ඛුනා තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සන්ථපෙ තබ්බං, සන්නිසාදෙතබ්බං, එකොදි කාතබ්බං, සමාදහාතබ්බන්තිආදි.
තත්ථ සුඤ්ඤතං මනසිකරොතීති විපස්සනාකම්මං වුත්තං. තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙති පාදකජ්ඣානසමාධි නිමිත්තෙ. නවනිපාතෙච –
පථමං පාහං භික්ඛවෙඣානං නිස්සාය ආසවානං ඛයං වදාමි.ල. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පාහං භික්ඛවෙ ඣානං නිස්සාය ආසවානං ඛයං වදාමීති වුත්තං.
67. ඉමෙසුපන තීසුවාදෙසු පුග්ගලජ්ඣාසයවාදො බලවතරොවිය ඛායති. ලොකියජ්ඣානෙසුපි හි පාදකජ්ඣානංනාම ඉච්ඡිතබ්බමෙව. තඤ්ච උපරිජ්ඣානස්ස උපචාරභාවනාය තික්ඛවිසද භාවත්ථායඑව හොති. අජ්ඣාසයොඑවපන උපචාර භාවනාය විතක්කවිරාගාදිභාවං සාධෙති. උපචාරභාවනාඑව උපරිජ්ඣානෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙති. එවමෙවං ඉධපි පාදකජ්ඣානබලෙන තික්ඛවිසද භාවපත්තා වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනාඑව අජ්ඣාසයවිසෙසබලෙන විතක්කවිරාගාදිසත්තිවිසෙසයුත්තා හුත්වා මග්ගෙ නානාඣානානි සාධෙති. අසති පන අජ්ඣාසයවිසෙසෙ තංතං පාදකජ්ඣානානුරූපං අජ්ඣාසයසාමඤ්ඤංසණ්ඨාති. තස්මා අජ්ඣාසයවිසෙසෙ අසති පාදකජ්ඣානමෙව පමාණං හොති. සතිපන තස්මිං සොඑව පමාණන්ති යුත්තං. ඉච්ඡි තිච්ඡිත ලොකියජ්ඣාන සමාපජ්ජන සදිසඤ්හි සබ්බජ්ඣානෙසු චිණ්ණවසීභූතානං මග්ගෙසු ඉච්ඡිතජ්ඣාන නිබ්බත්තනන්ති. යො පනෙත්ථ පාදකජ්ඣානාදිවසෙන පවත්තො විසෙසො. සො සබ්බොපි විපස්සනා විසෙසත්ථාය එව හොති. විපස්සනා විසෙසොඑව මග්ගෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙතීති කත්වා අට්ඨසාලිනියං විසුද්ධි මග්ගෙච විපස්සනාව පමාණං කත්වාවුත්තා. සො සබ්බොපි විසෙසො පාදකජ්ඣානෙන විනා නසිජ්ඣතීති කත්වා මග්ගවිභඞ්ගමග්ගසංයුත්තට්ඨ කථාසු පාදකජ්ඣානං එව පමාණං කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යස්මා පන පාළියං –
ඉධ ¶ ගහපති භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි. ල. පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති. ඉදංපි ඛො පථමජ්ඣානං අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙහයිතං යංඛොපන කිඤ්චි අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙතයිතං. තදනිච්චං. තං නිරොධධම්මන්ති පජානාති සො තත්ථ ඨිතො ආසවානං ඛයං පාපුණාති. ල. දුතීයං ඣානං, තතීයං ඣානං, චතුත්ථං ඣානං, මෙත්තා චෙතොවිමුත්තිං. කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛාචෙතො විමුත්තිං, ආකාසානඤ්චා යතනං.ල. ආකිඤ්චඤ්ඤා යතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති. අයංපිඛො ආකිඤ්චඤ්ඤා යතනසමාපත්ති අභිසඞ්ඛතා අභිසඤ්චෙතයිතා. යං ඛොපන කිඤ්චි අභිසඞ්ඛතං.ල. ඛයං පාපුණාතීති.
එවංඑකාදසනිපාතෙ –
ඉධානන්ද භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො යදෙව තත්ථ හොති රූපගතං වෙදනාගතං සඤ්ඤාගතං සඞ්ඛාරගතං විඤ්ඤාණගතං, තෙ ධම්මෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො සමනුපස්සති. සො තත්ථ ඨිතො ආසවානං ඛයං පාපුණාති. නො චෙ ආසවානං ඛයං පාපුණාති. තෙනෙව ධම්මරාගෙන තාය ධම්මනන්දියා පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා උපපාතිකො හොති. තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකාති.
ආදිනා මාලුක්යපුත්තසුත්ත අනුපදසුත්තාදීසුච අනෙකෙසු සුත්තන්තෙසු අට්ඨසු සමාපත්තීසු එකෙකාය සමාපත්තියා වුට්ඨාය වුට්ඨිතසමාපත්තිධම්මසම්මසනමෙව ආගතං. නපන අඤ්ඤජ්ඣාන සම්මසනං. තස්මා සතිපි යොගීනං ඉච්ඡාවසෙන පාදකජ්ඣානතො අඤ්ඤජ්ඣානසම්මසනෙ පාදකජ්ඣානමෙව පමාණන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. එත්තාවතා සම්මසිතවාදො සබ්බදුබ්බලොති සිද්ධො හොතීති. යෙපන අට්ඨසමාපත්තිලාභිනොපි ඣානං පාදකං අකත්වාව මග්ගං උප්පාදෙන්ති. පථමජ්ඣානමෙවවා පාදකං කත්වා අජ්ඣාසයවිසෙසං අකත්වා ¶ මග්ගං උප්පාදෙන්ති. පථමජ්ඣානමත්තලාභිනොවා හුත්වා තමෙව පාදකං කත්වා මග්ගං උප්පාදෙන්ති. යෙච සුක්ඛවිපස්සකා හුත්වා මග්ගං උප්පාදෙන්ති. තෙසං පථමජ්ඣානිකොව මග්ගො හොතීති වෙදිතබ්බො. අපිච යෙ පකතියාව අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසීභූතා හොන්ති. තෙ විනාපි ආසන්නපාදකෙන යංයංඣානං ඉච්ඡන්ති. තංතං ඣානං තෙසං මග්ගෙසු නසමිජ්ඣතීති නවත්තබ්බං.
‘‘සචෙපන පුග්ගලස්ස තථාවිධො අජ්ඣාසයො නත්ථි. හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො වුට්ඨාය උපරුපරිජ්ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො පාදකජ්ඣානං අනපෙක්ඛිත්වා සම්මසිතජ්ඣානසදිසො හොතීති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බං.
න හි ආරම්මණමත්තභූතං සම්මසිතජ්ඣානං උපරිමංපි සමානං ආසන්නෙ වුට්ඨිතජ්ඣානතො බලවතරං භවිතුං අරහති. ආසන්නෙ වුට්ඨිතස්සෙව චිත්තසන්තානං විසෙසෙතුං සමත්ථභාවතො. තතො යෙවහි සො සම්මසිතවාදො සබ්බඅට්ඨකථාසු කෙචිවාදපක්ඛෙ එව ථපිතොති. නනු පුග්ගලජ්ඣාසයවාදොපි තථාථපිතොඑවාති. සච්චං, සොපන ලොකියජ්ඣානානං උප්පත්තිවිධානෙන සහ සංසන්දිකත්තා යුත්තතරොඑව හොතීති.
[67] එතෙන යං තත්ථ වුත්තං.
‘‘උපරුපරිජ්ඣානතො පන වුට්ඨාය හෙට්ඨිම හෙට්ඨිමජ්ඣාන ධම්මෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො සම්මසිතජ්ඣානං අනපෙක්ඛිත්වා පාද කජ්ඣානසදිසො හොති. හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතොහි උපරු පරිජ්ඣානං බලවතර’’න්ති. තංපි පටික්ඛිත්තං හොති.
න හි පාදකජ්ඣානං උපරිම භූතත්තායෙව බලවතරං හොති. පාදකභූතත්තායෙව පන බලවතරං හොතීති.
[68] යඤ්ච තත්ථ
මග්ගෙ වෙදනානියමොපන පාදකජ්ඣානාදීනං වසෙන නසිද්ධො. අඤ්ඤථා විපස්සනා යායකායචිවෙදනාය යුත්තා හුත්වා තෙහි ¶ නියමිතාය එකෙකාය මග්ගවෙදනාය සද්ධිං ඝටි යෙය්යාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘වෙදනානියමොපන සබ්බත්ථපි වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනානියමෙන හොතී’’ති වුත්තං. තම්පි න යුජ්ජති.
පාදකජ්ඣානාදීනං වසෙනෙව විපස්සනාය සහ වෙදනානියමස්ස සිද්ධත්තා. තථාහි තංතං පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස විපස්සනා ආදිතො කදාචි සොමනස්සසහගතාවා හොති. කදාචි උපෙක්ඛාසහගතාවා. මග්ගවුට්ඨානකාලෙපන යදිපාදකජ්ඣානං සොමනස්සජ්ඣානං හොති. විපස්සනා එකන්තෙන සොමස්සසහ ගතාව හුත්වා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියතීති. වුත්තඤ්හෙතං සළායතන විභඞ්ගසුත්තෙ –
තත්ර භික්ඛවෙ යා ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතා උපෙක්ඛා. තා නිස්සාය තා ආගම්ම යානි ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතානි සොමනස්සානි. තානි පජහථ. තානි සමතික්කමථ. එවමෙතෙසං පහානං හොති. එවමෙතෙසං සමතික්කමො හොතීති.
අට්ඨකථායඤ්ච අට්ඨසු සමාපත්තීසු පථමාදිනිච තීණිඣානානි සුද්ධසඞ්ඛාරෙච පාදකෙ කත්වා විපස්සනං ආරද්ධානං චතුන්නං භික්ඛූනං පුබ්බභාග විපස්සනා සොමනස්සසහගතා වා හොති. උපෙක්ඛාසහ ගතාවාවුට්ඨානගාමිනීපන සොමනස්සසහගතාව හොති. චතුත්ථජ්ඣානාදීනි පාදකානිකත්වා විපස්සනං ආරද්ධානං පඤ්චන්නං භික්ඛූනං පුබ්බභාගවිපස්සනා පුරිම සදිසාව. වුට්ඨානගාමිනීපන උපෙක්ඛාසහගතාව හොති. ඉදං සන්ධායයා ඡනෙක්ඛම්මස්සිතා.ල. පජහථාති වුත්තං. අජ්ඣාසයවිසෙසෙන සහ මග්ගවුට්ඨානෙපි එසෙවනයො. බලවවිපස්සනාකාලෙ හි විපස්සනාරතිනාම සුට්ඨු පණීතතරා හොති. සකලසරීරං ඵරමානා අජ්ඣොත්ථරමානා පවත්තති. යථාහ –
සුඤ්ඤාගාරෙ පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;
අමානුසී රති හොති, සම්මධම්මං විපස්සතොති.
තස්මා ¶ තදා පාදකජ්ඣානවිසෙසෙනවා අජ්ඣාසයවිසෙසෙන වා විනා විපස්සනා උපෙක්ඛාසහගතා න හොති. එකන්තෙන සොමනස්සසහගතාව හොතීති. එත්ථපන සබ්බජ්ඣානෙසු වසීභූතස්ස යංකිඤ්චි එකං ඣානං පාදකං කත්වා තං පා අඤ්ඤංවා මග්ගෙයංයං ඣානං ඉච්ඡති. මග්ගවුට්ඨානකාලෙ අජ්ඣාසයබලෙන තංතංඣානානුරූපං විපස්සනායච මග්ගෙච වෙදනා පරිණාමො වෙදිතබ්බො. නපන වෙදනානියාමොනාම විසුං වත්තබ්බොති.
67. සඞ්ගහගාථායං අනුත්තරං අට්ඨවිධං චිත්තං ඣානඞ්ගයොගභෙදෙන එකෙකං පඤ්චධා කත්වා චත්තාලීසවිධන්ති ච වුච්චතීති යොජනා. ඉදානි සබ්බානි මහග්ගතා නුත්තරචිත්තානි පඤ්චවිධෙ ඣාන කොට්ඨාසෙ සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං යථාච රූපාවචරන්තිආදිමාහ. යථා රූපාවචරං චිත්තං පථමාදිජ්ඣානභෙදෙ ගය්හති. ඣාන භෙදසිද්ධෙ පථමජ්ඣානිකචිත්තාදිකෙ පඤ්චවිධෙ චිත්තභෙදෙ සඞ්ගය්හති, තථා අනුත්තරඤ්ච චිත්තං පථමාදිජ්ඣානභෙදෙ සඞ්ගය්හති. ආරුප්පඤ්චචිත්තං උපක්ඛෙකග්ගතා සඞ්ඛාතෙන පඤ්චමජ්ඣානෙන යුත්තත්තා පඤ්චමෙ ඣානෙ පඤ්චමජ්ඣානිකචිත්තභෙදෙ සඞ්ගය්හති. තස්මා එකෙකං පතමාදිකං පථමජ්ඣානිකචිත්තාදිකං ඣානං ඣානචිත්තං එකාදස විධං හොති. අන්තෙතු අන්තිමභූතෙ පඤ්චමජ්ඣානිකචිත්තභෙදෙපන ඣානං චිත්තං තෙවීසතිවිධං භවෙති යොජනා. එත්ථච ඣානසද්දෙන තංසම්පයුත්තං චිත්තමෙව වුච්චති. න හි ඣානං එකාදසවිධංවා තෙවීසතිවිධංවා හොතීති.
[69] යංපන විභාවනියං
‘‘රූපාවචරචිත්තං පථමජ්ඣානන්තිආදිනා වුච්චතීතිච ආරුප්පඤ්චාපි පඤ්චමජ්ඣානවොහාරං ලභතී’’ති ච වුත්තං. තං න යුජ්ජති.
න හි චිත්තං පථමජ්ඣානං හොති. නච පඤ්චමජ්ඣානවොහාරං ලභතීති.
[70] යාච ඉමිස්සාගාථායං අපරාපි යොජනා වුත්තා. සාපි න යුත්තාඑව.
තථා සද්දස්ස පථමාදිජ්ඣානභෙදෙති පදස්ස පුරතො පඨිතත්තාති. එවං යථා විභජිතබ්බෙ එකදෙසෙ විභත්තෙ සබ්බං එකූනනවුතිවිධං චිත්තං එකවීසසතං කත්වා විභත්තංනාම හොති. තථා විභජිත්වා ඉදානි තංසඞ්ගහං දස්සෙන්තො අන්තිමගාථමාහ. පුඤ්ඤං සත්තතිංසවිධං හොති. තථා පාකං ද්විපඤ්ඤාසවිධං හොති. ඉති එකූනනවුතිවිධානි චිත්තානි එකවීසසතං කත්වා බුධා පණ්ඩිතා ආහු කථෙසුං. කථෙන්තිවා විභජන්ති විචක්ඛණාති වුත්තං හොතීති.
ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස
චතුත්ථවණ්ණනාය චිත්තසඞ්ගහස්ස
පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.