📜

චෙතසිකසඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

68. එවං ¶ චිත්තඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි අනුපත්තං චෙතසික සඞ්ගහං දස්සෙන්තො චතූහි සම්පයොගලක්ඛණෙහි සහ වචනත්ථඤ්ච සරූපත්ථඤ්ච තාව දස්සෙතුං ආදි ගාථමාහ. තත්ථ එකුප්පාදනිරොධාචඑකාලම්බණවත්ථුකාති චතුස්සම්පයොගලක්ඛණදස්සනං. චෙතො යුත්තාති වචනත්ථදස්සනං. චෙතසියුත්තා චෙතසාවා යුත්තා චෙතසිකාති දස්සනතො. ද්විපඤ්ඤාසධම්මාති සරූපදස්සනං. චෙතසිකාති පන සිද්ධපද දස්සනං. තත්ථ ධම්මානං අනාගතභාවසඞ්ඛාතා පුබ්බන්තතො උද්ධං පජ්ජනං ගමනං සරූපතො පාතුභවනං උප්පාදො. ජාතීති වුත්තං හොති. සබ්බෙපිහි සඞ්ඛත ධම්මා අනාගතභාවපුබ්බා එව හොන්ති. තතො පච්චයසාමග්ගිං ලභිත්වා පච්චුප්පන්නභාවං ගච්ඡන්ති. තතො නිරුජ්ඣිත්වා අතීතභාවං ගච්ඡන්තීති. නිරුජ්ඣනං නිරොධො. සරූපවිනාසො භඞ්ගො අනිච්චතා මරණන්ති වුත්තං හොති. යා චිත්තස්ස ජාති, සායෙව ඵස්සාදීනං. යා චිත්තස්ස ජරා, යං චිත්තස්ස මරණං, යං චිත්තස්ස ආරම්මණං වත්ථු. තදෙව ඵස්සාදීනන්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන එකො උප්පාදො එතෙසන්ති එකුප්පාදා. එකො නිරොධො එතෙසන්ති එකනිරොධා. එකුප්පාදාච තෙ එකනිරොධාචාති එකුප්පාදනිරොධා. උත්තරපදෙ එකසද්දස්ස ලොපො. එවං පරත්ථපි. එකං ආලම්බණං එතෙසන්ති එකාලම්බණා. එකං වත්ථු එතෙසන්ති එකවත්ථුකා. එකාලම්බණාච තෙ එකවත්ථුකාචාති එකාලම්බණවත්ථුකා. ආලම්බණං පනෙත්ථ එකචිත්තස්සපි බහුදෙව හොති. එකත්තංපන උපනෙත්වා එකං ආලම්බණන්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

[71] විභාවනියං පන

‘‘එකතො උප්පාදොච නිරොධොච යෙසං, තෙ එකුප්පාදනිරොධා’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි එකක්ඛණෙ එකතො උප්පාදමත්තෙන එකුප්පාදතා ඉධ අධිප්පෙතා. අථඛො වුත්තනයෙනෙව අධිප්පෙතා. වුත්තඤ්හෙතං මූලටීකායං –

එකකලාපපරියාපන්නානං රූපානංසහෙවඋප්පාදාදිප්පවත්තිතො

එකස්සකලාපස්සඋප්පාදාදයො එකෙකාව හොන්තීති.

තත්රායං යොජනා. එකුප්පාදනිරොධාච එකාලම්බණවත්ථුකා ච හුත්වා යෙධම්මා චෙතොයුත්තා. තෙ ද්විපඤ්ඤාසධම්මා චෙතසිකා මතාති. භාවපධානංපිවා එත්ථ යුත්තං. විසෙසනෙච නිස්සක්කවචනං. එකුප්පාදනිරොධභාවෙන එකාලම්බණ වත්ථුක භාවෙනච යෙධම්මා චෙතොයුත්තා. තෙ ද්විපඤ්ඤාසධම්මා චෙතසිකානාම මතා ඤාතාති. එත්ථච යෙ චෙතොයුත්තා. තෙ චෙතසිකාති වුත්තෙ චිත්තස්ස සහජාතපච්චයුප්පන්නරූපානිපි තදායත්තවුත්තිතාය එකන්තෙන චිත්තසම්බන්ධීනි හුත්වා චෙතොයුත්තානි චෙතසිකානි නාම සියුං. තස්මා තෙසං නිවත්තනත්ථං එකුප්පාදනිරොධාච, එකා ලම්බණවත්ථුකාති වුත්තං. තානිහි චිත්තෙන ඛණතො සහුප්පන්නානිපි භින්නසන්තානත්තා යා චිත්තස්ස ජාති, සාඑව තෙසන්ති ඉමං ලක්ඛණංපි නානුභොන්ති. අඤ්ඤංහි රූපසන්තානං. අඤ්ඤං අරූපසන්තානන්ති. ඵස්සාදීනංපන උප්පාදමත්තමෙව චිත්තෙන සහ එකං නහොති. අථඛො නිරොධොපි ආලම්බණංපි වත්ථුපි සබ්බං එකමෙවාති ඤාපනත්ථං එක නිරොධාදිග්ගහණං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි එවං අවුත්තෙ සක්කා තථා ජානිතුන්ති. යස්මාපන යථා බහුජනසන්තකො එකො ගොණො තිස්සස්ස ගොණො දත්තස්ස ගොණොති එවං විසුං විසුංපි වත්තබ්බොයෙව හොති. එවමෙවං උප්පාදො නිරොධොච එකස්මිං රූපාරූපකලාපෙ එකොවසමානොපි ඵස්සස්ස උප්පාදො වෙදනාය උප්පාදො පථවිධාතුයා උප්පාදො ආපොධාතුයා උප්පාදොති එවමාදිනා නයෙන විසුං විසුංපි වත්තබ්බොයෙව. තස්මා සුත්තන්තෙසු –

වෙදනාය උප්පාදො පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤායති. ඨිකාය අඤ්ඤත්ථං පඤ්ඤායති. සඤ්ඤාය. සඞ්ඛාරානං. විඤ්ඤාණස්ස. ල. පඤ්ඤායතීති වුත්තං. තථා යො භික්ඛවෙ පථවිධාතුයා උප්පාදො ¶ ඨිතිඅභිනිබ්බත්ති පාතුභාවො. දුක්ඛස්සෙසො උප්පාදො රොගානං ඨිති ජරා මරණස්ස පාතුභාවො. යො භික්ඛවෙ ආපොධාතුයා. යො භික්ඛවෙ තෙජො ධාතුයා. යො භික්ඛවෙ වායොධාතුයා. යො භික්ඛවෙ චක්ඛුස්ස.ල. මනස්ස උප්පාදො.ල. ජරාමරණස්ස පාතුභාවොති.

වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉතරථා ජීවිතින්ද්රියාදීනපි එකස්මිං කලාපෙ බහුභාවො වත්තබ්බො සියා. යො අරූපීනං ධම්මානං ආයු ඨිති අවට්ඨිතීති හි වුත්තං. තථා විකාරරූපානං. සබ්බෙසංපිවා චක්ඛාදීනං උපාදාරූපානං. චතුන්නං චහාභූතානං උපාදායරූපන්තිච චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදොතිච වුත්තන්ති. කායලහුතා චිත්තලහුතාදයොපන අත්ථවිසෙසදීපනත්ථං ද්විධා භින්දිත්වා වුත්තා. සොච අත්ථවිසෙසොඋපරි ආවි භවිස්සතීති. අයමෙත්ථපරමත්ථදීපනා.

[72] විභාවනියං පන

ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා යං වුත්තං ‘‘යදි එකුප්පාදමත්තෙනෙව චෙතොයුත්තාති අධිප්පෙතා. තදා චිත්තෙන සහ උප්පජ්ජමානානං රූපධම්මානම්පි චෙතොයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එක නිරොධග්ගහණං. එවම්පි චිත්තානුපරිවත්තිනො විඤ්ඤත්තිද්වයස්ස පසඞ්ගො නසක්කා නීවාරෙතුං. තථා එකතො උප්පාදො වා නිරොධොවා එතෙසන්ති එකුප්පාදනිරොධාති පරිකප්පෙන්තස්ස පුරෙතරමුප්පජ්ජිත්වා චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ නිරුජ්ඣමානානම්පි රූපධම්මානන්ති එකාලම්බණග්ගහණං. යෙ එවං තිවිධලක්ඛණා. තෙ නියාමතො එකවත්ථුකා යෙවාති දස්සනත්ථං. එකවත්ථුකග්ගහණන්ති. අලමතිපපඤ්චෙනා’’ති. සබ්බං තං නිරත්ථකමෙව.

69. කථඤ්ච ද්විපඤ්ඤාස හොන්තීති පුච්ඡිත්වා පථමං ද්විපඤ්ඤාස සරූපං තීහි රාසීහි විභජිත්වා දස්සෙන්තො කථන්තිආදිමාහ. තත්ථ ඵුසතීති ඵස්සො. ඵුසන්ති සම්පයුත්තකා ධම්මා එතෙනාති ඵස්සො. ඵුසනමත්තමෙවවා එතන්ති ඵස්සො. ඵුසනඤ්චෙත්ථ ආරම්මණස්ස ඉට්ඨානිට්ඨරසං ආහච්ච උපහච්ච ගහණං දට්ඨබ්බං. යතො තදනුභවන්ති ¶ වෙදනා පාතුභවති. ඵස්සපච්චයා වෙදනාති හි වුත්තං. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො. නනුචායං අරූපධම්මො. නච අරූපධම්මා අප්පටිඝසභාවා කිඤ්චි ඵුසන්තීති. සච්චං, අයංපන ඵුසනා කාරෙනච පවත්තති. යඤ්ච ඵුසන්තෙහි සාධෙතබ්බං. තඤ්ච කිච්චං සාධෙති. තස්මා අයං ඵස්සොතිච ඵුසනලක්ඛණොතිච වුත්තො. කිංපන සාධෙතීති. ආරම්මණරසානුරූපං චිත්තස්ස විකාරපත්ති. වෙදනාවිසෙසුප්පත්තිංවා. අයඤ්ච අත්ථො අම්බිලඛාදාදිකෙ දිස්වා අපරස්ස ඛෙළුප්පාදාදීසු පාකටොති.

[73] විභාවනියං පන

‘‘ඛෙළුප්පාදාදිවිය දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තං. එවඤ්චසති ඉදං උපමා මත්තං සියා. අතිපාකටායපන ඵස්සප්පවත්තියා දස්සන මිදන්ති දට්ඨබ්බං.

70. වෙදයතීති වෙදනා. ආරම්මණරසං අනුභවති. අවිදිතංවා ආරම්මණරසං සම්පයුත්තානං තංසමඞ්ගිපුග්ගලානං වා විදිතංපාකටං කරොතීති අත්ථො. වින්දන්තිව එතාය සත්තා සාතංවා අසාතංවා ලභන්තීති වෙදනා. වෙදයිතමත්තමෙවවා එතන්ති වෙදනා. පාළියංපන –

වෙදයති වෙදයතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා වෙදනාති වුච්චති. කිඤ්ච වෙදයති, සුඛංපි වෙදයති. දුක්ඛංපි වෙදයති. අදුක්ඛමසුඛංපි වෙදයතීති වුත්තං.

නනු සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකා ධම්මා ආරම්මණරසානුභවනප්ප කතිකාඑවාති තෙපි වෙදනානාම සියුන්ති. නසියුං. තෙහි කිච්චන්තරබ්යාවටා හොන්ති. ආරම්මණරසං උජුං අනුභවිතුං නසක්කොන්ති. අත්තනො අත්තනො කිච්චං කරොන්තාව එකදෙසමත්තෙන අනුභවන්ති. වෙදනායෙවපන අනඤ්ඤකිච්චතාය අනුභවනකිච්චෙ ආධිපච්චයොගතායච ඉස්සරභාවෙන අනුභවතීති සාඑව වෙදනානාම භවිතුං අරහතීති. එවඤ්චකත්වා රාජග්ගභොජන රසානුභවනෙ තෙසං සූදසදිසතා වෙදනායඑවච රාජසදිසතා වුත්තාති.

71. සඤ්ජානාතීති ¶ සඤ්ඤා. පුන ජානනත්ථං සඤ්ඤාණං කරොතීති අත්ථො. අයඤ්හි පුබ්බෙ ගහිතසඤ්ඤානෙන සඤ්ජානනකාලෙපි පුන ජානනත්ථං සඤ්ඤාණං කරොතියෙවාති. සාහි එවං පුනප්පුනං සඤ්ඤාණං කත්වා උප්පජ්ජමානා ථිරසඤ්ඤාභාවං පත්වා යාවතායුකංපි භවන්තරං පත්වාපි සත්තානං අප්පමුට්ඨභාවං සාධෙති. මිච්ඡා භිනිවෙසසඤ්ඤාභාවං පත්වාච ඉමෙ සත්තෙ සබ්බඤ්ඤු බුද්ධෙහිපි බොධෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ කරොතීති. තථාහි සා පුන සඤ්ජානනත්ථං නිමිත්තකරණෙ දාරුතච්ඡකසදිසාතිච. යථාගහිත නිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණෙ හත්ථිදස්සක අන්ධසදිසාතිච. උපට්ඨිතවිසයග්ගහණෙ තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකසදිසාතිච වුත්තාති. පාළියංපන –

සඤ්ජානාති සඤ්ජානාතීතිඛො භික්ඛවෙ තස්මා සඤ්ඤාති වුච්චති. කිඤ්ච සඤ්ජානාති. නීලංපි සඤ්ජානාති. පීතකංපි සඤ්ජානාතීතිආදි වුත්තන්ති.

72. චෙතයතීති චෙතනා. සම්පයුත්තධම්මෙ තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙවා කිච්චෙවා අභිසන්දහති පුනප්පුනං ඝටෙති, තත්ථ පබන්ධවසෙන නිරන්තරං පවත්තමානෙ කරොතීති අත්ථො. පකප්පෙති වා තෙ. සංවිදහති ආරම්මණපටිලාභායවා කම්මසිද්ධියා අභිසඞ්ඛරොති. ආයූහතිවා තෙ. ආරම්මණෙ සම්පිණ්ඩෙති එකතො සමො සරන්තෙ කරොතීති අත්ථො. තථාහි සා ආයූහනරසාහිච සංවිධානපච්චුපට්ඨානාතිච වුත්තා. තායහි තස්මිං නිරන්තරං උස්සුක්කන බ්යාපාරවසෙන පවත්තමානාය තං සම්පයුත්තාපි අත්තනො අත්තනො කිච්චං කුරුමානා තස්මිං තථෙව පවත්තන්තීති. තෙනෙව සා සකිච්ච පරකිච්ච සාධක ජෙට්ඨසිස්ස මහාවඩ්ඪකි ආදිසදිසාති වුත්තාති.

[74] විභාවනියං පන

චෙතෙති සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණෙ බ්යාපාරමාපජ්ජතීති වත්වා තදත්ථසාධනත්ථං යං වුත්තං ‘‘විභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනියෙ සඞ්ඛා රක්ඛන්ධං ¶ විභජන්තෙන සඞ්ඛතමතිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරාති වත්වා’’ති. තං න යුජ්ජති.

න හි විභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනියෙ සඞ්ඛතම භිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරාති වුත්තං අත්ථි. ඛන්ධසංයුත්තකෙ පනෙතං වුත්තන්ති.

73. එකත්තාරම්මණසඞ්ඛාතො අග්ගො කොට්ඨාසො කොටි වා එතස්සාති එකග්ගං. චිත්තං, තස්ස භාවො එකග්ගතා. ආරම්මණඤ්හි නාම එකංපි නානාසභාවං හොති. තස්මා තස්ස එකස්සපි නානාසභාවෙසු වික්ඛෙපං අපත්වා එකස්මිං සභාවෙ ඛණමත්තංපි පවත්තස්ස චිත්තස්ස යොනිච්චලාකාරො අත්ථි අයං තස්මිං එකග්ගාභිධානස්ස එකග්ගබුද්ධියාච පවත්තිහෙතුභාවෙන ගය්හතීති. තෙ නෙව හි සා නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිතිවිය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බාති වුත්තා.

[75] විභාවනියං පන

‘‘එකං ආරම්මණං අග්ගං ඉමස්සාති එකග්ග’’න්ති වුත්තං. තත්ථපි අග්ගසද්දො කොට්ඨාසෙවා කොටියංවා පවත්තොති යුත්තො. කෙචිපන ආරම්මණෙ පවත්තොති වදන්ති. තං න සුන්දරං.

න හි අග්ගසද්දො ආරම්මණපරියායො කත්ථචි දිට්ඨොති.

74. ජීවන්ති සම්පයුත්තාධම්මා එතෙනාති ජීවිතං. ඉන්දොති ඉස්සරො. ඉධ පන ඉස්සරභාවො වුච්චති. ඉන්දං ඉස්සරභාවං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතඤ්ච තං ඉන්ද්රියඤ්චාති ජීවිතින්ද්රියං. තඤ්හි මයා විනා තුම්හාකං ජීවිතං නත්ථි. තස්මා තුම්හාකං ජීවනකිච්චෙ මං ඉස්සරං කරොථාති වදන්තමිව සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා පවත්තතීති. තථා හි තං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යන්ති ච පදුමුප්ප ලානුපාලකමුදකං වියාතිච වුත්තං. තත්ථ යාව ඛන්ධපරිනිබ්බානා අනුප්පබන්ධවසෙන පවත්තමානා චිත්තසන්තති පවත්තසන්තතිනාම. අධිපතිභාවො ආධිපතෙය්යං. පවත්තසන්තතියං ආධිපතෙය්යං අස්සාති සමාසො. පුනප්පුනං නිරුද්ධංපි හි චිත්තසන්තානං තස්ස බලෙන පුනප්පුනං ජීවන්තං හුත්වා යාව ඛන්ධපරිනිබ්බානා පුනප්පුනං පවත්තතියෙව.

න ¶ හි ජීවිතරහිතෙසු අනින්ද්රියබද්ධධම්මෙසු තාදිසො පවත්තසන්තති විසෙසොනාම අත්ථීති.

75. මනස්මිං ආරම්මණං අසුඤ්ඤං මනංවා ආරම්මණෙ නිච්චනින්නං කරොතීති මනසිකාරො. සො පන තිවිධො වීථිපටිපාදකො ජවනපටිපාදකොආරම්මණපටිපාදකොති. තත්ථ පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං වීථි පටිපාදකො නාම. තඤ්හි පඤ්චද්වාරික චිත්තසන්තතිං ආරම්මණෙ පටිපාදෙති යොජෙතීති. මනොද්වාරාවජ්ජනං ජවනපටිපාදකො නාම. තංපි ජවන සන්තතිං ආරම්මණෙ පටිපාදෙති යොජෙතීති. ඉදමෙව ද්වයං තත්ථ තත්ථ යොනිසො මනසිකාරොතිච අයොනිසො මනසිකාරො තිච වුත්තං. තඤ්හි පකතියා සමුදාචිණ්ණනින්නනියාමිතාදීහි පච්චයෙ හි උපත්ථම්භිතං හුත්වා චිත්තසන්තානං යොනිසො අයොනිසොවා ආරම්මණෙ නින්නං කරොතීති. පටිසන්ධිචිත්තතො පන පට්ඨාය පවත්තමානා චිත්තසන්තති ආරම්මණං මුඤ්චිත්වා නිරුජ්ඣිත්වාපි පුන උප්පජ්ජමානා යස්ස ධම්මස්ස වසෙන තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ උප්පජ්ජති අසති කාරණවිසෙසෙ. සො ආරම්මණපටිපාදකොනාම. අයමිධා ධිප්පෙතො. අයඤ්හි ආරම්මණං චිත්තෙ චිත්තංවා ආරම්මණෙ පටිපාදෙති යොජෙතීති. තථා හි අයං සාරණ ලක්ඛණොති ච සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙන සංපයොජනරසොතිච ආරම්මණපටිපාදකට්ඨෙන සම්පයුත්තානං සාරථීවිය දට්ඨබ්බොතිච වුත්තො. තත්ථ සාරණලක්ඛණොති සාරථීවිය අස්සානං සම්පයුත්තධම්මානං උජුං ආරම්මණාභිමුඛං පවත්තයනලක්ඛණොති අත්ථො. සමං ධාරෙන්තිති සාධාරණා. සබ්බෙසං චිත්තානං සාධාරණා සබ්බචිත්තසාධාරණා.

76. විතක්කෙතීති විතක්කො. තථා තථා සඞ්කප්පෙත්වා ආරම්මණං ආරොහතීති අත්ථො. තස්මිං පන තං කථා ආරොහන්තෙ සම්පයුත්තධම්මාපි තං ආරොහන්ති. තදා සොයෙව තෙ ආරම්මණං අභිනිරොපෙන්තොනාම හොතීති කත්වා ආරම්මණා භිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කොති වුත්තො. රාජවල්ලභං නිස්සාය ජනපදගාසිනො රාජගෙහාරොහනඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං. අවිතක්කංපි හි චිත්තං සවිතක්කධම්මසන්තානෙ විතක්කෙන සහ පවත්තපරිචය බලෙන ආරොහනතො විතක්කෙන අතිනිරොවිතමෙවනාම හොතීති. අපිච, ¶ අවිතක්කංපි පඤ්චවිඤ්ඤාණං වත්ථාරම්මණ සඞ්ඝට්ටනවසෙන ආරොහති. දුතීයජ්ඣානාදීනිච උපචාරභාවනාවසෙන ආරොහන්ති. මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන කිංවා එතාය යුත්තියාති වත්වා ඉමමත්ථං දස්සෙති. චිත්තංපි හි ආරම්මණං ආරුහතියෙව. තස්ස පන නිච්චං සහායො මනසිකාරො. තස්මිඤ්හි අසති තං නියාමකරහි තා නාවාවිය යංවාතංවා ආරම්මණං ගහෙත්වා පවත්තෙය්යාති. ඉති පඤ්චවිඤ්ඤාණං මනසිකාරසහායං හුත්වා අත්තනො ආරම්මණවිජානනසත්තිවසෙනෙව ආරම්මණං ආරොහති. අකුසලං පත්වා පන චිත්තංපි ලොභාදයොපි ආරම්මණාරුහනෙ ථාමවතා එව හොන්ති. පාපස්මිං රමතෙ මනොති හි වුත්තං. දුතීයජ්ඣාන චිත්තාදීනිච මනසිකාර වීරියස්සතීනංපි වසෙන ආරොහන්ති. විතක්කො පන තථා තථා සඞ්කප්පෙත්වා අත්තසහිතෙ ධම්මෙ ආරම්මණාරුහනෙ සුට්ඨුතරං බලවන්තෙ කරොති. ඉති තස්මිං කිච්චෙ අඤ්ඤෙසං සාභිසයබ්යාපාරතායඑව අයං විතක්කොති වුත්තොති. එවං පන වත්තබ්බං. නනු අඤ්ඤෙපි අරූපධම්මා සාරම්මණසභාවා ආරම්මණං ආරොහන්ති. අථ ච පන කස්මා අයමෙව විතක්කොති වුත්තොති. අඤ්ඤෙසං පන ආරුහනං කිච්චන්තරයොගවසෙනෙව සිද්ධං. ඉමස්ස පන ඉතො අඤ්ඤං කිච්චං නාම නත්ථි. තස්මා අයමෙව තථා වුත්තොති.

77. විචරතීති විචාරො. විචාරෙතිවා සම්පයුත්තකෙධම්මෙ, තෙ වා ධම්මා විචරන්ති එතෙනාති විචාරො. විචරණඤ්චෙත්ථ විතක්කා රුළ්හෙ තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ සභාවාකාරපාතුභාවත්ථං පුනප්පුනං අනුමජ්ජනවසෙන පවත්තනං දට්ඨබ්බං. එත්ථච විතක්කො ඔළාරිකො පුබ්බඞ්ගමො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස පථමාභිනිපාතභූතොච හොතීති ඝණ්ඩාභිඝාතො විය දට්ඨබ්බො. විචාරො සුඛුමො අනුචරො තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අනුබන්ධනභූතො ච හොතීති ඝණ්ඩානුරවොවිය දට්ඨබ්බොති.

78. අධිමුච්චනං අධිමොක්ඛො. ආරම්මණෙ එවං නුඛො නො නුඛොති එවං පවත්තං සංසප්පනං අධිභවිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පක්ඛකො මුච්චනවසෙන චිත්තස්ස පවත්තීති වුත්තං හොති. එවඤ්ච කත්වා සො ආරම්මණෙ ¶ සන්නිට්ඨානලක්ඛණොති ච ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන ඉන්දඛීලසදිසොතිච වුත්තො.

79. වීරස්ස කම්මසූරස්ස භාවො කම්මවා වීරියං. තංසමඞ්ගී පුග්ගලො හි කම්මසූරො හොති. මහන්තංපි කම්මං අප්පකතො ගණ්හාති. දුක්කරංපි සුකරතො, භාරියංපි අභාරියතො ගණ්හාති. අත්තකිලමථං නගණෙති. කම්මසිද්ධියා නිච්චං පග්ගහිත කාය චිත්තොව හොති. තස්මා තං තස්ස පුග්ගලස්ස තථාපවත්තියා හෙතුභාවොචෙව තථාපවත්තස්ස ච තස්ස පුග්ගලස්ස කාය චිත්තක්රියාභූතං හොතීති. විධිනාවා නයෙන උපායෙන වීරියවතො කිං නාමකම්මං න සිජ්ඣතීතිආදිකෙන පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. විසෙසෙනවා සකපරහිතහෙතු ඊරන්ති කම්පන්ති තං සමඞ්ගිනො එතෙනාති වීරියං. එත්ථච වීරියු පත්ථම්භිතා සම්පයුත්තධම්මා සදා අනික්ඛිත්තධුරා පග්ගහිතසීසාවිය හුත්වා අත්තනො අත්තනො කිච්චසම්පත්තියා නිච්චං උස්සාහජාතාව හොන්ති, තෙසුච තථාහොන්තෙසු තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලාපි අත්තනොවා පරෙසංවා හිතහෙතු නිච්චං බ්යාවටකායචිත්තා හොන්ති. තස්මා ඊරන්ති කම්පන්තීති වුච්චන්තීති. තථා හි තං උපත්ථම්භනලක්ඛණන්ති ච පග්ගහලක්ඛණන්ති ච උස්සාහලක්ඛණන්ති ච ගෙහස්ස ථූණූපත්ථම්භන සදිසන්ති ච සම්මා ආරද්ධං සබ්බසම්පත්තීනං මූලන්ති ච වුත්තන්ති.

80. විනයති කායචිත්තං තප්පෙති, තුට්ඨං සුහිතං ජනෙති, සුපුප්ඵිතපදුමංවියවා වඩ්ඪෙතීති පීති, විනන්තිවා එතාය තං සමඞ්ගිනො පුණ්ණචන්දොවිය විරොචමාන කායචිත්තා හොන්තීති පීති. සා පඤ්චවිධා ඛුද්දිකා පීති, ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකා පීති, උබ්බෙගා පීති, ඵරණාපීතීති.

81. ඡන්දනං ඡන්දො. ඉච්ඡා පත්ථනා අභිසන්ධීති වුත්තං හොති. සොපන දුවිධො තණ්හාඡන්දො, කත්තුකම්යතා ඡන්දොති. ඉධ කත්තුකම්යතා ඡන්දො අධිප්පෙතො. එත්ථච කත්තුං කාමෙති ඉච්ඡතීති කත්තුකාමො. ඡන්දසමඞ්ගිපුග්ගලො. තස්ස භාවො කත්තුකම්යං. තදෙව කත්තුකම්යතා, යථා දෙවොයෙව දෙවතාති. එත්ථච කත්තුසද්දො සබ්බෙසං ධාතුසද්දානං අත්ථෙ සඞ්ගහෙත්වා පවත්තො. ¶ තස්මා කත්තුකම්යතාති එතෙන කථෙතුකම්යතා චින්තෙතුකම්යතා දට්ඨුකම්යතා සොතුකම්යතාති එවමාදීනි සබ්බ ක්රියාපදානි සඞ්ගහිතානි හොන්තීති දට්ඨබ්බං. සො පන ආරම්මණං ඉච්ඡන්තොපි තණ්හා විය අස්සාදන රජ්ජන ලග්ගන වසෙන නඉච්ඡති. යෙන යෙන පන අත්ථිකො හොති. තං තං අත්ථං ආරාධෙතු කාමතාවසෙනෙව ඉච්ඡති. යථා රඤ්ඤො ඉස්සාසා ධනෙනවා යසෙනවා අත්ථිකා රාජවෙරීනං විජ්ඣනවසෙන ඡඩ්ඩිතබ්බයුත්තකෙපි සරෙ බහූ ඉච්ඡන්තියෙව. එවමෙවං අයංපි පරස්ස විස්සජ්ජිතබ්බයුත්ත කානිපි දානවත්ථූනි අලද්ධානිපි ලද්ධුං ඉච්ඡති. ලද්ධානිපි රක්ඛිතුං ඉච්ඡතීති. අයඤ්ච අත්ථො විභාවනියංපි වුත්තොයෙව.

වුත්තඤ්හි තත්ථ

දානවත්ථුවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තකාලෙපි චෙස විස්සජ්ජි තබ්බෙන තෙන අත්ථිකොයෙව. ඛිපිතබ්බඋසූනං ගහණෙ අත්ථිකො ඉස්සාසොවියාති.

තත්ථ යදග්ගෙන දානං දස්සාමීති දානවත්ථුපරියෙසනාදිවසෙන පවත්තා පුබ්බභාගචෙතනා දානවත්ථුවිස්සජ්ජන සඞ්කාතෙ දානෙ සඞ්ගහිතා හොති. තදග්ගෙන තස්සා පුබ්බභාගචෙතනාය පවත්තිකාලො ඉධ දානවත්ථු විස්සජ්ජනවසෙන පවත්ත කාලොති වෙදිතබ්බො. විස්සජ්ජිතබ්බෙනාති විස්සජ්ජිතබ්බ යුත්තකෙන. තෙන අත්ථිකොයෙව පරස්ස විස්සජ්ජනත්ථායාති අධිප්පායො. ඛිපිතබ්බඋසූනං ගහණෙති තෙසං අකතානං කරණවසෙන අලද්ධානං පරියෙසනවසෙන ගහණෙ. එත්ථ පන කෙචි ඉස්සාසො උසූනිඛිපිත්වාපි ලභමානො තෙහි උසූහි අත්ථිකොයෙවාති එව මත්ථං වදන්ති. සො නයුජ්ජති. එවඤ්හි සති ඛිපිතඋසූනන්ති වුත්තං සියා. යථා කථිතං ලපිතං තථාගතෙනාති. තථා විස්සජ්ජිතබ්බෙ නාති එත්ථපීති. කෙචි ඉස්සාසො උසූහි අනත්ථිකො ඛිපන්තො නහොති. අත්ථිකොයෙව සමානො අඤ්ඤං ආනිසංසං ඉච්ඡන්තො ඛිපතීති එවං අත්ථං වදන්ති. සොපි නයුජ්ජති. එවඤ්හි සති උසූහි අත්ථිකොයෙව තානි ඛිපන්තො ඉස්සාසොවියාතිවුත්තං සියාති. අත්ථතො ¶ පන තදුභයංපි අවහසිතබ්බමෙව හොතීති. යස්මාච ඡන්දසම්පයුත්තං චිත්තං ආරම්මණං ගණ්හන්තං ඡන්දවසෙන අති ඉච්ඡමානං විය විලුප්පමානං විය ගණ්හාති. තස්මා අයං ආරම්මණග්ගහණෙ චෙතසො හත්ථප්පසාරණංවියාති වුත්තො. එත්ථච හත්ථප්පසාරණංවියාති ඉදං අභූතපරිකප්පවචනං දට්ඨබ්බං. න හි චිත්තස්ස හත්ථොනාම අත්ථි. අත්ථවිසෙසපාකටත්ථං පන අභූතංපි භූතං විය කප්පෙත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අපිච, අයං ඡන්දොනාම ථාමපත්තො තණ්හාය බලවතරො හොති. තථා හෙස අධිපතිභූතො ඉද්ධිපාදභූතොච හොතීති. යදි හි සො තණ්හාය සමානබලො සියා. ඉමෙ සත්තා තණ්හාය හත්ථෙ ඨිතා තණ්හා පරිග්ගහිතානි ධනභොගරජ්ජසුඛානිවා දිබ්බබ්රහ්මසම්පත්තියොවා ඡඩ්ඩෙත්වා වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාතුං නසක්ඛිස්සන්ති යෙවාති.

82. සොභණා සොභණෙසු චිත්තෙසු පකිරන්තීති පකිණ්ණා. කෙඑව පකිණ්ණකා. අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙසංවා සමානා අඤ්ඤසමානා. යදා සොභණචිත්තෙසු යුත්තා, තදා තෙහි අසොභණතො අඤ්ඤෙහි සමානා. යදා අසොභණචිත්තෙසු යුත්තා, තදා තෙහි සොභණතො අඤ්ඤෙහි සමානා සදිසාති වුත්තං හොති.

අඤ්ඤසමානරාසිම්හි පරමත්ථදීපනා.

83. ඉදානි අකුසලරාසිං දස්සෙන්තො මොහොතිආදිමාහ. තත්ථ මුය්හතීති මොහො. මුය්හන්ති සත්තා එතෙනාතිවා මොහො. මුය්හනමත්තංවා මොහො, චතුරඞ්ගතමස්ස විය චක්ඛුස්ස සබ්බසො කල්යාණපක්ඛං පටිච්ඡාදෙත්වා චිත්තස්ස අන්ධභාවකරණන්ති වුත්තං හොති. පාපපක්ඛං පන පත්වා සො ඤාණගතිකො හොතීති දට්ඨබ්බො. තථා හෙස පාළියං මිච්ඡාඤාණන්ති වුත්තො. අට්ඨකථාසුච මිච්ඡාඤාණන්ති පාපක්රියාසු උපායචින්තාවසෙනපවත්තො මොහොති වුත්තං. අවිජ්ජායච අප්පටිපත්ති මිච්ඡාපටිපත්තිවසෙන දුවිධභාවො වුත්තො. ¶ එත්ථච අප්පටිපත්තීති කල්යාණපක්ඛෙ අඤ්ඤාණමෙව වුච්චති. මිච්ඡාපටිපත්තීති පාපපක්ඛෙ මිච්ඡාඤාණමෙව වුච්චතීති, තථා හි පාපපක්ඛං පත්වා පඤ්චධම්මා ඤාණගතිකා හොන්ති මොහො, ලොභො, දිට්ඨි, විතක්කො, විචාරොති. චිත්තෙන පන සද්ධිං ඡබ්බිධා හොන්ති. තෙහි පකතියා විඤ්ඤුජාතිකෙසු සුතපරියත්තිසම්පන්නෙසුච උප්පන්නා පාපක්රියාසු තං තං උපායදස්සනවසෙන තෙසං තත්ථ ඡෙකභාවං පටිබලභාවඤ්ච සාධෙන්තීති.

84. නහිරියති කායදුච්චරිතාදීහි නලජ්ජති නජිගුච්ඡතීති අහිරී. හිරිප්පටිපක්ඛාවා අහිරී, සාඑව අහිරිකං. තඤ්හි පාප ක්රියාසු පච්චුපට්ඨිතාසු හිරියා ඔකාසං අදත්වා තාසු රුචිං උප්පාදෙත්වා පවත්තතීති. තථා හි තං කායදුච්චරිතාදීහි අජිගුච්ඡනලක්ඛණන්තිච අලජ්ජාලක්ඛණන්තිච වුත්තං.

85. නඔත්තප්පතීති අනොත්තප්පං. කායදුච්චරිතාදීහි නභායති නඋත්රසතීති අත්ථො. ඔත්තප්පප්පටිපක්ඛංවා අනොත්තප්පං. තංපි හි තාසු පච්චුපට්ඨිතාසු ඔත්තප්පස්ස ඔකාසං අදත්වා චිත්තං තාසු අසාරජ්ජමානං කත්වා පවත්තතීති. තථා හෙතං කායදුච්චරි තාදීහි අසාරජ්ජලක්ඛණන්ති ච අනුත්තාසලක්ඛණන්ති ච වුත්තං. වුච්චති ච –

අජෙගුච්ඡී අහිරිකො, පාපාගූථාව සූකරො;

අභීරුච අනොත්තප්පී, සලභො විය පාවකාති.

86. උද්ධරතීති උද්ධටං. පාසාණපිට්ඨෙ වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨ ගෙණ්ඩුකො විය නානාරම්මණෙසු වික්ඛිත්තං චිත්තං, උද්ධටස්ස පන චිත්තස්ස උද්ධරණාකාරප්පවත්තියා පච්චයභූතො ධම්මො උද්ධච්චං. තං පන වාතෙරිතං ජලං විය ධජපටාකා වියච දට්ඨබ්බං.

87. ලුබ්භතීති ලොභො, ලුබ්භන්ති සම්පයුත්තා ධම්මා එතෙ නාති ලොභො, ලුබ්භනමත්තමෙවවා එතන්ති ලොභො. එත්ථච ලුබ්භනංනාම ආරම්මණාභිසජ්ජනං දට්ඨබ්බං. සොපන ආරම්මණෙ ලග්ග නට්ඨෙන ¶ මක්කටාලෙපොවිය අභිකඞ්ඛට්ඨෙන තත්තකපාලෙ ඛිත්තමංස පෙසි විය අපරිචාගට්ඨෙන තෙලඤ්ජන රාගොවිය තණ්හානදිභාවෙන වඩ්ඪිත්වා සත්තානං අපායාවහට්ඨෙන සබ්බානි සුක්ඛකට්ඨ සාඛාපලාස තිණකසටානි මහාසමුද්දං වහන්තී සීඝතොතා නදී විය දට්ඨබ්බො.

88. දස්සනං දිට්ඨි. ධම්මානං යාථාවසභාවෙසු ඤාණදස්සනං විය තෙසමෙව අයාථාවසභාවෙසු මිච්ඡාදස්සනන්ති වුත්තං හොති. සාහි එකච්චානං පණ්ඩිතමානීනං මිච්ඡාවිතක්කබහුලානං උප්පන්නා ථාමගතා අයාථාවපක්ඛෙ පටිවෙධඤ්ඤාණගතිකා හොතීති. සාපන මිච්ඡාභිනිවෙසලක්ඛණා පරමංවජ්ජන්ති දට්ඨබ්බා.

89. මඤ්ඤතීති මානො. අහං ලොකෙ එකො පුග්ගලො අස්මි. න කට්ඨකලිඞ්ගරොවිය අවමඤ්ඤනාරහොති එවං අත්තානං දළ්හං පග්ගහෙත්වා සමනුපස්සතීති අත්ථො. සොපන ජාති කුලධන භොග යස ඉස්සරියාදීහි චෙව සීල සුත ලාභසක්කාරා දීහිච ගුණෙහි උපත්ථම්භිතො අතිරෙකතරං වද්ධිත්වා අත්තානං ජනමජ්ඣෙ කෙතුංවිය අච්චුග්ගතං මඤ්ඤති. තස්මා සො උන්නතිලක්ඛණොතිච උම්මාදොවියාතිච වුත්තො.

90. දුස්සතීති දොසො. සොපන චණ්ඩික්කට්ඨෙන පහතා සිවිසොවිය විසප්පනට්ඨෙන අසනිපාතොවිය අත්තනො නිස්සය දහනට්ඨෙන දාවග්ගිවිය දුස්සනට්ඨෙන ලද්ධොකාසො සපත්තොවිය සබ්බසො අහිතරාසි භාවට්ඨෙන විස සංසට්ඨ පූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො.

91. ඉස්සතීති ඉස්සා. පරසම්පත්තිං උස්සූයතීති අත්ථො. සාහි පරෙසං පකතියා ලද්ධසම්පත්තිං දිස්වා වා සුත්වාවා නසහති. තස්සා සම්පත්තියා විපත්තිං ඉච්ඡති ආකඞ්ඛති. අසුකො ඉදංනාම ලභිස්සතීති සුත්වාපි නසහති. තස්ස අලාභං ඉච්ඡති ආකඞ්ඛති. තස්මා සා පරසම්පත්තීනං උස්සූයනලක්ඛණාති වුත්තා.

92. මම ¶ එව ඉදං ගුණජාතංවා වත්ථුවා හොතු. මා අඤ්ඤස්සාති එවං අත්තනො සම්පත්තිහෙතු අවිප්ඵාරිකතාවසෙන චරති පවත්තතීති මච්ඡරං, තථා පවත්තං චිත්තං. මච්ඡරස්ස භාවො මච්ඡරියං. ඉදංච ඉස්සා විය දුවිධං අත්තනා ලද්ධසම්පත්ති ලභිතබ්බසම්පත්ති වසෙන. තත්ථ පකතියා ලද්ධසම්පත්තියං තාව තං පරෙහි සා ධාරණංවා යෙන කෙනචිවා කාරණෙන අත්තසන්තකභාවතො මුච්චිත්වා පරෙසං සන්තකභාවං ගමිස්සමානං දිස්වා වා සුත්වාවා චින්තෙත්වා දුක්ඛී දුම්මනො හොති, ලභිතබ්බසම්පත්තියංපි අසුකස්මිං දෙසෙ වාකාලෙවා ඉදංනාම භවිස්සතීති සුත්වාවා චින්තෙත්වාවා තං අත්තනාව ලද්ධුං ඉච්ඡති. අඤ්ඤෙසං ලාභං නඉච්ඡති. අඤ්ඤෙ ලභිස්සන්තීති සුත්වාවා චින්තෙත්වාවා දුක්ඛී දුම්මනො හොතීති. තථා හෙතං ලද්ධානංවා ලභිතබ්බානංවා අත්තනො සම්පත්තීනං නිග්ගුහනලක්ඛණන්ති වුත්තං. එත්ථච ලභිතබ්බසම්පත්තියං යස්ස ලාභං නඉච්ඡති. සොලභතීතිවා ලභිස්සතීතිවා සුත්වාවා චින්තෙත්වාවා චිත්තවිඝාතො ඉස්සානාම. යං යං අත්තනා ලද්ධුං ඉච්ඡති. තං තං අත්තනා අලබ්භමානකං චින්තෙත්වා චිත්තවිඝාතො මච්ඡරියංනාම. න හි එතෙ ද්වෙ එකතො උප්පජ්ජන්තීති.

93. කුක්කුච්චන්ති එත්ථ කිරියා කතං. කුච්ඡිතං කතන්ති කුකතං. කුච්ඡිතකිරියාති අත්ථො. පණ්ඩිතෙහි එකන්තෙන නින්දිතබ්බො චිත්තප්පවත්තිවිසෙසොති වුත්තං හොති. අත්ථතො පන අකතං වත මෙ කල්යාණං කතං පාපන්ති එවං අනුසොචනවසෙන පවත්තො කුක්කුච්ච සම්පයුත්තචිත්තුප්පාදොයෙව, සො හි තථා පවත්තමානොපි පුබ්බෙ අකතංවා කල්යාණං පුන කතං කාතුං න සක්කොති. පුබ්බෙ කතං වා පාපං පුන අකතං කාතුං නසක්කොති. අථඛො කුසලධම්මෙසු චිත්තපරියාදානායඑව සංවත්තති. තස්මා කුච්ඡිතකිරියා මත්තත්තා කුකතන්ති වුච්චතීති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨ කථායං කතාකතස්ස සාවජ්ජානවජ්ජස්ස අභිමුඛගමනං පටිසාරොනාම. යස්මා පනෙසො කතංවා පාපං අකතං නකරොති. අකතංවා කල්යාණං කතං නකරොති. තස්මා විරූපො කුච්ඡිතො වා පටිසාරොති විප්පටිසාරොති. එත්ථච විප්පටිසාරොති කුක්කුච්ච මෙව. ¶ කුක්කුච්චෙච කුච්ඡිතෙ සති තං සම්පයුත්තචිත්තුප්පාදොපි කුච්ඡිතොයෙව. යෙනච කාරණෙන කුක්කුච්චං කුච්ඡිතංනාම හොති. තෙනෙව කාරණෙන සො චිත්තුප්පාදොපි කුච්ඡිතොනාම හොතීති කත්වා සො චිත්තුප්පාදොව කුකතපදෙ ගහෙතුං යුත්තොති වෙදිතබ්බො. සුදින්නකණ්ඩට්ඨකථායං පන අයමත්ථො උජුකතොව වුත්තො. යථාහ-විඤ්ඤූහි අකත්තබ්බතාය කුච්ඡිතකිරියාභාවතො කුක්කුච්චන්ති.

[76] විභාවනියං පන

ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා යං වුත්තං ‘‘කුච්ඡිතං කතන්ති කුකතං. කතාකත දුච්චරිතසුචරිත’’න්ති. තං න යුජ්ජතියෙව. එතෙන යඤ්ච තත්ථ වුත්තං ‘‘අකතංපි හි කුකතන්ති වොහරන්ති. යං මයා අකථං. තං කුකතන්තිච. ඉධ පන කතා කතං ආරබ්භ උප්පන්නො විප්පටිසාරචිත්තුප්පාදො කුකත’’න්තිච. තංපි සබ්බං පටික්ඛිත්තමෙව හොතීති.

කුකතස්ස යථාවුත්තචිත්තුප්පාදස්ස තථාපවත්ති හෙතුභාවො කුක්කුච්චං. අපිච, ධාතුපාඨෙසු කුචසද්දං සඞ්කොචන මනො විලෙඛනත්ථෙසු පඨන්තියෙව. තස්මා කුච්ඡිතෙන ආකාරෙන කොචති සඞ්කොචති න පාපජිගුච්ඡනාකාරෙනාති කුක්කුචො. කුච්ඡිතෙනවා ආකාරෙන කොචති විලිඛති නකිලෙසසල්ලීඛනා කාරෙනාති කුක්කුචො. තථා පවත්තධම්මසමූහො. සොහි කුච්ඡිතෙන අකතං වත මෙ කල්යාණං කතං පාපන්ති එවං පවත්තෙන අනුත්ථුනනාකාරෙන සඞ්කොචති. කුසලධම්මසමාදානෙ චිත්තං නමිතුංපි නදෙති. මනංවා විලෙඛති. සද්ධාදීනං සාරධම්මානං තනුකරණෙන චිත්තං කුසලධම්මසමාදානෙ පරියාදින්නථාමබලං කරොති. තස්මා කුක්කුචොති වුච්චති. යෙන පන ධම්මෙන යුත්තත්තා සො තථා පවත්තො හොති. සො කුක්කුච්චංනාම කුක්කුචස්ස භාවොති කත්වා. තං පන යස්මා පුබ්බෙ අකතඤ්ච කල්යාණං කතඤ්ච පාපං ආරබ්භ පච්ඡා අනුතාපනවසෙන අනුසොචනවසෙනච පවත්තති. තස්මාතං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං කතාකතානුයොචන රසන්ති ච වුත්තං. ¶ එත්ථච පච්ඡානුතාපලක්ඛණන්ති පුබ්බෙ කල්යාණඤ්ච අකත්වා පාපඤ්ච කත්වා ආගතත්තා පච්ඡිමෙ කාලෙ අනුතාපලක්ඛණන්ති අත්ථො. තෙන කුක්කුච්චස්ස එකන්තෙන අතීතාරම්මණතා සිද්ධා හොති. පච්චුප්පන්නානාගතාරම්මණතාච පටිසිද්ධාති. කතාකතා නුසොචනරසන්ති එත්ථ කතඤ්ච පාපං අකතඤ්ච කල්යාණන්ති යො ජෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං මහානිද්දෙසෙ –

ද්වීහාකාරෙහි කුක්කුච්චං උප්පජ්ජති කතත්තා ච අකතත්තා ච. කථඤ්ච ද්වීහා.ල. අකතත්තාච. අකතං මෙ කායසු චරිතං. කතං කායදුච්චරිතන්ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං. අකතං මෙ වචීසුචරිතං.ල. කතං මනොදුච්චරිතන්ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං. අකතාමෙ පාණාතිපාතා වෙරමණී. කතො පාණාති පාතොති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං.ල. අකතා මෙ සම්මාදිට්ඨි. කතා මිච්ඡාමිට්ඨීති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චන්ති.

එතෙන පන අකතසුචරිතා රම්මණතාය කතදුච්චරිතා රම්මණතායච වසෙන කුක්කුච්චස්ස ද්විධාභාවොයෙව සිද්ධො හොති. ද්වීහාකාරෙහීති හි වුත්තං. සොච ඛො පුබ්බෙ පාපං කත්වා පච්ඡා අපායභයතජ්ජිතානඤ්චෙව අපායෙසු පතිත්වා පුබ්බෙ අත්තනා කතකම්මං අනුස්සරන්තානඤ්ච හොති. නඅඤ්ඤෙසං, අකතං මෙ කායසුචරිතං. කතං කායදුච්චරිතන්ති හි වුත්තං. යථා පන මානො දුවිධො හොති යාථාවමානො අයාථාවමානොති. තථා කුක්කුච්චංපි, යාථාවකුක්කුච්චං, අයාථාව කුක්කුච්චන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ අයාථාව කුක්කුච්චංපි උප්පජ්ජමානං ද්වීහාකාරෙහො උප්පජ්ජති අකතං වත මෙ කල්යාණං කතං පාපන්ති. කතමං පන තන්ති. යඤ්ච පුබ්බෙ කල්යාණකම්මෙපි පාපසඤ්ඤී පාපදිට්ඨි අකත්වා පාපකම්මෙපි කල්යාණසඤ්ඤී කල්යාණදිට්ඨි කත්වා පච්ඡා අනුසොචනවසෙන උප්පජ්ජති. යඤ්ච පුබ්බෙ කල්යාණෙ කල්යාණසඤ්ඤී කත්වා පච්ඡා පාපසඤ්ඤිනො පාපෙච පාසඤ්ඤී අකත්වා පච්ඡා කල්යාණසඤ්ඤිනො උප්පජ්ජති. ඉදං අයාථාවකුක්කුච්චංනාම. අනවජ්ජෙ සාවජ්ජසඤ්ඤී, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤී, අනාපත්තියං ආපත්තිසඤ්ඤීතිආදිනාපි ¶ යොජෙතබ්බං. ඉදඤ්ච සබ්බං උප්පජ්ජමානං ද්වීහා කාරෙහෙව උප්පජ්ජති. තස්මා ද්වීසුඑව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යං පන මහානිද්දෙසෙයෙව හත්ථකුක්කුච්චකංපි කුක්කුච්චං. පාදකුක්කුච්චකංපි කුක්කුච්චං. හත්ථපාදකුක්කුච්චකංපි කුක්කුච්චන්ති නිද්දිට්ඨං. තං අසංයත කුක්කුච්චංනාම. යං පන තං භික්ඛු කුක්කුච්චායන්තා නපටිග්ගණ්හිංසූති විනයෙ ආගතං. යඤ්ච කථං කුක්කුච්චප්පකතතාය ආපජ්ජති කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතා අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාති ආගතං. තං විනයකුක්කුච්චංනාම. තංපන විනයසංසයොඑව. සොච ඛො අත්තනො අවිසයෙ කප්පති නුඛො නොනුඛොති සංසප්පනාකාරෙන පවත්තො කුසල ක්රිය චිත්තුප්පාදො. සොපන යෙසං උප්පජ්ජති. තෙසු යෙ සික්ඛාකාමා, තෙ තංකම්මං නකරොන්ති. තෙ සන්ධාය කුක්කුච්චායන්තා නපටිග්ගණ්හිංසූති වුත්තං. යෙ පන කරොන්තියෙව. තෙ කප්පියවත්ථුස්මිංපි ආපත්තිං ආපජ්ජන්ති. තෙ සන්ධාය කුක්කුච්චප්පකතතාය ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වුත්තං.

94. ථියතිචිත්තං මන්දමන්දං කත්වා අජ්ඣොත්ථරතීති ථිනං. ථියියනා ථියිතත්තන්ති හි පාළියං නිද්දිට්ඨං.

95. මෙධති චෙතසිකෙ ධම්මෙ අකම්මඤ්ඤභූතෙ කත්වා විහිං සතීති මිද්ධං. තථා හි ආරම්මණෙ විප්ඵාරවසෙන තං තං ඉරියා පථං සන්ධාරෙත්වා පවත්තමානෙසු සම්පයුත්තධම්මෙසු මුග්ගරෙන පොථෙත්වා විය තෙ ආරම්මණතො ඔලියාපෙත්වා ඉරියාපථංපි සන්ධාරෙතුං අසමත්ථෙ කත්වා ථිනං චිත්තං අභිභවති. මිද්ධං චෙතසිකෙති.

96. විචිකිච්ඡාති එත්ථ. චිකිච්ඡනං චිකිච්ඡා. ඤාණප්පටිකා රොති අත්ථො. තිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය විගතා චිකිච්ඡා එතායාති විචිකිච්ඡා. සභාවං විචිනන්තා කිච්ඡන්ති කිලමන්ති එතායාතිවා විචිකිච්ඡා. විචිකිච්ඡතිවා ද්වෙළ්හකභාවෙන පවත්තතීති විචිකිච්ඡා. සා නීවරණභූතා, පටිරූපකාති දුවිධා. තත්ථ බුද්ධාදීසු අට්ඨසු වත්ථූසු විමතිවසෙන පවත්තමානා නීවරණභූතා. තතො අඤ්ඤාපන අසබ්බඤ්ඤූනං තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු කථං නුඛො එවං නුඛො ¶ ඉදංනුඛොති වෙමතිකභාවෙන පවත්තා සබ්බා විචිකිච්ඡා පටිරූපකානාම. සා පන කුසලාපි හොති, අකුසලාපි ඛීණා සවානං උප්පන්න ක්රියාබ්යාකතාපීති. ඉධ පන එකන්තාකුසලභූතා නීවරණවිචිකිච්ඡාව අධිප්පෙකාති.

අකුසලරාසිම්හි පරමත්ථදීපනා.

97. සද්දහතීති සද්ධා. යථා අච්ඡං පසන්නං නිසින්නං උදකං චන්ද සූරියාදීනි රූපනිමිත්තානි සුට්ඨු අත්තනි දහති. එවං අයං බුද්ධගුණා දීනි සුට්ඨු අත්තනි දහති ධාරෙති ථපෙතිවාති අත්ථො. සද්දහන්තිවා එතායාති සද්ධා. සද්දහනමත්තමෙවවා එතන්ති සද්ධා. සාපි බුද්ධා දීසු සද්ධෙය්යවත්ථූසු අකාලුස්සියභාවෙන පවත්තමානාඑව ඉධ අධිප්පෙතා. තතො අඤ්ඤාපන තිත්ථියෙසුවා තිත්ථියධම්මෙසු වා එවරූපෙසු අසද්ධෙය්යවත්ථූසු සද්දහනවසෙන පවත්තා ඔකප්පනා සද්ධා පටිරූපකානාම හොති. සා පන අත්ථතො මිච්ඡාධිමොක්ඛො යෙවාති. යථා පන මනුස්සා හත්ථෙ අසති රතනානි දිස්වා පි-ගහෙතුං න සක්කොන්ති. විත්තෙ අසති තෙසං සබ්බභොගා න සම්පජ්ජන්ති. බීජෙ අසති සස්සාදීනි නසම්පජ්ජන්ති. එවං සද්ධාය අසති පුඤ්ඤක්රියාවත්ථූනි නසම්පජ්ජන්ති. තස්මා එසා හත්ථවිත්තබීජ සදිසාති වුත්තා.

98. සරතීති සති. අත්තනා කතානි කත්තබ්බානි ච කල්යාණකම්මාවා බුද්ධගුණාදීනිවා අප්පමජ්ජනවසෙන උපගච්ඡතීති අත්ථො. සාපි සම්මාසති මිච්ඡාසති දුවිධා හොති. තත්ථ සම්මාසති ඉධ අධිප්පෙතා. ඉතරා පන සතියෙව න හොති. කතස්ස කත්තබ්බස්සච පාපකම්මස්ස අප්පමජ්ජනවසෙන පවත්තො සතිපටිරූපකො අකුසලචිත්තුප්පාදොයෙව. යස්මා පනෙසා චිත්තං සබ්බෙහි අකුසලධම්මෙහිච රක්ඛිතුං කුසලධම්මෙහිච යොජෙතුං සක්කොති. තස්මා සා රඤ්ඤො සබ්බකම්මික මහාඅමච්චො විය දට්ඨබ්බාති. සතිංඛ්වාහං භික්ඛවෙ සබ්බත්ථිකං වදාමීති හි වුත්තං.

99. හිරියතීති ¶ හිරි. කායදුච්චරිතාදීහි ලජ්ජති ජිගුච්ඡති උක්කණ්ඨතීති අත්ථො.

100. තෙහියෙව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං. උබ්බිජ්ජතීති අත්ථො. එත්ථපි හිරිඔත්තප්පප්පටිරූපකානාම අත්ථි, වුත්තඤ්හි –

ලජ්ජිතබ්බෙ නලජ්ජන්ති, අලජ්ජියෙසු ලජ්ජරෙති ච;

භායිතබ්බෙ නභායන්ති, අභයෙ භයදස්සිනොති ච.

යස්මා පන සප්පුරිසා හිරියා අත්තනි ඔත්තප්පෙනච පරෙසු ආරක්ඛදෙවතාදීසු ගාරවං උප්පාදෙත්වා පාපතො වජ්ජෙත්වා සුද්ධං අත්තානං පරිහරන්ති. තස්මා ඉමෙ ද්වෙ ලොකපාලධම්මාති වුත්තා.

101. ලොභප්පටිපක්ඛො අලොභො. සො හි යෙසු අත්තනො හිතසඤ්ඤිතෙසු ආරම්මණෙසු ලොභො ලග්ගනවසෙන පවත්තති, තෙස්වෙව තං ලොභං විධමිත්වා ලොභවත්ථුභූතා භවභොගසම්පත්තියො ගූථරාසිංවිය හීළෙත්වා ජිගුච්ඡිත්වා එකානෙක්ඛම්ම ධාතුනාම හුත්වා පවත්තතීති.

102. දොසප්පටිපක්ඛො අදොසො. සොපි හි යෙසු අත්තනො අහිතසඤ්ඤිතෙසු ආරම්මණෙසු දොසො දුස්සනවසෙන පවත්තති. තෙස්වෙව තංදොසං විධමිත්වා දිට්ඨදිට්ඨෙසු සත්තෙසු පුණ්ණචන්දසදිසං සොම්මහදයං උප්පාදෙත්වා එකා අබ්යාපාදධාතු නාම හුත්වා පවත්තතීති. අයමෙවච බ්රහ්මවිහාරෙසු මෙත්තාති වුත්තා. අමොහොපි ඉධ වත්තබ්බො. මොහප්පටිපක්ඛො අමොහො. සොපි හි යෙසු ධම්මෙසුවා අත්ථෙසුවා චතූසු අරියසච්චෙසුවා මොහො අන්ධකාරං කත්වා පවත්තති. තෙස්වෙව තං මොහං විධමිත්වා චන්දසූරියසහස්සං උට්ඨාපෙන්තොවිය විජ්ජානාම හුත්වා පවත්තතීති.

103. තත්රමජ්ඣත්තතාති එත්ථ අත්තා වුච්චති සභාවො. ලීනුද්ධච්චාදීනං උභින්නං විසමපක්ඛානං මජ්ඣෙ පවත්තො අත්තා එතස්සාති මජ්ඣත්තා. සමප්පවත්තො සම්පයුත්තධම්මසමූහො. තස්ස භාවො මජ්ඣක්කතා. ¶ තෙසු තෙසු සම්පයුත්තධම්මෙසු දිස්සමානා මජ්ඣත්තතා තත්රමජ්ඣත්තතා තෙසු තෙසුවා හිතකම්මෙසු චිත්තචෙතසිකානං මජ්ඣත්තතා තත්රමජ්ඣත්තතා. තථා හි සා සමප්පවත්තානං සම්පයුත්ත ධම්මානං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන සමප්පවත්තානං ආජානෙය්යානං අජ්ඣුපෙක්ඛනසාරථීවිය දට්ඨබ්බාති වුත්තා. අයමෙවච බ්රහ්මවිහාරෙසු උපෙක්ඛාති වුත්තා.

104. කායප්පස්සද්ධාදීසු කායොති වෙදනාදික්ඛන්ධත්තය සඞ්ඛාතො චෙතසිකසමූහො වුච්චති. චිත්තන්ති සොභණචිත්තං. කායස්ස පස්සද්ධි කායප්පස්සද්ධි. චිත්තස්ස පස්සද්ධි චිත්තප්පස්සද්ධීතිආදිනා සමාසො. පස්සම්භනං පස්සද්ධි. සන්තසීතලභාවොති අත්ථො. යෙසං ඉදං ද්වයං දුබ්බලං හොති. තෙ පුඤ්ඤකම්මෙසු චිත්තසුඛං නපින්දන්ති. බහිද්ධාඑව නෙසං චිත්තං පක්ඛන්දති. සන්තත්තෙ පාසාණපිට්ඨෙ ථපිතමච්ඡොවිය හොති. යෙසං පන බලවං හොති. තෙයෙව තත්ථ තං වින්දන්ති. තෙසං චිත්තං සීතලෙ උදකෙ පක්ඛිත්ත මච්ඡො විය හොති.

105. ලහුභාවො ලහුතා. අගරුතා අදන්ධතාති අත්ථො. යෙසං ඉදං දුබ්බලං. තෙසං චිත්තං පුඤ්ඤකම්මෙසු නපසාරෙති සඞ්කොචති. තත්තපාසාණෙ පක්ඛිත්තපදුමපුප්ඵං විය හොති. යෙසං පන බලවං. තෙසං චිත්තං තත්ථ පසාරෙති. සීතලෙ උදකෙ පක්ඛිත්ත පදුමපුප්ඵං විය හොති.

106. මුදුභාවො මුදුතා. යෙසං ඉදං දුබ්බලං. තෙසං චිත්තං පුඤ්ඤකම්මෙසු ථද්ධං හොති. වෙරීනං මජ්ඣෙ ගතමහායොධොවිය හොති. යෙසං පන බලවං. තෙසං චිත්තං තත්ථ මුදු හොති. වියඤ්ඤාතීනං මජ්ඣෙ ගතමහායොධො විය හොති.

107. කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං. තදෙව කම්මඤ්ඤතා. යෙසං ඉදං දුබ්බලං. තෙසං චිත්තං පුඤ්ඤකම්මෙසු යථිච්ඡිතං ථපෙතුං නලබ්භති, වික්කිරති. පටිවාතෙ ඛිත්තථුසමුට්ඨිවිය හොති. යෙසං පන බලවං. තෙසංයෙව තං තත්ථ යථිච්ඡිතං ථපෙතුං ලබ්භති නවික්කිරති. පටිවාතෙ ඛිත්තසුවණ්ණක්ඛන්ධොවිය හොති.

108. පගුණස්ස ¶ භාවො පාගුඤ්ඤං. තදෙව පාගුඤ්ඤතා. යෙසං ඉදං දුබ්බලං. තෙසං චිත්තං පුඤ්ඤකම්මෙසු විකම්පති විහඤ්ඤති. ගම්භීරෙ උදකෙ ඛිත්තවානරොවිය හොති. යෙසං පන බලවං, තෙ සං තං තත්ථ නවිකම්පති නවිහඤ්ඤති. ගම්භීරෙ උදකෙ ඛිත්ත කුම්භිලො විය හොති.

109. උජුඑව උජුකං, උජුකස්ස භාවො උජුකතා. යෙසං ඉදං දුබ්බලං. තෙසං චිත්තං පුඤ්ඤකම්මෙසු විසමගහිකං හොති. කදාචි ලීනං. කදාචි උද්ධටං. කදාචි ඔනතං. කදාචි උන්නතං. සුරාමදමත්තස්ස මග්ගගමනං විය හොති. යෙසං පන බලවං, තෙසං තං වුත්තවිපරිය යෙන වෙදිතබ්බන්ති.

110. එත්ථච සිද්ධෙසුපි චිත්තප්පස්සද්ධාදිකෙසු වුත්තෙසු විසුං කායප්පස්සද්ධාදීනං වචනං තෙසං වසෙන රූපකායස්සපි පස්සද්ධාදි දීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ තං තං සුත්තන්තං සුත්වා ගෙලඤ්ඤවුට්ඨා නාදීසු රූපකායස්ස පස්සද්ධභාවො පාකටො ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධියා ආකාසගමනාදීසු ලහු භාවො. කායං ඛුද්දකං වා මහන්තං වා කත්වා නිම්මිනනෙසු මුදුභාවො. අන්තොපථවියංවා අන්තොපබ්බතෙ සුවා අසජ්ජමානං කත්වා ගමනාදීසු කම්මඤ්ඤභාවො. නාගවණ්ණංවා ගරුළවණ්ණංවා කත්වා නිම්මිනනාදීසු පගුණභාවො තෙස්වෙව සබ්බෙසු යථානිම්මිතවසෙන චිරප්පවත්තිභාවෙසු උජුකභාවො පාකටො හොතීති වෙදිතබ්බො. සමං ධාරෙන්තීති සාධාරණා, සබ්බෙහි සොභණචිත්තෙහි, තෙසංවා සාධාරණා සොභණ සාධාරණා.

111. සම්මාවාචාති එත්ථ තිවිධා සම්මාවාචා කථා, චෙතනා, විරතිවසෙන, තත්ථ අත්ථධම්මප්පටිසංයුත්තා සුභාසිතා වාචා කථා සම්මාවාචානාම. තංසමුට්ඨාපිකා කුසලක්රියචෙතනා චෙතනාසම්මාවාචානාම. යා පන මුසාවාදා වෙරමණාදීනි සික්ඛාපදානි සමාදියන්තස්සවා අධිට්ඨහන්තස්සවා සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තස්සවා පාපවිරමණාකාරෙන චිත්තස්ස පවත්ති. අයං විරති සම්මාවාචානාම. සා ඉධ අධිප්පෙතා. සම්මා වදන්ති එතා යාති ¶ සම්මාවාචා. එතායාති චෙත්ථ කරණත්ථෙ හෙතුඅත්ථෙ වා කරණවචනං දට්ඨබ්බං. තත්ථ වාචාය සික්ඛාපදානි සමාදියන්තස්ස සමාදානවචනානි සන්ධාය කරණත්ථො හෙතුඅත්ථො ච යුජ්ජති. තතො යථාසමාදින්නානිවා යථාධිට්ඨිතානිවා සික්ඛාපදානි සුට්ඨුරක්ඛාමාති යානි අනවජ්ජානිඑව වචනානි වදන්තා විචරන්ති. තානි සන්ධාය කරණත්ථානුකූලො හෙතු අත්ථොයෙව යුජ්ජතීති. අථවා, තථා වදන්තුවා මාවා. අයංපන වදමානෙසු සති තෙසං සම්මා වත්තුංඑව දෙති. නමිච්ඡා වත්තුන්ති කත්වා සම්මා වාචාත්වෙව වුච්චති. අපිච, අයං වචීදුච්චරිතානං පජහනවසෙන පවත්තමානා වචීද්වාරසුද්ධියා එව හොතීති සම්මාවාචාති වුච්චතීති.

112. සම්මාකම්මන්තොපි තිවිධො ක්රියා, චෙතනා, විරති වසෙන. තත්ථ යංකිඤ්චි අනවජ්ජං කම්මං කරොන්තස්ස කායිකක්රියා ක්රියාකම්මන්තොනාම. තංසමුට්ඨාපිකා චෙතනා චෙතනාකම්මන්තො නාම. යා පන පාණාතිපාතා වෙරමණාදීනි සික්ඛාපදානි සමාදි යන්තස්සවා අධිට්ඨහන්තස්සවා සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තස්සවා පාපවිරමණාකාරෙන චිත්තස්ස පවත්ති. අයං විරති සම්මාකම්මන්තො නාම. සම්මා කරොන්ති එතෙනාති සම්මාකම්මං, තදෙව සම්මා කම්මන්තො සුත්තන්තො වනන්තොවිය. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

113. සම්මාආජීවොපි වීරිය, විරතිවසෙන දුවිධො. තත්ථ පකතියා අනවජ්ජානි කසිකම්මාදීනිවා භික්ඛාචරියාදීනිවා කත්වා ජීවිතං කප්පෙන්තානං උට්ඨානබලසඞ්ඛාතො වායාමො වීරියසම්මාආජීවොනාම. යා පන ආජීවසුද්ධිං අපෙක්ඛිත්වා අත්තනො ආජීවසීලවිපත්තිකාරණානි කායවචීදුච්චරිතානි පජහන්තානං පාපවිරමණාකාරෙන චිත්තස්ස පවත්ති. අයං විරති ආජීවොනාම. අයමිධාධිප්පෙතො. සම්මා ආජීවන්ති ජීවිතං පවත්තෙන්ති එතෙනාති සම්මාආජීවො. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙවාති.

114. එකෙකාපි චෙත්ථ සම්පත්ත විරති, සමාදාන විරති, සමුච්ඡෙදවිරතිවසෙන තිවිධා. තත්ථ යා සික්ඛාපදානි අසමා දියිත්වාවා ¶ සමාදින්නානිපිවා තානි අනපෙක්ඛිත්වා කෙවලං හිරි ඔත්තප්පබලෙනෙව සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පන්නා විරති. අයං සම්පත්තවිරතිනාම. සා පච්චුප්පන්නාරම්මණායෙව. පඤ්චසික්ඛා පදා පච්චුප්පන්නාරම්මණාති හි වුත්තං. යා පන සික්ඛාපදානි සමාදි යන්තස්සවා අධිට්ඨහන්තස්සවා යථාසමාදින්නානිවා යථාධිට්ඨිතානි වා සුට්ඨුරක්ඛාමීති සම්පත්ත වත්ථුං අපීතික්කමන්තස්සවා උප්පන්නා. අයං සමාදානවිරතිනාම. සා පන පච්චුප්පන්නාරම්මණාවා හොති අනාගතාරම්මණාවා. තථා හි පඤ්චසික්ඛාපදා පච්චුප්පන්නාරම්මණාති ඉදං සම්පත්තවිරතිවසෙන වුත්තන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. මග්ගක්ඛණෙ පන සබ්බදුච්චරිතානං පච්චයසමුච්ඡෙදවසෙන උප්පන්නා සමුච්ඡෙදවිරතිනාම. සා පන නිබ්බානාරම්මණාඑව. ඵලවිරතිපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතාති. තත්ථ ලොකියවිරතියො ජීවිතින්ද්රියාදීනි වීතික්කමිතබ්බවත්ථූනි ආරම්මණං කත්වා පාණාතිපාතාදීනි විරමිතබ්බවත්ථූනි පජහන්ති. ලොකුත්තරවිරතියො පන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා තානියෙව විරමිතබ්බවත්ථූනි පජහන්තීති දට්ඨබ්බං.

115. පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකානං හදයඛෙදං කරොතීති කරුණා. කිරතිවා පරදුක්ඛං වික්ඛිපති, කිණාතිවා පරදුක්ඛං හිංසතීති කරුණා. කිරීයති දුක්ඛිතෙසු පසාරීයතීතිවා කරුණා. අපිච කලි උණාති ඡෙදො. කලීති දුක්ඛං වුච්චති, යථා-කලි සම්භවෙ භවෙති. කලීතිවා පාපපි පරාජයොපි වුච්චති. පාපෙ කලි පරාජයෙති හි වුත්තං. සබ්බඤ්චෙතං කාරුණිකා නං කාරුඤ්ඤහෙතුභූතමෙව හොති. ඉති කලිං දුක්ඛංවා පාපංවා සබ්බසම්පත්තිතො පරාජයංවා සත්තෙහි අවන්ති රක්ඛන්ති, සත්තෙවා තතො විධකලිතො අවන්ති රක්ඛන්ති කාරුණිකා ජනා එතායාති කරුණා.

116. පරසම්පත්තිං දිස්වා මොදන්ති එතායාති මුදිතා. නත්ථි පමාණං එතෙසන්ති අප්පමාණා, සත්තා. අප්පමාණෙසු භවාති අප්පමඤ්ඤා. එතාහි එත්තකෙසුයෙව සත්තෙසු පවත්තෙතබ්බා. න ඉතො අඤ්ඤෙසූති එවං පරිච්ඡෙදප්පමාණස්ස අභාවා එකස්මිං සත්තෙ පවත්තාපි අප්පමඤ්ඤාඑවනාම හොන්තීති.

[77] ටීකාසු පන

අප්පමාණසත්තා ¶ රම්මණත්තා අප්පමාණා. තාඑව අප්පමඤ්ඤාති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

117. පඤ්ඤින්ද්රියන්ති හෙට්ඨා වුත්තො අමොහොඑව. සො හි පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියඤ්චාති කත්වා පඤ්ඤින්ද්රියන්ති වුච්චතීති.

සොභණරාසිම්හි පරමත්ථදීපනා.

118. එත්තාවතාතිආදි තිණ්ණං රාසීනං සඞ්ගහො. එවං ද්විපඤ්ඤාස සරූපං දස්සෙත්වා ඉදානි චෙතොයුත්තප්පකාරං දස්සෙන්තො තෙසන්තිආදිමාහ. ඉතො චෙතසිකානං සරූපදස්සනතො පරං තෙසං චිත්තාවියුත්තානං චිත්තෙන අවියුත්තානං චෙතසිකානං චිත්තුප්පාදෙසු පච්චෙකං සම්පයොගො තථායොගං වුච්චතෙති යොජනා. චිත්තුප්පාදෙසූති චිත්තෙසු ඉච්චෙව අත්ථො. උප්පජ්ජන්ති චෙතසිකා එතෙසූති උප්පාදා. චිත්තානිඑව උප්පාදා චිත්තුප්පාදාති කත්වා. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානං සබ්බදුබ්බලත්තා තෙසු ඡ පකිණ්ණකා නුප්පජ්ජන්ති. භාවනාබලෙන පහීනත්තා විතක්කො දුතීයජ්ඣානිකාදීසු, විචාරො තතීයජ්ඣානිකාදීසු, පීති චතුත්ථජ්ඣානිකාදීසු නුප්පජ්ජති. සන්නිට්ඨානසභාවත්තා අධිමොක්ඛො අසන්නිට්ඨානසභාවෙ විචිකිච්ඡා චිත්තෙ නුප්පජ්ජති. වීරියං බලනායකත්තා දුබ්බලෙසු පඤ්චද්වාරාවජ්ජනා දීසු සොළසචිත්තෙසු නුප්පජ්ජති. පීති සම්පියායනසභාවත්තා දොමනස්සුපෙක්ඛා සහගතෙසු නුප්පජ්ජති. ඡන්දො ඉච්ඡාසභාවත්තා ඉච්ඡාරහිතෙසු අහෙතුකෙසු මොමූහචිත්තෙසුච නුප්පජ්ජතීති ආහ පකිණ්ණකෙසුපන විතක්කො.ල. මොමූහවජ්ජිතචිත්තෙසූති. තෙ පන චිත්තුප්පාදා පකිණ්ණකවිවජ්ජිතා සපකිණ්ණකාති සම්බන්ධො.

119. අකුසලෙසූති අකුසලචෙතසිකෙසු. සබ්බාකුසල සාධාරණානාම. තස්මා සබ්බෙසුපි ද්වාදසාකුසලචිත්තෙසු ලබ්භන්තීති යොජනා.

[78] විභාවනියං පන

පච්ඡිමං ¶ පුරිමස්ස සමත්ථනවචනන්ති අධිප්පෙතං. තං න සුන්දරං.

ඉදඤ්හි ඨානං චිත්තෙසු ලබ්භමානතාදස්සනපධානන්ති. යස්මා පන සබ්බානි අකුසලචිත්තානි ඉමෙහි චතූහි විනා නුප්පජ්ජන්ති. න හි තානි පාපෙසු ආදීනවං පස්සිත්වා ඨිතානං උප්පජ්ජන්ති. නච තෙහි ලජ්ජායවා භයෙනවා උක්කණ්ඨිතානං. නාපි කුසලෙසු ධම්මෙසු සමාහිතානන්ති. තස්මා තෙ සබ්බෙසු තෙසු ලබ්භන්තීති. යස්මාච දිට්ඨිමානා ඛන්ධෙසු අස්සාදං අමුඤ්චිත්වාව තෙසු තථා තථා ආමසිත්වා පවත්තන්ති. තස්මා තෙ ලොභමූලචිත්තෙස්වෙව උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ උප්පජ්ජන්තෙසු පන තෙසු දිට්ඨි ඛන්ධෙසු අත්තග්ගාහං දළ්හං ගහෙත්වා තං අත්තං නිච්චතාදීහි මිච්ඡාසභාවෙහිඑව පරාමසන්තී පවත්තති. මානො පන ඛන්ධෙ අහන්ති දළ්හං ගහෙත්වා තං ගහිතාකාරං සෙය්ය තාදීහිඑව ආමසන්තො පවත්තති. තස්මා තෙ ආමසනාකාරතො අසදිසවුත්තිනොඑව හොන්තීති ආහ. දිට්ඨිචතූසු.ල. විප්පයුත්තෙසූති. යෙ පන දිට්ඨිගතිකා දිට්ඨියා යථාගහිතං අත්තානමෙව අහන්ති ගණ්හන්ති. තෙසංපි දිට්ඨිමානා ආමසනාකාරං පත්වා අසදිසවුත්තිකාඑව හොන්ති. න හි මානස්ස විය දිට්ඨියා අත්ත සංපග්ගහණෙ බ්යාපාරො අත්ථි. න ච දිට්ඨියා විය මානස්ස ධම්මානං අයාථාවපක්ඛපරිකප්පනෙති. තෙනෙව හි අහංගාහො මානො අනාගාමීනංපි පවත්තති. අත්තග්ගාහභූතා පන දිට්ඨි පුථුජ්ජනාන මෙවාති.

[79] විභාවනියං පන

‘‘මානොපි අහංමානවසෙන පවත්තනතො දිට්ඨිසදිසොව පවත්තතීති දිට්ඨියා සහ එකචිත්තුප්පාදෙ නපවත්තතී’’ති වත්වා කෙසර සීහො පමාය තං අත්ථං සාධෙති. තං න සුන්දරං.

සදිසප්පවත්ති හි නාම සහපවත්තියා එව කාරණන්ති. මච්ඡරියං පන අත්තසම්පත්තීසු ලග්ගනලොභසමුට්ඨිතංපි තාසං පරෙහි සාධාරණභාවං ¶ අසහනාකාරෙන පවත්තත්තා එකන්තෙන පටිඝසම්ප යුත්තමෙව හොතීති වුත්තං දොසො.ල. චිත්තෙසූති. අකම්මඤ්ඤ ලක්ඛණං ථිනමිද්ධං කම්මඤ්ඤසභාවෙසු අසඞ්ඛාරිකෙසු නසම්භවතීති වුත්තං ථිනමිද්ධං පඤ්චසු සසඞ්ඛාරික චිත්තෙසූති. චත්තාරො සබ්බා කුසලසාධාරණා. තයො ලොභ දිට්ඨිමානා. චත්තාරො දොසාදයො. ද්වයං ථිනමිද්ධං. විචිකිච්ඡා චිත්තෙචාති චසද්දො අවධාරණෙ. විචිකිච්ඡාචිත්තෙඑවාති අත්ථො. චතුද්දස අකුසල චෙතසිකා.

120. සොභණෙසූති සොභණචෙතසිකෙසු. ලොකුත්තරෙ අට්ඨඞ්ගිකමග්ගෙ තීසු ඛන්ධෙසු පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සම්මාසඞ්කප්පො නාම සම්මාදිට්ඨිපච්ඡිමකොව හොති. තස්මා පාදකජ්ඣානාදිවසෙන තස්මිං අසතිපි පඤ්ඤාක්ඛන්ධො නපරිහායති. සීලසමාධික්ඛන්ධධම්මෙසු පන එකො එකස්ස කිච්චං නසාධෙති. තස්මා ලොකුත්තර මග්ගො සත්තඞ්ගිකතො හෙට්ඨා නපවත්තතීති ආහ විරතියො පන තිස්සොපි.ල. ලබ්භන්තීති. නියතාව එකතොව සබ්බථාපි ලබ්භන්තීති යොජනා. තත්ථ නියතාවාති න ලොකියෙසුවිය කදාචිඑව ලබ්භන්ති. අථඛො සබ්බදාපි නියතා හුත්වාව ලබ්භන්ති. කස්මා, ලොකුත්තරධම්මානං නිච්චං සීලෙසු පරිපූරකාරිතාවසෙන පවත්තත්තා. න හි තෙ ලොකියා විය කදාචි දානවසෙන කදාචි සුතපරියත්තිවසෙන කදාචි කසිණභාවනාදිවසෙන පවත්තන්තීති. එකතො වාති නලොකියෙසු විය විසුං විසුං ලබ්භන්ති. අථඛො තිස්සොපි එකතො හුත්වාව ලබ්භන්ති. කස්මා, අභින්නාරම්මණත්තා. න හි තෙ ලොකියා විය වීතික්කමිතබ්බවත්ථුසඞ්ඛාතානි ජීවිතින්ද්රියාදීනි නානාරම්මණානි ආරබ්භ පවත්තන්ති. එකංපන නිබ්බානමෙව ආරබ්භපවත්තන්තීති. සබ්බථාපීති න ලොකියෙසු විය එකදෙ සප්පහානවසෙන ලබ්භන්ති. අථඛො තිස්සොපි අනවසෙස දුච්චරිත දුරාජීවප්පහානාකාරෙන ලබ්භන්ති. ලොකියෙසුහි සකිං උප්පන්නා සම්මාවාචා චතුබ්බිධානි වචීදුච්චරිතානි සබ්බානි එකතො පජහිතුං නසක්කොති. මුසාවාදවිරති මුසාවාදමෙව පජහිතුං සක්කොති. න ඉතරානි. මුසාවාදංපි සමූලං සානුසයං පජහිතුං නසක්කොති. ¶ තථා පිසුණවාචා විරති පිසුණවාචමෙව පජහිතුං සක්කොති. න ඉතරානි. පිසුණවාචංපි සමූලං සානුසයං පජහිතුං න සක්කොති. සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. ලොකුත්තරෙසු පන සකිං උප්පන්නා සම්මාවාචා සබ්බානි වචීදුච්චරිතානි සමූලානි සානුසයානි පජහති. සකිං උප්පන්නො සම්මාකම්මන්තො සබ්බානි කායදුච්චරිතානි සමූලානි සානුසයානි පජහති. සකිං උප්පන්නො සම්මාආජීවො සබ්බානි ආජීවහෙතුකානි කායවචීදුච්චරිතානි සමූලානි සානුසයානි පජහති. ඉති තිස්සො ලොකුත්තරෙසුඑව සබ්බථාපි ලබ්භන්තීති. විසද්දො අවයවසම්පිණ්ඩනත්ථො. සකිං උප්පන්නා එකා සම්මාවාචා මුසාවාදප්පහානවසෙනාපි ලබ්භති. නකෙවලඤ්ච තප්පහානවසෙනෙව. අථඛො පිසුණවාචාපහානවසෙනපි ලබ්භතීති සබ්බං වත්තබ්බං. එත්ථච දුච්චරිතානි සමූලානි සානුසයානීති එත්ථ කායවචීචොපන භාගියානි කාමරාගානුසයාදීනි උපරිමග්ගවජ්ඣානි කිලෙසජාතානි අරූපසෙක්ඛානංපි සන්තියෙව. කාමරූපසෙක්ඛානං පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා තෙසං පජහනවසෙන උපරිමග්ග ඵලවිරතීනං දුච්චරිතප්පහානං දට්ඨබ්බං. කාමාවචරකුසලෙස්වෙව, නපන කාමාවචරවිපාකක්රියචිත්තෙසු, නාපිමහග්ගතචිත්තෙසූති අධිප්පායො. කාමාවචරකුසලෙසුපි කාමභූමියං උප්පන්නෙසුඑව, නරූපාරූපභූමියං උප්පන්නෙසු. න හි බ්රහ්මානං විරමිතබ්බවත්ථු සඞ්ඛාතානි කායවචීදුච්චරිතානිනාම අත්ථි. නච ලොකියවිරතියො විරමිතබ්බ වත්ථුරහිතෙසු පුග්ගලෙසු පවත්තන්තීති. උපරි ඡකාමාවචරදෙවෙ සුපි නපවත්තන්තීති වදන්ති. තං කථාවත්ථුම්හි විචාරිතමෙව. යදි එවං මනුස්සලොකෙපි තීසු හෙට්ඨිමඵලට්ඨෙසු තාසං අප්පවත්ති ආපජ්ජති. න හි තෙසංපි පාණාතිපාතාදීනි විරමිතබ්බවත්ථූනිනාම අත්ථීති. සච්චං, ඉධ පන සත්තවිධආපත්තික්ඛන්ධාපි විරමිතබ්බවත්ථුට්ඨානෙ ඨිතා. තථා තිවිධකුහනවත්ථූනිච. තානිච කානිචි තෙසං ඵලට්ඨානංපි සාධාරණානිඑව. මනුස්සානඤ්ච යානි කානිචි තස්ස තස්ස සමාදින්නස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථූනිපි විරමිතබ්බවත්ථූනිඑව. යානිපි කාමසෙක්ඛානං කායවාචා විප්ඵන්දනකරානි කිලෙසජාතානි සමුච්ඡෙදවිරතීනං වත්ථුභූතානි සන්ති. තානි තෙසං තදඞ්ග විරතීනංපි ¶ වත්ථූනිඑවාති. කදාචි සන්දිස්සන්තීති සමාදානසම්පත්තවිරතීනං අඤ්ඤතරවසෙන පවත්තකාලෙඑව සන්දිස්සන්ති. එවං සන්දිස්ස මානාපි භින්නාරම්මණත්තා නඑකතො හුත්වා සන්දිස්සන්තීති වුත්තං විසුං විසුන්ති. විසුංවිසුං සන්දිස්සමානාපි එකෙකදුච්චරිතප්පහානවසෙනෙව සන්දිස්සන්ති. න ලොකුත්තරෙසු විය සබ්බථාපීති දට්ඨබ්බං.

121. අප්පනාපත්තානං අප්පමඤ්ඤානං සොමනස්සසහගතභාවොව විභඞ්ගෙ වුත්තොති වුත්තං පඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතමහග්ගතචිත්තෙසූති. එතාහි පරසත්තානං හෙතු අධිමත්තබ්යාපාරා හොන්ති, තස්මා අතිසන්තාය නිබ්යාපාරාය පඤ්චමජ්ඣානුපෙක්ඛාය සහ නපවත්තන්තීති. අප්පනාපුබ්බභාගභූතානං පන තාසං උපෙක්ඛාවෙදනායපි සම්පයොගො අට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතොයෙවාති වුත්තං කාමාවචර.ල. චිත්තෙසුචාති. කදාචීති කාරුඤ්ඤප්පකතිකස්ස අනිස්සුකිනොච පරෙසං විපත්තිසම්පත්තිදස්සනකාලෙ. නානාහුත්වා ජායන්තීති තෙසං විපත්තිදස්සනකාලෙ අනුකම්පනවසෙන කරුණා එව ජායති, නමුදිතා. සම්පත්තිදස්සනකාලෙ පන මොදනවසෙන මුදිතාව ජායති, නකරුණාති එවං විසුං විසුං හුත්වා ජායන්තීති අත්ථො. යස්මා පනෙතා දොසසමුට්ඨිතානං විහිංසා අරතීනං නිස්සරණභූතාති සුත්තන්තෙසු වුත්තා. දොමනස්සපටිපක්ඛඤ්චසො මනස්සමෙව හොති. තස්මා තාසං අප්පනාපුබ්බභාගභූතානංපි නිච්චං සොමනස්සයොගමෙව කෙචි ඉච්ඡන්තීති වුත්තං උපෙක්ඛාසහගතෙසු.ල. කෙචි වදන්තීති. සො පන තෙසං වාදො අට්ඨකථායපි සහ විරුද්ධො. තස්මා තං බහූ විඤ්ඤුනො න සම්පටිච්ඡන්තීති කත්වා සොවාදො ථෙරෙන කෙචිවාදොනාම කතො. යස්මාච සබ්බෙසංපි ලොකිය ලොකුත්තරජ්ඣානානං පුබ්බභාග භාවනා නාම අප්පනාසන්නකාලෙඑව සොමනස්සජ්ඣානානං පුබ්බභාගා සොමනස්සසහගතා හොන්ති. උපෙක්ඛාඣානානං පුබ්බභාගා උපෙක්ඛාසහගතා හොන්ති. අනාසන්නකාලෙ පන සබ්බෙසංපි තෙසං පුබ්බභාගා කදාචි සොමනස්සසහගතා, කදාචි උපෙක්ඛාසහගතාහොන්ති. තස්මා සො වාදො කෙචිවාදොව කාතුං යුත්තොති. එත්ථච සබ්බානිපි සමථවිපස්සනාභාවනාචිත්තානිනාම ආදිම්හි යෙභුය්යෙන උපෙක්ඛාසහගතානිඑව ¶ භවෙය්යුං, යදියි තානි ආදිතොයෙව පට්ඨාය සොමනස්සසහජාතානි සියුං. තදා ඉමෙ සත්තා සො මනස්සජාතෙසු කම්මෙසු අනභිරතානාම නත්ථීති අඤ්ඤං කම්මං ඡඩ්ඩෙත්වා භාවනාකම්මමෙව අනුයුඤ්ජෙය්යුන්ති. පච්ඡා පන අත්තනො භාවනාය පුබ්බාපරියවිසෙසදස්සනකාලෙඑව සොමනස්ස සහජාතානි භවන්ති. පටිකූලා රම්මණෙසු පන අසුභභාවනාචිත්තෙසු දුක්ඛිතසත්තාරම්මණෙසුච කරුණාභාවනාචිත්තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අපිච ඉමා කරුණාමුදිතානාම පකතිකාලෙපි උප්පජ්ජන්තියෙව. තාසු පන මුදිතා තාව ඉට්ඨසම්පත්තිවිසයාති සායෙභුය්යෙන සොමනස්ස සහජාතාති යුත්තමෙතං. කරුණා පන අනිට්ඨවිපත්තිවිසයාති සා යෙභුය්යෙන උපෙක්ඛාසහජාතා එව සියා. නච එතා පරසත්තහෙතු අධිමත්ත බ්යාපාරාති කත්වා උපෙක්ඛාවෙදනාය සහ විරුද්ධාඑවාති සක්කා වත්තුං. සා හි අප්පනං අපත්තා වෙදනුපෙක්ඛානාම ආරම්මණරසානුභවනෙඑව නිබ්යාපාරාහොති. න අඤ්ඤකිච්චෙසු. තථා හි සත්තා උපෙක්ඛාසහගත චිත්තෙහි අදින්නංපි ආදියන්ති, දානංපි දෙන්ති, අඤ්ඤානිපි මහන්තානි පුඤ්ඤාපුඤ්ඤකම්මානි කරොන්තියෙවාති. තස්මා අප්පනා පත්තානඤ්ඤෙව තාසං වෙදනුපෙක්ඛාය සහ විරුද්ධභාවො වත්තුං යුත්තොති.

[80] එත්තාවතා යං වුත්තං විභාවනියං

‘‘කරුණාමුදිතා භාවනාකාලෙ අප්පනාවීථිතො පුබ්බෙ පරිචයවසෙන උපෙක්ඛාසහගතචිත්තෙහිපි පරිකම්මං හොති. යථාතං පගුණගන්ථං සජ්ඣායන්තස්ස කදාචි අඤ්ඤවිහි තස්සාපි සජ්ඣායනං, යථාච පගුණවිපස්සනාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්සකදාචි පරිචයබලෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙහිපි සම්මසනන්ති උපෙක්ඛා සහගතකාමාවචරෙසු කරුණා මුදිතානං අසම්භවවාදො කෙචිවාදො කතො’’ති. තං පටික්ඛිත්තං හොතීති දට්ඨබ්බං.

කිඤ්චාපි කසිණනිමිත්තාදීනි ආරම්මණානි අගම්භීරානිඑව හොන්ති. තථාපි යොගකම්මබලෙන චිත්තසමාධානබලෙන කිලෙස දූරීභාවෙනච ¶ තදාරම්මණෙසු ඣානචිත්තෙසු ඤාණං එකන්තෙන පවත්ත තියෙවාති ආහ සබ්බෙසුපි පඤ්ච.ල. චිත්තෙසුචාති.

122. තයො විරතිධම්මා. ද්වයං අප්පමඤ්ඤායුගළං. එවං සො භණචෙතසිකා සොභණෙස්වෙව චිත්තෙසු චතුධා චතූහි පකාරෙහි සම්පයුත්තාති යොජනා. ඉදානි සබ්බෙසංපි චෙතො යුත්තානං නියතා නියතයොගිවිභාගං දස්සෙතුං ඉස්සාතිආදිමාහ. කරුණා ආදි යස්සාති කරුණාදි. අප්පමඤ්ඤා ද්වයං. ඉස්සාමච්ඡෙරකුක්කුච්චානිච විරතියොච කරුණාදිච ඉස්සාමච්ඡෙ රකුක්කුච්චවිරතිකරුණාදයො. තෙ නානාච ජායන්ති, කදාචිච ජායන්ති. මානොච කදාචිඑව ජායති. ථිනමිද්ධඤ්ච තථා කදාචි එව ජායති. ජායමානං පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සහෙව ජායති. නනානාති යොජනා. එත්ථච අප්පමඤ්ඤාවිරතීනං නානා කදාචි යොගො හෙට්ඨාච වුත්තො. උපරිච වක්ඛති. ඉස්සාදීනංච උපරි වක්ඛති. මානථිනමිද්ධානං පන ඉධ වත්තබ්බොති. තත්ථ මානො චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු ලබ්භමානොපි කදාචි තෙසං සෙය්යො හමස්මීතිආදිනා පවත්තකාලෙඑව ලබ්භති, නඅඤ්ඤදා. ථිනමිද්ධං පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකෙසු ලබ්භමානංපි කදාචි තෙසං නිද්දාතිභූතවසෙන අකම්මඤ්ඤතාය පවත්තිකාලෙඑව ලබ්භති. න අඤ්ඤදා. තදා ලබ්භමානංපන ද්වයං සහෙව ලබ්භති. න නානාති.

[81] විභාවනියං පන

‘‘ථිනමිද්ධං කදාචි ඉස්සාමච්ඡෙරකුක්කුච්චෙහිචෙව මානෙනච සහ ජායති. කදාචි තෙහි තෙනච නානා ජායතී’’ති යොජනා වුත්තා. සා සාරතො න පච්චෙතබ්බා.

න හි තෙහි තෙනච තස්ස සහභාවො නානාභාවොච කිච්චාරම්මණවිරොධාවිරොධභාවෙන සිද්ධොති.

යාච ටීකායං

මානොච ථිනමිද්ධඤ්ච කදාචි නානා ජායති. කාරණං වුත්තමෙව. යොජනා වුත්තා. සාපි න සුන්දරා. කදාචි සහජායතීති.

යථාවුත්තානුසාරෙනාති සත්තසබ්බත්ථයුජ්ජන්තීතිආදිනා වුත්තප්පකාරං අනුසාරෙන සෙසාති එකාදසහි අනියත යොගීහි අවසෙසා එකචත්තාලීසධම්මා. තෙ යථාවුත්තානුසාරෙන අත්තනා ලබ්භමාන චිත්තුප්පාදෙසු අනියතයොගිනො වෙදිතබ්බාති යොජනා.

123. එවං චෙතසිකානං යොගට්ඨානපරිච්ඡින්දනවසෙන සම්පයොගනයං දස්සෙත්වා ඉදානි යුත්තධම්මරාසිපරිච්ඡින්දනවසෙන සඞ්ගහ නයං දස්සෙන්තො සඞ්ගහඤ්චාතිආදිමාහ. ඉදානි තෙසං සඞ්ගහඤ්ච යථාරහං පවක්ඛාමීති යොජනා. ඡත්තිංසාතිආදි සඞ්ගහනයස්ස උද්දෙසගාථා. සත්තපඤ්ඤත්තාරම්මණා අප්පමඤ්ඤා නිබ්බානා රම්මණෙසු නලබ්භන්තිති වුත්තං අප්පමඤ්ඤාවජ්ජිතාති තථා අට්ඨසු දුතීයජ්ඣානිකචිත්තෙසු විතක්කවජ්ජා අඤ්ඤසමානා ද්වාදසචෙත සිකා අප්පමඤ්ඤාවජ්ජිතා තෙවීසති සොභණචෙතසිකාචෙති පඤ්චත්තිංස ධම්මා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීතිආදිනයං තථාසද්දෙන නිද්දිසති. තෙඑවාති විතක්ක විචාර පීතිසුඛවජ්ජා උපෙක්ඛාසහගතා තෙ එව තෙත්තිංසධම්මා. අට්ඨසූති එත්ථ අට්ඨච අට්ඨච අට්ඨාති එකසෙසනිද්දෙසො, විච්ඡාලොපනිද්දෙසොවා දට්ඨබ්බො. පඤ්චකජ්ඣාන වසෙනාති පාළියං පඤ්චකනයෙන වුත්තස්ස ඣානභෙදස්ස වසෙන, චතුක්කනයෙන වුත්තස්ස ඣානභෙදස්ස වසෙන පන චතුධාව සඞ්ගහො හොතීති අධිප්පායො. ද්වීසු රූපපථමජ්ඣානලාභීසු දුතීයජ්ඣානං උප්පාදෙන්තෙසු මන්දො විතක්කමො අතික්කමිතුං සක්කොති. තස්ස චතුරඞ්ගිකං දුතීයජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තික්ඛපඤ්ඤො පන විතක්ක විචාරෙ එකතො අතික්කමිතුං සක්කොති. තස්ස තියඞ්ගිකං දුතීයජ්ඣානං උප්පජ්ජතීති අයං තෙසං නයානං විසෙසො.

124. කිච්චාරම්මණවිරුද්ධත්තා විරතියො මහග්ගතෙසු නුප්පජ්ජන්තීති ආහ විරතිත්තයවජ්ජිතාති. විරතියො හි කායවචී විසොධනකිච්චා හොන්ති. මහග්ගතජ්ඣානානි පන සුවිසුද්ධකායවචී පයොගස්සෙව චිත්තවිසොධනකිච්චානි. විරතියොච වීතික්කමිතබ්බ වත්ථුංවා නිබ්බානංවා ආරබ්භ පවත්තන්ති. මහග්ගතජ්ඣානානි පන පඤ්ඤත්ති යොවා මහග්ගතධම්මෙවාති.

125. කිච්චාරම්මණවි ¶ රුද්ධත්තායෙව විරතිඅප්පමඤ්ඤායො එකස්මිං චිත්තෙ ද්වෙ නලබ්භන්තීති වුත්තං. අප්පමඤ්ඤා විරතියො පනෙත්ථ.ල. යොජෙතබ්බාති. විරතියො එකන්තෙන දුස්සිල්යප්පහාන කිච්චත්තා තප්පහාන කිච්චරහිතෙසු ලොකියාබ්යාකතෙසු නලබ්භන්තීති වුත්තං විරතිවජ්ජිතාති. පඤ්චසික්ඛාපදා කුසලායෙවාති හි පාළියං වුත්තං. ඉදඤ්ච ලොකියසික්ඛාපදානි සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අප්පමඤ්ඤානං සත්තපඤ්ඤත්තාරම්මණත්තා මහාවිපාකානඤ්ච එකන්ත පරිත්තාරම්මණත්තා තාසං තෙසු සම්භවො නත්ථීති වුත්තං අප්පමඤ්ඤා විරතිවජ්ජිතාති. නනු කාමකුසලං සත්තපඤ්ඤත්තාදි ආරම්මණංපි හොතීති තබ්බිපාකෙනපි තෙන සදිසා රම්මණෙන භවිතබ්බන්ති. න. විකප්පරහිතත්තා. පඤ්ඤත්තියො හි අවිජ්ජමානත්තා මහග්ගතානුත්තරධම්මාච සණ්හසුඛුමධම්මත්තා තථා තථා විකප්පෙත්වාවා පටිවිජ්ඣිත්වාවා ගණ්හන්තානං කුසලාදීනං එව ආරම්මණභූතා හොන්ති. කාමවිපාකානි පන සයං අතිදුබ්බලතාය ආරම්මණං විකප්පෙත්වා විගහෙතුං නසක්කොන්ති, කුතො පටිවිජ්ඣිත්වා ගහෙතුං. තස්මා තානි පඤ්ඤත්තියොවා මහග්ගතානුත්තරධම්මෙවා ආලම්බිතුං න සක්කොන්තීති දට්ඨබ්බං. මහග්ගතවිපාකානි පන විකප්පරහිතානිපි අප්පනාපත්තකම්මවිසෙ සනිබ්බත්තත්තා භාවනාබලනිම්මිතානි පඤ්ඤත්තිවිසෙසානි ආලම්බිතුං සක්කොන්තීති.

[82] විභාවනියං පන

කාමතණ්හාධිනකම්මජනිතත්තා කාමවිපාකානි කාමතණ්හාය ආරම්මණභූතෙ කාමධම්මෙඑව ආලම්බිතුං ලභන්තීති අධිප්පායෙන ‘‘කාමතණ්හාධිනස්ස ඵලභූතත්තා’’ති වත්වා දාසිපුත්තොපමාය තදත්ථං විභාවෙති. තං විචාරෙතබ්බං.

එවඤ්හි සති මහග්ගතවිපාකානිපි රූපාරූපතණ්හාධින කම්මජනිතානි එව හොන්තීති තානිපි රූපාරූපතණ්හානං ආරම්මණභූතෙ මහග්ගත ධම්මෙඑව ආලම්බෙය්යුන්ති. අපිච, කාමතණ්හාපි කාමධම්මෙඑව ආරම්මණං කරොති. න පඤ්ඤත්තිධම්මෙති නත්ථි. නච ඉත්ථිපුරිසාදි හත්ථ පාදාදි පඤ්ඤත්තීසු අස්සාදවසෙන පවත්තා තණ්හා කාමතණ්හා නාම ¶ නහොතීති අත්ථි. සුභෙති කුසලෙ. මනෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. සුභෙ ක්රියෙ පාකෙති නිද්ධාරණීයං දට්ඨබ්බං. සහෙතු. ල. මනෙ ද්වාදසධාව සඞ්ගහොතිවා යොජෙතබ්බං. නවිජ්ජන්තෙත්ථාති වජ්ජිතානං සඞ්ගහො. එත්ථාති සොභණචිත්තෙසු. ද්වයන්ති විරතිඅප්පමඤ්ඤාදුකං. අනුත්තරෙති විසෙසකානං සඞ්ගහො. ඣාන ධම්මාති විතක්කාදයො. මජ්ඣිමෙ මහග්ගතෙ අප්පමඤ්ඤාච ඣානධම්මා ච. පරිත්තෙසු කාමසොභණෙසු අප්පමඤ්ඤාච විරති ඤාණපීති යොච විසෙසකා, සඞ්ගහනය භෙදකාරකාති අත්ථො.

126. සත්තරසධම්මා ලොභදිට්ඨීහි සද්ධිං එකූනවීසති හුත්වා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති යොජනා. පීතිවජ්ජිතා අඤ්ඤසමානා ද්වාදස චෙතසිකා අකුසලසාධාරණා චත්තාරොචාති සොළසධම්මා ලොභදිට්ඨීහි සහ අට්ඨාරස හුත්වා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති යොජනා. ඉස්සාමච්ඡරිය කුක්කුච්චානි කිච්චතො ආරම්මණතො ච භින්නානි හොන්තීති වුත්තං ඉස්සා.ල. යොජෙතබ්බානීති. සබ්බෙසුපි අකුසලචිත්තුප්පාදෙසු සම්පයුත්තධම්මා ධම්මතො අසදිසාඑව හොන්ති. ගණනතො පන එකච්චෙ එකච්චෙහි සදිසා එව හොන්තීති වුත්තං ද්වාදස.ල. සඞ්ගහිතාභවන්තීති. එත්ථච පඤ්චසු අසඞ්ඛාරිකෙසු පථමදුතීයෙසු එකූනවීසති. තතීයචතුත්ථෙසු අට්ඨාරස. පඤ්චමෙ වීසති. පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකෙසු පථමදුතීයෙසු එකවීසති. තතීයචතුත්ථෙසු වීසති. පඤ්චමෙ ද්වාවීසති. මොමූහද්වයෙ පන්නරසාති එවං අකුසලෙසු සත්ත සඞ්ගහා භවන්ති. තෙනාහ එකූනවීසාතිආදිං. සාධාරණාති සබ්බා කුසලසාධාරණා. සමානාති අඤ්ඤසමානා. අපරෙති ඡන්දපීතිඅධිමොක්ඛෙ ථපෙත්වා එකච්චෙ.

127. හසනචිත්තෙති හසිතුප්පාදචිත්තෙ. වොට්ඨබ්බනෙති මනොද්වාරාවජ්ජනෙ. සුඛසන්තීරණෙති සොමනස්ස සන්තීරණෙ. මනො ධාතුත්තිකා හෙතුක පටිසන්ධි යුගළෙති පඤ්චද්වාරාවජ්ජන සම්පටිච්ඡනද්වයසඞ්ඛාතෙ මනොධාතුත්තිකෙචෙව උපෙක්ඛා සන්තීරණ ද්වයසඞ්ඛාතෙ අහෙතුක පටිසන්ධියුගළෙච. සබ්බත්ථ සබ්බෙසු අහෙතුකෙසු ¶ සත්ත, තතො සෙසා පකිණ්ණකා පන යථාරහං යුජ්ජන්ති, ඉති තෙත්තිංස විධසඞ්ගහො මයා වුත්තොති යොජනා.

128. ඉදානි අයං චෙතසිකනිද්දෙසොති කත්වා චිත්තස්ස විය එකස්සපි චෙතසිකස්ස භූමිජාති සම්පයොගාදි භෙදෙන විභාගො කථෙතබ්බොති තං දස්සෙතුං අන්තිමගාථමාහ. ඉත්ථං ඉමිනා යථාවුත්තප්පකාරෙන චිත්තාවියුත්තානං චෙතසිකානං සොළසවිධං සම්පයොගඤ්ච තෙත්තිංසවිධං සඞ්ගහඤ්ච ඤත්වා තෙසං යථා යොගං චිත්තෙන සමං භෙදං උද්දිසෙති යොජනා. ඵස්සො තාව එකූනනවුතියා එකවීසසතෙසුවා චිත්තෙසු යුත්තත්තා එකූනනවුති එකවීසසතවිධෙවාති එවං ද්විපඤ්ඤාසචෙතසිකෙ විසුං විසුං උද්ධරිත්වා යථායොගං භූමිජාතිසම්පයොගාදිභෙදෙහි තෙසං විභාගං කථෙය්යාති අත්ථො.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය චෙතසික සඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.