📜

පකිණ්ණක සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

129. එවං විසුං විසුං චිත්තචෙතසිකානං නිද්දෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි පුන උභින්නං නිද්දෙසං දස්සෙන්තො සම්පයුත්තායථායොගන්තිආදිමාහ. යථායොගං සම්පයුත්තා සභාවතො තෙපඤ්ඤාස චිත්තචෙතසිකා යෙ ධම්මා මයා විසුං විසුං නිද්දිට්ඨා. ඉදානි යථා රහං තෙසං උභින්නං සඞ්ගහොනාම නිය්යතෙති යොජනා. තත්ථ අත්තනො අත්තනො භාවො සභාවො. ධම්මානං ආවෙනිකලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං තාව භූමිජාතිසම්පයොගාදිභෙදෙන එකූන නවුතිවිධංපි අත්තනො ආරම්මණ විජානනසඞ්ඛාතෙන ආවෙනිකලක්ඛණෙන එකමෙව හොති. ඵස්සොපි භූමිජාතිසම්පයො ගාදිභෙදෙන එකූනනවුතිවිධොපි ඵුසනලක්ඛණෙන එකොව හොති තථා වෙදනාසඤ්ඤාදයොති එවං සභාවතො තෙපඤ්ඤාස එව හොන්තීති. වෙදනාහෙතුතො කිච්චද්වාරාලම්බණවත්ථුතො පවත්තො සඞ්ගහොති සම්බන්ධො. තත්ථ වෙදනාහෙතුතොති වෙදනාභෙද හෙතුභෙදතො. එවං කිච්චද්වාරාලම්බණ වත්ථුතොති එත්ථපි. චිත්තුප්පාදවසෙනෙවාති චිත්තවසෙනෙව නිය්යතෙති සම්බන්ධො. එවසද්දෙන චෙතසිකෙ නිවත්තෙති. එත්තාවතා ඡන්නං පකිණ්ණකසඞ්ගහානං වචනත්ථො ඉධෙව තාව ථෙරෙන දස්සිතො හොති වෙදනාභෙදෙන චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො වෙදනාසඞ්ගහො, හෙතුභෙදෙන චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො හෙතුසඞ්ගහොතිආදිනා.

[83] විභාවනියං පන

චිත්තුප්පාදසද්දෙන චෙතසිකධම්මෙපි ගහෙත්වා අඤ්ඤං නිවත්තෙ තබ්බං අපස්සන්තො ‘‘න කත්ථචි තංවිරහෙනා’’ති වදති. තං නයුජ්ජතියෙව.

න හි ඉධ එත්තකා චෙතසිකා සුඛසහගතා, එත්තකා දුක්ඛ සහගතාතිආදිනා එකොපි සඞ්ගහො චෙතසිකෙහි නීතො නාම අත්ථි. සුඛසහගතං කුසලවිපාකං කායවිඤ්ඤාණමෙකමෙවාතිආදිනා පන චිත්තෙනඑව නීහොති. චිත්තෙ පන සිද්ධෙ චෙත සිකාපි සිද්ධාඑවාති කත්වා චිත්තුප්පාදවසෙනෙවාති ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

130. තත්ථාති තෙසු ඡසු සඞ්ගහෙසු. වෙදනාභෙදෙන තංසම්පයුත්තානං චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො වෙදනාසඞ්ගහො.

[84] විභාවනියං පන

‘‘සුඛාදිවෙදනානං තංසහගතචිත්තුප්පාදානඤ්ච විභාගවසෙන සඞ්ගහො වෙදනාසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තත්ථ චසද්දෙන වෙදනාසඞ්ගහොච වෙදනාසහගත චිත්තුප්පාද සඞ්ගහොචාති ඉමස්මිං අත්ථෙ වෙදනාසඞ්ගහොති එකසෙසනිද්දෙසො හොතීති දස්සෙති. තං න සුන්දරං.

ඉධ හි වෙදනාභෙදො ඉමස්ස සඞ්ගහස්ස නිස්සයධම්මපරිග්ගහත්ථංඑව වුත්තො. න වෙදනානංච විසුං සඞ්ගහදස්සනත්ථන්ති. තත්ථතිවිධා වෙදනාති කස්මා වුත්තං. නනු සංයුත්තකෙ ද්වෙපි තිස්සොපි පඤ්චපි ඡපි අට්ඨාරසපි ඡත්තිංසපි අට්ඨසතංපි වෙදනා වුත්තාති. සච්චං. අනුභවනලක්ඛණෙන පන වෙදනා තිවිධාඑව හොති. යෙ හි කෙචි යංකිඤ්චි ආරම්මණං අනුභවන්ති. තෙ තං සාතතොවා අනුභවන්ති අසාතතොවා මජ්ඣත්තතොවා. තතො අඤ්ඤො පකාරො නත්ථීති. අඤ්ඤෙ පන පභෙදා තෙන තෙන පරියායෙන වුත්තා. තත්ථ හි ද්වෙ කායිකචෙතසිකවසෙන වුත්තා. යථාහ-කතමාච භික්ඛවෙ ද්වෙ වෙදනා කායිකාච චෙතසිකාචාති. සුඛදුක්ඛ වසෙනවා උපෙක්ඛං සුඛෙ සඞ්ගහෙත්වා. යථාහ-ද්වෙ වෙදනා වුත්තා භගවතා සුඛාවෙදනා දුක්ඛාවෙදනා. යායං භන්තෙ අදුක්ඛ මසුඛා වෙදනා. සන්තස්මිං එසාපණීතෙ සුඛෙ වුත්තා භගවතාති.

විභාවනියං පන

අනවජ්ජපක්ඛිකං උපෙක්ඛං සුඛෙ සාවජ්ජපක්ඛිකඤ්ච දුක්ඛෙ සඞ්ගහෙත්වා ද්වෙ වුත්තාති වුත්තං. තං පාළියං අනාගතංපි යුජ්ජතියෙව.

ඉන්ද්රියභෙදවසෙන පඤ්ච. ඵස්සභෙදවසෙන ඡ. උපවිචාරභෙද වසෙන අට්ඨාරස. ඡ ගෙහස්සිතානි ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතානීති එවං පච්චෙකං ද්වාදසන්නං සොමනස්ස දොමනස්සඋපෙක්ඛානං වසෙන ඡත්තිංස. තායෙව කාලත්තයවසෙන අට්ඨසතං වෙදනා වුත්තාති. යඤ්ච කත්ථචි සුත්තෙ යංකිඤ්චි වෙදයිතං සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වුත්තං. තං සඞ්ඛාරදුක්ඛතාවසෙන වුත්තන්ති. හෙට්ඨා පන චිත්තනිද්දෙසෙ චිත්තානි ඉන්ද්රියභෙදවසෙන නිද්දිට්ඨානීති කත්වා ඉධපි ඉන්ද්රියභෙදවසෙනෙව චිත්තානි සඞ්ගහෙතුං පුන සුඛං.ල. පඤ්චධා හොතීති වුත්තං. එත්ථ ච යෙසු ධම්මෙසු ආධි පච්චවසෙන සුඛදුක්ඛානි ඉන්ද්රියානි නාම හොන්ති. තෙසං කායික මානසිකවසෙන දුවිධත්තා තානිපි සුඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියන්ති ද්විධා වුත්තානි. උපෙක්ඛාය පන ආධිපච්චට්ඨානභූතා ධම්මා මානසිකාඑව හොන්තීතිසා උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති එකධාව වුත්තාති. අපිච, තෙපි පරියායෙන දුවිධා හොන්ති. චක්ඛාදිපසාදකාය නිස්සිතානංපි සබ්භාවතො. වෙදනාපන එකරසත්තා එකධාව වුත්තාති.

විභාවනියං පන

‘‘කායික මානසික සාතභෙදතො සුඛදුක්ඛානි ද්විධා වුත්තානී’’ති වුත්තං.

තත්ථ සභාවතො ඉට්ඨානිට්ඨඵොට්ඨබ්බා නුභවනලක්ඛණානි සුඛ දුක්ඛානි. සභාවතොවා පරිකප්පනතොවා ඉට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තානුභවන ලක්ඛණානි ඉතරානීති. සෙසානීති යථාවුත්ත සුඛදුක්ඛතො මනස්ස දොමනස්සයුත්තෙහි සෙසානි බාත්තිංස කාමාවචරචිත්තානි තෙවීසති පඤ්චමජ්ඣානිකචිත්තානිචාති සබ්බානි පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තානි. එකත්ථාති එකස්මිං චිත්තෙ. ඉතරා හි උපෙක්ඛාවෙදනා.

131. හෙතූනං භෙදෙන තංසම්පයුත්තානං චිත්තචෙතසිකාන සඞ්ගහො හෙතුසඞ්ගහො.

[85] විභාවනියං පන

‘‘ලොභාදිහෙතූනං විභාගවසෙන තංසම්පයුත්තධම්මවසෙනච සඞ්ගහො හෙතුසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

කාරණං වුත්තමෙව. හෙතූනාම ඡබ්බිධා භවන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථ හෙතුකිච්චංනාම ආරම්මණෙ සම්පයුත්තධම්මානං සුප්පතිට්ඨිතභාව සාධනං. යථා හි රුක්ඛස්ස මූලානි සයං අන්තො පථවියං වද්ධිත්වා පථවිරසෙච ආපොරසෙච ගහෙත්වා රුක්ඛං යාව අග්ගා අභිහරන්ති. වාතෙවා මහොඝෙවා ආගතෙ රුක්ඛං සුට්ඨු ආකඩ්ඪිත්වා තිට්ඨන්ති, එවං රුක්ඛො වුද්ධො විරුළ්හො විපුලො චිරට්ඨිතිකොච හොති. එවමෙවං ඉමෙපි ධම්මා සයං ආරම්මණෙසු ථිරපත්තා හුත්වා සම්පයුත්තධම්මෙ තත්ථ වුද්ධෙ විරුළ්හෙ විපුලෙ චිරට්ඨිතිකෙච සාධෙන්තීති. අහෙතුකචිත්තානිපන ජලතලෙ අමූලකසෙවා ලානි විය ආරම්මණෙ සුට්ඨු පතිට්ඨිතානි න හොන්තීති දට්ඨබ්බං. අපරෙ පන ධම්මානං කුසලාදිභාවසාධනං හෙතුකිච්චන්ති වදන්ති. එවංසන්තෙ යෙසං සහජාතහෙතු නත්ථි. තෙසං අකුසලභාවො අබ්යාකතභාවොච නසම්පජ්ජෙය්ය. යානිච ලද්ධහෙතුපච්චයානි රූපානි. තෙසඤ්ච කුසලාදිභාවො ආපජ්ජෙය්යාති වත්වා තංවාදං පටිපක්ඛිපන්ති. යථා පන ලොකෙ අන්ධකාරොනාම කෙනචි පච්චය විසෙසෙන සාධෙතබ්බො න හොති. යත්ථ ආලොකො නත්ථි. තත්ථ සො අත්තනො ධම්මතාය සිද්ධො හොති. එවමෙවං ධම්මෙසු මුය්හනක්රියාභූතො මොහන්ධකාරොපි අත්තනො ධම්මතාය එව අකුසලො භවිතුං අරහති. තථා හි ඉච්ඡානාම අත්ථි. සාමුය්හනක්රියාය යුත්තා ලග්ගනභාවං පත්වා ලොභො අකුසලො නාම හොති. සද්ධාය යුත්තා පන ධම්මච්ඡන්දභාවං පත්වා කුසලච්ඡන්දොනාම හොති. තථා අක්ඛන්තිනාම අත්ථි. සාපි මුය්හන ක්රියාය යුත්තා පටිඝභාවං පත්වා දොසො අකුසලොනාම හොති. සද්ධාය යුත්තා පන උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතීතිආදිනා නයෙන පාපධම්ම පාපාරම්මණ විරොධභාවං පත්වා අලොභො කුසලොනාම හොති. මුය්හනක්රියා පන අසුකෙන යුත්තා අකුසලොනාම. අසුකෙන යුත්තා කුසලොනාමාති නත්ථි. අම්බිලත්ථාය අඤ්ඤෙන සංයොගකිච්චරහිතො ජාතිඅම්බිලරසො විය එකන්තඅකුසලජාතිකාඑව හොතීති. යොච ධම්මො කුසලො අකුසලොච න හොති. සො අබ්යාකතොති එත්තකමෙව ධම්මානං අබ්යාකතභාවසිද්ධියා කාරණං. තස්මා අහෙතුකචිත්තානං රූපනිබ්බානානඤ්ච අබ්යාකතභාවොපි අත්තනො ධම්ම තායඑව සිද්ධො. තත්ථ මොහො සෙසමූලානංපි මූලං හොති. රජ්ජනදුස්සනානිපි හි මුය්හනනිසන්දානිඑව හොන්ති. අලොභාදීනඤ්ච කුසලභාවො අවිජ්ජානුසයෙන සහෙව සිද්ධොති. තානි පන ලොභාදීනි ලොභසහගතාදීනං විසෙසමූලානි හොන්ති. රජ්ජනාදි නිසන්දානි හි දිට්ඨිමානාදීනි. අරජ්ජනාදිනිසන්දානි ච සද්ධාදීනීති. යස්මා පන හෙතුයොනාම සම්පයුත්තෙසු පධානධම්මා හොන්ති. තස්මා සහෙතුකවිපාකක්රියානං අබ්යාකතභාවො පන හෙතු මුඛෙනපි වත්තුං යුත්තො.

[86] එත්තාවතා යං වුත්තං විභාවනියං

‘‘අපරෙ පන කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධනං හෙතු භාවො’’ති වදන්ති. එවං සති හෙතූනං අත්තනො කුසලා දිභාවසාධනො අඤ්ඤො හෙතු මග්ගිතබ්බො සියා. අථ සෙසසම්පයුත්තහෙතුපටිබද්ධො තෙසං කුසලාදිභාවො, එවම්පි මොමූහ චිත්තසම්පයුත්තස්ස හෙතුනො අකුසල භාවො අප්පටිබද්ධො සියා. අථ තස්ස සභාවතො අකුසලභාවොපි සියා. එවංසති සෙසහෙතූනම්පි සභාවතො කුසලාදිභාවොති තෙසං විය සම්පයුත්ත ධම්මානම්පි සො හෙතුපටිබද්ධො නසියා, යදිච හෙතුපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො. තදා අහෙතුකානං අබ්යාකතභාවො නසියාති අලමතිනිප්පීළනෙනාති තං පටික්ඛිත්තං හොති.

යථාච ලද්ධජ්ඣානපච්චයෙසු රූපාරූපධම්මෙසු ඣානඞ්ගානි අරූපධම්මෙසුඑව උපනිජ්ඣානට්ඨං ඵරන්ති, න රූපධම්මෙසු. තෙ පන ඣානධම්ම සමුට්ඨි තත්තාඑව ඣානපච්චයුප්පන්නෙසු වුත්තා. එවමෙව හෙතුයොපි අරූප ධම්මෙසුඑව කුසලාදිභාවං ඵරන්ති. න රූපධම්මෙසු. තෙ පන හෙතු සමුට්ඨිතත්තාඑව හෙතුපච්චයුප්පන්නෙසු වුත්තාති න තෙසං රූපධම්මානං කුසලාදිභාවාපත්ති චොදෙතබ්බාති.

[87] යඤ්ච විභාවනියං

‘‘කුසලාදිභාවො පන කුසලාකුසලානං යොනිසො අයොනිසො මනසිකාරපටිබද්ධො’’ති වුත්තං. තංපි විචාරෙ තබ්බං.

තථා හි සූරියාලොකෙ ආගතෙ දිවා බලානං හංසාදීනං ඔකාසො හොති. රත්තන්ධකාලෙ ආගතෙ රත්තිබලානං උලූකාදීනං ඔකාසො හොති. නච තෙ ආලොකන්ධකාරා තෙසං වණ්ණාදිවිසෙසං සාමෙන්ති. තං පන තෙසං යොනියොඑව සාධෙන්ති. තත්ථ ආලොකො විය යොනිසොමනසිකාරො දට්ඨබ්බො. අන්ධකාරො විය ඉතරො. තෙ සත්තා විය කුසලාකුසලා. වණ්ණාදිවිසෙසො විය කුසලාදිභාවො. යොනියො විය හෙතුයො දට්ඨබ්බාති. අබ්යාකතානං පනාති සබ්බං යො ධම්මො කුසලො අකුසලොච න හොති. සො අබ්යාකතොති වුත්තපක්ඛෙ පතතියෙවාති. තත්ථාති හෙතුසඞ්ගහෙ. සහෙතුකානං පරිග්ගහසුඛත්ථං ඉධ වජ්ජෙතබ්බානිපි අහෙතුකානි පථමං උද්ධටානි. තෙනාහ සෙසානි පන. ල. සහෙතුකා නෙවාති. තෙසංවා අහෙතුකනාමංපි හෙතූනං වසෙනෙව විසුං සිද්ධන්ති තෙසංපි ඉධ සඞ්ගහණං අවිරුද්ධං හොති. තෙනාහ අහෙතු කාට්ඨාරසෙකාතිආදි. සභාව භෙදෙන ඡබ්බිධාපි හෙතුයො කුසලා කුසලා බ්යාකතජාතිභෙදෙන නවධා හොන්තීති වුත්තං ලොභො දොසොචාතිආදි.

132. චුද්දසන්නං කිච්චානං භෙදෙන තංකිච්චවන්තානං චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො කිච්චසඞ්ගහො.

[88] විභාවනියං පන

‘‘පටිසන්ධාදීනං කිච්චානං විභාගවසෙන තංකිච්චවන්තානඤ්ච පරිච්ඡෙදවසෙන සඞ්ගහො කිච්චසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

යෙන එකකම්මෙන එකො උපපත්තිභවොනිබ්බත්තති. තස්මිං සරසෙනවා ලද්ධවිබාධනෙනවා පරික්ඛීණෙ සො භවො නිරුජ්ඣති. එකස්ස කම්මස්ස ඔකාසො හොති. තස්මා තතො නිබ්බත්ත භවතො චුතස්ස අන්තරා ඛණමත්තංපි අට්ඨත්වා ලද්ධොකාසෙන එකෙන කම්මෙන පුන භවන්තරාදි පටිසන්ධාන වසෙන අභිනිබ්බත්ති පටිසන්ධිකිච්චං. තථා නිබ්බත්තස්ස උපපත්තිභවසන්තානස්ස යාව තං කම්මං නඛිය්යති. තාව අවිච්ඡෙද පවත්තිපච්චයඞ්ගභාවෙන පවත්ති භවඞ්ගකිච්චං. තස්ස හි තථා පවත්තියා සති ආයුපබන්ධාච උස්මා පබන්ධාච පවත්තන්තියෙවාති එතෙ තයො ධම්මා ඉමං කායං අභිජ්ජමානං රක්ඛන්තීති. යථාහ –

ආයු උස්මාච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්ති මං;

අපවිද්ධො තදා සෙති, නිරත්ථංව කලිඞ්ගරන්ති.

ආවජ්ජනං චිත්තසන්තානස්ස ආවට්ටනං, තංවා ආවජ්ජෙති ආවට්ටෙති, ආවට්ටතිවා තං එත්ථ එතෙනාතිවා ආවජ්ජනං. භවඞ්ග වීථිතො ඔක්කමිත්වා ආරම්මණන්තරාභිමුඛං පවත්තතීති අත්ථො. ආවජ්ජෙතිවා ආරම්මණන්තරෙ ආභොගං කරොතීති ආවජ්ජනං. දස්සනාදීනි පාකටානි. වොට්ඨබ්බනන්ති විසුං අවච්ඡින්දිත්වා ථපනං ඉදං නීලන්තිවා පීතකන්තිවා සුභන්තිවාඅසුභන්තිවා අසඞ්කරතොථපනං නියමනන්ති වුත්තං හොති. ජවනන්තිවා ජවොතිවා වෙගොතිවා අත්ථතො එකං. අසනිනිපාතො විය වෙගසහිතස්ස එකෙකස්ස පිත්තස්ස පවත්ති ජවනකිච්චං.

[89] යංපන විභාවනියං

‘‘ආරම්මණෙ තංතංකිච්චසාධනවසෙන අනෙකක්ඛත්තුං එකක්ඛත්තුංවා ජවමානස්ස විය පවත්ති ජවනකිච්ච’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි ජවමානස්ස චිත්තස්ස එකවාරමත්තෙන නිවත්තිනාම අත්ථි. මග්ගාතිඤ්ඤාජවනානිපි හි එකාවජ්ජනපරිකම්මචිත්තතො පට්ඨාය එකවෙගෙන පවත්තජවමානචිත්තසන්තානපතිතානි එව හොන්ති. න පන තානි විසුං සිද්ධෙන ජවෙන ජවන්තීති.

[90] තත්ථ ච

ජවමානස්ස විය පවත්තීති එතෙන විසුං විසුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා නං ඛණිකධම්මානං සීඝගමනසඞ්ඛාතො ජවොනාම විසුං නත්ථි. බහුක්ඛත්තුං පවත්තිවසෙන පන සීඝගච්ඡන්තපුරිස සදිසත්තා එව ජවනන්ති වුච්චතීති දස්සිතං හොති. තංපි න සුන්දරං.

අසනිනිපාතො විය වෙගසහිතස්ස එකෙකස්ස චිත්තස්ස පවත්තිජවනකිච්චන්ති හි හෙට්ඨා වුත්තං. භවඞ්ගචිත්තඤ්හි දීඝං අද්ධානං පූරෙත්වා පවත්තංපි නදිසොතෙ වුය්හමානං සුක්ඛපණ්ණං විය වෙගරහිතං හොති. ජවනචිත්තං පන එකමෙකංපි සමානං ඉන්දෙන විස්සට්ඨ වජිරං විය වෙගසහිතමෙව පවත්තතීති දට්ඨබ්බං. තං ආරම්මණං එතස්සාති තදාරම්මණං. යං ජවනෙන ගහිතං, තදෙවස්ස ආරම්මණන්ති වුත්තං හොති. යං ජවනෙන ගහිතාරම්මණං, තස්සෙව ගහිතත්තා තදාරම්මණං නාමාති හි වුත්තං. තස්සවා ජවනස්ස ආරම්මණං අස්ස ආරම්මණන්ති තදාරම්මණං. ඉධ පන තදාරම්මණභාවො අධිප්පෙතො. නිබ්බත්තමානභවතො වචනං මුච්චනං පරිගළනං චුති. ඉදානි තානි කිච්චානි අනියමතො න පවත්තන්ති. ඨානනියමෙනෙව පවත්තන්තීති දස්සෙතුං ඨානභෙදො වුත්තො. තිට්ඨති පවත්තති තංතං කිච්චවන්තං චිත්තං එත්ථාති ඨානං. ඔකාසො. තංතං අන්තරාකාලොති වුත්තං හොති. කාලොපි හි කාලවන්තානං පවත්තිවිසයත්තා ඨානන්ති වුච්චති. පටිසන්ධියා ඨානං පටිසන්ධිට්ඨානං. පටිසන්ධකාලො පටිසන්ධික්ඛණොති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසුපි.

[91] විභාවනියං පන

‘‘පටිසන්ධියා ඨානං පටිසන්ධිට්ඨානන්ති වත්වා කාමං පටිසන්ධිවිනි මුත්තං ඨානංනාම නත්ථි. සුඛග්ගහණත්ථං පන සිලා පුත්තකස්ස සරීරන්තිආදීසු විය අභෙදෙපි භෙදපරිකප්පනාති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. තං න ගහෙතබ්බං.

කාලො හි නාම සභාවතො අවිජ්ජමානොපි චිත්තස්ස විසුං ආරම්මණභූතො එකො පඤ්ඤත්තිධම්මො. තථා හි අට්ඨකථායං ඉමෙසං අට්ඨන්නං මහාවිපාකචිත්තානං විපච්චනට්ඨානං වෙදිතබ්බං. එතානි හි චතූසු ඨානෙසු විපච්චන්ති. පටිසන්ධියං භවඞ්ගෙ චුතියං තදාරම්මණෙති වත්වා තං විත්ථාරෙන්තෙන පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ පටිසන්ධිහුත්වා විපච්චන්ති. අසඞ්ඛ්යෙය්යංපි ආයු කාලං භවඞ්ගං හුත්වා මරණ කාලෙ චුති හුත්වාති කාලොව වුත්තොති. ඉතරථා කිච්චානි විය ඨානානිපි චුද්දසවිධානිඑව වත්තබ්බානි සියුන්ති. ඨානානං විත්ථාරභෙදො පන උපරි ද්වීසු පවත්තිසඞ්ගහෙසු චිත්තපවත්තිවිධානානුසාරෙන වෙදිතබ්බොති. යස්මා ඔමකං ද්විහෙතුකකුසලං සයං සො මනස්සයුත්තංපි සමානං අතිදුබ්බලත්තා සොමනස්ස පටිසන්ධිං දාතුං නසක්කොති. තස්මා සොමනස්සසන්තීරණං පටිසන්ධිට්ඨානං නගච්ඡතීති වුත්තං ද්වෙඋපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණානිචෙවාති. තථා හි පට්ඨානෙ පීතිසහගතත්තිකෙ පටිච්චවාරෙ හෙතුපච්චනිකෙ තං පටි සන්ධිට්ඨානෙන උද්ධටන්ති. මනොද්වාරාවජ්ජනං පරිත්තාරම්මණෙවා අවිභූතා රම්මණෙවා ද්වත්තික්ඛත්තුං පවත්තමානංපි විපාක සන්තානතො ලද්ධපච්චයභාවෙන දුබ්බලත්තා ජවනවෙගරහිතමෙව හොතීති වුත්තං ආවජ්ජන ද්වය වජ්ජිතානීති.

[92] විභාවනියං පන

‘‘ආරම්මණරසානුභවනා භාවතො’’ති කාරණං වුත්තං. තං අ කාරණං.

න හි ආරම්මණ රසානුභවනං ජවනකිච්ච සිද්ධියා ජවනනාම ලාභස්සච කාරණං හොති. තං පන ජවනකිච්චසිද්ධියා ඵලමෙ වහොතීති. යස්මා පන ඵලචිත්තං ආසෙවනභාවරහිතංපි මග්ග චෙතනාය මහානුභාවත්තා පරිකම්මභාවනාබලෙන ච පවත්තත්තා ආරම්මණෙ වෙගසහිතමෙව පතතීති තස්සජවනෙසු ගහණංකතං.

[93] විභාවනියං පන

මග්ගාභිඤ්ඤාජවනානං එකවාරමෙව පවත්තත්තා ජවනකිච්චං න සම්පජ්ජතීති අධිප්පායෙන ‘‘එකචිත්තක්ඛණිකංපි ලොකුත්තර මග්ගාදිතං තංසභාවවන්තතාය ජවනකිච්චං නාමා’’ති වත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණොපමාය තමත්ථං විභාවෙති. තං න යුජ්ජතියෙව.

ඉදානි සමානකිච්චගණනානි චිත්තානි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං තෙසු පනාතිආදිමාහ. පටිසන්ධාදයො නාම චිත්තුප්පාදාති සම්බන්ධො.

[94] විභාවනියං පන

නාමකිච්චභෙදෙනාතිපි යොජෙති. තං න සුන්දරං.

නාමභෙදස්ස විසුං වත්තබ්බාභාවතොති. එකකිච්චට්ඨාන ද්විකිච්චට්ඨාන තිකිච්චට්ඨාන චතුකිච්චට්ඨාන පඤ්චකිච්චට්ඨානානි චිත්තානි යථාක්කමං අට්ඨසට්ඨිච තථා ද්වෙච නවච අට්ඨච ද්වෙච නිද්දිසෙති යොජනා.

133. චක්ඛාදීනං ද්වාරානං භෙදෙන චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො ද්වාරසඞ්ගහො.

[95] විභාවනියං පන

‘‘ද්වාරානඤ්ච ද්වාරපවත්තචිත්තානඤ්ච පරිච්ඡෙදවසෙන සඞ්ගහො ද්වාරසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

ද්වෙ ජනා අරන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති ද්වාරං. නගරස්ස අන්තො ජනා බහිජනාච යෙන ඡිද්දමග්ගෙන නික්ඛමන්ති පවිසන්තිච, තස්සෙතං නාමං. ද්වෙ ජනා අරන්ති ගච්ඡන්ති එත්ථාති ද්වාරන්තිපී වදන්ති. අපිච, දුවිධං ද්වාරං ආකාසද්වාරං මණ්ඩද්වාරන්ති. තත්ථ ආකාසද්වාරංනාම යථාවුත්තො ඡිද්දමග්ගො. මණ්ඩද්වාරංනාම ආදාස පට්ටමයො ආලොකමග්ගො. තං පන පුඤ්ඤවන්තානං ගෙහෙසු යොජීයති. යථා ච තෙසු, තථා සත්තානං සරීරෙසුපි ද්වෙඑව හොන්ති. නවද්වාරො මහාවණොති හි ඡිද්දද්වාරං වුත්තං. නවනවුතිලොමකූපසහස්සා නිපි ඡිද්දද්වාරානිඑව. ඉධ පන ආදාසපට්ටසදිසං මණ්ඩද්වාරං අධිප්පෙතං. තංපි හි ආරම්මණිකධම්මානං ආරම්මණධම්මානඤ්ච නිග්ගමන පවිසන මුඛපථභාවතො ද්වාරසදිසත්තා ද්වාරන්ති වුච්චතීති. තං පන රූපමණ්ඩ ද්වාරං අරූපමණ්ඩද්වාරන්ති දුවිධං. රූපමණ්ඩද්වාරංපි කම්මවිසෙසමහාභූත විසෙසසිද්ධෙන මණ්ඩභාවවිසෙසෙන පඤ්චවිධන්ති දස්සෙතුං චක්ඛුද්වාරන්තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුමෙවචක්ඛුද්වාරන්ති යස්මිං චක්ඛුම්හි චන්ද මණ්ඩලාදීනි රූප නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති. ආවජ්ජනාදීනිච යම්හි පඤ්ඤාතානි තානි නිමිත්තානි ගණ්හන්ති. තස්මා තදෙව චක්ඛු තෙසං ද්වින්නං විසයවිස යිභාවුපගමනස්ස මුඛපථභූතත්තා චක්ඛුද්වාරංනාමාති අත්ථො. අථවා, යෙන චක්ඛුමණ්ඩෙන බහිද්ධා චන්දමණ්ඩලාදීනි රූපානි අන්තො ආවජ්ජනාදීනං විසයභාවං උපගච්ඡන්ති. යෙනච අන්තො ආවජ්ජනාදීනි බහිද්ධා තෙසං රූපානං විසයිභාවං උපගච්ඡන්ති. තමෙව යථාවුත්ත කාරණෙන චක්ඛුද්වාරං නාමාති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි.

[96] ටීකාසු පන

‘‘ආවජ්ජනාදීනං අරූපධම්මානං පවත්තිමුඛභාවතො ද්වාරසදිසත්තා ද්වාරානී’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

රූපාදීනං ආරම්මණානංපි පවත්තිමුඛභූතත්තා. වක්ඛති හි ඡබ්බිධා විසයපවත්තියොති. එත්ථච විසයානං රූපාදීනං ආරම්මණානං ද්වාරෙසු ආපාතා ගමන සඞ්ඛාතා පවත්තියො විසයපවත්තියොති වුච්චන්තීති. තත්ථ චක්ඛුමෙව චක්ඛුද්වාරන්ති එතෙන චක්ඛුස්ස ද්වාරං චක්ඛුද්වාරන්ති අත්ථං නිවත්තෙති. තථා සොතාදයො සොත ද්වාරාදීනීති එතෙන සොත මෙව සොතද්වාරං.ල. මනොඑව මනොද්වාරං. න මනානං ද්වාරං මනොද්වාරන්ති ඉමමත්ථං අතිදිස්සති. තස්ස පන මනස්ස බහුවිධත්තා ඉධ අධිප්පෙතං මනං දස්සෙන්තො මනොද්වාරං පන භවඞ්ගන්ති පවුච්චතීති වුත්තං.

[97] විභාවනියං පන

‘‘ආවජ්ජනාදීනං මනානං ද්වාරන්ති මනොද්වාර’’න්තිපි වුත්තං. තං න සුන්දරං.

කාරණං වුත්තමෙව. තත්ථ සබ්බං එකූනනවුතිවිධංපි චිත්තං මනොද්වාර මෙවනාම හොති. ඉධ පන උපපත්තිද්වාරමෙව අධිප්පෙතන්ති කත්වා භවඞ්ගන්ති පවුච්චතීති වුත්තං. පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාවතායුකං නදිසොතමිව පවත්තමානං එකූනවීසතිවිධං භවඞ්ගචිත්තමෙව ඉධ මනොද්වාරන්ති වුච්චති, කථීයතීති අත්ථො.

[98] විභාවනියං පන

යථා ගාමස්ස ද්වාරංනාම ගාමානන්තරමෙව හොති. එවං ආවජ්ජනාදීනං මනානං පවත්තිමුඛට්ඨෙන ද්වාරංනාම ආවජ්ජනානන්තරං භවඞ්ගමෙව සියා. න තතො පුරිමානි භවඞ්ගානීති අධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘භවඞ්ගන්ති ආවජ්ජානානන්තරං භවඞ්ග’’න්ති. තං න ගහෙතබ්බං.

එවඤ්හි සති යෙසු චක්ඛුපසාදාදීසු රූපාදීනි ආපාතං නාගච්ඡන්ති. තානිපි ආවජ්ජනාදීනං වීථිචිත්තානං පවත්තිමුඛානි එව න හොන්තීති කත්වා ද්වාරානිනාම නසියුං. න ච තථා සක්කා වත්තුං. පාළියමෙව තෙසං ද්වාරරූපභාවස්ස වුත්තත්තා. ඉධච වක්ඛති පසාදවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං සත්තවිධංපි ද්වාරරූපංනාමාති.

[99] යඤ්ච තත්ථ

සාවජ්ජනං භවඞ්ගන්තු, මනොද්වාරන්ති වුච්චතීති –

සාධකවචනං ආහටං; තංපි ඉධ නයුජ්ජතියෙව.

තඤ්හි ආවජ්ජනංපි මනොද්වාරපක්ඛිකං කත්වා දීපෙතීති. යත්ථ පන චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. සොතඤ්ච. ල. මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණන්ති වුත්තං. තත්ථෙව තං යුත්තං. තත්ථ හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා චතූසු පච්චයෙසු චක්ඛුරූපානි එව සරූපතො වුත්තානීති ඉතරෙ ආවජ්ජනඤ්ච සම්පයුත්තක්ඛන්ධා චාති ද්වෙ පච්චයා චසද්දෙන ගහිතා, එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි. මනොවිඤ්ඤාණෙ පන මනඤ්චාති එත්ථ භවඞ්ගචිත්තෙන සහ ආවජ්ජනං ගහෙත්වා චසද්දෙන සම්පයුත්තක්ඛන්ධා ගහිතා. එවඤ්හි සති චත්තා රොපච්චයා හොන්තීති. වුත්තඤ්හෙතං ධාතුවිභඞ්ගට්ඨකථායං පටිච්චාති නාම ආගතට්ඨානෙ ආවජ්ජනං විසුං නකාතබ්බං. භවඞ්ගනිස්සිතකමෙව කාතබ්බන්ති. තස්මා ඉධ මනොති සහාවජ්ජනකං භවඞ්ගං. මනො විඤ්ඤාණන්ති ජවනමනොවිඤ්ඤාණන්ති. එත්ථච පටිච්චාතිනාම ආගතට්ඨානෙති එතෙන අඤ්ඤත්ථ පන ආවජ්ජනං ද්වාරපක්ඛිකං නකාතබ්බන්ති සිද්ධං හොති. පටිච්චාති ආගතත්තායෙවච භවඞ්ගංපි ආවජ්ජනා නන්තරං භවඞ්ගද්වයමෙව ඉමිස්සං පාළියං ගහෙතබ්බං. සන්නිහිතපච්චයානං එව තත්ථ අධිප්පෙතත්තාති. ඉධ පන ද්වාරභාවා රහස්ස සබ්බස්ස උපපත්තිධම්මස්ස පරිග්ගහිතත්තා සබ්බං භවඞ්ගං අධිප්පෙතං. න හි කිඤ්චි භවඞ්ගං නාම අත්ථි. යං මනොද්වාරභාවාරහං න සියාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. තත්ථාති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, තෙසු ඡසු ද්වාරෙසු චක්ඛු ද්වාරෙති සම්බන්ධො. යථාරහන්ති ආරම්මණභූමිපුග්ගලමනසිකාරා දීනං අනුරූපවසෙන. සබ්බථාපීති විසුං විසුං ඡචත්තාලීස භෙදසඞ්ඛාතෙන සබ්බපකාරෙනපි අගහිත ගහණ වසෙන, චතුපඤ්ඤා සාති සම්බන්ධො. සබ්බථාපීතිවා ආවජ්ජනාදි තදාරම්මණ පරියො සානවසෙන අනෙකකිච්චභෙදයුත්තෙන සබ්බපකාරෙනපි, කාමාවචරානෙවාති සම්බන්ධො. යානි ආවජ්ජනාදීනි කිච්චානි ද්වාරවිකාරං පටිච්ච පවත්තන්ති, තං කිච්චවන්තානිඑව ද්වාරෙ නියුත්තානීති අත්ථෙන ද්වාරිකානිනාම හොන්ති. පටිසන්ධි භවඞ්ග චුති කිච්චානිපන ද්වාරවිකාරෙන විනා කෙවලං කම්මවසෙනෙව සිජ්ඣන්ති. තස්මා තංකිච්චවන්තානි ද්වාරිකානිනාම නහොන්තීති වුත්තං එකූන.ල. ද්වාරවිමුත්තානීති එත්ථ ච ද්වාරවිකාරොනාම අත්තනි ආරම්මණානං ආපාතාගමනවසෙන භවඞ්ගස්ස චලනං, චක්ඛාදීනඤ්ච අත්තනි විඤ්ඤාණුප්පාදන සත්තිවිසෙස යොගො දට්ඨබ්බො.

[100] විභාවනියං පන

‘‘චක්ඛාදිද්වාරෙසු අපවත්තනතො මනොද්වාරසඞ්ඛාත භවඞ්ගතො ආරම්මණන්තරගහණවසෙන අපවත්තිතොච ද්වාරවිමුත්තානී’’ති වුත්තං, තං අට්ඨකථායපි සහ නසමෙති.

පටිසන්ධි භවඞ්ග චුති වසෙනාති හි වුත්තං. එතෙන හි කිච්චසීසෙනෙව චිත්තානං ද්වාරික ද්වාරවිමුත්තභාගො ථෙරෙන දස්සිතො. තෙනෙව හි හෙට්ඨාපි පඤ්චද්වාරාවජ්ජන.ල. තදාරම්මණවසෙනාතිආදිනා කිච්චසීසෙනෙව චිත්තානං චක්ඛුද්වාරිකාදිභාවො වුත්තොති. නනු චක්ඛාදිද්වාරෙසු අපවත්තනතොති ඉමිනා එතදත්ථොව වුත්තොති චෙ. න. අධිප්පෙතත්ථවිරහස්ස අපසඞ්ග නිවත්තකස්සච සංවණ්ණනා වාක්යස්ස පයොජනාභාවතොති. ඡද්වාරිකානිචෙව සන්තීරණ තදාරම්මණකිච්චානං වසෙන ද්වාරවිමුත්තානිච පටිසන්ධාදිකිච්චානං වසෙනාති අධිප්පායො. පඤ්චද්වාරිකානිච ඡද්වාරිකානිච පඤ්චඡද්වාරිකානි. කදාචි ඡද්වාරිකානිචෙව තානි කදාචි ද්වාරවිමුත්තානිචාති ඡද්වාරිකවිමුත්තානි. ද්වාරසද්දො චෙත්ථඅධිකාරවසෙන යොජීයති.

[101] විභාවනියං පන

‘‘ඡද්වාරිකානිච ඡද්වාරිකවිමුත්තානිචා’’තිපි වුත්තං. තං න සුන්දරං.

හෙට්ඨා චුණ්ණියවාක්යෙ තථා අසුතත්තාති. එකද්වාරිකචිත්තානි. ල. සබ්බථා ද්වාරවිමුත්තානිච යථාක්කමං ඡත්තිංසති.ල. නවධා චෙති පඤ්චධා පරිදීපයෙති යොජනා.

134. රූපාදීනං ආරම්මණානං භෙදෙන චිත්තචෙතසිකානං සඞ්ගහො ආරම්මණසඞ්ගහො.

[102] ටීකාසු පන

‘‘ආරම්මණානං සරූපතො විභාගතො තංවිසයචිත්තතො ච සඞ්ගහො ආරම්මණසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

අයඤ්හි චිත්තචෙතසිකානං එව සඞ්ගහො. න ආරම්මණානන්ති. රූපාදීනං වචනත්ථො උපරි ආගමිස්සති. දුබ්බලපුරිසෙන දණ්ඩාදිවිය චිත්තචෙතසිකෙහි ආලම්බීයති අමුඤ්චමානෙහි ගණ්හීයතීති ආලම්බණං. ආරම්මණසද්දෙ පන සති චිත්තචෙතසිකානි ආගන්ත්වා එත්ථ රමන්තීති ආරම්මණං.

[103] යංපන විභාවනියං

‘‘දුබ්බලපුරිසෙන දණ්ඩාදිවිය චිත්තචෙතසිකෙහි ආලම්බීයති. තානිවා ආගන්ත්වා එත්ථ රමන්තීති ආලම්බණ’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

විසුං සිද්ධානි හි එතානි පදානීති. රූපමෙවාති වණ්ණායතනමෙව. පඤ්චාරම්මණවිමුත්තං යංකිඤ්චි ධම්මජාතං විජ්ජමානංපිඅවිජ්ජමානංපි භූතංපි අභූතංපි ධම්මාරම්මණමෙව. තං පන සභාග කොට්ඨාසතො සඞ්ගය්හමානං ඡබ්බිධං හොතීති වුත්තං ධම්මාරම්මණං පන.ල. ඡධා සඞ්ගය්හතීති. තත්ථාති තෙසු රූපාදීසු ඡසු. චක්ඛුද්වාරෙ ඝට්ටයමාන රූපානුසාරෙනෙව උප්පන්නානි චක්ඛුද්වාරිකචිත්තානි අඤ්ඤානි ආරම්මණානි ආලම්බිතුං නලභන්ති. රූපානිපි ඝට්ටනරහිතානි අතීතානාගතානි ආලම්බිතුං නලභන්තීති වුත්තං චක්ඛුද්වාරිකචිත්තානං සබ්බෙසංපි රූපමෙව ආරම්මණං. තඤ්හ පච්චුප්පන්නන්ති. සොතද්වාරිකා දීසුපි එසෙවනයො. තත්ථ තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නං පච්චුප්පන්නං. වත්තමානන්ති අත්ථො. ඡබ්බිධංපීති රූපාදිවසෙන ඡබ්බිධංපි. අතික්කන්තභාවං ඉතං ගතං පවත්තන්ති අතීතං. ආගච්ඡති ආගච්ඡිත්ථාති ආගතං. පච්චුප්පන්නං, අතීතඤ්ච. න ආගතන්ති අනාගතං. උප්පාදජාතිකා සඞ්ඛතධම්මාඑව තීසු කාලෙසු අනුපතන්ති. තස්මා උප්පාදරහිතා අසඞ්ඛතභූතා නිබ්බානපඤ්ඤත්තියො කාලවිමුත්තංනාමාති වෙදිතබ්බා.

[104] විභාවනියං පන

‘‘විනාසාභාවතො අතීතාදිකාලවසෙන නවත්තබ්බත්තා නිබ්බානං පඤ්ඤත්තිච කාලවිමුත්තංනාමා’’ති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බං.

සබ්බෙපි හි සඞ්ඛතධම්මා අනාගතභාව පුබ්බකාඑව හොන්ති. තස්මා තෙ යදා පච්චයසාමග්ගිං ලභිත්වා උප්පජ්ජිස්සන්තීති වත්තබ්බපක්ඛෙ තිට්ඨන්ති, තදා අනාගතානාම. යදා පච්චයසාමග්ගිං ලභිත්වා උප්පන්නා, යදා පච්චුප්පන්නානාම. යදා නිරුද්ධා, තදා අතීතානාම. එවං උප්පාදජාතිකානඤ්ඤෙව උප්පාදමූලිකා තෙකාලිකතා සිද්ධා. උප්පාදරහිතානං පන අනාගතාවත්ථාපි නත්ථි. කුතො පච්චුප්පන්නාතීතා වත්ථාති. තස්මා නිබ්බානපඤ්ඤත්තීනං කාලත්තය විමුත්තතා හොතීති. විනාසාභාවතොති ඉදං පන අතීතකාලවිමුත්තියාඑව කාරණන්ති න තෙන තාසං ඉතරකාලවිමුත්තිං සාධෙතීති දට්ඨබ්බං. යථාරහවිභාගො පන ඉධෙව තෙසූතිආදිනා පච්ඡා ආගමිස්සති. ද්වාරවිමුත්තානඤ්ච ඡබ්බිධංපි ආරම්මණං හොතීති සම්බන්ධො. යථා පන ආවජ්ජනාදීනං ඡද්වාරිකචිත්තානං ආරම්මණං භවන්තරෙපි ඉමස්මිං භවෙපි පුරිමභාගෙ කෙනචි ද්වාරෙන ගහිතංපි අගහිතංපි හොති. න තථා ඉමෙසන්ති දස්සෙතුං භවන්තරෙ ඡද්වාරගහිතන්ති වුත්තං. භවවිසෙසඤ්හි පත්ථෙත්වා කම්මං කත්වා තත්ථ නිබ්බත්තානං ආරම්මණං භවන්තරෙපි කෙනචි ද්වාරෙන ගහිතංපි හොති යෙවාති.

[105] විභාවනියං පන

‘‘තං පන නෙසං ආරම්මණං න ආවජ්ජනස්ස විය කෙනචි අගහිතමෙව ගොචරභාවං ගච්ඡතීති දස්සෙතුං ඡද්වාර ගහිතන්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

පඤ්චද්වාරා වජ්ජනස්සපි හි ආරම්මණං පුබ්බෙ කෙනචි ද්වාරන්තරෙන ගහිතංපි අගහිතංපි හොතියෙව. තථා හි ඉදං නාම ලභිස්සාමි භුඤ්ජිස්සාමි පස්සිස්සාමීති පුබ්බෙ ගහිතං පච්ඡා ආවජ්ජනස්ස ආරම්මණං න න හොතීති. නච එකාවජ්ජනවීථියං පුබ්බෙ කෙනචි චිත්තෙන අගහිතභාවො ඉධ පමාණන්ති. යථා ච පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං ආරම්මණං එකන්තපච්චුප්පන්නමෙව හොති. යථා ච මනොද්වාරිකචිත්තානං ආරම්මණං තෙකාලිකංවා කාලවිමුත්තසා මඤ්ඤංවා හොති. න තථා ඉමෙසන්ති දස්සෙතුං පච්චුප්පන්නමතීතං පඤ්ඤත්තිභූතංවාති වුත්තං. යථා ච ඡද්වාරිකචිත්තානං ආරම්මණං ආගමසිද්ධවොහාරයුත්තංපි තබ්බොහාරවිනිමුත්තංපි හොති. න තථා ඉමෙසන්ති දස්සෙතුං කම්ම කම්ම නිමිත්ත ගතිනිමිත්ත සම්මතන්ති වුත්තං.

[106] විභාවනියං පන

‘‘නාපි නෙසං ආරම්මණං මරණාසන්නතො පුරිමභාගජවනානං විය කම්මකම්මනිමිත්තාදිවසෙන ආගමසිද්ධවොහාරවිනිමුත්තන්ති දස්සෙතුං කම්ම.ල. සම්මතන්ති ආහා’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

මරණා සන්නතො පුරිමභාගෙපි හි සත්තා අත්තනා කතකම්මංවා චෙතියාදීනි කම්ම, පකරණානිවා ආරම්මණං කරොන්තියෙව. තදාපි හි කම්මං කම්මමෙව, කම්මුපකරණානිච කම්මනිමිත්තානියෙව. කම්ම සිද්ධියානිමිත්තං කාරණං කම්මනිමිත්තන්ති කත්වා. කම්මස්ස නිමිත්තං ආරම්මණං කම්මනිමිත්තන්තිපි වදන්ති. අජාතසත්තුරාජා වියච සුපිනදස්සනාදිවසෙන ගතිනිමිත්තානිපි ආරම්මණං කරොන්තියෙව. රාජා හි ද්වීසු භවෙසු පිතරං මාරෙති. මාරිතකාලතොච පට්ඨාය තස්ස නිද්දායන්තස්ස ගතිනිමිත්තානි උපට්ඨහන්තීති. තත්ථ යථාසම්භවන්ති තං තං පටිසන්ධාදීනං ඡද්වාරගහිතාදිවසෙන සම්භවන්තස්ස ආරම්මණස්ස අනුරූපතො. යථාසම්භවවිභාගො පන උපරි මරණුප්පත්තියං ආගමිස්සති. යෙභුය්යෙනාති බාහුල්ලෙන. භවන්තරෙති අතීතානන්තරභවෙ තත්ථච මරණාසන්නකාලෙ. ඡද්වාර ගහිතන්ති ඡහි ද්වාරෙහි මරණාසන්නජවනෙහි ගහිතං. එත්ථ ච යෙභුය්යෙනාති එතෙන භවන්තරෙ ඡද්වාරගහිතන්ති ඉමස්ස විධානස්ස අනෙකංසභාවං විසෙසෙති. කස්මා. අගහිතස්සපි සම්භවතො. යඤ්හි අසඤ්ඤිභවතො චුතානං කම්ම කම්මනිමිත්ත ගතිනිමිත්ත සම්මතං අරූපභවතො චුතානඤ්ච ගතිනිමිත්තසම්මතං කාමපටිසන්ධි භවඞ්ගචුතීනං ආරම්මණං. තං භවන්තරෙ කෙනචි ද්වාරෙන අගහිත මෙව හොතීති. එත්ථච යස්මා පට්ඨානෙ අරූපභවෙ දුවිධොපි පුරෙජාතපච්චයො පටිසිද්ධො. අට්ඨකථාසුච තතො චුතානං කාමපටිසන්ධියා පච්චුප්පන්නගතිනිමිත්තාරම්මණතාපි වුත්තා. ගතිනිමිත්තඤ්ච නාම රූපාරම්මණමෙව දීපෙන්ති. තස්මා තෙසං කාමපටිසන්ධියාපි ගතිනිමිත්තසම්මතං භවන්තරෙ කෙනචි ද්වාරෙන අගහිතමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. අපිච, මරණාසන්නකාලෙ කම්මබලෙන කම්මාදීනං උපට්ඨානංනාම යෙභුය්යෙන සංමුළ්හමරණෙන මරන්තානමෙව හොති. ඉතරෙසං පන පරෙසං පයොගබලෙනපි අත්තනා පකතියා සුට්ඨු ආසෙවිතානං අනුස්සරණබලෙනපි ධම්මිකඋපාසකාදීනං විය දෙවලොකතො ආගන්ත්වා ගණ්හන්තානං දෙවානං ආනුභාවෙනපි හොතියෙව. නිරයපාලාපි නිරයතො ආගන්ත්වා ගණ්හන්තියෙව. රෙවතිවිමානඤ්චෙත්ථ වත්තබ්බං. තඤ්හි ද්වෙ නිරයපාලා ගහෙත්වා පථමං තාවතිංසාභවනං නෙත්වා පච්ඡා නිරයං නයිංසු. තෙ හි යක්ඛ ජාතිකත්තා වෙස්සවණපරිසාවිය තාවතිංසා භවනංපි ගන්තුං සක්කොන්තියෙව. යමස්ස දූතා ද්වෙ යක්ඛාති හි පාළියං වුත්තං. වෙස්සවණදූතා ඉධ යමස්ස දූතාති වුත්තාතිපි වදන්ති. තස්මා යෙ කසිණාසුභාදීනි සමථනිමිත්තානි සුට්ඨු ආසෙවිත්වා උපචාරජ්ඣානෙ ඨත්වා තානෙව නිමිත්තානි ගහෙත්වා මරන්ති. තෙසංපි කාමපටිසන්ධියා ආරම්මණං භවන්තරෙ කෙනචි ද්වාරෙන අගහිතමෙව සියා. උපචාරජ්ඣානබලෙනෙව බ්රහ්මලොකතො ඉධඋප්පජ්ජන්තානංපි එසෙවනයොති.

යංපන විභාවනියං

‘‘කෙවලං කම්මබලෙනෙව තෙසං අසඤ්ඤිභවතො චුතානං පටිසන්ධියා කම්මනිමිත්තාදිකං ආරම්මණං උපට්ඨාතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ කම්මනිමිත්තාදිකන්ති එත්ථ ආදිසද්දෙන කම්මංපි ගහෙතබ්බ මෙව. න හි තස්ස අගහණෙ කාරණං අත්ථීති. තානි පන සබ්බානිපි කෙවලං පටිසන්ධිජනකස්ස කම්මස්ස ආනුභාවෙනෙව පටිසන්ධියං උපට්ඨහන්තීති වෙදිතබ්බං. අනාගතං පන නිමිත්තං උපට්ඨහමානං ගතිනිමිත්තමෙව සියා. නච තස්ස විසුං උපට්ඨාතබ්බකිච්චං අත්ථි. පච්චුප්පන්න ගතිනිමිත්තෙ සිද්ධෙ සිද්ධමෙව හොතීති වුත්තං පච්චුප්පන්නමතීතං පඤ්ඤත්ති භූතංවාති.

[107] විභාවනියං පන

‘‘අනාගතංනාම අතීතං විය අනුභූතඤ්ච න හොති. නච පච්චුප්පන්නගතිනිමිත්තං විය ආපාතමාගත’’න්ති කාරණං වුත්තං. තං අකාරණං.

පසඞ්ගස්ස අනිවත්තිතත්තා. ගතිනිමිත්තඤ්හි නාම පච්චුප්පන්නංපි අනුභූතං න හොති. තංපි කම්මබලෙනෙව ආපාතමාගතං. එවංසන්තෙ අනාගතංපි කම්මබලෙන ආපාතමාගතමෙව සියාති අයං පසඞ්ගො පාකතිකොඑව හොතීති. තෙසූති යථාවුත්තෙසු ආරම්මණිකචිත්තෙසු. රූපාදීසු පඤ්චසු එකෙකං ආරම්මණං එතෙසන්ති සමාසො. රූපාදීනි පඤ්ච ආරම්මණානි එතස්සාති විග්ගහො. සෙසානීති පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡන ද්වයතො සෙසානි සන්තීරණ මහාවිපාකානි. සබ්බථාපි කාමාවචරා ලම්බණානෙවාති පටිසන්ධාදීහි නානාකිච්චෙහි රූපාදීසු නානාරම්මණෙසු පවත්තෙන සබ්බ පකාරෙනපි කාමාවචරාලම්බණිකානියෙව. තානි හි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං උප්පන්නානිපි විකප්පසත්තිරහිතත්තා අවිජ්ජමානෙ පඤ්ඤත්තිධම්මෙච සුඛුමෙ මහග්ගතධම්මෙච ගම්භීරෙ ලොකුත්තරධම්මෙච ආලම්බිතුං න සක්කොන්තීති. තත්ථ සන්තීරණත්තයං තාව සන්තීරණකිච්චවසෙන රූපාදිපඤ්චාලම්බණෙ පවත්තති. තදාරම්මණාදිවසෙන පන සබ්බානිපි එකාදසවිපාකානි ඡසු පරිත්තාරම්මණෙසු පවත්තන්තීති.

[108] විභාවනියං පන

‘‘විපාකානි තාව සන්තීරණාදිවසෙන රූපාදිපඤ්චාලම්බණෙ’’ති වුත්තං. තත්ථ සන්තීරණාදිවසෙනාති නවත්තබ්බං. සන්තීරණවසෙන ඉච්චෙව වත්තබ්බන්ති.

යො පනෙත්ථ චිත්තානං ආරම්මණෙසු පවත්තිවිභාගො වත්තබ්බො. සො අට්ඨකථාකණ්ඩෙ ගහෙතබ්බො. ලොකුත්තරධම්මා අතිගම්භීරත්තා ඤාණස්සෙව විසයභූතාති වුත්තං. අකුසල.ල. ලොකුත්තර වජ්ජිත සබ්බා රම්මණානීති. තත්ථ තානි ලද්ධසමාපත්තීනං උප්පන්නකාලෙඑව මහග්ගතාරම්මණානි. තෙසුච ද්වෙ දොසමූලචිත්තානි පරිහීනජ්ඣානානි ආරබ්භ උප්පන්නකාලෙති දට්ඨබ්බං. ඤාණංපි අනධිගතානි ලොකුත්තරානි ආලම්බිතුං න සක්කොතීති වුත්තං ඤාණසම්පයුත්ත.ල. වජ්ජිතසබ්බා රම්මණානීති. තත්ථ ඤාණසම්පයුත්තකාමකුසලානි පුථුජ්ජනානං අජ්ඣානලාභීනං උප්පන්නකාලෙ පඤ්ඤත්තියා සහ කාමාවචරාරම්මණානි. තානෙව සොතාපත්තිමග්ගතො පුරෙ ගොත්රභුක්ඛණෙ පුථුජ්ජනානං නිබ්බානාරම්මණානි. ඣානලාභීනං තානෙව අභිඤ්ඤාකුසලඤ්ච මහග්ගතාරම්මණානිපි. හෙට්ඨිමඵලට්ඨානං අත්තනා අධිගත මග්ගඵලනිබ්බානා රම්මණානිපීති වෙදිතබ්බානි. යථා චෙත්ථ අරියා අත්තනා අධිගත මග්ගඵලානියෙව ආලම්බිතුං සක්කොන්ති. තථා ඣානලාභිනොපි අත්තනා අධිගතජ්ඣානානිඑව ආලම්බිතුං සක්කොන්තීති වෙදිතබ්බං. එත්ථ සියා-යෙ ච ඣානානි පත්ථෙන්ති. ඣානපරිකම්මංපි කරොන්ති. යෙච ඣානසුත්තානි සංවණ්ණෙන්ති. තෙ අලාභිනො මහග්ගතජ්ඣානානි ආලම්බිතුං සක්කොන්ති, නසක්කොන්තීති. න සක්කොන්ති. තෙ හි ඣානානිනාම එවං මහානුභාවානි එවං මහානිසංසානීති සුත්වාවා සුතපරියත්තිබලෙන සිද්ධෙ ආකාර සල්ලක්ඛණඤ්ඤාණෙ ඨත්වා වා අනුමානවසෙනෙව තානි පත්ථෙන්ති. පරිකම්මංපි කරොන්ති. සුත්තානිපි සංවණ්ණෙන්තීති. ඉතරථා පුථුජ්ජනාපි ලොකුත්තරධම්මෙ පත්ථෙන්ති, මග්ගපරිකම්මංපි කරොන්ති. මග්ගඵල නිබ්බානවචනානිවිකථෙන්ති සංවණ්ණෙන්තීති තෙසංපි තෙ ආරම්මණභූතා එව සියුන්ති. තෙසං පන චිත්තානි ඣානාදීනං පඤ්ඤත්තිගුණෙ එව අනුභොන්තීති වෙදිතබ්බානි. පණීතධම්මානඤ්හි පඤ්ඤත්තියොපි පණිතරූපාඑව හොන්තීති. මහිද්ධිකො හි පරචිත්තවිදූ. මාරො දෙව පුත්තොපි රූපජ්ඣානචිත්තං වට්ටනිස්සිතමෙව පස්සති. විවට්ටනිස්සිතං න පස්සති. අරූපජ්ඣානචිත්තං පන වට්ටනිස්සිතංපි නපස්සතීති අඞ්ගුත්තරෙ නවනිපාතෙ අට්ඨකථායං වුත්තං. යෙ පන අග්ගමග්ගඵලානි පටිවිජ්ඣන්ති. තෙසං උප්පන්නානිඤ්ඤණසම්පයුත්තකාමක්රියජවනානි ක්රියාභිඤ්ඤාජවනඤ්ච පුග්ගලානුරූපං පඤ්ඤත්තියා සහ චතුබ්භූමකධම්මෙසු කිඤ්චි ආරම්මණං කාතුං නසක්කොන්තීති නත්ථි. තථා තෙසං පුරෙචාරි කමනොද්වාරාවජ්ජනඤ්චාති වුත්තං ඨාණසම්පයුත්ත.ල. සබ්බථාපිසබ්බා රම්මණානීති. තත්ථ සබ්බථාපීති සබ්බකාමාවචර සබ්බමහග්ගත සබ්බලොකුත්තර සබ්බපඤ්ඤත්ති සබ්බපච්චුප්පන්නාදි පකාරෙනපීතිඅත්ථො. ඉදඤ්ච සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං උප්පන්නානි සන්ධාය වුත්තං. ඉතරානි පන පච්චෙක බුද්ධානං උප්පන්නානිපි පදෙසසබ්බාරම්මණානිඑව හොන්ති. තානි හි එකං පථවිධාතුංපි සබ්බෙහි අනවසෙසපකාරෙහි ජානිතුං නසක්කොන්තීති. ආරුප්පෙසු දුතීයචතුත්ථානි පථමතතීයාරුප්ප විඤ්ඤාණා රම්මණත්තා මහග්ගතා රම්මණානි. සෙසානීති අභිඤ්ඤා ද්වය දුතීයචතුත්ථාරුප්පෙහි අවසෙසානි සබ්බානිපි එකවීසතිවිධානි මහග්ගතචිත්තානි කසිණාදි පඤ්ඤත්තාරම්මණානීති අත්ථො. පඤ්චවීසාති පඤ්චද්වාරාවජ්ජන තෙවීසති කාමවිපාක හසනචිත්තානි සන්ධාය වුත්තං. පරිත්තම්හීති කාමාවචරා ලම්බණෙ එවාති අත්ථො. තඤ්හි අප්පානුභාවතො පටිබන්ධකධම්මෙහි පරිසමන්තතො දීයති අවඛණ්ඩීයති නිත්තෙජභාවං පාපීයතීති පරිත්තන්ති වුච්චති.

135. චක්ඛාදීනං වත්ථූනං භෙදෙන තබ්බත්ථුකානං චිත්තචෙතසි කානං සඞ්ගහො වත්ථුසඞ්ගහො.

[109] විභාවනියං පන

‘‘වත්ථුවිභාගතො තබ්බත්ථුකචිත්තපරිච්ඡෙදවසෙනච සඞ්ගහො වත්ථුසඞ්ගහො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

වසන්තිපතිට්ඨහන්ති චිත්තචෙතසිකාඑතෙසූතිවත්ථූනි, චක්ඛුවත්ථුච. ල. කායවත්ථුචහදයවත්ථුචාතියොජනා. චක්ඛුමෙව චක්ඛුවත්ථු තථා සොතාදීනියෙව සොතවත්ථාදීනි. වාක්යසඞ්ඛෙපො හෙස පාඨො. පෙය්යාලනයොතිපි අන්තදීපකනයොතිපි වත්තුං යුජ්ජති. කෙචි පන ද්වන්දසමාසං මඤ්ඤන්ති. තෙසං චසද්දො නයුජ්ජති. පරතො වත්ථුසද්දො චසද්දොච පුබ්බපදෙසු ආනෙතබ්බොතිපි වදන්ති. තෙසං හදයවත්ථූති සමාසපදං නයුජ්ජති. අවිභත්තිකනිද්දෙසොතිපි අපරෙ. තානි කාමලොකෙ සබ්බානිපි ලබ්භන්තීති කාමතණ්හා ධින කම්මනිබ්බත්තානං අත්තභාවානංඑව පරිපුණ්ණින්ද්රියතා සම්භවතො සබ්බානිපි තානි ඡ වත්ථූනි කාමලොකෙඑව ලබ්භන්ති. තථා හි චක්ඛාදීසු වත්ථූසු සන්තෙසු එවරූපාදීනං පරිභොගො සම්පජ්ජති. තස්මා රූපාදීසු කාමවත්ථූසු අභිරතා කාමතණ්හා සදා චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං වත්ථූනංපි සම්පත්තිං පත්ථෙතියෙව. යථාච සබ්බකම්මිකො අමච්චො සදා රඤ්ඤො ඉච්ඡමෙව පූරයමානො සබ්බානි රාජකම්මානි සම්පාදෙති. එවමෙව කාමාවචරකම්මංපි සදා කාමතණ්හාය ඉච්ඡමෙව පූරයමානං පරිපුණ්ණින්ද්රියං අත්තභාවං නිබ්බත්තෙති. තස්මා කාමතණ්හාධිනකම්මනිබ්බත්තා කාමසත්තාඑව පරිපුණ්ණින්ද්රියා හොන්තීති. යථා ච දස්සනසවනානුත්තරිය ධම්මභූතානි චක්ඛුසොතානි බුද්ධදස්සන ධම්මස්සවනා දිවසෙන සත්තානං විසුද්ධියාපි හොන්ති, න තථා ඝානාදිත්තයං. තං පන කෙවලං කාමපරිභොගත්ථායඑව හොති. තස්මා තං කාමවිරාගභාවනා කම්මනිබ්බත්තෙසු බ්රහ්මත්තභාවෙසු නඋපලබ්භතීති වුත්තං රූපලොකෙ පන ඝානාදිත්තයං නත්ථීති. ඉදඤ්ච පසාදරූපත්තයං සන්ධාය වුත්තං. සසම්භාරඝාන ජිව්හා කාය සණ්ඨානානිපන සුට්ඨුපරිපුණ්ණානිඑව හොන්තීති. අරූපලොකෙපන සබ්බානිපි නසංවිජ්ජන්තීති රූපවිරාග භාවනා කම්මනිබ්බත්තෙ තස්මිං ලොකෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාසන්තානෙසුපි සබ්බෙන සබ්බං රූපපවත්තියාඑව අභාවතො. තත්ථ නිබ්බත්තා හි සත්තා සුද්ධෙ ආකාසතලෙඑව චිත්තපබන්ධමත්තා හුත්වා තිට්ඨන්තීති. ඉමස්මිං සඞ්ගහෙ පන චිත්තානි සත්තවිඤ්ඤාණ ධාතුවසෙන ගහෙතුං තත්ථ පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුයොතිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු ඡසු වත්ථූසු. පඤ්චවිඤ්ඤාණානි එව නිසත්තනිජීවට්ඨෙන ධාතුයොති විග්ගහො. එවං සෙසෙසුපි. විජානනකිච්චාභාවතො මනනමත්තා ධාතූති මනොධාතු. පඤ්චද්වාරෙ ආවජ්ජනමත්ත සම්පටිච්ඡනමත්ත කිච්චානි හි විසෙසජානන කිච්චානි නහොන්තීති. පඤ්චවිඤ්ඤාණානි පන පච්චක්ඛතො දස්සනාදිවසෙන ථොකං විසෙසජානනකිච්චානි හොන්ති. අවසෙසා පන සන්තීරණාදයො ආරම්මණසභාව විචාරණා දිවසෙන අතිරෙක විසිට්ඨජානනකිච්චයුත්තත්තා න මනොධාතුයො විය මනනමත්තා හොන්ති. නාපි පඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුයොවිය විජානන මත්තා. අථඛො මනනට්ඨෙන මනොච තං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණඤ්චාති කත්වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයොනාම. අතිසය විසෙසජානන ධාතුයොති අත්ථො. පරියායපදානඤ්හි විසෙසන සමාසෙ අතිසයත්ථො විඤ්ඤායති. යථා පදට්ඨානන්ති.

[110] විභාවනියං පන

‘‘මනොයෙව විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණන්ති වා. මනසො විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති වා වුත්තං. තත්ථ මනොයෙව විඤ්ඤාණන්ති ඉදං තාව න යුජ්ජති.

න හි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසෙත්වා අභිරෙකට්ඨදීපකෙ පදට්ඨානන්තිආදිකෙ විසෙසනසමාසෙ අවධාරණ විග්ගහො කත්ථචි දිස්සති යුජ්ජතිචාති.

[111] මනසො විඤ්ඤාණන්ති ඉදංපි නයුජ්ජතියෙව.

මනසොති හි මනොධාතුත්තිකසඞ්ඛාතස්ස මනස්ස. තත්ථ සම්පටිච්ඡනද්වයං සන්තීරණාදිකස්ස මනොවිඤ්ඤාණපබන්ධස්ස පච්චයභූතං හොති. පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං පන පරතො ද්වාරන්තරෙ පවත්තමානං තස්සෙව මනොවිඤ්ඤාණපබන්ධස්ස පච්චයුප්පන්නභූතං හොතීතිකත්වා ආදිම්හි පච්චයභූතස්ස චෙව අන්තෙ ද්වාරන්තරෙ පච්චයුප්පන්නභූතස්ස ච මනස්ස සම්බන්ධිවිඤ්ඤාණන්ති අත්ථො. අථවා, පඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතානි සබ්බානි විඤ්ඤාණානි මනනකිච්චත්තා මනොනාම. ආරම්මණෙ පන අභිනිපාත මත්තානි පඤ්චවිඤ්ඤාණානි මනනකිච්චානි නහොන්තීති දස්සනාදීනි එව නාම. පඤ්චද්වාරාවජ්ජනඤ්ච මනතො ජාතංපි මනස්ස පච්චයො නහොති. දස්සනාදීනං එව පච්චයො. සම්පටිච්ඡනද්වයඤ්ච මනස්ස පච්චයො හොන්තංපි මනතො ජාතං නහොති. දස්සනාදිතො එව ජාතං. සන්තීරණාදීනි පන අත්තනො පුරෙ පච්ඡාපවත්තානං ද්වින්නං ද්වින්නං මනානං එව මජ්ඣෙ ජාතානීති අත්තනො පච්චය පච්චයුප්පන්නභූතස්ස මනස්ස සම්බන්ධිවිඤ්ඤාණන්ති අත්ථො. එවඤ්ච සති පඤ්චවිඤ්ඤාණංපි ද්වින්නං මනොධාතූනං අන්තරෙ පවත්තත්තා මනසො පච්චය පච්චයුප්පන්නභූතස්ස සම්බන්ධිවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණන්ති වත්තබ්බමෙව සියාති.

[112] ටීකායං පන

මනතො ජාතං විඤ්ඤාණන්තිපි වුත්තං. තංපි වුත්තනයෙන නයුජ්ජතියෙව.

අවසෙසා පන මනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතාච සන්තීරණ.ල. පන්නරසරූපාවචරවසෙන තිංසධම්මා හදයං නිස්සායෙව පවත්තන්තීති යොජනා. චසද්දො පනෙත්ථ අවසෙසානං ඡසත්තති ධම්මානං මනොවිඤ්ඤාණධාතුභාවං සම්භාවෙති.

[113] විභාවනියං පන

සම්පිණ්ඩනත්ථං ගහෙත්වා ‘‘න කෙවලං මනොධාතුයෙවා’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

එවඤ්හි සති අවසෙසාච මනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතාති වුත්තං සියාති.

[114] යාච ටීකාසු

සන්තීරණ.ල. රූපාවචරවසෙන පවත්තා, අවසෙසා මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුසඞ්ඛාතාච තිංස ධම්මාති යොජනා. සාපි න සුන්දරා.

අත්ථගතියා අවිසදත්තාති. තත්ථ කස්මා තෙ නිස්සායෙව පවත්තන්තීති. ආරුප්පෙසු අනුප්පජ්ජනතො, කස්මාච තත්ථ නුප්පජ්ජන්තීති වුච්චතෙ. සන්තීරණමහාවිපාකානි තාව තත්ථ නුප්පජ්ජන්ති පඤ්චන්නං ද්වාරානං අත්තනො කිච්චානඤ්ච තත්ථ අභාවතො. පටිඝචිත්තද්වයංපි නුප්පජ්ජති. අනීවරණාවත්ථස්ස පටිඝස්ස අභාවතො. එකන්ත නීවරණානඤ්ච ඣානභූමීසු අසම්භවතො. එත්ථ පන යදි අනීවරණාවත්ථො පටිඝො නත්ථි. පාළියං දුතීයජ්ඣානෙඑව දොමස්සින්ද්රියස්ස අපරිසෙසනිරොධවචනං අට්ඨකථාසුච දුතීයජ්ඣානූපචාරෙ තස්ස උප්පත්තිසම්භවවචනං විරුද්ධං සියා. තස්මා අත්තනො සහායපච්චය භූතස්ස ඔළාරිකස්ස කාමරාගස්ස ඣානභූමීසු අභාවතො පටිඝචිත්තද්වයං තත්ථ නුප්පජ්ජතීති යුත්තන්තිපි වදන්ති. ටීකාකාරාපන දුතීයජ්ඣානූපචාරෙ තස්ස උප්පත්තිසම්භව වචනං පරිකප්පවචනමත්තන්ති කත්වා පුරිමකාරණමෙව ඉච්ඡන්ති. යදි පනෙතං පරිකප්පවචනමත්තං සියා පාළිවචනංපි පරිකප්පවචනමත්තමෙව සියා. තස්මා පච්ඡිමකා රණමෙව යුත්තරූපන්ති අම්හාකං ඛන්ති. හසනචිත්තංපි නුප්පජ්ජති අරූපීනං හසනකිච්චස්ස අභාවතො. කායාභාවතොතිපි යුජ්ජති. සොතාපත්තිමග්ගචිත්තංපි නුප්පජ්ජති. පරතොඝොසාභාවෙන තත්ථුප්පන්නස්ස පුථුජ්ජනස්ස ධම්මාභිසමයාභාවතො බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානඤ්ච තත්ථ අනුප්පජ්ජනතො. තෙනෙව හි තත්ථුප්පන්නො පුථුජ්ජනො අට්ඨසු අක්ඛණයුත්තෙසු වුත්තොති. රූපාවචරචිත්තානිපි තත්ථ නුප්පජ්ජන්ති රූපවිරාගභාවනාය රූපනිමිත්තාරම්මණානං තෙසං සමතික්කන්තත්තාති.

අවසෙසා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛාතා කුසලාකුසලක්රියානුත්තරවසෙන ද්වෙ චත්තාලීසධම්මා හදයං නිස්සායවා අනිස්සායවා පවත්තන්තීති යොජනා. නිස්සායවා පඤ්චවොකාරෙ අනිස්සායවා චතුවොකාරෙති අධිප්පායො. කුසලානිච අකුසලානිච ක්රියානිච අනුත්තරානිචාති විග්ගහො. තත්ථ කුසලානීති පඤ්චරූප කුසලතො අවසෙසානි ද්වාදසලොකියකුසලානි. අකුසලානීති පටිඝද්වයතො අවසෙසානි දසඅකුසලානි. ක්රියානීති පඤ්චද්වාරාවජ්ජන හසන පඤ්චරූපක්රිතො අවසෙසානි තෙරසක්රියචිත්තානි. අනුත්තරානීති පථමමග්ගතො අවසෙසානි සත්තඅනුත්තරචිත්තානි. කාමෙ ඡවත්ථුං නිස්සිතා සත්තධාතුයො මතා. රූපෙ තිවත්ථුං නිස්සිතා චතුබ්බිධා ධාතුයො මතා. ආරුප්පෙ කිඤ්චිවත්ථුං අනිස්සිතා එකා ධාතු මතාති යොජනා. තෙචත්තාලීසාති පඤ්චවිඤ්ඤාණ මනොධාතුත්තිකෙහි සද්ධිං සන්තීරණාදිකෙ තිංසධම්මෙ සන්ධාය වුත්තන්ති.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය පකිණ්ණකසඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.