📜

වීථි සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

136. එවං චිත්තප්පභෙද සඞ්ගහො, චෙතසිකප්පභෙද සඞ්ගහො, උභයප්පභෙද සඞ්ගහොති චිත්තචෙතසිකානං කයොපභෙද සඞ්ගහෙ දස්සෙත්වා ඉදානි වීථිචිත්තප්පවත්තිසඞ්ගහො වීථිමුත්ත චිත්තප්පවත්තිසඞ්ගහොති තෙ සඤ්ඤෙව ද්වෙ පවත්තිසඞ්ගහෙ දස්සෙතුං චිත්තුප්පාදානමිච්චෙවන්තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජන්තීති උප්පාදා. තත්ථ උප්පජ්ජන්ති. අඤ්ඤස්ස අසු තත්තාචිත්තෙ ඉච්චෙව ලබ්භති. ඉති චිත්තඤ්ච චිත්තෙඋප්පාදාචාති චිත්තුප්පාදා. චිත්තචෙතසිකාති වුත්තං හොති. තෙසං චිත්තුප්පාදානං. ඉච්චෙවන්තිආදිතො පට්ඨාය වුත්තප්පකාරෙන. සඞ්ගහමුත්තරන්ති ජාතිනිද්දෙසො යං. උත්තරෙ උත්තමෙ තයො පභෙදසඞ්ගහෙ කත්වාති සම්බන්ධො. භූමිපුග්ගලභෙදෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. කාමාවචරාදිභූමිභෙදෙන දුහෙතුකාදි පුග්ගලභෙදෙන සද්ධින්ති අත්ථො. පුබ්බාපරනියාමිතන්ති ආවජ්ජනාදි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි පුබ්බ චිත්තාපරචිත්තානුක්කමෙන නියාමිතං වවත්ථිතං. පවත්තිසඞ්ගහංනාමාතිපි ජාතිනිද්දෙසොයෙව. එවං නාමකෙ ද්වෙ පවත්තිසඞ්ගහෙති අත්ථො. පටිසන්ධිපවත්තියන්ති පටිසන්ධිපවත්තීසු. වචනවිපල්ලාසො හෙස. පටිසන්ධිකාලෙපවත්තිකාලෙචාති අත්ථො. පටිසන්ධිකාලෙ පවත්තිසඞ්ගහඤ්ච පවත්තිකාලෙ පවත්තිසඞ්ගහඤ්චාති ද්වෙ සඞ්ගහෙපවත්ති පවක්ඛාමීති වුත්තං හොති. අයඤ්ච අත්ථො උපරිසඞ්ගහෙ ආරබ්භ ගාථාය පාකටො. කෙචි පන නිද්ධාරණෙ භුම්මන්ති වදන්ති. එවංසති උපරි සඞ්ගහො පටිසන්ධිසඞ්ගහොනාම සියා. න පවත්ති සඞ්ගහො නාම. එවඤ්ච සති උපරි වීථිමුත්තසඞ්ගහෙ ආරබ්භ ගාථායං සන්ධියං පවත්තිසඞ්ගහොනාම ඉදානි වුච්චතීති ඉමිනා න සමෙති.

[115] ටීකාසු පන

‘‘උත්තරං වෙදනාසඞ්ගහාදිවිභාගතො උත්තම’’න්ති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බං.

එවඤ්හි සති පකිණ්ණකසඞ්ගහොව ඉධ සඞ්ගහසද්දෙන ගහිතො සියාති. යස්මාපන තිණ්ණං ද්වින්නඤ්ච පභෙදසඞ්ගහානං මජ්ඣෙ ඨත්වා අයං අනුසන්ධිගාථා පවත්තා. තස්මා පුබ්බෙ තයොපි පභෙදසඞ්ගහා ඉධ සඞ්ගහසද්දෙන ගහෙතුං යුත්තාති දට්ඨබ්බා. අයං පන පවත්තිසඞ්ගහො වත්ථුද්වාරාලම්බණෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තො සුවුත්තොති තානි තීණි ඡක්කානිපි පුන ඉධ නික්ඛිත්තානි.

[116] විභාවනියං පන

‘‘වත්ථුද්වාරාලම්බණ සඞ්ගහා හෙට්ඨා කථිතාපි පරිපුණ්ණං කත්වා පවත්තිසඞ්ගහං දස්සෙතුං පුන නික්ඛිත්තා’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි සකලා වත්ථුද්වාරාලම්බණසඞ්ගහා ඉධ නික්ඛිත්තාති. විසයානං ද්වාරෙසු පවත්ති විසයපවත්ති. එත්ථච පවත්තීති ආපාතාගමනමෙව වුච්චති. වක්ඛති හි එකචිත්තක්ඛණා තීතානිවාතිආදිං. සා පන කාචි සීඝතමා, කාචි සීඝතරා, සීඝා, දන්ධා, දන්ධතරා, දන්ධතමාති ඡධා හොතීති. කම්මාදීනං විසයානං ද්වාරෙසු පවත්ති පච්චුපට්ඨානං ආපාතාගමනං විසයප්පවත්ති. වක්ඛති හි කම්මංවා කම්මනිමිත්තංවා ගතිනිමිත්තංවා කම්මබලෙන ඡන්නං ද්වාරානං අඤ්ඤතරස්මිං පච්චුපට්ඨාතීති.

[117] විභාවනියං පන

‘‘විසයෙසුච චිත්තානං පවත්ති විසයප්පවත්තී’’තිපි වුත්තං. තං න සුන්දරං.

එවඤ්හි සති අතිපරිත්තාරම්මණෙ විසයප්පවත්තිනාම අනුපපන්නා ආපජ්ජතීති. තත්ථාති තෙසු ඡක්කෙසු. ධාතුභෙදං පත්වාධාතුනානත්තං පමාණන්ති මනනං විජානනතො විසුං කත්වා මනොධාතු විසුං වුත්තා. විඤ්ඤාණභෙදං පත්වා පන යංකිඤ්චි මනනං විජානනෙ අන්තො ගධමෙවාති වුත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං.ල. ඡවිඤ්ඤාණානීති ඡවීථියො පන ද්වාරප්පවත්තා චිත්තපවත්තියො යොජෙතබ්බාති සම්බන්ධො. චක්ඛුද්වාරෙ පවත්තා වීථි චක්ඛුද්වාරවීථි. චක්ඛුද්වාරවිකාරං පටිච්ච පවත්තො චිත්තප්පබන්ධොති අත්ථො. එවං සෙසෙසු. අසාධාරණෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන උපලක්ඛිතා වීථි චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථි. සුද්ධො පන මනොවිඤ්ඤාණපබන්ධො මනොවිඤ්ඤාණවීථි.

විභාවනියං පන

‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්බන්ධිනී වීථි තෙන සහ එකාරම්මණ එක ද්වාරිකතාය සහ චරණභාවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණ වීථී’’ති වුත්තං.

ද්වාරප්පවත්තාති ද්වාරෙ උප්පන්නා. තං තං ද්වාරවිකාරං පටිච්ච උප්පන්නාති අත්ථො. චිත්තප්පවත්තියොති චිත්තපබන්ධා. අතිමහන්තන්ති සාමි අත්ථෙ පච්චත්තවචනං. අතිමහන්තස්ස පඤ්චාලම්බණස්ස පවත්ති.ල. අතිපරිත්තස්ස පඤ්චාලම්බණස්ස පවත්තිචාති පඤ්චද්වාරෙ චතුධා. මනොද්වාරෙ පන විභූතස්ස ඡළාරම්මණස්ස පවත්ති අවිභූතස්ස ඡළාරම්මණස්ස පවත්තිචාති ද්විධාති ඡධාවිසයප්පවත්ති වෙදිතබ්බාති යොජනා. අතිමහන්තාදිභාවො චෙත්ථ ආලොකාදි පච්චය වසෙනවා වත්ථු අතිමහන්තාදිවසෙනවා වෙදිතබ්බො. තත්ථ සණ්හසුඛුමංපි දූරංපි රූපාදීනං අධිට්ඨානවත්ථුනාම ආලොකාදි පච්චය සම්පත්තියා සති අතිමහන්තමෙව. තථා හි බුද්ධස්ස භගවතො පථමාති නීහාරකාලාදීසු ලොක විවරණ පාටිහාරියපවත්ති කාලෙ අවීචිනිරයෙපි අකනිට්ඨෙපි පරචක්කවාළෙසුපි සණ්හසුඛුමානිච දූරානිච රූපානි ඉධ ඨිතාව පස්සන්ති. තදා හි උළාරො ඔභාසො පාතුරහොසි. තස්ස වසෙන සබ්බෙපි පථවිසිනෙරු චක්කවාළ සිලුච්චයාදයො ජාතිඵලිකක්ඛන්ධා විය සම්පජ්ජන්ති. මහන්තො උළාරො ඔභාසො පාතුරහොසි අතිකම්මදෙවානං දෙවානුභාවන්ති හි වුත්තං. උපපත්තිදෙවබ්රහ්මාදීනං පන පසාදනිස්සයභූතානං ඔභාසජාතතායපි පථවිපබ්බතාදයො චක්ඛුරූපාදීනං අන්තරං කාතුං නසක්කොන්තීති. තථා දූරෙපි පබ්බතාදිරූපානි වත්ථු අතිමහන්තතාය චන්දසූරිය තාරකාදි රූපානි විසය වත්ථු මහන්තතාය ඔභාස ජාතතාය ච අති මහන්තානි නාම හොන්තීති. ආලොකාදිපච්චයානං පන අධිට්ඨානවත්ථූනඤ්ච දුබ්බල දුබ්බලතර දුබ්බලතමානුක්කමෙන මහන්තාදිභාවො වත්තබ්බොති. යානි පන පඤ්චාලම්බණානි එකචිත්තක්ඛණං අතික්කම්ම ආපාතං ආගච්ඡන්ති, තානි අතිමහන්තාරම්මණානිනාම. යානි ද්වත්තිචිත්තක්ඛණානි අතික්කම්ම, තානි මහන්තාරම්මණානි. යානි චතු පඤ්ච ඡ සත්ත අට්ඨ නව චිත්තක්ඛණානි අතික්කම්ම, තානි පරිත්තාරම්මණානි. යානිපන දසෙකාදසද්වාදස තෙරස චුද්දස පන්නරස චිත්තක්ඛණානි අතික්කම්ම ආපාතං ආගච්ඡන්ති. තානි අතිපරිත්තා රම්මණානීති. පක්ඛතිච එකචිත්තක්ඛණාතීතානිවාතිආදි. විභූතස්සාති පාකටස්ස, අවිභූතස්සාති අපාකටස්ස. එවං ඡඡක්කානි සරූපතො නිද්දිසිත්වා ඉදානි තානි සබ්බානි එකතො යොජෙත්වා වීථිචිත්තප්පවත්තිං විත්ථාරෙන්තො කථන්ති පුච්ඡිත්වා රූපාරූපානං තාව අද්ධානපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං උප්පාදට්ඨිතීතිආදි මාහ. තත්ථ කථන්ති කෙන පකාරෙන වීථිචිත්තප්පවත්ති හොතීති අත්ථො.

[118] විභාවනියං පන

‘‘කථන්ති කෙන පකාරෙන අතිමහන්තාදිවසෙන විසය වවත්ථානං හොතීති පුච්ඡිත්වා චිත්තක්ඛණවසෙන තං පකාසෙතුං උප්පාදට්ඨිතීතිආදි ආරද්ධ’’න්ති වුත්තං. තං යුත්තං විය න දිස්සති.

එවඤ්හි සතිආදිතො පඤ්චන්නං ඡක්කානං ඔකාසොනාම නසියා. නච උප්පාදට්ඨිති.ල. රූපධම්මානමායූති ඉදං විසය වවත්ථානත්ථමෙව වුත්තන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. උප්පජ්ජනං උප්පාදො. සභාව පටිලාභොති අත්ථො. ඨානං ඨිති. යථාලද්ධසභාවස්ස අනිවත්තීති අත්ථො. භඤ්ජනං භඞ්ගො. තස්ස පරිහායිත්වා අන්තරධානන්ති අත්ථො. එකචිත්තක්ඛණංනාමාති එකස්ස චිත්තස්ස ඛණොනාම. සො පන ඛණො අච්ඡරාසඞ්ඝාටක්ඛණස්ස අක්ඛිනිම්මිලනක්ඛණස්සච අනෙකකොටි සතසහස්සභාගො දට්ඨබ්බො. අච්ඡරාසඞ්ඝාටක්ඛණෙ අනෙකකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජන්තීති හි අට්ඨකථායං වුත්තං. ආචරියානන්දත්ථෙරමතෙන පනෙත්ථ උප්පාදභඞ්ග වසෙනඛණද්වයං එකචිත්තක්ඛණංනාමාති වත්තබ්බං. යථා හි ලොකෙ විජ්ජුනාම වද්ධනානන්තරමෙව භිජ්ජති. න පනස්සා වද්ධනස්ස භිජ්ජනස්සච අන්තරා ඨිතිනාම විසුං පඤ්ඤායති. යථා ච උද්ධං උජුං ඛිත්තං ලෙඩ්ඩු උප්පතිත්වා පතති. න පන උප්පතනස්ස පතනස්ස ච අන්තරා ඨිතිනාම විසුං දිස්සති. තථා චිත්තංපි. තංපි හි උදය භාගානන්තරමෙව වයභාගෙ පතති. න පනස්ස රූපධම්මානං විය තෙසං ද්වින්නං භාගානං මජ්ඣෙ විසුං එකො ගණනූපගො ඨිතිභාගොනාම උපලබ්භති. එවඤ්ච කත්වා යමකෙසු චිත්තස්ස උප්පාදභඞ්ගාව තත්ථ තත්ථ වුත්තා. විසෙසතො පන චිත්තයමකෙ උප්පන්නං උප්පජ්ජමානන්ති. භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං. නො ච උප්පජ්ජමානං. උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නඤ්චෙව උප්පජ්ජමානඤ්චාතිආදිනා භඞ්ගුප්පාදාව චිත්තස්ස වුත්තා. කථාවත්ථුම්හිච එකං චිත්තං දිවසං තිට්ඨතීති ආමන්තා. උපද්ධදිවසො උප්පාදක්ඛණො. උපද්ධදිවසො වයක්ඛණොති. න හෙවං වත්තබ්බෙ. එකං චිත්තං ද්වෙ දිවසෙ තිට්ඨතීති ආමන්තා. එකො දිවසො උප්පාදක්ඛණො. එකො දිවසො වයක්ඛණොති නහෙවං වත්තබ්බෙ. එකං චිත්තං චත්තාරො දිවසෙ තිට්ඨතීති ආමන්තා. ද්වෙ දිවසා උප්පාදක්ඛණො. ද්වෙ දිවසා වයක්ඛණොති න හෙවං වත්තබ්බෙ.ල. මාසං. ද්වෙ මාසෙ. චත්තාරොමාසෙ.ල. සංවච්ඡරං, ද්වෙ සංවච්ඡරානි. චත්තාරි සංවච්ඡරානි.ල. කප්පං. ද්වෙ කප්පෙ. චත්තාරො කප්පෙතිආදිනා ද්වෙ උප්පාදවයභාගාව චිත්තස්ස වුත්තා. න ඨිතිභාගො. යදි සො විසුං උපලබ්භෙය්ය. එකං චිත්තං දිවසං තිට්ඨතීති ආමන්තා. දිවසස්ස පථමො භාගො උප්පාදක්ඛණො. දුතීයො ඨිතික්ඛණො. තතීයො වයක්ඛණොති එවං මහාථෙරෙන විචාරිතො සියා. තයො දිවසෙ තයො මාසෙ තීණි සංවච්ඡරානි තයො කප්පෙති ඉමානිපි අවජ්ජෙ තබ්බානිඑව සියුන්ති. එත්ථ සියා, නනු සුත්තන්තෙසු තීණි මානි භික්ඛවෙ සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛත ලක්ඛණානි. කතමානිතීණි, උප්පාදො පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤායති. ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතීති වුත්තං. තථා වෙදනාය උප්පාදො පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤායති. ඨිතාය අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති. සඤ්ඤාය. සඞ්ඛාරානං. විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදො.ල. පඤ්ඤායතීති වුත්තං. තස්මා චිත්තස්ස තතීයො ඨිතිභාගො විසුං උපලබ්භති යෙවාති.න. පබන්ධඨිතියා එව තත්ථ වුත්තත්තාති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ, උප්පාදවයෙ පථමං වත්වා පච්ඡා පුන විසුං ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්ථං පඤ්ඤායතීති ඉමස්ස වුත්තත්තාති. ඉතරථා උප්පාදො පඤ්ඤායති. ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤායතීති වුත්තං සියාති. නනු පබන්ධඨිති නාම පඤ්ඤත්ති හොති. සාච අසඞ්ඛතා, සුත්තන්තානිච සඞ්ඛත ලක්ඛණ විසයානි. තස්මා සා පබන්ධට්ඨිති තත්ථ වුත්තාති නසක්කා විඤ්ඤාතුන්ති චෙ. න න සක්කා. අභිධම්මෙපි සඞ්ඛතධම්මනිද්දෙසෙසු සමූහ සණ්ඨාන සන්තති පඤ්ඤත්තීහිපි නිද්දෙසස්ස දිට්ඨත්තා. තථා හි රූපායතනනිද්දෙසාදීසු දීඝං රස්සං සණ්හං ථුලං වට්ටං පරිමණ්ඩලං චතුරස්සං ඡළංසං අට්ඨංසං සොළසංසං නින්නං ථලන්තිආදිනා, විභඞ්ගෙ ච කෙසා ලොමා නඛා දන්තාතිආදිනා පඤ්ඤත්තිසිසෙන සඞ්ඛතධම්මා නිද්දිට්ඨාති. සුත්තන්තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු පඤ්ඤත්තිවසෙන පවත්තාපි දෙසනා සඞ්ඛතධම්මමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. තස්මා යථා උප්පාදභඞ්ගානං පච්චෙකං එකෙකො ඛණො චිත්තස්ස ලබ්භති. න තථා ඨිතියාති. අයං ආචරියානන්දත්ථෙ රස්ස අධිප්පායො. අයඤ්ච වාදො සංයුත්තට්ඨකථායං එව ආගතො. සොච සඞ්ගහකාරෙන පටික්ඛිත්තො. වුත්තඤ්හි තත්ථ, අපරෙ පන වදන්ති. අරූපධම්මානං ජරාඛණොනාම නසක්කා පඤ්ඤපෙතුං. සම්මා සම්බුද්ධොච වෙදනාය උප්පාදො පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤායති. ඨිතාය අඤ්ඤථත්ථං පඤ්ඤායතීති වදන්තො අරූපධම්මානංපි තීණි ලක්ඛණානි පඤ්ඤපෙති. භානිඅත්ථික්ඛණං උපාදාය ලබ්භන්තීති වත්වා –

අත්ථිතා සබ්බධම්මානං, ඨිතිනාම පවුච්චති;

තස්සෙව භෙදො මරණං; සබ්බදා සබ්බපාණිනන්ති.

ඉමාය ආචරියගාථාය තමත්ථං සාධෙන්ති. අථවා, සන්තතිවසෙන ඨානං වෙදිතබ්බන්තිච වදන්ති. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ අයං විසෙසො නත්ථි. තස්මා ආචරියගාථාය සුත්තං අප්පටිබාහෙත්වා සුත්තමෙව පමාණං කාතබ්බන්ති. තත්ථ ජරාඛණොනාම උප්පාදක්ඛණභඞ්ගක්ඛණානං මජ්ඣෙ විසුං ජරාය ඛෙත්තභූතො ඨීතික්ඛණො වුච්චති. අඤ්ඤථත්තන්ති ජරාඑව. අත්ථික්ඛණන්ති ඛණද්වයමෙව. පටික්ඛිත්තොපි පන අයං වාදො කථාවත්ථු පාළියා සද්ධිං සුට්ඨු සමෙතියෙව. අපිච, උද්ධං උප්පතිතස්ස ලෙට්ටුස්ස උප්පතනනිවත්ති විය යා චිත්තස්ස උදයසඞ්ඛාතස්ස වඩ්ඪනස්ස නිවත්තිනාම අත්ථි. න හි උදයෙ අනිවත්තන්තෙ වයොනාම සම්භවතිතී. සා එව උදය පරියන්තමත්තභූතා ඉධ ඨිතිපරියායොති සක්කා වත්තුං. සො පන විසුං ගණනූපගො එකො ඛණොනාම නහොතීති කත්වා අභිධම්මෙ ද්වෙඑව ඛණා චිත්තස්ස වුත්තා. උදයභාගස්ස පන ආදි කොටිං වයභාගස්සඅන්තකොටිඤ්ච ථපෙත්වා මජ්ඣෙභාගද්වයනිස්සිතා පරිපච්චන ලක්ඛණා ජරානාම අරූපධම්මානංපි ලබ්භතියෙව. තං සන්ධාය ධාතුකථායං ජරාද්වීහිඛන්ධෙහිසඞ්ගහිතාතිවුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

[119] යං පන විභාවනියං

‘‘උප්පාදභඞ්ගාවත්ථාහි භින්නා භඞ්ගාභිමුඛාවත්ථාපි ඉච්ඡිතබ්බා. සා ඨිතිනාමා’’ති වුත්තං. තං කථාවත්ථුපාළියා සහ න සමෙති.

උපද්ධදිවසො උප්පාදක්ඛණො. උපද්ධදිවසො වයක්ඛණො. පථමො දිවසො උප්පාදක්ඛණො. දුතීයො වයක්ඛණොති හි විචාරෙන්තෙන උප්පාදභඞ්ගාවත්ථා හි භින්නා තතීයා අවත්ථා තස්සං පාළියං පටික්ඛිත්තායෙව හොතීති.

[120] එතෙන යඤ්ච තත්ථ

‘‘පාළියං පන වෙනෙය්යජ්ඣාසයා නුරොමතො නයදස්සනවසෙන සා න වුත්තා. අතිධම්මදෙසනාපි හි කදාචි වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තති. යථා, රූපස්ස උප්පාදො උපචයො සන්තතීති ද්විධා භින්දිත්වා දෙසිතො’’ති වුත්තං. තංපි පටික්ඛිත්තං හොති. විභාගාරහස්ස හි ධම්මස්ස විභාගකරණංනාම වෙනෙය්යවසෙනාතිපි ධම්මවසෙනාතිපි යුජ්ජති. විජ්ජමානෙ සති විසුං කත්වා වත්තබ්බස්ස අභිධම්මෙ අවචනං පන වෙනෙය්යවසෙනාති න යුත්තමෙතන්ති.

[121] යම්පි තත්ථ

‘‘සුත්තෙච තීණි මානි භික්ඛවෙ සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි. කතමානි තීණි. උප්පාදො පඤ්ඤායති. වයො පඤ්ඤා යති. ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතීති එවං සඞ්ඛතධම්මස්සෙව ලක්ඛණදස්සනත්ථං උප්පාදාදීනං වුත්තත්තා නසක්කා පබන්ධස්ස පඤ්ඤත්තිසභාවස්ස අසඞ්ඛතස්ස ඨිති තත්ථ වුත්තාති විඤ්ඤාතු’’න්ති වුත්තං. තංපි න ගහෙතබ්බං.

අභිධම්මෙපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පඤ්ඤත්තිසීසෙන සඞ්ඛතධම්මානං නිද්දෙසස්ස දිට්ඨත්තාති.

[122] යම්පි තත්ථ

‘‘උපසග්ගස්සච ධාත්වත්ථෙයෙව පවත්තනතො පඤ්ඤායතීති එතස්ස විඤ්ඤායතීති අත්ථො’’ති වුත්තං. තංපි න යුත්තං.

යථානුලොමසාසනඤ්හි සුත්තං. තස්මා තත්ථ විනෙය්යානං සුට්ඨු පඤ්ඤායනමෙව අධිප්පෙතන්ති. අරූපං අරූපිසභාවත්තා ලහුපරිණාමං. රූපං පන රූපිධම්මත්තායෙව දන්ධපරිණාමන්ති වුත්තං තානිපන.ල. රූපධම්මාන මායූති.

[123] විභාවනියං පන

‘‘ගාහකගහෙතබ්බ භාවස්ස තංතං ඛණවසෙන නිප්පජ්ජනතො’’ති කාරණං වුත්තං. තං අකාරණං.

න හි ගාහකං අරූපං ගහෙතබ්බඤ්ච රූපං ගහණසම්පජ්ජනත්ථං ලහුං පරිණමති ගරුං පරිණපතීති සක්කා වත්තුන්ති. තානි තාදිසානි සත්තරසන්නං චිත්තානං ඛණානි සත්තරසවා තානි චිත්තක්ඛණානි රූප ධම්මානමායූති යොජනා. සත්තරස චිත්තක්ඛණසමපමාණානි ඛණානි විඤ්ඤත්ති රූපලක්ඛණ රූපවජ්ජානං රූපධම්මානං ආයුනාමාති වුත්තං හොති. ඛණමත්තතො පන අට්ඨකථානයෙන එකපඤ්ඤාසඛණානි හොන්ති, මූලටීකානයෙන ද්වත්තිංසඛණානි. තත්ථච ආදිම්හි ද්වෙ ඛණානි රූපධම්මානං එකං උප්පාදක්ඛණමෙව. අන්තෙ ද්වෙ එකං භඞ්ගක්ඛණමෙව. මජ්ඣෙ අට්ඨවීස ඛණානි තෙසං එකං ඨිතික්ඛණමෙවාති දට්ඨබ්බං. න හි දන්ධපරිණතානං රූපානං උප්පාදභඞ්ගාපි චිත්තස්ස විය ලහුකා භවිතුං අරහන්තීති. තත්ථ විඤ්ඤත්තිද්වයං එකචිත්තක්ඛණිකං. උපචයසන්තතියො උප්පාදමත්තා අනිච්චතා භඞ්ගමත්තා. ජරතා රූප ධම්මානං ඨිතික්ඛණමත්තාති දට්ඨබ්බා. මූලටීකානයෙන පනෙත්ථ තානි පන සොළසචිත්තක්ඛණානි රූපධම්මානමායූති වත්තබ්බං. ටීකාචරියො හි පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ ආගතං මහාට්ඨකථාවචනං පතිට්ඨපෙන්තො සොළසචිත්තක්ඛණායුකභාවං සම්භාවෙති, එවං සන්තෙපි ඛන්ධ විභඞ්ගෙයෙව තාව රූපානං උප්පාදනිරොධවිධානස්ස මහාඅට්ඨකථා වාදස්ස යමකපාළිවිරොධං දස්සෙත්වා සඞ්ගහකාරෙන පටිසිද්ධත්තා න සක්කා තං පතිට්ඨපෙතුන්ති. තස්මිං වාදෙ හි පටිසිද්ධෙ තත්ථ ආගතා සොළසායුකතාවා අතිරෙකසොළසායුකතාවා පටිසිද්ධායෙව හොතීති.

[124] යං පන විභාවනියං

තං ටීකානයං තයිදමසාරන්ති පටික්ඛිපිත්වා තදත්ථං සා ධෙන්තෙන ‘‘පටිසන්ධිචිත්තෙන සහුප්පන්නං රූපං තතො පට්ඨාය සත්තරසමෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං රූපං අට්ඨාරසමස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣතීතිආදිනා අට්ඨකථායමෙව සත්තරසචිත්තක්ඛණස්ස ආගතත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තං න සුන්දරං.

යඤ්හි සඞ්ගහකාරස්ස සත්තරසායුකවචනං ටීකාකාරෙන විචාරිතං. තදෙව දස්සෙත්වා ටීකානයො පටික්ඛිත්තොති න යුත්තමෙ තන්ති. එකචිත්තස්ස ඛණං විය ඛණං එකචිත්තක්ඛණං. අත්ථතො අභින්නංපි හි ඛණං ඉදං චිත්තස්ස ඉදං රූපානන්ති කප්පනාවසෙන භින්නං විය කත්වා උපචරීයතීති. එකචිත්තක්ඛණං අතීතං එතෙසන්ති එකචිත්තක්ඛණාතීතානි. අතිමහන්තභූතානි පඤ්චාරම්මණානි.

[125] විභාවනියං පන

‘‘එතානිවා තං අතීතානීති එකචිත්තක්ඛණාතී කානී’’තිපි වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි නිරුද්ධධම්මවිසයො අතීතසද්දො කිඤ්චි අතික්කමිත්වා උද්ධං ආගතානි පච්චුප්පන්නරූපානි දීපෙතීති සක්කා වත්තුන්ති. බහූනි චිත්තක්ඛණානි අතීතානි එතෙසන්ති බහුචිත්තක්ඛණාතීතානි. මහන්තාදි භූතානි පඤ්චාරම්මණානි. රූපධම්මානං පන රූපධම්මෙස්වෙව ආපාතාගමනෙ ථොකං බලවන්තතා ඉච්ඡිතබ්බා. තෙච ඨිතික්ඛණෙයෙව පරිපුණ්ණපච්චයුපලද්ධා හුත්වා බලවන්තා හොන්තීති වුත්තං ඨිතිපත්තානෙවාති. එවසද්දෙන ටීකාකාරස්ස වාදං නීවාරෙති. සො හි උප්පජ්ජමානමෙව රූපං පසාදෙ ඝට්ටෙතීති ඉච්ඡතීති. පඤ්චාලම්බණානි පඤ්චද්වාරෙ ආපාතමාගච්ඡන්තීති එත්ථ රූපසද්දාරම්මණානි අසම්පත්ත වසෙන ඉතරානිච සම්පත්තවසෙන ගොචරභාවං උපගච්ඡන්ති. අයඤ්ච විසෙසොඝට්ටනවිසෙසෙන වෙදිතබ්බො. පුරිමානිහි ද්වෙ නිමිත්තවසෙනෙව ඝට්ටෙන්ති. න වත්ථුවසෙන. පච්ඡිමානි පන තීණිවත්ථුවසෙන ඝට්ටෙන්ති. න නිමිත්තමත්තවසෙන නිමිත්තඝට්ටනඤ්චනාම අසම්පත්තානඤ්ඤෙව න සම්පත්තානං. වත්ථුඝට්ටනං පන සම්පත්තානඤ්ඤෙව. නො අසම්පත්තා හොති. නන්ති. යථා හි තීරෙ ගච්ඡන්තානංසරීරනිමිත්තානි පොක්ඛරණි යාඋදකෙ දිස්සන්ති. තස්මිං උදකෙ ඔරොහන්තානං පන තානි තත්ථ න දිස්සන්ති. එවමෙව සම්පත්තානි රූපසද්දාරම්මණානි නඝට්ටෙන්ති. කස්මා, විසයවිසයීනං මජ්ඣෙ ආලොකස්ස ආකාසස්සච අභාවෙන නිමිත්තොකාසස්ස අභාවතො. අසම්පත්තානියෙව පන අත්තනො නිමිත්තුපට්ඨාපනවසෙන ඝට්ටෙන්ති. කස්මා, නිමිත්තොකාසස්ස ලද්ධත්තා. ඉතරානි පන තීණි යථාජාතවත්ථුවසෙනෙව ඝට්ටෙන්ති. තස්මා තානි සම්පත්තානියෙව ඝට්ටෙන්ති. නො අසම්පත්තානීති. තත්ථ යානි අසම්පත්තානියෙව හුත්වා ඝට්ටෙන්ති. තානි සයං දූරෙ ඨත්වා නිමිත්ත අප්පනාවසෙන ඝට්ටිතත්තා එකෙකස්මිං පසාදෙ චන්දමණ්ඩල සූරිය මණ්ඩලාදිවසෙන අසනිසද්දමණ්ඩල මෙණ්ඩසද්දමණ්ඩලාදිවසෙන ච මහන්තානිපි බහූනිපි ආපාතමාගච්ඡන්තියෙව. ඉතරානි පන තීණි සම්පත්තානියෙව ඝට්ටෙන්තීති එකෙකස්මිං පසාදෙ එකෙකමෙව ආපාතමාගච්ඡන්තීති දට්ඨබ්බං. ඉදඤ්ච පඤ්චද්වාරවසෙන වුත්තං. මනො ද්වාරෙ පන සබ්බානිපි ආරම්මණානි අසම්පත්තානියෙව ආපාතමාගච්ඡන්තීති. එත්ථච පඤ්චද්වාරෙති ඉදං අසාධාරණ ද්වාරදස්සනවසෙන වුත්තං. තානි පන පඤ්චාලම්බණානි යදාසකසකද්වාරෙ ඝට්ටෙන්ති. තදා මනොද්වාරෙපි අපාත මාගච්ඡන්තියෙව. එකෙකං ආරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු අපාත මාගච්ඡතීති හි අට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා යදා චන්දංවා සූරියංවා පබ්බතංවා රුක්ඛංවා යංකිඤ්චිවා පස්සන්ති. තදා එකෙකස්මිං චක්ඛුපසාදෙ එකෙකානි මනොද්වාරෙ එකන්ති අනෙකානි චන්දමණ්ඩලාදීනි එකක්ඛණෙ උපට්ඨහන්ති, එවං සෙසාරම්මණෙ සූති දට්ඨබ්බං. අපාතාගමනඤ්චෙත්ථ ලඤ්ඡකානං තාලපණ්ණෙ ලඤ්ඡනඛන්ධං ථපෙත්වා මුග්ගරෙන පහරණකාලෙ ලඤ්ඡනඛන්ධස්ස තාලපණ්ණෙ ආපාතෙත්වා අක්ඛරුපට්ඨාපනං විය දට්ඨබ්බං. යතො ද්වාරානං විකාරප්පත්ති හොතීති.

[126] යං පන විභාවනියං

‘‘ආභොගානුරූපං අනෙකකලාපගතානි ආපාතං ආගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ ආභොගානුරූපන්ති ඉදං විචාරෙතබ්බං.

යත්තකානි හි පඤ්චාලම්බණානි චක්ඛාදිපථෙ ආලොකාදි සහිතානි හුත්වා ඨිතානි හොන්ති. තත්තකානි සබ්බානි නිද්දායන්තස්සපි විසඤ්ඤි භූතස්සපි අඤ්ඤවිහිතස්සපි යංකිඤ්චි ඣානංවා ඵලංවා නිරොධංවා සමාපජ්ජන්තස්සපි ආභොගෙන විනා අත්තනො ද්වාරෙසු ආපාතමාගච්ඡන්තියෙව. නකෙවලං අත්තනොද්වාරෙසු එව. අථඛො මනොද්වාරෙපි. නකෙවලං භවඞ්ගමනොද්වාරෙඑව. ආවජ්ජනාදීසු පන චතුබ්භූමක වීථිචිත්තෙසුපි ආපාතං ආගච්ඡන්තියෙව. අයංනාම මනො මනොද්වාරං නහොතීති නවත්තබ්බොති හි ද්වාරකථායං වුත්තං. අයඤ්ච අත්ථො පථමජ්ඣානස්ස සද්දො කණ්ටකොති ඉමිනා පාඨෙන දීපෙතබ්බො. පථමජ්ඣානං සමාපන්නස්ස හි සද්දො සොතම්හි ඝට්ටෙත්වා ඣානචිත්තසඞ්ඛාතෙ මනොද්වාරෙ ආපාතමාගච්ඡති. තදා ඣානචිත්ත සන්තති චලිත්වා වොච්ඡිජ්ජති. ඣානා වුට්ඨාති. භවඞ්ගපාතො හොති. තං සද්දාරම්මණං වීථිචිත්තං පවත්තතීති. දුතීයජ්ඣානාදීනි සමාපජ්ජන්තො පන අප්පකෙන සද්දෙන නවුට්ඨාති. අධිමත්තසද්දෙන පන වුට්ඨාතියෙව. න හි තානි ආනෙඤ්ජපත්තානිනාම හොන්ති. අරූපජ්ඣානානිඑව පන ආනෙඤ්ජපත්තානිනාම හොන්ති. තස්මා තානි සමාපජ්ජන්තො අධිමත්තසද්දෙනපි නවුට්ඨාතියෙවාති. තෙසු පන තථා ආපාතමාගතෙසු තදාරම්මණානි වීථිචිත්තානි පවත්තන්තියෙවාති නවත්තබ්බං. භවඞ්ග සන්තතියාවා ජවනසන්තතියාවා වොච්ඡින්නාය පවත්තන්ති. අවොච්ඡින්නාය නපවත්තන්ති. පවත්තමානානිපි ආරම්මණා ධිමත්තාදිවසෙන ලද්ධපච්චයවිසෙසෙ එකෙකස්මිං ආරම්මණෙඑව පවත්තන්ති. න එකක්ඛණෙ පඤ්චසූති දට්ඨබ්බං. එත්ථච අත්ථවසා විභත්ති පරිණාමොති කත්වා එකචිත්තක්ඛණාතීතානි ඨිතිපත්තානෙව පඤ්චා ලම්බණානි එකචිත්තක්ඛණාතීතෙ ඨිතිප්පත්තෙ එව පඤ්චද්වාරෙ බහු චිත්තක්ඛණාතීතානි බහුචිත්තක්ඛණාතීතෙති යොජෙතබ්බං.

[127] විභාවනියං පන

‘‘තෙ පන පසාදා භවඞ්ගචලනස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන භවඞ්ගෙන සද්ධිං උප්පන්නා’’ති වුත්තං.

එවං පන සති බහුචිත්තක්ඛණාතීතානිපි පඤ්චාලම්බණානි එකචිත්තක්ඛණාතීතෙඑව පඤ්චද්වාරෙ ආපාතමාගච්ඡන්තීති ආපජ්ජති. එත රහි පන එකක්ඛණෙ සහුප්පන්නානඤ්ඤෙව වත්ථාරම්මණානං ඝට්ටනං ඉච්ඡන්ති. සහුප්පන්නානිවා පන හොන්තු නානුප්පන්නානිවා, බලවභාවොයෙව පමණන්ති අම්හාකං ඛන්ති. සබ්බං විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

[128] යං පන විභාවනියං

‘‘ආවජ්ජනෙන සද්ධිං උප්පන්නාති අපරෙ’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

එවඤ්හි සති අඤ්ඤදෙව පඤ්චාරම්මණානං ආපාතාගමනවත්ථු. අඤ්ඤදෙව පඤ්චවිඤ්ඤාණානං නිස්සයවත්ථූති එවං විරුද්ධස්ස අත්ථස්ස ආපජ්ජනතොති. එවං පඤ්චද්වාරෙ විසයපවත්තියා ආදිලක්ඛණං දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බපාරිපූරං විසයපවත්තිවිභාගං වීථිචිත්තපවත්තිඤ්ච දස්සෙන්තො තස්මාතිආදිමාහ. තතොති තස්මා චක්ඛුස්ස ආපාතාගමනපච්චයා. චක්ඛුස්ස ආපාතාගමනෙන සහෙව භවඞ්ගස්සපි ආපාතං ආගච්ඡතියෙවාති වුත්තං ද්වික්ඛත්තුංභවඞ්ගෙචලිතෙති. චලනඤ්චෙත්ථ යථා ගහිතං කම්මාදි ආරම්මණං මුඤ්චිත්වා ඉදානි අත්තනි ආපාතං ආගච්ඡන්තං අභිනවාරම්මණං ගහෙතුං උස්සාහජාතස්ස විය භවඞ්ගසන්තානස්ස විකාරප්පත්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථච චක්ඛුස්ස ආපාතාගමනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා එව කාරණං. න ආවජ්ජනුප්පත්තියා. භවඞ්ගස්ස ආපාතාගමනමෙව පන ආවජ්ජනුප්පත්තියාපි කාරණං හොතීති දට්ඨබ්බං.

[129] විභාවනියං පන

මනොද්වාරෙපි ආපාතාගමනං විසුං අපත්වා රූපාදීනං චක්ඛාදිසු ඝට්ටනංනාම යොග්යදෙසාවට්ඨානං එව. තමෙවච භවඞ්ගු පච්ඡෙදස්සපි කාරණං හොතීති කත්වා ‘‘පඤ්චසු හි පසාදෙසු යොග්යදෙසාවට්ඨාන වසෙන ආරම්මණෙ ඝට්ටිතෙ පසාදඝට්ටනානුභාවෙන භවඞ්ගසන්තති වොච්ඡිජ්ජමානාතිආදි’’ වුත්තං. තං තථා න දට්ඨබ්බං.

න හි යොග්යදෙසාවට්ඨානමෙව ඝට්ටනන්ති සක්කා වත්තුං. යොග්යදෙසෙපන ඨත්වා නිමිත්තඝට්ටනවසෙන වත්ථුඝට්ටනවසෙනච අසනි නිපාතොවිය පසාදෙසු යුජ්ඣනං මන්ථනං ඛොභකරණං ඝට්ටනන්ති ච ආපාතාගමනන්ති ච වුච්චතීති දට්ඨබ්බං. අයඤ්ච අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. එත්ථච අයංපි එකො ධම්මනියාමොයෙවාති කත්වා නානා ඨානියෙසු ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු සහෙව ආපාතාගමනං පච්චෙතබ්බං. රූපාදිනා පසාදෙ ඝට්ටිතෙ තං නිස්සිතස්සෙව පඤ්චවිඤ්ඤාණස්ස චලනං සියා. කථං පන හදයවත්ථුනිස්සිතස්ස භවඞ්ගස්සාති න චොදෙතබ්බන්ති.

[130] විභාවනියං පන

තමෙව චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා තං පරිහරන්තො ‘‘සන්තති වසෙන එකාබද්ධත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සන්තතිවසෙනාති නවත්තබ්බං. සණ්ඨානවසෙනාති පන වත්තබ්බං. සබ්බඤ්චෙතං සාරතො න පච්චෙතබ්බං.

කස්මා, තාදිසස්ස අනුක්කමචලනස්ස අට්ඨකථායමෙව දළ්හං පටික්ඛිත්තත්තා. වුත්තඤ්හි තත්ථ එකෙකං ආරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු ආපාතමාගච්ඡතීති. රූපාරම්මණඤ්හි චක්ඛුපසාදං ඝට්ටෙත්වා තඞ්ඛණෙයෙව මනොද්වාරෙ ආපාතං ආගච්ඡති. භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයො හොතීති අත්ථො. සද්ද ගන්ධ රස ඵොට්ඨබ්බෙසුපි එසෙව නයො. යථා හි සකුණො ආකාසෙනාගන්ත්වා රුක්ඛග්ගෙ නිලීයමානොව රුක්ඛසාඛඤ්ච ඝට්ටෙති. ඡායාචස්ස පථවියං පටිහඤ්ඤති. සාඛාඝට්ටන ඡායාඵරණානි අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව භවන්ති. එවං පච්චුප්පන්නරූපාදීනං චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනඤ්ච භවඞ්ගචාලන සමත්ථතායමනොද්වාරෙආපාතාගමනඤ්චඅපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව හොතීති. එවං සකුණොපමාය සහතඞ්ඛණෙයෙවාති ච අපුබ්බංඅචරිමං එකක්ඛණෙ යෙවාතිච වත්වා දළ්හං පටිභිද්ධත්තා තං අනුක්කමචලනං අචින්තෙත්වා ධම්මනියාමවසෙන එකප්පහාරචලනමෙව පච්චෙතබ්බන්ති. භවඞ්ගසොතංවොච්ඡින්දිත්වාති භවඞ්ගපවාහං සබ්බසො අවච්ඡින්නං කත්වා. ආවජ්ජන්තන්ති අදිස්වාව කිංනාමෙතන්ති ආවජ්ජ මානං. පස්සන්තන්ති අත්ත පච්චක්ඛං කුරුමානං. සම්පටිච්ඡන්තන්ති මුඤ්චිතුං අදත්වා යථාදිට්ඨං රූපං පටි ගණ්හන්තං. සන්තීරයමානන්ති සුට්ඨු තීරෙන්තංවිචාරෙන්තං. වවත්ථපෙන්තන්ති සුට්ඨු අසඞ්කරතො ථපෙන්තං සල්ලක්ඛෙන්තන්ති අත්ථො. යොනිසොමනසිකාරාදිවසෙන ලද්ධොපච්චයො යෙනාති ලද්ධපච්චයං. යංකිඤ්චි ජවනං ජවතීති සම්බන්ධො. තං පන ජවනං ආරම්මණස්ස දුබ්බලකාලෙවා මුච්ඡා මරණාසන්නකාලෙසුවා ඡක්ඛත්තුං වා පඤ්චක්ඛත්තුමෙවවා ජවතීති වුත්තං යෙභුය්යෙනාති. ජවතීති අසනිනිපාතසදිසෙන ජවෙන පවත්තති. තත්ථ පථමජවනං අලද්ධා සෙවනත්තා සබ්බදුබ්බලං හොති. තතො දුතීයං බලවං. තතො තතීයං. තතො චතුත්ථං. ඉදං පන සබ්බබලවං මුද්ධපත්තං හොති. ඉතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන පරිහායමානං පවත්තති. සත්තමවාරෙ ගතෙ පරික්ඛීණජවං හොතීති වෙදිතබ්බං. ජවනා නුබන්ධානිති යථා පටිසොතං ගච්ඡන්තිං නාවං උදකං ථොකං අනුබන්ධති අනුගච්ඡති. එවං ජවනං අනුබන්ධානි. ද්වෙ තදාරම්මණපාකානීති ද්වික්ඛත්තුං තදාරම්මණකිච්චානි විපාකචිත්තානි පවත්තන්ති. යථාරහන්ති ආරම්මණජවන සත්තානුරූපං. භවඞ්ගපාතොති ඉමස්මිං අතිහන්තාරම්මණෙ ආවජ්ජනතො පථමභවඞ්ගචලනතොයෙවවා පට්ඨාය උට්ඨිතං සමුට්ඨිතං චිත්තසන්තානං යාවචතුත්ථජවනා සමුට්ඨහිත්වා පඤ්චමජවනතො පට්ඨාය පතිතමෙව හොති. එවං සන්තෙපි සමුට්ඨිතවෙගස්ස සබ්බසො අපරික්ඛීණතාය පතිතන්ති නවුච්චති. දුතීයතදාරම්මණතො පරං පන සමුට්ඨිතවෙගස්ස සබ්බසො පරික්ඛීණත්තා තදා එව තංචිත්තසන්තානං පතිතංනාම හොති. තස්මා පතනං පාතො. භවඞ්ගභාවෙනචිත්තසන්තානස්ස පාතො භවඞ්ගපාතො, භවඞ්ගං හුත්වා පාතොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. භවඞ්ගකිච්චෙ භවඞ්ගට්ඨානෙ භවඞ්ගාරම්මණෙච පාතො භවඞ්ගපාතොතිවා. ඉමස්මිං ඨානෙ දොවාරිකොපමා, ගාමිල්ලොපමා, අම්බොපමාච වත්තබ්බා. තාසබ්බාපි අට්ඨකථායං ගහෙතබ්බා. එත්තාවතා සත්තරස්ස චිත්තක්ඛණානි පරිපූරෙපාති සම්බන්ධො. එත්ථච ඡඡක්කයොජනා වත්තබ්බා. යත්ථ හි රූන්තී රම්මණං ඝට්ටෙති. තං චක්ඛුවත්ථුං නිස්සාය තත්ථ ඝට්ටිතං රූපාරම්මණං ආරබ්භ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. ඉතරානි පන ආවජ්ජනාදීනි මනො විඤ්ඤාණානි අත්තනො අත්තනො අතීතානන්තරචිත්තෙන සහුප්පන්නං හදයවත්ථුං නිස්සාය තමෙවාරම්මණං ආරබ්භ උප්පජ්ජන්ති. චක්ඛුද්වාර මනොද්වාරානි සබ්බෙසංපි වීථිචිත්තානං ද්වාරකිච්චං සාධෙන්ති. අයඤ්ච වීථි චක්ඛුද්වාරෙ උප්පන්නත්තා චක්ඛුද්වාරවීථීති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන උපලක්ඛිතත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථීතිච වුච්චති. එකචිත්තක්ඛණං අතික්කම්ම ඝට්ටනසමත්ථෙ අතිබලවා රම්මණෙ උප්පන්නත්තා අතිමහන්තාරම්මණ වීථීතිච වුච්චතීති. එත්ථච යත්තකානි රූපාරම්මණානි චක්ඛුපථෙ උප්පජ්ජිත්වා ඨිතිප්පත්තානි හොන්ති. තානි තත්තකානි ඨිතිප්පත්තෙසු පුබ්බාපරභූතෙසු එකූන පඤ්ඤාසපරිමාණෙසු චක්ඛුපසාදෙසු කිස්මිංචි නඝට්ටෙන්තීති නවත්තබ්බානි. තෙසු පන යදෙව එකං චක්ඛු ඉමිස්සා වීථියා යථාරහං වත්ථුභාවං ද්වාරභාවඤ්ච සාධෙති. යත්ථච ඝට්ටිතං රූපං ආරබ්භ අයං වීථි පවත්තති. එතදෙව කිච්ච සාධනං නාම හොති. යං මජ්ඣිමායුකන්ති වදන්ති, ඉතරානි පන මොඝ වත්ථූනිනාම හොන්ති, යානිමන්දායුකානීතිඅමන්දායුකානීතිච වදන්ති. තානිපන යථාවුත්ත කිච්ච සාධනතො පුරිමානි පච්ඡිමානීති දුවිධානි හොන්ති, තදුභයානිපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිතිභාවෙන ලබ්භමානානි අට්ඨචත්තාලීසමත්තානි වෙදිතබ්බානීති. අවසෙසානි පන තතො පුරිමතරානි පච්ඡිමකරානිච ලද්ධඝට්ටනානිපි වත්ථුද්වාරකිච්චසිද්ධිභාවෙ අනාසඞ්කිතබ්බත්තා ඉධ නගහිතානීති. එත්ථ සියා ඉමාය වීථියා උප්පත්තිසමයෙ සො පුග්ගලො අහං ඉදං නාම පස්සාමීති ජානාති, න ජානාතීති. නජානාති. කදා පන ජානාතීති. සල්ලක්ඛණවීථියා පවත්තමානාය. තථා හි සබ්බපථමං චක්ඛුද්වාරවීථි පවත්තති. තතො තදනුවත්තිකා මනොද්වාරවීථි. තතො සමුදායගාහිකා. තතො වණ්ණසල්ලක්ඛණා. තතො වත්ථුගාහිතා. තතො වත්ථුසල්ලක්ඛණා තතො නාමගාහිකා. තතො නාමසල්ලක්ඛණාති. තත්ථ වණ්ණසල්ලක්ඛණාය පවත්තමානාය අහං නීලවණ්ණං පස්සාමීතිආදිනා වණ්ණං සල්ලක්ඛෙති. වත්ථුසල්ලක්ඛණාය සණ්ඨානං සල්ලක්ඛෙති. නාම සල්ලක්ඛණාය නාමං සල්ලක්ඛෙතීති. ඉති තංතං සල්ලක්ඛණවීථි යා පවත්තමානායඑව තංතංපස්සාමීති ජානාතීති. එත්ථච අලාතචක්කස්ස ගාහිකාවිය පුරිමාහි ද්වීහි වීථීහි පුනප්පුනං ගහිතානං රූපානං සමුදායතො ගාහිකා තතීයා මනොද්වාරවීථි සමුදාය ගාහිකානාම, න හි සමුදායගහණෙන විනා පරිබ්යත්තවණ්ණගහණං සම්භවතීති. යාව තදාරම්මණුප්පාදා පන අප්පහොන්තාතීතකන්ති ද්වික්ඛත්තුං යාව තදාරම්මණුප්පාදා පවත්තිතුං අප්පහොන්තං හුත්වා අතීතද්වත්තිචිත්තක්ඛණිකං. යස්ස හි ද්වෙවා තීණිවා චිත්තක්ඛණානි අතීතානි හොන්ති. තං යාව තදාරම්මණුප්පාදා පවත්තිතුං නප්පහොති න සක්කොති. එවං අප්පහොන්තං හුත්වා අතීතකන්ති අත්ථො. අපාතමාගතන්ති චක්ඛුද්වාරෙ මනොද්වාරෙච ආපාතං ආගතං. නත්ථි තදාරම්මණුප්පාදොති එත්ථ යස්ස තීණි චිත්තක්ඛණානි අතීතානි හොන්ති. තස්ස චුද්දස චිත්තක්ඛණායුකාවසෙ සස්ස ආරම්මණස්ස සත්තමජවනෙන සහෙව නිරුද්ධත්තා තස්මිං නත්ථි තදාරම්මණුප්පාදොති යුත්තමෙතං. න හි එකාවජ්ජනවීථියං චිත්තානි ධම්මවසෙන විය කාලවසෙනාපි නානාරම්මණානි ඉච්ඡන්ති අට්ඨකථාචරියාති. යස්ස පන ද්වෙ චිත්තක්ඛණානි අතීතානි. තස්මිං සත්තමජවනතො පරං එකචිත්තක්ඛණායුකාවසෙසෙ ආරම්මණෙ එකෙන තදාරම්මණෙන උප්පජ්ජිතබ්බන්ති චෙ.න. න හි තාදිසං නිරොධා සන්නං ආරම්මණං එකවාරංපි තදාරම්මණුප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං සක්කොතීති. තථා හි මහාඅට්ඨකථායං විපාකුද්ධාරෙ චිත්තප්පවත්තිගණනායං තදාරම්මණානි ද්වෙති ද්වෙඑව තදාරම්මණ වාරා ආගතාති.

යං පන විභාවනියං

‘‘ද්වික්ඛත්තුමෙව හි තදාරම්මණුප්පත්ති පාළියං නියමිතා’’ති වුත්තං. තත්ථ පාළියන්ති අට්ඨකථාතන්තිං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. න හි සා නාම පාළි අත්ථි, යත්ථ ද්වික්ඛත්තුං තදා රම්මණුප්පත්ති නියමිතාති.

මජ්ඣිමභාණකාපන තදාරම්මණං එකංපි ඉච්ඡන්ති. සඞ්ගහකාරෙන පන තං පටිසිද්ධන්ති ඉධපි තං ථෙරෙන පටික්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යදි එවං කස්මා පරමත්ථවිනිච්ඡයෙ සකිංද්වෙවා තදාලම්බන්ති ථෙරෙන වුත්තන්ති. මජ්ඣිමභාණකානං මතෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බන්ති. ආචරියානන්දත්ථෙරො පන එකංපි ඉච්ඡතියෙව. යථා හි ආගන්තුකභවඞ්ගං එකං පවත්තති. තථා තදාරම්මණංපි එකං නපවත්තතීති නසක්කා වත්තුං. යඤ්ච චිත්තප්පවත්තිගණනායං තදාරම්මණානි ද්වෙති වුත්තං. තංපි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තන්ති, න නසක්කා වත්තුන්ති. යාව ජවනුප්පාදාපි පවත්තිතුං අප්පහොන්තාතීතකන්ති සම්බන්ධො. යස්ස හි ආරම්මණස්ස චත්තාරි පඤ්ච ඡ සත්ත අට්ඨනව වා චිත්තක්ඛණානි අතීතානි හොන්ති. තං යාව ජවනුප්පාදා පවත්තිතුං නප්පහොති. එවං අප්පහොන්තං හුත්වා අතීතකන්ති අත්ථො. ජවනංපි අනුප්පජ්ජිත්වාති ජවනස්සපි අනුප්පජ්ජනතො. අයඤ්හි ත්වාපච්චයො භාවත්ථෙඑව දට්ඨබ්බො. න කත්තුඅත්ථෙ. කස්මා. අත්තනො පධානක්රියාය සමානකත්තුකතාය අභාවතොති.

[131] විභාවනියං පන

‘‘හෙතුම්හිචායං ත්වාපච්චයො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි බාහිරත්ථභූතො හෙතුඅත්ථො කිතකපච්චයානං විසයො හොතීති. තස්මා ඉධ භාවත්ථෙඑව ත්වාපච්චයො. තතොච හෙතුඅත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති දට්ඨබ්බං. එතෙන යා ලක්ඛණෙ හෙතුම්හිචමානන්තපච්චයානංපි පවත්ති කත්ථචි වුත්තා. සාපිපටික්ඛිත්තා හොති. නහි බාහිරත්ථභූතා ලක්ඛණහෙතුයො තෙසං විසයා හොන්තීති. එත්ථච යස්ස ආරම්මණස්ස නවචිත්තක්ඛණානි අතීතානි හොන්ති. තස්ස අවසෙස අට්ඨචිත්තක්ඛණා යුකස්ස දුතීය වොට්ඨබ්බනෙන සහෙව නිරුද්ධත්තා තස්මිං ජවනංපි අනුප්පජ්ජිත්වාති යුත්තමෙතං. කාරණං වුත්තමෙව. යස්ස පන චත්තාරි.ල. අට්ඨවා චිත්තක්ඛණානි අතීතානි. තස්මිං ජවනෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බන්ති චෙ.න. අවසෙසඡචිත්තක්ඛණායුකංපි හි ආරම්මණං ජවනුප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං න සක්කොති. ජවනඤ්හි උප්පජ්ජමානං සත්තක්ඛත්තුං පවත්තිතුං පහොනකෙ ආරම්මණෙ එව උප්පජ්ජති. පකතිනියාමෙන ජවනස්ස සත්තක්ඛත්තු පරමතාය සම්භවතොති. එත්ථ පන යථා විසඤ්ඤිකාල මුච්ඡාකාල මරණකාලෙසු වත්ථුස්ස අවිසදතාය දුබ්බලතා යච ජවනං ඡපඤ්චවාරෙපි පවත්තති. තථා පකතිකාලෙපි ආරම්මණස්ස දුබ්බලභාවෙ සති ඡපඤ්චවාරෙපි පවත්තතියෙවාති. ද්වත්තික්ඛත්තුන්ති ද්වික්ඛත්තුංවා තික්ඛත්තුංවා. තථා හි අට්ඨකථායං වොට්ඨබ්බනෙ ඨත්වා එකංවා ද්වෙවා චිත්තානි පවත්තන්ති. තතො ආසෙවනං ලභිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා පුන භවඞ්ගං ඔතරතීති වුත්තං. එත්ථ හි තතො ආසෙවනං ලභිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වාති එතෙන තතීයස්ස වොට්ඨබ්බනස්ස පවත්තිං දස්සෙති. ඉතරථා එකංවා ද්වෙවා චිත්තානි පවත්තන්ති. තතො භවඞ්ගං ඔතරතීති වුත්තං සියාති. එකංවාති පන වාචා සිලිට්ඨමත්තං දට්ඨබ්බං. යථා දිරත්ත තිරත්තංති. අථවා, තතොති එකචිත්තතොවා ද්විචිත්තතොවාති අත්ථො. තත්ථ පථමෙන ද්වික්ඛත්තුං දුතීයෙන තික්ඛත්තුං වොට්ඨබ්බනස්ස උප්පත්ති වුත්තා හොතීති. ආසෙවනං ලභිත්වාති ඉදං පන උපචාරවචනමත්තං දට්ඨබ්බං. න හි වොට්ඨබ්බනස්ස ආසෙවනතා පට්ඨානෙ වුත්තාති. ආචරියානන්දත්ථෙරෙන පනෙත්ථ වොට්ඨබ්බනතො පරං චතුපඤ්ච චිත්තක්ඛණාවසෙසෙ ආරම්මණෙ චතුපඤ්චජවනුප්පත්තියා එව පරිත්තාරම්මණවාරො ඉච්ඡිතො. න වොට්ඨබ්බන පරියොසානවසෙන. පට්ඨානෙහි භවඞ්ගං ආවජ්ජනාය අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො ත්වෙවවුත්තො. න පන වුත්තො ආවජ්ජනා භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති. යථා ච මුච්ඡාමරණකාලෙසු වත්ථුදුබ්බලතාය ඡ පඤ්චජවනවාරා ඉච්ඡිතබ්බා. තථා ඉධපි ආරම්මණදුබ්බලතායාති න න සක්කා වත්තුන්ති. එත්ථ ච සන්තීරණතො පරං එකචිත්තක්ඛණා වසෙසෙ ආරම්මණෙ එකං වොට්ඨබ්බනං ද්විචිත්තක්ඛණාවසෙසෙ ද්වෙ තදුත්තරි තීණීති යුත්තං සියා. එතරහි පන ද්විවොට්ඨබ්බනිකා ඡපරිත්තාරම්මණවීථියොති වොට්ඨබ්බනිකා පඤ්චාති යොජෙසුං. එවං සන්තෙ කීදිසෙ පරිත්තාරම්මණෙ ද්විවොට්ඨබ්බනිකා, කීදිසෙ තිවොට්ඨබ්බනිකාති විචාරෙතබ්බා සියුන්ති. යං පන ආරම්මණං ද්වත්තික්ඛත්තුංවොට්ඨබ්බනුප්පත්තියා අප්පහොනකං හොති. තං ආවජ්ජනප්පත්තියාපි පච්චයො න හොතීති වුත්තං තත්ථ භවඞ්ගචලනමෙව හොති. නත්ථි වීථිචිත්තුප්පාදොති. තත්ථ භවඞ්ගචලනමෙවාති ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගස්ස චලනමත්තමෙව හොති. ඉච්චෙවං චක්ඛුද්වාරෙති ඉති එවං යදි එකචිත්තක්ඛණාතීතකං රූපාරම්මණං චක්ඛුස්ස අපාතමාගච්ඡතීතිආදිනා වුත්තනයෙන චක්ඛුද්වාරෙ චතුන්නං වාරානං වසෙන චතුධා විසයප්පවත්ති වෙදිතබ්බා, තථා සොතද්වාරාදීසු චාතියොජනා. සබ්බථාපි චතුධා වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. අතිපරිත්තාරම්මණංපි ආපාතාගතමත්තෙන මොඝවාරස්ස ආරම්මණංනාම හොති. න ආරම්මණකරණවසෙන. ඉතරානි පන උභයථාපි ඉතරෙසං වාරානං ආරම්මණානිනාම හොන්තීති වුත්තං චතුන්නං වාරානං යථාක්කමං ආරම්මණභූතාති.

විභාවනියං පන

ආරම්මණභූතාති ඉමස්ස අතිපරිත්තාරම්මණං සන්ධාය පච්චයභූතාති අත්ථො වුත්තො. තඤ්හි මොඝවාර පඤ්ඤා පනාය පච්චයො හොතීති.

පඤ්චද්වාරෙවීථිචිත්තානි යථාරහං කිච්චවසෙන සත්තෙව. චිත්තුප්පාදා චිත්තානං උප්පත්තිඛණවසෙන චතුද්දස. විත්ථාරා චිත්තසරූපවිත්ථාරතො චතුපඤ්ඤාසාති යොජනා. එත්ථාති පරිත්තජවනවාරෙ.

137. මනොද්වාරෙ පන ආරම්මණධම්මා පරිත්තඛණාපි අතීතානාගතාපි කාලවිමුත්තාපි ආපාතං ආගච්ඡන්තියෙව. තස්මා තත්ථ එකචිත්තක්ඛණාතීතානිවා බහුචිත්තක්ඛණාතීතානිවා ඨිතිප්පත්තානෙව ආපාතමාගච්ඡන්තීති ඉදං විධානං නත්ථීති වුත්තං මනොද්වාරෙපන යදිවිභූතමාලම්බණං ආපාතමාගච්ඡතීති. තත්ථ මනොද්වාරෙති සුද්ධමනොද්වාරෙ. චක්ඛාදීසු හි ඝට්ටනෙන සහෙව යත්ථ අපාතමාගච්ඡති. තං මිස්සකද්වාරන්ති වුච්චති. ඉධ පන සුද්ධමෙවා ධිප්පෙතන්ති. තංපි පඤ්චද්වාරානුබන්ධකං විසුං සිද්ධන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ යථා ඝණ්ඩෙ දණ්ඩකෙන එකවාරං පහටෙ ඝණ්ඩසරීරභූතා රූප කලාපා චිරංපි කාලං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙත්වා අනුරවසද්දසන්තානං පවත්තෙන්ති. තථා පඤ්චද්වාරෙ ආරම්මණෙන එකවාරං ඝට්ටිතෙ පඤ්ච ද්වාරිකවීථියා නිරුද්ධායපි අතීතං පඤ්චාලම්බණං මනොද්වාරෙ යථා පාතාගතමෙව හුත්වා අනෙකසහස්සානිපි මනොද්වාරිකවීථිචිත්ත සන්තානානි පවත්තෙතියෙව. තෙසං පන ද්වාරභූතං භවඞ්ගසන්තානං අනුබන්ධකංනාම හොති. තානිච චිත්තානි අනුබන්ධකවීථිචිත්තානිනාම හොන්ති. යත්ථ පන පඤ්චද්වාරඝට්ටනා නුබන්ධභාවෙන විනා කෙවලං තථා තථා ඡළාරම්මණධම්මා ආපාතං ආගච්ඡන්ති. තං විසුං සිද්ධං නාම හොති. කථං පන තස්මිං විසුං සිද්ධෙ මනොද්වාරෙ ආරම්මණ ධම්මා ආපාතං ආගච්ඡන්තීති. වුච්චතෙ. දිට්ඨතො දිට්ඨසම්බන්ධතො සුතතො සුතසම්බන්ධතො සද්ධාය රුචියා ආකාරපරිවිතක්කෙන දිට්ඨිනිජ්ඣානඛන්තියා නානාකම්මබලෙන නානාඉද්ධිබලෙන ධාතුක්ඛොත වසෙන දෙවතොපසංහාරවසෙන අනුබොධවසෙන පටිවෙධවසෙනාති එවමාදීහි කාරණෙහි ආපාතං ආගච්ඡන්තීති. තත්ථ දිට්ඨංනාම පුබ්බෙ පඤ්චහිද්වාරෙහි ගහිතං පඤ්චාලම්බණං. තංපි කාලන්තරෙ කාරණලාභෙ සති සුද්ධෙ මනොද්වාරෙ ආපාතං ආගච්ඡතියෙව. දිට්ඨසම්බන්ධංනාම දිට්ඨසදිසං වුච්චති. පුබ්බෙ හි කිඤ්චි දිස්වා අඤ්ඤං යංකිඤ්චි අනුමානෙන්තස්ස අදිට්ඨංපි තංසදිසං අතීතංපි අනාගතංපි පච්චුප්පන්නංපි බහුආපාතං ආගච්ඡතියෙව. සුතංනාම පරතො සුත්වා ගහිතං ඡළාරම්මණං. තං පන මහාවිසයං හොති. සබ්බඤ්ඤුදෙසනං සුත්වා ගහිතං න කිඤ්චි අනාරම්මණංනාම අත්ථීති. සුතසම්බන්ධංනාම සුතසදිසං. සද්ධානාම පරස්ස සද්දහනා. රුචිනාම අත්තනො මති. ආකාර පරිවිතක්කො නාම අත්ථච්ඡායං බ්යඤ්ජනච්ඡායං කාරණච්ඡායඤ්ච නිස්සාය තථා තථා පරිවිතක්කනං. දිට්ඨිනිජ්ජානඛන්තිනාම පඤ්ඤායවා අත්තනො ලද්ධියාවා පුනප්පුනං උපපරික්ඛිත්වා එවමෙවාති සන්නිට්ඨානං පාපෙත්වා ගහණං. සෙසං පාකටමෙව. එත්ථච අනන්තරූපනිස්සය පච්චයභාවොනාම චිත්තසන්තානස්ස මහාවිප්ඵාරො හොති. සකිංපි ආරම්මණං සුට්ඨු ආසෙවිත්වා නිරුද්ධකාලතො පට්ඨාය වස්සසතෙපි වස්සසහස්සෙපි භවන්තරෙපි තංආරම්මණං පටිච්ච භවඞ්ග චලනස්ස පච්චයො හොති. චිත්තඤ්චනාම දිට්ඨාදීහි යථාවුත්තකාරණෙහි සංවද්ධිතං මහාවිප්ඵාරං හොති. කිඤ්චි නිමිත්තං ලභිත්වා එකස්මිං ඛණෙ අනෙකසහස්සෙසුපි දිට්ඨාදීසු ආරම්මණෙසු ඵරමානං පවත්තති. තෙහිච කාරණෙහි නිච්චං චොදීයමානං චිත්තසන්තානං කායගෙලඤ්ඤාදිකෙ චිත්තදුබ්බලපච්චයෙ අසති නිච්චකාලංපි භවඞ්ගතො වුට්ඨාතුං අජ්ඣාසයයුත්තං හොති. න හි චිත්තංනාම අවිභූතෙ ආරම්මණෙ රමති. විභූතෙඑව රමති. තස්මා භවඞ්ගසම්පයුත්තො මනසිකාරො පුනප්පුනං භවඞ්ගං චාලෙත්වා ලද්ධපච්චයෙසු ආරම්මණෙසු පුනප්පුනං ආවජ්ජනං නියොජෙතියෙව. තදා තානි ආරම්මණානි තදභිනින්නාකාර පවත්තමනසිකාර සම්පයුත්තස්ස භවඞ්ග චිත්තස්ස ආපාතං ආගච්ඡන්ති. න හි අඤ්ඤං ආරම්මණං ගහෙත්වා පවත්තමානස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණන්තරෙ අභිනින්නාකාරොනාම නත්ථීති සක්කා වත්තුන්ති. තදාරම්මණපාකානි පවත්තන්තීති ඉදං කාමසත්තවසෙන වුත්තං. රූපාරූපසත්තානං පන විභූතාරම්මණෙපි තදාරම්මණුප්පාදො නත්ථියෙව. යථා චෙත්ථ. එවං පඤ්චද්වාරෙපි රූපසත්තානං අතිමහන්තාරම්මණෙසු තදාරම්මණුප්පාදො නත්ථීති. අවිභූතෙ පනා ලම්බණෙ ජවනාවසානෙ භවඞ්ගපාතොව හොතීති ඉදඤ්ච උක්කට්ඨ පරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඤාණවිභඞ්ගට්ඨකථායං පන ද්වත්තික්ඛත්තුං වොට්ඨබ්බනප්පවත්තිවසෙන අවිභුතෙ ආලම්බණෙ වොට්ඨබ්බනවාරොපි ආගතො. යොච පඤ්චද්වාරෙභවඞ්ගචලනමත්තවසෙන මොඝවාරො නාම චතුත්ථො වාරො වුත්තො. සොපි ඉධ ලද්ධුං වට්ටතියෙව. සුද්ධමනොද්වාරෙපි හි ආරම්මණෙ ආපාතමාගතෙ වීථිචිත්තං අනුප්පජ්ජිත්වා ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගෙ චලිතෙ නිවත්තනකවාරානං පමාණං නභවිස්සතියෙව, විසයෙච ආපාතාගතෙ භවඞ්ගෙච චලිතෙ සති විසයප්පවත්තිනාම න න හොතීති. ඉති ඉමස්මිං මනොද්වාරෙපි තදාරම්මණ ජවන වොට්ඨබ්බන මොඝවාර සඞ්ඛාතානං චතුන්නං වාරානං යථාක්කමං ආරණභූතා විසයප්පවත්ති චතුධා වෙදිතබ්බාති. තත්ථ තදාරම්මණවාරස්ස ආරම්මණභූතා අභිවිභූතානාම ජවන වාරස්ස විභූතානාම. වොට්ඨබ්බනවාරස්ස අවිභූතානාම. මොඝවාරස්ස ආරම්මණභූතා අතිඅවිභූතානාමාති යොජෙතබ්බා.

එත්ථච ආරම්මණස්සවා චිත්තස්සවා අතිබලවතාය අභිවිභූතතා වෙදිතබ්බා. දුබ්බලෙපි හි චිත්තෙ පථවිපබ්බතාදිවසෙන අතිබලවන්තං ආරම්මණං අතිවිභූතංනාම හොති. අතිබලවන්තෙ ච චිත්තෙ අතිසුඛුමංපි නිබ්බානං අතිවිභූතංනාම හොතීති. එවං සෙසෙසුපීති. වාරභෙදො පනෙත්ථ අනුබන්ධකො, විසුං සිද්ධොති දුවිධො. තත්ථ අනුබන්ධකො චක්ඛුද්වාරානුබන්ධකාදිවසෙන පඤ්චවිධො. එකෙකස්මිඤ්චෙත්ථ අතීතගහණං, සමුදාය ගහණං, වත්ථුගහණං, නාමගහණන්ති චත්තාරො චත්තාරො වාරා. තෙසුච තදාරම්මණවාරාදයො යථාරහං යොජෙතබ්බා. විසුං සිද්ධො පන දිට්ඨ වාරො, දිට්ඨසම්බන්ධවාරො, සුතවාරො, සුතසම්බන්ධවාරො, විඤ්ඤාතවාරො, විඤ්ඤාතසම්බන්ධවාරොති ඡබ්බිධො හොති. එත්ථච සද්ධා රුචි ආකාර පරිවිතක්කාදි වසෙන පවත්තවාරා විඤ්ඤාතවාරො, විඤ්ඤාත සම්බන්ධවාරොති වුත්තාති දට්ඨබ්බා. අට්ඨසාලිනියං පන සද්ධාරුචියාදිව සෙනගහිතං ආරම්මණං තථාපි හොති. අඤ්ඤථාපි හොති. තස්මා අට්ඨකථායං න ගහිතන්ති වුත්තං. තථාවා හොතු අඤ්ඤථාවා. වීථිචිත්තපවත්තියා සති ගහෙතබ්බමෙව. තත්ථ එකෙකස්මිංවාරෙ තදාරම්මණවාරාදිවසෙන චත්තාරො චත්තාරො වාරා. තෙසුච කාම මහග්ගතා නුත්තර පඤ්ඤත්ති වසෙන පච්චුප්පන්නාතීතානාගතකාල විමුත්තවසෙනච ආරම්මණධම්මා යථාරහං යොජෙතබ්බාති. එතරහි පන අතීතභවඞ්ගවසෙන තදාරම්මණවසෙන ච වාරභෙදං කප්පෙන්ති. තත්ථ අතීතභවඞ්ගවසෙන වාරභෙදකප්පනං නිරත්ථකං. න හි මනොද්වාරෙ පඤ්චද්වාරෙ විය ආරම්මණානං ඛණවසෙන බලව දුබ්බලතා සම්භවො අත්ථි. තදා අවිජ්ජමානානංපි අතීතානාගතානං කාලවිමුත්තානඤ්ච තත්ථ ආපාතාගමනතොති. එත්ථ සියා, එකාවජ්ජනවීථියා ආරම්මණංනාම ධම්මතොච කාලතොච අභින්න මෙව ඉච්ඡන්ති අට්ඨකථාචරියා. ඉමෙච සත්තා තං තං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස චිත්තං ජානන්තියෙව. පරචිත්තවිදුනියො පන දෙවතා ආකාරසල්ලක්ඛණෙන විනාපි ජානන්ති. තත්ථ පච්චුප්පන්නං පරස්ස චිත්තං ජානනකාලෙ ආවජ්ජනං භාවයං පරස්ස චිත්තං අත්තනා සහුප්පන්නං. තං වා ආවජ්ජති. උදාහු පරතො තං තං ජවනෙන සහුප්පන්නංවා. ජවනානිච යං ආවජ්ජනෙන සහුප්පන්නං තං වා ජානන්ති, පච්චෙකං අත්තනා සහුප්පන්නංවාති. කිඤ්චෙත්ථ, යදි තාව ආවජ්ජනෙන සහුප්පන්නං ආවජ්ජති ජානන්තිච. එවං සති ධම්මතො අභින්නං හොති. කාලතො භින්නං. තඤ්හි චිත්තං ආවජ්ජනස්ස පච්චුප්පන්නං හොති. ජවනානං පන අතීතන්ති. අථ පච්චෙකං අත්තනා සහුප්පන්නං ආවජ්ජති ජානන්තිච. එවඤ්ච සති කාලතො අභින්නං හොති. ධම්මතො භින්නමෙව. අථපි යං පච්චෙකං සහුප්පන්නං ජානන්ති. තදෙව ආවජ්ජති. එවංපි භින්නමෙව හොතීති. එත්ථ අට්ඨකථායං තාව යං ආවජ්ජනෙන සහුප්පන්නං. තදෙව ආවජ්ජති ජානන්තිචාති ධම්මතො අභින්නං වත්වා තං චිත්තං නිරුද්ධංපි අද්ධාවසෙන සන්තතිවසෙනච ගහිතං ජවනානංපි පච්චුප්පන්නමෙව හොතීති විනිච්ඡිතං. ආචරියානන්දමතෙන පන පරස්ස තං තං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තං තං අධිප්පායජානනකාලෙ ආවජ්ජනජවනානි පච්චෙකං අත්තනා සහුප්පන්නං චිත්තං ආවජ්ජති ජානන්ති ච. න චෙත්ථ ධම්මතො කාලතොච භින්නංනාම හොති. සබ්බෙසංපි හි ආරම්මණං චිත්තමෙව හොති පච්චුප්පන්නඤ්චාති. නච ජවනානි නිරාවජ්ජනානිනාම හොන්ති. ආවජ්ජනෙනපි හි චිත්තන්තෙව ආවජ්ජිතං හොති. ජවනානිච චිත්තන්තෙව ජානන්තීති. යදි පන ආවජ්ජනෙ න චිත්තන්ති ආවජ්ජිතෙ ජවනානි රූපන්ති ජානන්ති. රූපන්තිවා ආවජ්ජිතෙ චිත්තන්ති ජානන්ති, නීලන්තිවා ආවජ්ජිතෙ පීතන්ති ජානන්ති. එවං සති ජවනානි ධම්මතො නිරාවජ්ජනානි නාම හොන්ති. තථා අතීතන්ති ආවජ්ජිතෙ පච්චුප්පන්නන්ති. එවඤ්ච සති තානි කාලතො නිරාවජ්ජනානිනාම හොන්තීති. යස්මා ච අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති පට්ඨානෙ වුත්තො. තස්මා ඉධ ඛණවසෙනෙව පච්චුප්පන්නං වත්තුං යුත්තං. න අද්ධාසන්තති වසෙනාති. ඉතරථා සබ්බ වීථිචිත්තවාරෙසුපි ආරම්මණානං අතීතාදිභාවො අද්ධාසන්තතිවසෙනෙව වත්තබ්බො සියාති. ගාථායං තීණෙවාති කිච්චවසෙන තීණි එව. චිත්තුප්පාදා දසෙරිතාති චිත්තුප්පත්තික්ඛණවසෙන දස ඊරිතානි කථිතානි. විත්ථාරෙනාති චිත්තසරූපවිත්ථාරෙන. එත්ථාති මනොද්වාරෙ. එකචත්තාලීසාති පඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතූහි වජ්ජිතානං කාමාවචරචිත්තානං වසෙන එකචත්තාලීසං. එත්ථාති පරිත්තජවනවාරෙ. [පරිත්තවාරො]

138. විභූතාවිභූතභෙදො නත්ථි එකං විභූතමෙව ලබ්භතීති අධිප්පායො. න හි අවිභූතෙ ආරම්මණෙ අප්පනානාම සම්භවතීති. තථා තදාරම්මණුප්පාදොච නත්ථි. න හි අතිසන්තතරං අප්පනාජවනං තදාරම්මණං අනුබන්ධතීති. තත්ථ හි ඡබ්බීසති මහග්ගත ලොකුත්තර ජවනෙසු යංකිඤ්චි ජවනං අප්පනාවීථිමොතරතීති සම්බන්ධො. ඤාණරහිතං ද්විහෙතුකජවනං අථිරසභාවත්තා අප්පනාය අනන්තරූපනිස්සයො නහොතීති වුත්තං ඤාණසම්පයුත්ත කාමාවචරජවනානමට්ඨන්නන්ති. පරිකම්මොපචාරානුලොමගොත්රතුනාමෙනාති එත්ථ ඉන්ද්රියසමතාදීහි පරිතොභාගෙහි අප්පනා කරීයති සජ්ජීයති එතෙනාති පරිකම්මං. අප්පනං උපෙච්ච චරතීති උපචාරො. සමීපචාරොති අත්ථො. සමීපචරණඤ්චෙත්ථ ආසන්නෙකාලෙ අප්පනාවහසමත්ථභාවෙන දට්ඨබ්බං. යස්ස පවත්තියා අචිරං කාලං අප්පනා සම්භවො හොතීති. අනුලොමන්ති අප්පනාපවත්තියා පච්චනීකධම්මවිධමනෙන අප්පනාය අනුකූලං අප්පනාහිතං අප්පනා වහන්තිච්චෙව අත්ථො, යස්ස පවත්තියා අප්පනා විබන්ධකො පච්චනී කොනාම නත්ථීති. ගමීයති බුජ්ඣීයති අත්ථො එතෙනාතිවො. අභිධානං බුද්ධිච. තං දුවිධංපි ගවං තායති රක්ඛතීති ගොත්තං. පරිත්ත ජාතිසඞ්ඛාතො අන්වයො. ගොත්තං අභිභුය්යති ඡිජ්ජති එත්ථාති ගොත්රභු. එත්ථ ච චත්තාරිපි ජවනානි පරිකම්මජවනානීති වා උපචාරජවනානිතිවා අනුලොමජවනානීතිවා වුච්චන්තියෙව. ගොත්රභූති පන පච්ඡිමස්සෙව නාමං. ඉධ පන චතුන්නංපි නාමානං සඞ්ගහණත්ථං පරිකම්මො පචාරානුලොම ගොත්රභුනාමෙනාති එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච කත්වා කස්මා පථමමෙව පරිකම්මංනාම. නනු ඉතරානිපි අප්පනං පරිසඞ්ඛරොන්තියෙවාති එවමාදිකා චොදනා අනොකාසා හොතීති. චතුක්ඛත්තුං තික්ඛත්තුමෙවවාති චතුක්ඛත්තුමෙවවා තික්ඛත්තුමෙවවා. තත්ථ පථමෙන එව සද්දෙන පඤ්චමං ගොත්රභුසම්භවො පටික්ඛිත්තො හොති. තදා හි ජවනං පතිතංනාම හොති. පවෙධති කම්පති. කාමගොත්තං අභික්කමිත්වා උපරිභූමන්තරප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං න සක්කොතීති. දුතීයෙන දුතීයං ගොත්රභු සම්භවො පටික්ඛිත්තො හොති. තදා හි අලද්ධාසෙවනං අනුලොමං අත්තනො අනන්තරෙ චිත්තං ගොත්රභුභාවං පාපෙතුං න සක්කොතීති. එතෙනෙව පඤ්චමතො පරං චතුත්ථතොච ඔරං අප්පනාය අසම්භවො සාධිතො හොතීති. වාසද්දෙන පන මන්දපඤ්ඤස්ස චතුක්ඛත්තුමෙව. න තික්ඛත්තුං. තික්ඛපඤ්ඤස්ස තික්ඛත්තුමෙව. න චතුක්ඛත්තුන්ති දස්සිතං හොති. අට්ඨසාලිනියං පන මන්දමජ්ඣිම මහාපඤ්ඤවසෙන තිධා භින්දිත්වා පඤ්චක්ඛත්තුංපි පරිකම්මජවනානං උප්පත්ති අනුඤ්ඤාතා විය දිස්සති. ඉතරට්ඨකථාසු පන සුට්ඨු විචාරෙත්වා පටිසිද්ධත්තා සා න ගහෙතබ්බාවාති.

යං පන විභාවනියං

‘‘ඡට්ඨං සත්තමං භවඞ්ගස්ස ආසන්නභාවෙන පපාතාසන්නපුරිසො විය අප්පනාවසෙන පතිට්ඨාතුං න සක්කොතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ භවඞ්ගස්ස ආසන්නභාවෙනාති භවඞ්ගභාවස්ස ආසන්න භාවෙනාති අත්ථො. පඤ්චමජවනතො හි පට්ඨාය ජවනසන්තානං අනුපුබ්බෙන පරික්ඛීණජවං හොති. භවඞ්ගභාවත්ථාය පරිණමතීති. එවඤ්ච කත්වා පපාතාසන්නපුරිසොපමාපි උපපන්නා හොතීති. නිරුද්ධානන්තරමෙවාති නිරුද්ධෙ අනන්තරමෙවාති පදච්ඡෙදො. කස්ස අනන්තරන්ති, අඤ්ඤස්ස අසුතත්තා නිරුද්ධස්සාති අත්ථතො ලද්ධමෙවාති. යස්මා පන අප්පනානාම උප්පජ්ජමානා චතුත්ථතොවා පඤ්චමතොවා පට්ඨාය උප්පජ්ජති. න ඡට්ඨතොවා සත්තමතොවා. සාහි වසීභූතාපි චතුත්ථ පඤ්චමෙසු උප්පත්තිං අලභමානා සබ්බසො නුප්පජ්ජතියෙව. ලභමානා පන දිවසංපි නිරන්තරං පවත්තතියෙව. තස්මා චතුත්ථංවා පඤ්චමංවාති ඉදං ආදිමත්තනියමනත්ථං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව හි අප්පනාවීථිමොතරතීති ච තතොපරං අප්පනාවසානෙ භවඞ්ගපාතොව හොතීති ච වක්ඛතීති. යදි පන පඤ්චමතො පට්ඨාය ජවනං පතිතං නාම හොති. එවං සති කස්මා තතො පට්ඨාය පතනඛෙත්තෙ අප්පනාජවනං පවත්තතීති. වුච්චතෙ, හත්ථෙ ථපිතලෙඩ්ඩුස්ස පතනඛෙත්තංනාම හත්ථතො මුත්තමත්තෙ හොති. එවං සන්තෙපි හත්ථබලෙන ඛිපිතං ලෙඩ්ඩු දූරංපි ගච්ඡතියෙව. එත්ථ ච ලෙඩ්ඩුස්ස ජවොනාම හත්ථජවමූලකො හොති. හත්ථජවොච සරීරබලමූලකො. තත්ථ ලෙඩ්ඩු විය අප්පනාජවනං දට්ඨබ්බං. ලෙඩ්ඩුස්ස පතනඛෙත්තං විය චතුත්ථතො පච්ඡාකාලො. හත්ථජවොවිය ගොත්රභුජවො. සරීරබලං විය පුරිමානං පරිකම්මජවනානං බලං දට්ඨබ්බං. උත්තානසෙය්යස්ස බාලදාරකස්ස බලං විය ආදිකම්මිකවීථියං කාමජවනානං බලං. වුද්ධිපත්තස්ස පුරිසස්සබලං විය සමාපත්තිවීථියං කාමජවනානං බලං. යථා ච බාලදාරකෙන ඛිත්තං ලෙඩ්ඩු හත්ථතො මුත්තමත්තෙපි පතති. එවං ආදිකම්මිකවීථියං අප්පනාජවනං එකවාරං ජවිත්වා පතති. යථාවුද්ධිපත්තෙන ඛිත්තං ලෙඩ්ඩු පතනඛෙත්තෙපි අපතිත්වා දූරංපි දූරතරංපි ගච්ඡති. තථා සමාපත්තිවීථියං අප්පනාජවනං චිරංපි චිරතරංපි පවත්තතීති. මූලටීකායං පන අප්පනාජවනං පතනඛෙත්තෙ පවත්තංපි භූමන්තරපත්තියාවා ආරම්මණන්තරලද්ධියාවා පතිතංනාම නහොතීති වුත්තං. එත්ථ සියා, කස්මා පඤ්චමතො පට්ඨාය ජවනං පතිතන්ති වුත්තං. නනු අපති තත්තා එව සුට්ඨු බලවභාවතො සත්තමජවනචෙතනා සීඝං අනන්තරෙ භවෙ විපාකදායිනීච ආනන්තරියකම්මඤ්ච හොති. මජ්ඣෙ පඤ්චචෙතනා තථා බලවභාවාභාවතො චිරෙන තතීයභවාදීසු විපාකදායිනීච හොන්ති, අනන්තරියභාවඤ්ච න ගච්ඡන්තීති. නඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. යදි හි සීඝං විපාකදානතාය බලවතීනාම සියා. එවංසති පඨමචෙතනා සබ්බබලවතීනාම සියා. සා හි ඉමස්මිංයෙව භවෙ විපාකං දෙතීති. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං. එක වස්සජීවීනං තිණරුක්ඛානං පරිණාමොවිය පථමචෙතනාය පරිණාමො දට්ඨබ්බො. ද්විවස්සජීවීනං විය සත්තමචෙතනාය. මහාසාලානං විය මජ්ඣිමචෙතනානන්ති. තත්ථ එකවස්සජීවිනො තිණරුක්ඛානාම අසාරා හොන්ති. අසාරත්තාච දුබ්බලා අනද්ධනියා අචිරට්ඨිකා. තස්මා තෙසං සීඝතරපරිණාමො හොති. තෙ හි සීඝතරං රුහන්ති. වුද්ධිං විරුළ්හිං ආපජ්ජන්ති. සීඝතරං පුප්ඵන්ති ඵලන්ති පතන්ති අන්තරධායන්ති. එකං නිදාඝසමයං අතික්කමිතුං නසක්කොන්ති. දුතීයං වස්සං න පාපුණන්ති. එත්ථච නිදාඝසමයො විය මරණකාලො වෙදිතබ්බො. ද්විවස්සජීවිනො පන ථොකං සාරභූතා හොන්ති. සාරභූතත්තාච ථොකං බලවන්තා අද්ධනියා. තතො යෙවචතෙසං චිරපරිණාමො හොති. තෙ හි පථමං වස්සං රුහන්ති වුද්ධිං විරුළ්හිං ආපජ්ජන්ති. පුප්ඵිතුංවා ඵලිතුංවා නසක්කොන්ති. දුතීයවස්සෙඑව පුප්ඵන්ති ඵලන්ති පතන්ති අන්තරධායන්ති. දුතීයං පන නිදාඝ සමයං අතික්කමිතුං න සක්කොන්ති. තතීයං වස්සං න පාපුණන්ති. මහාසාලා පන සබ්බසාරභූතා හොන්ති. බලවන්තා චිරතරට්ඨායිනො. තස්මා තෙ සණිකමෙව පරිණාමං ගච්ඡන්ති. තෙ හි එක ද්වෙ වස්සානි විදත්ථිරතනමත්තාව හොන්ති. වුද්ධිං විරුළ්හිං නාපජ්ජන්ති. පුප්ඵිතුංවා ඵලිතුංවා න සක්කොන්ති. අතිචිරට්ඨායිනො පන හොන්ති. ඡ පඤ්ච වස්සසතානි ඨත්වාව පතන්ති. එවමෙව පථමජවනචෙතනා සබ්බසො අලද්ධාසෙවනතාය අසාරා අබලා හොති. විසුං එකං භවං නිබ්බත්තෙතුං එකඤ්ච මරණකාලං අතික්කමිතුං න සක්කොති. ඉමස්මිං භවෙඑව විපච්චිත්වාවා අවිපච්චිත්වාවා ඛිය්යති. සත්තම ජවනචෙතනා පන ලද්ධාසෙවනතාය ථොකං සාරභූතා හොති. විසුං එකං භවං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති. සාරභූතත්තා යෙවච සණිකමෙව පරිණාමං ගච්ඡති. ඉමස්මිං භවෙ විපච්චිතුං න සක්කොති. භවන්තරං පත්වාව විපච්චති. පතිතජවනෙසු පන අන්තිම ජවනතාය දුබ්බලත්තා දුතීයං මරණකාලං අතික්කමිතුං න සක්කොති. දුතීයභවෙඑව විපච්චිත්වාවා අවිපච්චිත්වාවා ඛිය්යති. අවසෙසානං පන පඤ්චන්නං මජ්ඣිමචෙතනානං සුට්ඨු ලද්ධාසෙවනානං සණික තර පරිණතභාවො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බොති. නං කෙවලඤ්චෙත්ථ තිණ රුක්ඛො පමාය පාණොපමායාපි අයමත්ථො දීපෙතබ්බො. යෙහිකෙචි ගබ්භසෙය්යකා පාණා අප්පායුකජාතිකා හොන්ති. තෙ සීඝතරං ගබ්භවාසං වසන්ති, සීඝතරං විජායන්ති. අඞ්ගමඞ්ගානිච නෙසං සීඝතරං ථාමගතානි හොන්ති. ඉන්ද්රියානිච සීඝතරං පරිපාකගතානි හොන්ති. තදහෙව උට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්ති. ගොචරං ගණ්හන්ති. අත්තනො අත්තනො විසයෙ සීඝතරං විඤ්ඤුත්තං ආපජ්ජන්ති. සීඝතරං ජිණ්ණා හොන්ති මරන්ති. දීඝායුකජාතිකානං පන ගබ්භවාසාදීනි සබ්බානි සණික මෙව සිජ්ඣන්තීති. එත්ථච මහග්ගත කුසලානි සත්තම ජවනට්ඨානෙ ඨිතානීති වෙදිතබ්බානි. පරිකම්මජවනානි හි චිරට්ඨිතිකට්ඨෙන සුපක්ක සාලිධඤ්ඤසදිසානි. අප්පනාජවනානි අචිරට්ඨිතිකට්ඨෙන සුපක්ක සාලිභත්තසදිසානීති තානිපි අචිරතරට්ඨිතිකානිඑව හොන්ති. දුතීයෙ භවෙ විපච්චිත්වාවා අවිපච්චිත්වාවා ඛිය්යන්ති. ඉමස්මිං භවෙපි අප්පකෙන කාමච්ඡන්දාදිනා පච්චනීකධම්මෙන පටිබාහිතානි සබ්බසො අවිපාකභාවං ආපජ්ජන්ති. තස්මාතානි තෙන පරියායෙන දුබ්බලානි නාම හොන්තීති.

යස්මා ච ආනන්තරියකම්මානං ඵලදානනියතතානාම කාලනියමෙන විනා න සම්භවති. කාලනියමොචනාම එකන්තෙන සත්තමජවනස්සෙව හොති. න මජ්ඣිමජවනානං. තෙසඤ්හි අසුකස්මිං භවෙඑව විපච්චන්තීති එවං නියමො නත්ථීති. තස්මා දුවිධස්ස නියමස්ස සිද්ධත්තා එව සත්තමජවනචෙතනාය අනන්තරියකම්මතා සිද්ධා හොති. න බලවතරතායාති නිට්ඨමෙත්ථගන්තබ්බන්ති. මූලටීකායං පන නනුච සත්තමජවනචෙතනාය බලවතාය උපපජ්ජවෙදනීයභාවො හොති ආනන්තරියතාපීති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා තත්ථායං අධිප්පායො සියා. පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන අන්තිමජවනචෙතනාය සුසඞ්ඛතත්තාසා සත්තමජගනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා ආනන්තරියකාච හොති. න අපතිතජවනචෙතනා විය බලවතායාති උත්තරං වදති. තං යුත්තං විය න දිස්සති. එවඤ්හි සති පථමජවනචෙතනා කස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන සුසඞ්ඛතත්තා දිට්ඨධම්මවෙදනීයානාම ජාතාති වත්තබ්බා හොතීති. මහාටීකායං පන දුබ්බලාපි අන්තිමජවන චෙතනා සන්නිට්ඨානකිච්චවිසෙසයුත්තතාය ඵලවිපච්චනෙ සත්තිවිසෙ සයුත්තා හොතීති උපපජ්ජවෙදනීයා ආනන්තරියකාච සා හොතීති වුත්තං. යථාරහන්ති තං තං පුග්ගලානුරූපං. යථාභිනීහාර වසෙනාති තස්ස තස්ස පරිකම්මභාවනා චිත්තස්ස කසිණනිමිත්තා දීසුවා අනිච්චලක්ඛණාදීසුවා අභිනීහරණානුරූපං. අප්පනාවීථින්ති අප්පනාපබන්ධං. ඉදඤ්ච අනෙකවාරෙ පවත්තානං අප්පනාජවනානං සඞ්ගහණත්ථං වුත්තං. තෙනෙවාහ තතොපරං අප්පනාවසානෙ භවඞ්ගපාතොව හොතීති. තත්ථ තතොති චතුත්ථතොවා පඤ්චමතො වා. ඉමස්මිං අත්ථෙ සති පඤ්චමෙවා ඡට්ඨෙවා එකන්තෙන භවඞ්ගපාතො හොතීති ආපජ්ජති. තස්මා පුන අප්පනාවසානෙති වුත්තං. භවඞ්ගපාතොවහොති. නත්ථි තදාරම්මණුප්පාදොති අධිප්පායො.

විභාවනියං පන

‘‘කත්ථචි අප්පනාවාරෙ සත්තජවන පරිපූරණත්ථං අප්පනාවසානෙපි කාමාවචරජවනප්පවත්තිං වදන්තානං නිකායන්තරිකානං වාදො ඉධ එවසද්දෙන නිවත්තිතො’’ති වුත්තං.

තත්ථාති තස්මිං අප්පනාජවනවාරෙ. නිරන්තරපවත්තානං ජවනානං භින්නවෙදනතානාම නත්ථීති වුත්තං සොමනස්සසහගත ජවනා නන්තරන්තිආදි.

[132] විභාවනියං පන

‘‘භින්නවෙදනානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසෙවනපච්චයභාවස්ස අනුද්ධටත්තා’’තිකාරණං වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි ඉධ ආසෙවනපච්චයභාවො පමාණං. කස්මා, ආසෙවන පච්චනිකානං ඵලජවනානංපි පරිකම්මජවනෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අභින්නවෙදනතාය ඉච්ඡිතබ්බත්තාති. පාටිකඞ්ඛිතබ්බාති අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා.

[133] විභාවනියං පන

‘‘පසංසිතබ්බා’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි තාදිසො සංවණ්ණනාපදෙසො දිස්සතීති. අරහත්ත ඵලෙ මග්ගවීථියං මග්ගකුසලානන්තරං පවත්තමානෙපි අයං පුබ්බාපර නියමො පරිකම්මජවනෙහි එව සහ අප්පනාජවනානං හොතීති කත්වා ක්රියජවනානන්තරං අරහත්තඵලඤ්චාති වුත්තං. සුඛපුඤ්ඤම්හා පරං ද්වත්තිංස අප්පනාජවනානි සම්භවන්ති. උපෙක්ඛකා පුඤ්ඤම්හා පරං ද්වාදස, සුඛිතක්රියතො පරං අට්ඨ. උපෙක්ඛකා ක්රියතො පරං ඡ අප්පනාජවනානි සම්භවන්තීති යොජනා. තත්ථ ද්වත්තිංසාති අරහත්තඵලසබ්බපඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතානං චතුන්නං රූපකුසලානං සොළසන්නං මග්ගකුසලානං ද්වාදසන්නං හෙට්ඨිමඵලානඤ්ච වසෙන ද්වත්තිංස. ද්වාදසාති පඤ්චමජ්ඣානිකානං රූපාරූපමග්ගකුසලානං හෙට්ඨිමඵලානඤ්ච වසෙන ද්වාදස. අට්ඨාති පඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතානං චතුන්නං රූපක්රියානං චතුන්නං අරහත්තඵලානඤ්ච වසෙන අට්ඨ. ඡාති පඤ්චමජ්ඣානිකානං පඤ්චන්නං රූපාරූපක්රියානං අරහත්තඵලස්සච වසෙන ඡ. පුථුජ්ජනානං සෙක්ඛානඤ්ච කාමපුඤ්ඤතිහෙතුතො පරං චතුචත්තාලීස අප්පනා සම්භවන්ති. වීතරාගානං අරහන්තානං තිහෙතුකාමක්රියතො පරං චුද්දස අප්පනා සම්භවන්තීති යොජනා.

139. සබ්බථාපීති අතිමහන්තාදිනා සබ්බපකාරෙනපි. එත්ථාති එතෙසු යථාවුත්තෙසු පඤ්චද්වාර මනොද්වාරෙසු. සබ්බත්ථාපි පන අනිට්ඨෙ තිවා පාඨො. තෙනෙව ටීකාසු සබ්බත්ථාපීති පඤ්චද්වාර මනොද්වාරෙපීති වුත්තං. ඉච්ඡිතබ්බන්ති ඉට්ඨං. කෙන ඉච්ඡිතබ්බන්ති. ලොකියමහාජනෙන. තත්ථ ච අතිඋක්කට්ඨෙ අතිදුග්ගතෙච ජනෙ අගහෙත්වා මජ්ඣිමකෙන මහාජනෙන. එවඤ්හි සති ඉට්ඨානිට්ඨානං සුට්ඨුවවත්ථානං හොතීති අට්ඨකථායං වුත්තං. යස්මිං ආරම්මණෙකුසල විපාකං උප්පජ්ජති, තදෙව ඉට්ඨංනාම. යස්මිං පන අකුසලවිපාකං උප්පජ්ජති, තදෙව අනිට්ඨංනාම. න හි සක්කා ඉට්ඨංවා අනිට්ඨංවා ආරම්මණං විපාකචිත්තං වඤ්චෙතුන්තිච. අපිච ද්වාරවසෙනාපි ඉට්ඨානිට්ඨතා වෙදිතබ්බාති ච වුත්තං. තස්මා ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධසන්තානගතෙ එකෙ කස්මිං රූපකලාපෙ වණ්ණාදීසු රූපෙසු කිඤ්චි ඉට්ඨං හොති. කිඤ්චි අනිට්ඨං. කදාචි ඉට්ඨං හොති. කදාචි අනිට්ඨං, තත්ථ කිඤ්චි ඉට්ඨං හොති කිඤ්චි අනිට්ඨන්ති යථා කිංස්මිංචි එකස්මිං පුප්ඵෙ වණ්ණො ඉට්ඨො. ගන්ධො අනිට්ඨො, රසො අනිට්ඨො, ඵොට්ඨබ්බො අනිට්ඨො, ඛරසම්ඵස්සො. කිංස්මිංචි වණ්ණොපි ඉට්ඨො, ගන්ධොපි ඉට්ඨො, රසාදයො අනිට්ඨායෙව. තථා බුද්ධස්ස සරීරගතෙපි එකස්මිං කලාපෙ වණ්ණො ඉට්ඨො හොති. ගන්ධො අනිට්ඨො. මතකණ්හසුනඛස්ස උද්ධුමාතසරීරෙපි වණ්ණො ඉට්ඨො හොති. ගන්ධො අනිට්ඨො. සො හි වණ්ණො යදි නිවත්ථපාරුතස්ස වත්ථස්ස භවෙය්ය. තං වත්ථං මහග්ඝං හොතීති. කදාචි ඉට්ඨං කදාචි අනිට්ඨන්ති අග්ගිනාම හෙමන්තෙ ඉට්ඨො සුඛවිපාකස්ස පච්චයො. ගිම්හෙ අනිට්ඨො දුක්ඛවිපාකස්ස පච්චයො. සීතුදකං ගිම්හෙ ඉට්ඨං. හෙමන්තෙ අනිට්ඨං. තථා සුඛ සම්ඵස්සං වත්ථං පකතිකායෙ ඉට්ඨං හොති. වණං පත්වා අනිට්ඨං. තෙනවා සණිකං ඵුසන්තස්ස ඉට්ඨං, ගාළ්හං ඵුසන්තස්ස අනිට්ඨන්ති. නඉට්ඨන්ති අනිට්ඨං. තස්මිං අනිට්ඨෙ. ඉට්ඨෙති ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ, කුසලවිපාකානි පඤ්චවිඤ්ඤාණ සම්පටිච්ඡන සන්තීරණ තදාරම්මණානීති සම්බන්ධො. සන්තීරණ තදාරම්මණානි චෙත්ථ උපෙක්ඛාසහගතානිඑව වෙදිතබ්බානි. තෙනෙවාහ අතිඉට්ඨෙපනාතිආදි. තත්ථ අභිඉට්ඨෙති සුවණ්ණ රජත මණිවණ්ණාදිකෙ හරිතාලවණ්ණාදිකෙ කොසෙය්ය වත්ථවණ්ණාදි කෙ දෙවච්ඡරාවණ්ණාදිකෙච අතිවිය ලොකියමහාජනෙන ඉච්ඡිතබ්බෙ ඡළාරම්මණෙ. යස්මා චෙත්ථ අනිට්ඨාරම්මණ සමායොගො අකුසලකම්මස්සෙව විපච්චනොකාසො හොති. ඉට්ඨාරම්මණසමායොගොච කුසලකම්මස්සෙව, තස්මා අනිට්ඨෙ අකුසලවිපාකානෙව. ඉට්ඨෙ කුසලවිපාකානෙවාති අයං නියමො සිද්ධො. වෙදනානියමො පන ආදාසෙ මුඛනිමිත්තස්ස විය අත්තනො උස්සාහ බලෙන විනා කෙවලං කම්මබලෙන නිබ්බත්තානං විපාකානං පරිදුබ්බලත්තා තථා තථා කප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා ගහණා භාවතො යථාරම්මණමෙව සිද්ධො හොතීති දට්ඨබ්බං. න කෙවලඤ්ච විපාකානං එව. අථඛො විපල්ලාසරහිතෙ ඛිණාසවසන්තානෙ පවත්තානං කාමක්රියජවනානං වියථාරම්මණමෙව වෙදනායොගො හොතීති අධිප්පායෙන වුත්තං තත්ථාපි සොමනස්සසහගත ක්රියජවනාවසානෙ තිආදි. තත්ථාපීති තෙසු විපාකෙසුපි. සොමනස්සසහගත ක්රිය ජවනා වසානෙති බුද්ධවණ්ණාදිකෙ අතිඉට්ඨාරම්මණෙ පවත්තානං සොමනස්ස සහගත ක්රියජවනානං අවසානෙ. උපෙක්ඛාසහගත ක්රිය ජවනා වසානෙති අනිට්ඨෙ ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙච පවත්තානං උපෙක්ඛාසහගතක්රියජවනානං අවසානෙ. අයඤ්ච ක්රියජවනාවසානෙ තදාරම්මණනියමො අට්ඨකථායංපි වුත්තොයෙව. වුත්තඤ්හි තත්ථ කාමාවචර තිහෙතුක සොමනස්ස සහගතක්රියද්වයං තදාරම්මණවසෙන පඤ්චන්නං සොමනස්සසහගත විපාකානං අනන්තරපච්චයොතිආදි. ඉදඤ්ච පකතිනීහාරෙන පවත්තානං ක්රියජවනානං වසෙන වුත්තං. තථා රූපෙන පන චිත්තාතිසඞ්ඛාරෙන පවත්තානං ක්රියජවනානං ඉට්ඨෙපි උපෙක්ඛාවෙදනායොගො අනිට්ඨෙපි සොමනස්ස වෙදනායොගො හොතියෙව. යථාහ –

කථඤ්චානන්ද අරියො හොති භාවිතින්ද්රියො. ඉධානන්ද භික්ඛුනො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති මනාපං උප්පජ්ජති අමනාපං. උප්පජ්ජති මනාපාමනාපං. සො සචෙ ආකඞ්ඛති පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්යන්ති. අප්පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති. සචෙ ආකඞ්ඛති අප්පටිකූලෙ පටිකූල සඤ්ඤී විහරෙය්යන්ති. පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරතීති.

සබ්බං උපරිපණ්ණාසකෙ ඉන්ද්රියභාවනාසුත්තං ආහරිතබ්බං. තත්ථ උප්පජ්ජති මනාපං උප්පජ්ජති අමනාපං. උප්පජ්ජති මනාපාමනාපන්ති එතෙන ඛීණාසවානං කාමක්රියජවනානං පකතිනීහාරෙන ඉට්ඨෙ සො මනස්සයොගො අනිට්ඨෙ උපෙක්ඛා යොගො දස්සිතො හොති. සොසචෙ ආකඞ්ඛති පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්යන්ති. අප්පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරතීතිආදිනා පන තෙසං තථාරූපෙ චිත්තාභිසඞ්ඛාරෙ සති ඉට්ඨෙපි උපෙක්ඛායොගො අනිට්ඨෙපිසොමනස්ස යොගො වුත්තො හොතීති. යං පන ඛීණාසවානං සතතවිහාරසුත්තෙ ඉධ භික්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති. න දුම්මනො. උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානොතිආදිනා ඡසුද්වාරෙසු සොමනස්ස පටික්ඛිපනං වුත්තං. තංපි තෙසං තථා රූපචිත්තාභිසඞ්ඛාරබාහුල්ලවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. යස්මා වා ඛීණාලවාපි බුද්ධරූපදස්සනාදීසු පධානසාරුප්පට්ඨානදස්සනාදීසු ච සොමනස්සිතා හොන්තියෙව. තස්මා කෙවලං රාගාදිවත්ථු භූතානි රූපාරම්මණාදීනි ඉට්ඨානිට්ඨානි සන්ධාය ඉදං වුත්තන්තිපි යුත්තං. එත්ථ ච. කථං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං මෙත්තායවා ඵරති. ධාතුතොවා උපසංහරති. එවං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. කථං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති ඉට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං අසුභායවා ඵරති. අනිච්චතො වා උපසංහරති. එවං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරතීතිආදිනා පටිසම්භිදාමග්ගනයෙන ඉධ තථාරූපො චිත්තාභිසඞ්ඛාරො නාම වෙදිතබ්බො. අපරෙ පන වදන්ති-ඛීණාසවා යදා දෙවච්ඡරා වණ්ණාදිකං අතිඉට්ඨාරම්මණං ආපාතමා ගච්ඡති. තදා තත්ථ අසුභායවාඵරන්ති. අනිච්චතොවා උපසංහරන්ති තත්ථ අනිට්ඨභූතං අසුභ ලක්ඛණංවා අනිච්චලක්ඛණංවා උපෙක්ඛා ක්රිය ජවනානං ආරම්මණං හොති. න අතිඉට්ඨාරම්මණභූතං දෙවච්ඡරාවණ්ණාදිකං.

තථා යදා කුධිභකුට්ඨසරීරාදිකං අතිඅනිට්ඨාරම්මණං ආපාතමාගච්ඡති. තදා තත්ථ මෙත්තායවා ඵරන්ති. ධාතුතොවා උපසංහරන්ති. තත්ථ ඉට්ඨභූතං අවෙරතාවාදිලක්ඛණමෙව සොමනස්සක්රියජවනානං ආරම්මණං හොති. න අතිඅනිට්ඨභූතං කුධිත කුට්ඨසරීරාදිකං. තස්මා තානි ජවනානි කාමවිපාකානිවිය සබ්බදාපි ආරම්මණානුරූපමෙව වෙදනායුත්තානි හොන්තීති. තං නයුජ්ජති. න හි තානි ලක්ඛණානි දෙවච්ඡරාවණ්ණාදීහි විනා විසුං ලබ්භන්ති. තෙහි පන සහෙව ලබ්භන්ති. තස්මා යථා ආනිසංසදස්සනෙන භාවනාය පුබ්බාපරියවිසෙසදස්සනෙනච උද්ධුමාතකාදීසු අති අනිට්ඨෙසුපි සොමනස්සුප්පත්ති අට්ඨකථායං වුත්තා. යථාච මහා මොග්ගලානත්ථෙරස්ස බුද්ධසුබුද්ධතාදස්සනෙන අත්තසම්පත්තිදස්සනෙනච අනිට්ඨභූතෙපි අට්ඨිකඞ්කලිකපෙතරූපෙ සොමනස්සුප්පත්ති පාළියං වුත්තා. යථා ච මහාකස්සපත්ථෙරස්ස තථාරූපෙන චිත්තාභි සඞ්ඛාරෙන කුට්ඨිනො හත්ථතො ලද්ධෙ අනිට්ඨභූතෙ පූතිකුම්මාසෙපි සොමනස්සුප්පත්ති අට්ඨකථායං වුත්තා. එවමෙවං ඉධපි අසුභඵරණාදිකො චිත්තාභිසඞ්ඛාරො අතිඉට්ඨෙ උපෙක්ඛාජවනානං අතිඅනිට්ඨෙච සොමනස්සජවනානං උප්පත්තියා පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං. අයඤ්හි ආරම්මණානං ඉට්ඨානිට්ඨභාවොනාම ලොකියමහාජනානං ඉච්ඡාවසෙන සිද්ධො හොති අගම්භීරො විපල්ලාසධම්මානං කිලෙසානඤ්ච වත්ථුභූතො. යථාහ-තත්ථ කතමං රූපං හීනං. යං රූපං තෙසං තෙසං සත්තානං උඤ්ඤාතං අවඤ්ඤාතන්තිආදි. එත්ථ හි තෙසං තෙසං සත්තානන්ති එතෙන ආරම්මණධම්මානං ඉට්ඨානිට්ඨභාවො නාම ලොකියමහාජන සම්මුතියා සිද්ධොති දස්සෙති. තස්මා යඤ්ච අප්පහීනවිපල්ලාසානං ලොකියමහාජනානං දෙවච්ඡරාවණ්ණා දීසු අති ඉට්ඨෙසු අතිඉට්ඨාකාරතො ගහණං. යඤ්ච බුද්ධවණ්ණා දීසු අතිඉට්ඨෙසු අනිට්ඨාකාරතො ගහණං. තදුභයංපි තෙසං විපල්ලාසවසෙනෙව හොති. යංපන පඤ්ඤවන්තානං බුද්ධසාවකානං දෙවච්ඡරාවණ්ණාදීසු අනිට්ඨාකාරතො ගහණං. යඤ්ච බුද්ධවණ්ණාදීසු අතිඉට්ඨාකාරතො ගහණං. තදුභයංපි පඤ්ඤාබලෙනෙව හොතීති වෙදිතබ්බං.

[134] යං පන විභාවනියං

‘‘කුසලාකුසලානං පන අප්පහීනවිපල්ලාසෙසු සන්තානෙසු පවත්තියා අතිඉට්ඨෙපි ඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨාකාරතො අනිට්ඨෙපි ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තාකාරතො ගහණං හොතීති’’ වුත්තං.

යඤ්ච තත්ථ

‘‘ඛීණාසවානං චිත්තවිපල්ලාසාභාවෙන ක්රියජවනානිපි යථාරම්මණමෙව පවත්තන්තී’’ති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බමෙව.

යෙ හි තෙ ධම්ම චක්ඛුරහිතා හොන්ති. තෙයෙව විපල්ලාස වසෙන චිත්තවසානුගා ආරම්මණවසානුගාච හොන්තීති කුසලා කුසලානියෙව යෙභුය්යෙන යථාරම්මණං පවත්තන්ති. න පන ක්රිය ජවනානි. න හි ඛීණාසවා ලොකියමහාජනසම්මතෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙසු චිත්තවසානුගා ආරම්මණවසානුගාච හොන්තීති. යථාහ –

රූපා සද්දා ගන්ධා රසා, ඵොට්ඨබ්බාච මනොරමා;

ඉට්ඨධම්මා අනිට්ඨාච, න පවෙධන්ති පණ්ඩිතාති.

තස්මා සොමනස්ස ක්රිය ජවනානන්තරංපි තදාරම්මණානි සොමනස්සුපෙක්ඛා වෙදනායුත්තානි එව සියුං. තථා උපෙක්ඛාක්රියජවනානන්තරංපීති. මූලටීකායං පනෙත්ථ පට්ඨානෙ-කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතාඋප්පජ්ජතීති කුසලකුසලානන්තරං එව තදාරම්මණං වුත්තං. න අබ්යාකතානන්තරං නච කත්ථචි ක්රියානන්තරං තදාරම්මණස්ස වුත්තට්ඨානං දිස්සති. විජ්ජමානෙච තස්මිං අවචනෙ කාරණංනත්ථි. භවඞ්ගඤ්චනාමෙතං නදිසොතොවිය පටිසොතගාමිනාවං සවිප්ඵාරිකං එවජවනං අනුබන්ධතීති යුත්තං. න පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො ඛීණාසවස්ස සන්තවුත්තික්රියජවනං. තස්මා ක්රියජවනානන්තරං තදාරම්මණවිධානං උපපරික්ඛිතබ්බන්ති වුත්තං. පට්ඨානෙ පන කුසලත්තිකෙ පඤ්හා වාරෙ ආරම්මණපච්චයවිභඞ්ගෙ තීසු අබ්යාකතපදාවසානවාරෙසු සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං තදාරම්මණමෙව පධානං හොති. න කුසලා කුසලජවනං. තස්මා ද්වීසුපි වාරෙසු සෙක්ඛාවා පුථුජ්ජනාවා කුසලං අනිච්චතො විපස්සන්ති කුසලං අස්සාදෙන්තීතිආදිකං වත්වා පුනච කුසලෙ නිරුද්ධෙ අකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතීති වුත්තං. අරහතො පන ජවනංපි තදාරම්මණංපි පධාන මෙව හොති. තස්මා අරහා කුසලං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති ඉච්චෙව වුත්තං. නපන වුත්තං ක්රියාබ්යාකතෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතීති. යදි චෙතං වුච්චෙය්ය තදාරම්මණමෙව පධානං කතංනාම සියා. අවුත්තෙපිච තස්මිං විපස්සතීති ඉමිනා තදාරම්මණංපි ගහිතමෙව හොතීති. තස්මා යං වුත්තං පට්ඨානෙ කුසලා.ල. උප්පජ්ජතීති කුසලාකුසලානන්තරමෙව තදාරම්මණං වුත්තං. න අබ්යාකතානන්තරන්තිච. විජ්ජමානෙච තස්මිං අවචනෙ කාරණං නත්ථීති ච වුත්තං. තං න යුජ්ජතියෙව. අනන්තරපච්චයවිභඞ්ගෙසු පන කුසලං වුට්ඨානස්ස අකුසලං වුට්ඨානස්ස ක්රියං වුට්ඨානස්සාතිච විපාකධම්මධම්මා ඛන්ධා වුට්ඨානස්ස නෙවවිපාක නාවිපාකධම්මධම්මා ඛන්ධා වුට්ඨානස්සාතිච එවමාදිනා ක්රියජවනානන්තරං භවඞ්ගෙන සහ තදාරම්මණස්සපි වුට්ඨානනාමෙන වුත්තට්ඨානං දිස්සතියෙව. තස්මා යඤ්ච වුත්තං න කත්ථචි ක්රියානන්තරං තදාරම්මණස්ස වුත්තට්ඨානං දිස්සතීති. තංපි න යුජ්ජතියෙව. නච ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාව තො ඛීණාසවස්ස සන්තවුත්තිපි ක්රියජවනං සවිප්ඵාරිකං න හොති. කුසලජවනස්ස විය තස්සපි ඔළාරිකකායවචී පයොගසමුට්ඨා පනතොති.

[135] විභාවනියං පන

ටීකාවාදස්ස උත්තරං වදන්තෙන යං වුත්තං ‘‘යදි අබ්යාකතා නන්තරංපි තදාරම්මණං වුච්චෙය්ය. පරිත්තාරම්මණෙ වොට්ඨබ්බනා නන්තරංපි තස්ස පවත්තිං මඤ්ඤෙය්යුන්ති ක්රියජවනානන්තරං තදා රම්මණං න වුත්ත’’න්ති. තං න සුන්දරං.

න හි පට්ඨානෙ ඉමස්මිං වුත්තෙ ඉදංනාම මඤ්ඤෙය්යුන්ති අවුත්තංනාම අත්ථි. න ච අරහා කුසලං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සතීතිආදිනා විපස්සනාචාරවසෙන වුත්තට්ඨානෙ පඤ්චද්වාරික පරිත්තාරම්මණ වාරපසඞ්ගො අත්ථීති. දොමනස්ස.ල. උපෙක්ඛා සහගතානෙව භවන්ති. න සොමනස්සසහගතානි. කස්මා, සොමනස්ස දොමනස්සානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධත්තා. තෙනෙව හි පට්ඨානෙ තෙසං ඉතරීතරානන්තරපච්චයතා නවුත්තාති. එත්ථච ක්රියජවන දොමනස්සජවනාන මෙව අනන්තරං තදාරම්මණ නියමං දස්සෙන්තෙන ථෙරෙන ඉතරෙසං කුසලාකුසලජවනානං අනන්තරං පන තාදිසො නියමො නත්ථීති දස්සිතො හොති. තස්මා අට්ඨන්නං කාමකුසලානං අට්ඨන්නං ලොභමූලානං ද්වින්නං මොහමූලානන්ති අට්ඨාරසන්නං ජවනානං අනන්තරං ආරම්මණානුරූපං සබ්බානි තදාරම්මණානි භවඞ්ගානි ච පවත්තන්ති. යෙභුය්යෙන පන අකුසලජවනානන්තරං තදාරම්මණං අහෙතුකමෙව. ද්විහෙතුකජවනානන්තරං ද්විහෙතුකමෙව. තිහෙතුකජවනානන්තරං තිහෙතුකමෙවාති අයං යෙභුය්යනියමො. යස්ස පන ද්විහෙතුකානිවා තිහෙතුකානිවා කුසලජවනානි බහුලං සමුදාචරන්ති. තස්ස කදාචි අකුසලජවනෙසු ජවිතෙසු අකුසලානන්තරංපි ද්විහෙතුකානිවා තිහෙතුකානිවාතදාරම්මණානි පවත්තන්ති. යස්ස අකුසලජවනානි බහුලං සමුදාචරන්ති. තස්ස කදාචි ද්විහෙතුකෙසුවා තිහෙතුකෙසුවා කුසලජවනෙසු ජවිතෙසු කුසලානන්තරංපි අහෙතුකතදාරම්මණානි පවත්තන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ-අහෙතුකෙ ඛන්ධෙ අනිච්චතො.ල. දොමනස්සං උප්පජ්ජති. කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ සහෙතුකො විපාකො තදා රම්මණතා උප්පජ්ජති. අහෙතුකො විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතීති. එකානිහි තදාරම්මණානිනාම පටිසන්ධිජනකෙන එකෙන කම්මෙන නිබ්බත්තානිපි නානාවීථීසු නානාප්පකාරානි හොන්ති. පවත්ති විපාකජනකෙහි පන නානාකම්මෙහි නිබ්බත්ථෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. තස්මාති යස්මා දොමනස්සානන්තරං සොමනස්සුප්පත්ති නාම නත්ථි, තස්මා. සොමනස්සපටිසන්ධිකස්සාති චතූසු සොමනස්සමහා විපාකෙසු එකමෙකෙන ගහිත පටිසන්ධිකස්ස සත්තස්ස. තදාරම්මණසම්භවොති තදාරම්මණුප්පත්ති කාරණං. තදාරම්මණුප්පත්ති යෙවවා. යංකිඤ්චීති ඉට්ඨානිට්ඨභූතෙසු රූපාරම්මණාදීසු යංකිඤ්චි. පරිචිතපුබ්බන්ති ඉමස්මිං භවෙයෙව තඞ්ඛණතො පුරිමඛණෙසු ගහණ බහුලතා වසෙන පරිචිතං. අභිණ්හසෙවිතන්ති අත්ථො. පරිත්තාරම්මණන්ති පරිත්තධම්මභූතං ආරම්මණං. ආරබ්භාති ආලම්බිත්වා. උපෙක්ඛාසහගත සන්තීරණන්ති ද්වීසු උපෙක්ඛාසහගතසන්තී රණෙසු ඉට්ඨෙ කුසලවිපාකං අනිට්ඨෙ අකුසලවිපාකං උපෙක්ඛා සහගත සන්තීරණං. යෙසං පන පකතියා ඉතරානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගත විපාකානි බහුලං පවත්තන්ති. තෙසං තානිපි ආගන්තුකභවඞ්ගං නහොන්තීති න වත්තබ්බානි. අට්ඨකථායං පන මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදෙ යෙභුය්යනියමසොතෙ පතිතත්තා අකුසලජවනානුරූපං අහෙතුකං උපෙක්ඛා සන්තීරණ ද්වය මෙව වුත්තං. තෙනෙව හි පරතො ථෙරවාදානං විචාරිතට්ඨානෙ අකුසලජවනානන්තරං අහෙතුක තදාරම්මණ මෙව දීපෙන්තස්ස තස්ස ථෙරවාදස්ස අපරිපුණ්ණවාදභාවං දස්සෙත්වා යදා කුසලජවනානං අන්තරන්තරා අකුසලං ජවති, තදා කුසලාවසානෙ ආචිණ්ණ සදිසමෙව අකුසලාවසානෙ සහෙතුකං තදාරම්මණං යුත්තන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තදාරම්මණෙචයුත්තෙ එතංපි යුජ්ජතියෙව. තස්මා ඡපි උපෙක්ඛාසහගතවිපාකානි ආගන්තුකභවඞ්ගං හොන්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. එත්ථච උපෙක්ඛාපටිසන්ධිකස්ස තාව අතිමහන්තාති විභූතෙසුපි බුද්ධවණ්ණාදීසු අභිඉට්ඨාරම්මණෙසු දොමනස්සං උප්පාදෙන්තස්ස තදාරම්මණසම්භවො නත්ථීති දොමනස්ස ජවනානන්තරං භවඞ්ගපාතොව හොති. සොමනස්සපටිසන්ධිකස්ස පන සබ්බෙසුපි ඉට්ඨානිට්ඨභූතෙසු මහන්තෙසු අවිභූතෙසුච ඡළාරම්මණෙසු දොමනස්ස උප්පාදෙන්තස්ස නෙව තදාරම්මණසම්භවො අත්ථි. නචමූලභවඞ්ග සම්භවොති කත්වා දොමනස්සානන්තරං ඡසු උපෙක්ඛාසහගතවිපාකෙසු යථාරහං එකං ආගන්තුක භවඞ්ගභාවෙන පවත්තති. තථා තස්සෙව බුද්ධවණ්ණාදීසු අතිඉට්ඨභූතෙසු අතිමහන්තෙසු අතිවිභූතෙසුච ඡළාරම්මණෙසුවා මහග්ගතපඤ්ඤත්තීසුවා දොමනස්සං උප්පාදෙන්තස්සාති. එත්ථ ච යස්මා අභිධම්මෙ ධාතුවිභඞ්ගෙ සබ්බධම්මෙසුවා පන පථම සමන්නාහාරොති වුත්තං. මහාහත්ථිපදොපම සුත්තෙච අජ්ඣත්ති කඤ්චෙව ආවුසො චක්ඛු අපරිභින්නං හොති. බාහිරාච රූපාආපාතං ආගච්ඡන්ති. නොච තජ්ජො සමන්නාහාරො හොති. නෙව තාව තජ්ජස්ස විඤ්ඤාණභාගස්ස පාතුභාවො හොති. යතොච ඛො ආවුසො අජ්ඣත්තිකඤ්චෙව චක්ඛු අපරිභින්නං හොති. බාහිරාච රූපා ආපාත මාගච්ඡන්ති. තජ්ජොච සමන්නාහාරො හොති. එවං තජ්ජස්ස විඤ්ඤාණභාගස්ස පාතුභාවො හොති. අජ්ඣත්තිකඤ්චෙව ආවුසො සොතං.ල. ඝානං.ල. ජිව්හා.ල. කායො.ල. මනො අපරිභින්නො හොති. බාහිරාච ධම්මා ආපාතං ආගච්ඡන්ති. නොච තජ්ජො සමන්නාහාරො හොති. නෙව තාව තජ්ජස්ස විඤ්ඤාණභාගස්ස පාතුභාවො හොති. යතොච ඛො ආවුසො අජ්ඣත්තිකොචෙව මනො අපරිභින්නො හොති. බාහිරාච ධම්මා ආපාතං ආගච්ඡන්ති. තජ්ජොච සමන්නාහාරො හොති. එවං තජ්ජස්ස විඤ්ඤාණභාගස්ස පාතුභාවො හොතීති වුත්තං. තස්මා වීථිචිත්තානිනාම ආවජ්ජනෙනවිනානඋප්පජ්ජන්ති. සචෙ ආවජ්ජනෙන ධම්මතොවා කාලභොවා යංයං නියමෙත්වා ආවජ්ජිතං හොති. තං තදෙව තානිපි ගණ්හන්ති. යදි අනියමෙත්වා යංකිඤ්චි ආවජ්ජිතං හොති. තානිපි ආවජ්ජි තප්පකාරමෙව ගණ්හන්ති. න පන එකාවජ්ජන වීථියං සබ්බානි වීථිචිත්තානි ආවජ්ජනෙනවා අඤ්ඤමඤ්ඤංවා ධම්මතොවා කාලතොවා භින්නා ලම්බණානි හොන්තීති වෙදිතබ්බන්ති.

එත්ථ සියා. යදි චෙ තං ආගන්තුකභවඞ්ගං එකවීථියං ආදිම්හි ආවජ්ජනෙන ආවජ්ජිතං ආරම්මණං අගහෙත්වා අඤ්ඤං යං කිඤ්චි පරිචිතපුබ්බං පරිත්තාරම්මණං ආරබ්භ උප්පජ්ජති. එවං සති නිරාවජ්ජනංනාම එතං සියා. ආවජ්ජනාදීහිච සද්ධිං ධම්මතො කාලතො ච භින්නාරම්මණංනාම සියාති. සච්චං, යථා පන මග්ගවීථියං ගොත්රභුවොදානානි ඵලසමාපත්තිවීථියං ඵලානි නිරොධතො වුට්ඨහන්තස්සච ඵලචිත්තං නිරාවජ්ජනමෙව හොන්ති භින්නාරම්මණඤ්ච. එවමෙතස්සපි නත්ථි නිරාවජ්ජනතාය භින්නාරම්මණතායච දොසොති. යඤ්ච එකස්මිංභවෙ භවඞ්ගස්ස පටිසන්ධියා සහ ධම්මතොච ආරම්මණ තොච අභින්නත්තං තත්ථ තත්ථ වුත්තං. තංපි මූලභවඞ්ගං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්ච ආගන්තුකභවඞ්ගන්ති නත්ථි දොසොති. තමනන්තරිත්වාති තං ආගන්තුකභවඞ්ගං අත්තනො අනන්තරපච්චයං කත්වා. වදන්ති ආචරියා. පාළියං පන මහාඅට්ඨකථායංච එතං විධානං නත්ථීති අධිප්පායො. කාමාවචරජවනාවසානෙයෙව තදාරම්මණං ඉච්ඡන්ති. න මහග්ගතානුත්තරජවනාවසානෙ. කස්මා ඉති චෙ. කාමාවචර ජවනානං එව සවිප්ඵන්දනත්තා. ඉතරෙසඤ්ච අවිප්ඵන්දනත්තා.

[136] විභාවනියං පන

‘‘කාමතණ්හා නිදාන කම්මනිබ්බත්තත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තං අකාරණං.

අපිච අභිඤ්ඤාවජ්ජිතානි මහග්ගතානුත්තරජවනානි අපරිත්තාරම්මණානි හොන්ති. තදාරම්මණානි පන පරිත්තාරම්මණානෙවාති නතෙසං අවසානෙ තදාරම්මණුප්පත්ති පසඞ්ගො අත්ථි. අභිඤ්ඤාජවනානිච කානිචි පරිත්තාරම්මණානිපි සන්තතරානි හොන්තීති තෙසංපි අවසානෙ තදුප්පත්ති නත්ථියෙවාති.

[137] එතෙන

අජනකත්තා ජනක සමානත්තාභාවතොතිආදිපි පටික්ඛිත්තං හොති.

කාමාවචරසත්තානංඑව තදාරම්මණං ඉච්ඡන්ති. න රූපාරූපසත්තානං. න හි තෙසු උප්පන්නානං පරිත්තාරම්මණානංපි කාමාවචරජවනානං අවසානෙ තදාරම්මණුප්පත්ති අත්ථි. තදාරම්මණූප නිස්සයස්ස කාම භවඞ්ගස්ස අභාවතො මහග්ගත භවඞ්ගස්ස ච සන්ත තරස්ස තදාරම්මණ කිච්චා භාවතොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණ සොත විඤ්ඤාණානි පන රූපසත්තානං චක්ඛුසොතඉන්ද්රිය පවත්තිආනුභාවතො සම්පටිච්ඡනසන්තීරණානිච ද්වාරවීථිභෙදෙ චිත්තනියමසිද්ධිතො රූපසත්තෙසු පවත්තන්ති යෙවාති. කාමාවචරධම්මෙස්වෙව ආරම්මණභූතෙසු තදාරම්මණං ඉච්ඡන්ති, න මහග්ගතානුත්තරපඤ්ඤත්තිධම්මෙසු. එකන්තපරිත්තාරම්මණත්තා තදාරම්මණානං. තෙසං පන එකන්තපරිත්තා රම්මණභාවෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති.

[138] විභාවනියං පන

‘‘අපරිචිතත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තං අකාරණං.

චිත්තඤ්හි නාම විකප්පබලෙවා අප්පනාපත්තභාවනාකම්මවිසෙසෙ වා සති නිබ්බානෙ විය අපරිචිතෙපි ආරම්මණෙ පවත්තතියෙවාති.

[139] යඤ්ච විභාවනියං

‘‘කාමතණ්හායත්තකම්මජනිතත්තාපී’’ති කාරණං වුත්තං. තංපි හෙට්ඨා පටික්ඛිත්තමෙව. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං කිංවා එතාය යුත්තිචින්තායාති වත්වා සබ්බානි විභාවනියං වුත්ත කාරණානි පටික්ඛිත්තානීති.

කාමෙ ජවන සත්තාලම්බණානං නියමෙසතීති කාමභූමිපරියාපන්නානං ජවනානං සත්තානං ආරම්මණානඤ්ච වසෙන තිවිධෙ නියමෙ සති. විභූතෙ තිමහන්තෙච තදාරම්මණමීරිතන්ති එතෙන තදාරම්මණංනාම පවත්තමානං විභූතාරම්මණෙවා අතිමහන්තාරම්මණෙ වා පවත්තතීති අයමෙව නියමො දස්සිතො. න පන යත්ථ තදා රම්මණං පවත්තති. එතදෙව විභූතඤ්ච අතිමහන්තඤ්ච නාමාති නියමො. තස්මා උළාරකම්මනිබ්බත්තානං සුවිසදවත්ථුකානං රූපබ්රහ්මානං උප්පන්නාවීථියො යෙභුය්යෙන විභූතාරම්මණාඑව අතිමහන්තා රම්මණාඑවච හොන්තීති වෙදිතබ්බා. කෙචි පන ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා රූපාරූපභූමීසු විභූතාරම්මණවීථියො අතිමහන්තාරම්මණවීථියොච නලබ්භන්තීති වදන්ති. [තදාරම්මණනියමො].

140. ජවනෙසුචාති චසද්දො පන සද්දත්ථො. ඡක්ඛත්තු මෙවවා ජවන්ති. පකතිකාලෙපි ආරම්මණස්ස දුබ්බලභාවෙ සතීති අධිප්පායො. අට්ඨකථායංපි හි පකතිකාලෙ ආරම්මණදුබ්බ ලට්ඨානෙඑව කාමාවචරජවනානං ඡක්ඛත්තුං පවත්ති වුත්තාති. කෙචි පන ඡක්ඛත්තුන්ති ඉදං මුච්ඡාකාලවසෙන වුත්තන්ති මඤ්ඤන්ති. මන්දවත්තියන්ති මරණාසන්නකාලෙ බහුචිත්තක්ඛණාතීතකස්ස වත්ථුස්ස දුබ්බලත්තා ඉතරකාලෙසුච මුදුතරභාවෙන කෙනචි උපද්දුත භාවෙන අජ්ඣොත්ථටභාවෙනච වත්ථුස්ස දුබ්බලත්තා තන්නිස්සිතානං ජවනානං මන්දීභූතවෙගතා වසෙන පවත්තිකාලෙ. මරණකාලාදීසූති මරණාසන්නකාලෙ මුච්ඡාකාලෙ විසඤ්ඤිභූත කාලෙ අතිතරුණකාලෙච, තත්ථ මුච්ඡාකාලොනාම අසය්හ රූපෙහි දුක්ඛධම්මෙහි අතිභූතානං අධිමත්තතො කරජකායස්ස විහඤ්ඤප්පත්තිකාලො. විසඤ්ඤි භූතකාලොනාම පීතිවෙගෙනවා නිද්දාභිභූතතායවා යක්ඛගහණෙනවා සුරාමදාදි වසෙනවා පකතිසඤ්ඤාය විගතකාලො. අතිතරුණකාලොනාම ගබ්භගතස්සවා සම්පතිජාතස්සවා දාරකස්ස අජ්ඣත්ත වත්ථූනං අතිමුදුකාලො. තාදිසෙසු හි කාලෙසු අන්තරන්තරා ඡද්වාරිකවීථියො පවත්තමානාපි යෙභුය්යෙන පරිපුණ්ණජවනවාරා න පවත්තන්ති. ද්වත්තිවොට්ඨබ්බනිකාවා චතුපඤ්චජවනිකාඑවවා පවත්තන්තීති. එත්ථච ද්වත්තිවොට්ඨබ්බනිකවාරා අට්ඨකථායං වුත්තා. චතුපඤ්ච ජවනිකවාරා මූලටීකායං වුත්තා. පඤ්චවාරමෙවාති ඉදං පන මරණා සන්නකාලවසෙන වුත්තං. නමුච්ඡාකාලාදිවසෙන. තඤ්ච ඛොපාකතිකසත්තානං වසෙනෙව. යෙ පන ඣානසමනන්තරංවා පච්චවෙක්ඛණ සමනන්තරංවා අභිඤ්ඤාසමනන්තරංවා චවන්තිවා පරිනිබ්බායන්තිවා. තෙසං ඣානාදීනියෙව පඤ්චවාරතො අධිකානිවා ඌනානිවා මරණා සන්නජවනානිනාම හොන්තීති දට්ඨබ්බං. අයඤ්ච අත්ථො උපරි මරණුප්පත්තියං ආවිභවිස්සතීති. භගවතො පන යමකපාටිහාරිය කාලාදීසූති එත්ථ අඤ්ඤෙසංපි මහාමොග්ගලානත්ථෙරාදීනං එවරූපො ලහුප්පවත්තිකාලො ආදිසද්දෙන සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. වුත්තඤ්හි විසුද්ධිමග්ගෙ අයං පන මත්ථකපත්තා වසී භගවතො යමකපාටිහාරියෙ ලබ්භති. අඤ්ඤෙසංවා එවරූපෙ කාලෙති. සකලෙන පන වාක්යෙන ථපෙත්වා යමකපාටිහාරියසදිසං ලහුක පවත්තිකාලං අඤ්ඤස්මිං කාලෙ භගවතොපි ඡවා සත්තවා පච්චවෙක්ඛණචිත්තානි පවත්තන්ති. අඤ්ඤෙසං පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. චත්තාරි පඤ්චවා පච්චවෙක්ඛණචිත්තානි භවන්තීති එත්ථපි භගවතොපි ලහුකප්පවත්තියං පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණචිත්තානි භවන්ති. ලහුකතරපවත්තියං චත්තාරීති අත්ථොපි යුජ්ජතියෙව.

විභාවනියං පන

භගවතො චත්තාරි අඤ්ඤෙසං පඤ්චපීති යුත්තං විය දිස්සතීති වුත්තං.

තත්ථ යමකපාටිහාරියං කරොන්තො භගවා අග්ගික්ඛන්ධඋදක ධාරාදීනං ද්වින්නං ද්වින්නං පාටිහාරියානං පවත්තනත්ථං පථමං තෙජොකසිණෙ පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජි. තතො ද්වෙ ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛි. තතො උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තතූති අධිට්ඨාසි. තතො තස්මිංයෙව කසිණෙ අභිඤ්ඤං සමාපජ්ජි. අභිඤ්ඤාවසෙන උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති. තතො ආපොකසිණෙ පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජි. තතො ද්වෙ ඣානඞ්ගානි පච්චවෙක්ඛි. තතො හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තන්තූති අධිට්ඨාසි. තතො තස්මිංයෙව කසිණෙ අභිඤ්ඤං සමාපජ්ජි. අභිඤ්ඤාවසෙන හෙට්ඨිම කායතො උදකධාරා පවත්තන්ති. සෙසයමකෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථච ලහුකප්පවත්තියා ඉච්ඡිතත්තා ද්වෙ ද්වෙ පච්චවෙක්ඛණවාරා චතුපඤ්චජවනිකාඑව භවන්ති. ද්වින්නඤ්ච ජවනවාරානං අන්තරා ද්වෙ එව භවඞ්ගානි භවන්ති. තානිච ද්වෙ පාටිහාරියානි පස්සන්තානං එකප්පහාරෙනෙව පවත්තානි විය පඤ්ඤායන්තීති. එතරහි පන කෙචි ආදිකම්මිකජ්ඣානපච්චවෙක්ඛණෙසුපි චත්තාරි පඤ්චවාජවනානි වදන්ති. ආදිකම්මිකස්සාති යොගකම්මසිද්ධියා ආදිම්හි නියුත්තස්ස. පථමං උප්පන්නා අප්පනා පථමකප්පනා. තස්සං පථමකප්පනායං. ආදිකම්මිකඅප්පනාවීථියන්ති අත්ථො. තදා හි සබ්බානිපි මහග්ගතජවනානි පුන ආසෙවනාභාවතො පරිදුබ්බලානි හොන්තීති එකවාරමෙව ජවන්තීති. අභිඤ්ඤාජවනානි පන ඉද්ධිවිකුබ්බනාදි. කිච්චසිද්ධියාඑව පයුත්තානීති කිච්චසිද්ධිතො පරං කත්තබ්බාභාවතො ආදිකම්මිකකාලෙපි වසීභූතකාලෙපි එකවාරමෙව ජවන්තීති වුත්තං අභිඤ්ඤාජවනානිච සබ්බදාපීති. යථාච අභිඤ්ඤාජවනාදි එවං මග්ගජවනානිපි තං තං කිලෙසප්පහානකිච්චසිද්ධිතො පරං කත්තබ්බා භාවතො එකවාරමෙව ජවන්තීති වුත්තං චත්තාරො පන.ල. එක චිත්තක්ඛණිකාවාති. අථවා, මග්ගචෙතනාය අනන්තරිකඵලත්තා සකිං උප්පන්නෙයෙව මග්ගෙ ඵලස්සවාරො ආවතොති නත්ථි මග්ගචිත්තස්ස පුනුප්පත්තියා ඔකාසොති වුත්තං චත්තාරො පන.ල. එකචිත්තක්ඛණිකාවාති. ජවනුප්පත්තියා පකතියා සත්තක්ඛුපරමත්තා මන්දස්ස පඤ්චමං උප්පන්නමග්ගතො පරං ද්වෙ ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. තික්ඛස්ස චතුත්ථං උප්පන්නමග්ගතො පරං තීණීති වුත්තං තතො පරං.ල. උප්පජ්ජන්තීති. නිරොධසමාපත්තිකාලෙ පන පුබ්බභාගෙයෙව තාදි සස්ස පයොගාභිසඞ්ඛාරස්ස කතත්තා ද්වින්නං වාරානං උපරි චිත්තප්පවත්ති නත්ථීති වුත්තං නිරොධ.ල. ජවතීති. එත්ථච ද්වික්ඛත්තුන්ති ඉදං උක්කට්ඨ නිද්දෙසවසෙන වුත්තං. එකංවා ද්වෙවා චිත්තවාරෙ අතික්කමිත්වා අචිත්තකො හොතීති හි වුත්තං. චතුත්ථාරුප්පජවනන්ති අනාගාමිනො කුසලභූතං අරහතො ක්රියභූතං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා යතන ජවනං. වුට්ඨානකාලෙච නිරොධස්ස නිසන්දමත්තත්තා එකවාරමෙව වජනං පවත්තතීති වුත්තං වුට්ඨානකාලෙචාතිආදි. තත්ථ අනාගාමි ඵලංවා අරහත්තඵලංවාති අනාගාමිඵලෙවා අරහත්තඵලෙවා. භාවෙන භාවලක්ඛණෙ හෙතං පච්චත්තවචනං. තෙනාහ නිරුද්ධෙති. සබ්බත්ථාපි සමාපත්තිවීථියන්ති ඣානසමාපත්ති ඵලසමාපත්තිවසෙන සකලායපි සමාපත්තිවීථියං. භවඞ්ගසොතොවිය වීථිනිය මො නත්ථීති ඉදං චිණ්ණවසීභූතකාලං සන්ධාය වුත්තං. අකතා ධිකාරස්ස පන ඣානසමාපත්තියං ආදිතො පට්ඨාය ද්වෙ තීණි චත්තාරීතිආදිනා ඣානජවනානි අනුක්කමෙන වද්ධමානානි පවත්තන්ති. කතා ධිකාරානං පන මහාපුරිසජාතිකානං පටිලද්ධකාලතො පට්ඨාය චිණ්ණවසීභාවානෙව හොන්ති. තථා ඵලජවනානිච සබ්බෙසංපි ඵලට්ඨානන්ති දට්ඨබ්බං. බහූනිපීති පිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ආදිකම්මිකකාලාදීසු එකවාරාදිවසෙනපි අවසෙසානං පවත්තිං සම්පිණ්ඩෙතීති. [ජානනියමො].

141. එවං පුබ්බාපරනියාමවසෙන වීථිචිත්තානං පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පුග්ගලභෙදවසෙන භූමිභෙදවසෙනච තෙසං පවත්තිං දස්සෙන්තො දුහෙතුකානන්තිආදිමාහ. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණසහගතා ද්වෙ හෙතුයො එතෙසන්ති දුහෙතුකා. චතූහි ඤාණවිප්ප යුත්තමහාවිපාකෙහි ගහිතපටිසන්ධිකා. ද්වීහි පන අහෙතුක විපාකෙහි ගහිත පටිසන්ධිකා අහෙතුකා නත්ථි පටිසන්ධිහෙතු එතෙසන්ති කත්වා. තෙසං ද්වින්නංපි විපාකාවරණසබ්භාවතො මහග්ග තජ්ඣානානිපි තාව නුප්පජ්ජන්ති. කුතො ලොකුත්තරානි. ක්රියජවනානි පන ඛීණාසවානමෙව ආවෙනික භූතානීති වුත්තං ක්රියජවනානි චෙවඅප්පනාජවනානිච න ලබ්භන්තීති. තත්ථ විපාකා වරණං නාම අහෙතුක පටිසන්ධිකතා ද්විහෙතුක පටිසන්ධිකතාච. තථා ඤාණසම්පයුත්තවිපාකානිච සුගතියන්ති සුගති භවෙ පරියාපන්නානං තෙසං ද්වින්නං තථා ඤාණම්පයුත්තමහාවිපාකානිච න ලබ්භන්තීති අත්ථො. එත්ථච සුගතියන්ති එතෙන දුග්ගතිපරියාපන්නෙ අහෙතුක පුග්ගලෙ නිවත්තෙති. න හි තෙසං ඉමස්මිං වාක්යෙ ඉතරෙසං අනුඤ්ඤාතානි ඤාණවිප්පයුත්තවිපාකානිපි ලබ්භන්තීති. තෙනාහ දුග්ගති යං පනාතිආදි. තත්ථ දුග්ගතියං පරියාපන්නානං අහෙතුකානං ඤාණසම්පයුත්තවිපාකානිච ඤාණවිප්පයුත්තානි මහාවිපාකානිච න ලබ්භන්තීති පරිපුණ්ණ යොජනා දට්ඨබ්බා. එත්ථ සියා. කස්මා පනෙත්ථ සුගතිපරියාපන්නානං අහෙතුකානං චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්තවිපාකානි දුග්ගතිපරියාපන්නානඤ්ච අට්ඨපි සහෙතුක මහාවිපාකානි න ලබ්භන්තීති වුත්තං. නනු පට්ඨානෙ සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තං. එත්ථ හි එකස්මිං භවෙ එකස්ස සත්තස්ස කදාචි සහෙතුකං භවඞ්ගං කදාචි අහෙතුකං භවඞ්ගන්ති එවං මූලභවඞ්ගෙ පවත්තිභෙදො නත්ථීති කත්වා සහෙතුකං භවඞ්ගන්ති ඉදං තදාරම්මණසඞ්ඛාතං ආගන්තුකභවඞ්ගං සන්ධාය වුත්තන්ති විඤ්ඤායති. සහෙතුකන්තිච සාමඤ්ඤවචනත්තා ද්විහෙතුකං තිහෙතුකඤ්ච තදාරම්මණං විඤ්ඤාතබ්බං හොති. අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්සාති ඉධ පන තස්ස තදාරම්මණස්ස අනන්තරං උප්පන්නං මූලභවඞ්ගමෙව අධිප්පෙතං. ඉධපි සාමඤ්ඤවචනත්තා ද්වීසු අ- අහෙතුකභවඞ්ගෙසු යංකිඤ්චි ගහෙතබ්බමෙවාති. තස්මා ද්වින්නං අහෙතුකානංපි අට්ඨසහෙතුක තදාරම්මණානිපි ලබ්භමානානිඑව සියුං. දුහෙතුකානං පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. වුච්චතෙ, අහෙතු කෙසු තාව දුග්ගතිපරියාපන්නානං සහෙතුකතදාරම්මණසම්භවො සබ්බඅට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තො. තස්මා අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්සාති ඉදං කුසලවිපාකභූතං අහෙතුකභවඞ්ගං සන්ධාය වුත්තන්ති යුත්තං. අයඤ්හි පට්ඨානෙ ධම්මතා. යදිදං යථාලාභගහණන්ති. ඉතරථා සබ්බඅට්ඨකථාවිරොධො සියාති. යථාච කුසලානං යොගසාධනීයත්තා පවත්තියංපි යොගකම්මවසෙන ඤාණයොගො හොති. න තථා විපාකානං. තෙසං පන අයොගසාධනී යත්තා පවත්තියං භවඞ්ගඤාණසඞ්ඛාතෙන උපනිස්සයඤ්ඤාණෙන විනා ඤාණයොගො න සම්භවති. තස්මා සහෙතුකං භවඞ්ගන්ති ඉධපි ඤාණවිප්පයුත්තභූතං සහෙතුකතදාරම්මණමෙව ගහෙතුං යුත්තන්ති කත්වා ද්විහෙතුකානං අහෙතුකානඤ්ච ඤාණසම්පයුත්තතදාරම්මණ පටික්ඛෙපො ථෙරෙන කතොති. ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන පන යෙන විපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. තෙන සදිසං වා තතො හීනං වා තදාරම්මණං තෙසං සම්භවති. න පණීතන්ති කත්වා ද්වින්නංපි අහෙතුකානං අට්ඨමහාවිපාකානි පටික්ඛිපිත්වා සත්තතිංසචිත්තපටි ලාභො වුත්තො. සො පන යථා වුත්තපට්ඨානපාළියා විරුජ්ඣති. අපරෙ පන යථා අහෙතුකානං සුගතිපරියාපන්නානං ද්විහෙතුක තදාරම්මණං හොති. එවං ද්විහෙතුකානංපි තිහෙතුකතදාරම්මණං සම්භවතීති වදන්ති. තං යුත්තංවිය දිස්සති. අට්ඨකථායඤ්හි කත්ථචි තෙසං ද්වින්නංපි අවිසෙසෙන අට්ඨමහාවිපාකපවත්ති වුත්තාති. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණ සහගතා තයො හෙතූ එතෙසන්ති තිහෙතුකා. තෙ පන කාමරූපාරූපවසෙන තිවිධා හොන්ති. පුථුජ්ජනො අට්ඨඅරියාචාති නවවිධා. තෙසු ඛීණාසවානං කුසලාකුසල ජවනානිච නලබ්භන්ති. සබ්බසො අනුසයපහානෙන සබ්බෙසං කුසලාකුසලානං සහ නිරුද්ධත්තා අනුසය පටිබද්ධො හි තෙසං තබ්භාවොති. තථාසද්දො පක්ඛන්තරත්ථො. අපරිනිට්ඨිතසික්ඛාකිච්චතාය සික්ඛනසීලයුත්තා සත්තඅරියා සෙක්ඛානාම. ඉධ පන තයො හෙට්ඨිමඵලට්ඨා අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි ආදිතො සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පහීනත්තා තං සහගතානි පඤ්චජවනානි නලබ්භන්තීති. අනාගාමිපුග්ගලානං පන පටිඝජවනානිච න ලබ්භන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන පහීනත්තා. මග්ගස්ස පන එකචිත්තක්ඛණිකත්තා. චතුන්නං මග්ගට්ඨානං පච්චෙකං යථාසකං මග්ගජවනානිඑව ලබ්භන්ති. උපරිමානඤ්ච ඵලානං හෙට්ඨිමෙහි පුග්ගලෙහි අනමිගතත්තා හෙට්ඨිමානඤ්ච උපරිමෙසු පුග්ගලන්තරෙසු අනුප්පජ්ජනතො චතුන්නං ඵලට්ඨානංපි පච්චෙකං යථාසකං ඵලජවනානිඑව ලබ්භන්තීති වුත්තං ලොකුත්තර.ල. සමුප්පජ්ජන්තීති. එත්ථච උපරිමග්ගෙ ආගතෙ හෙට්ඨිමමග්ගානුභාවස්ස සබ්බසො පටිපස්සද්ධිවසෙන උපරිමානං පුග්ගලන්තරතාසිද්ධි වෙදිතබ්බාති. ඉදානි තෙසං තෙසං පුග්ගලානං පාරිසෙසතො ලබ්භමානවීථිචිත්තානි දස්සෙතුං ගාථමාහ. පරිනිට්ඨි තසික්ඛාකිච්චත්තා නත්ථි සික්ඛිතබ්බකිච්චං එතෙසන්ති අසෙක්ඛා. ඛීණාසවා. තෙසං තෙවීසතිකාමවිපාක වීසතික්රිය අරහත්තඵල වසෙන චතුචත්තාලීස වීථිචිත්තානි සම්භවා යථාසම්භවං උද්දිසෙ. සත්තන්නං සෙක්ඛානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාජවනවජ්ජිතානං සත්තන්නං අකුසලානං එකවීසතියා කුසලානං තෙවීසතියා කාමවිපාකානං තිණ්ණං හෙට්ඨිමඵලානං ආවජ්ජනද්වයස්සච වසෙන ඡපඤ්ඤාස වීථිචිත්තානි සම්භවා උද්දිසෙ. අවසෙසානං චතුන්නං පුථුජ්ජනානං කාමවිපාක ලොකියකුසලාකුලාවජ්ජන ද්වයවසෙන චතුපඤ්ඤාස වීථිචිත්තානි සම්භවා උද්දිසෙති යොජනා. පුග්ගල භෙදෙන වීථිචිත්තානං භෙදො පුග්ගලභෙදො.

142. සබ්බානිපි වීථිචිත්තානි උපලබ්භන්ති පුග්ගලානං ද්වාරානඤ්ච එත්ථෙව පරිපුණ්ණසම්භවතො. යථාරහන්ති තං තං භූමිපුග්ගලානං උප්පත්තිඅරහානුරූපං. රූපාවචරභූමියං වජ්ජිතබ්බෙසු සොළසවීථි චිත්තෙසු ඡන්නං චිත්තානං උපරිවාක්යෙ වුච්චමානත්තා පටිඝජවන තදාරම්මණ වජ්ජිතානීති වුත්තං. අරූපාවචරභූමියං පථමමග්ග රූපාවචරහසන හෙට්ඨිමාරුප්පවජ්ජිතානි පටිඝජවන තදාරම්මණවජ්ජිතානිච වීථි චිත්තානි ලබ්භන්තීති යොජනා. එත්ථාපි වජ්ජිතබ්බෙසු අට්ඨතිංස වීථිචිත්තෙසු සොළසන්නං චිත්තානං උපරිවුච්චමානතා දට්ඨබ්බා. සබ්බත්ථාපීති සබ්බාසුපි රූපාරූපභූමීසු. තංතං පසාදරහිතානං තංතංද්වාරිකවීථිචිත්තානින ලබ්භන්තෙවාති රූපාවචරභූමියං තාව ඝානාදිත්තයං නත්ථීති ඝානජිව්හාකායපසාද රහිතානං රූපීබ්රහ්මානං ඝාන ජිව්හාකායද්වාරිකානි ඡ වීථිචිත්තානි නලබ්භන්තෙව. යානි සන්ධාය ඡන්නං චිත්තානං උපරිවාක්යෙ වුච්චමානත්තාති හෙට්ඨා වුත්තං. අරූපභූමියං පන පඤ්චපි පසාදා නත්ථීති පඤ්චද්වාරිකානි ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණ මනොධා තුත්තික සන්තීරණත්තයවසෙන සොළසවීථිචිත්තානි නලබ්භන්තෙව. යානි සන්ධාය සොළසන්නං චිත්තානං උපරි වුච්චමානතාති වුත්තං. කාමභූමියං පන තංතං පසාදරහිතතා ජච්චන්ධාදීනං වසෙන යො ජෙතබ්බා. කාමෙ අසීති වීථිචිත්තානි යථාරහං ලබ්භරෙ ලබ්භන්ති. රූපෙ චතුසට්ඨි තථා යථාරහං ලබ්භරෙ. අරූපෙ ද්වෙ චත්තාලීස යථාරහං ලබ්භරෙති යොජනා. එත්ථච බ්රහ්මලොකෙවා උපරි ඡකාමාවචර දෙවලොකෙසුවා අනිට්ඨාරම්මණානි නාම නත්ථි. තස්මා රූපාවචරභූමියං චතුන්නං අකුසලවිපාකානං ලබ්භමානතාවචනං තත්ථ ඨත්වාවා ඉධ ආගන්ත්වාවා ඉධ අනට්ඨෙහි රූපසද්දෙහි සමාගච්ඡන්තානං වසෙන දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ඉධ ආගතානංයෙව බ්රහ්මානං අනිට්ඨාරම්මණසමායොගො හොතීති ථානි චත්තාරි රූපභූමියං ලද්ධානිනාම න හොන්ති. තස්මා තත්ථ සට්ඨියෙව වීථිචිත්තානීති වදන්ති. තං න යුජ්ජති. ඉධ ආගතානංයෙව උප්පන්නානිපි බ්රහ්මත්තභාවෙ උප්පන්නත්තා බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නානි ඉච්චෙව වත්තබ්බත්තා. නච තත්ථ ඨිතාපි ඉධ අනිට්ඨානි නගණ්හන්ති. දූරෙපි ආරම්මණං ගහෙතුං සමත්ථත්තා බ්රහ්මානන්ති.

[140] යඤ්ච විභාවනියං

තස්ස වාදස්ස පටික්ඛිපනත්ථං වුත්තං ‘‘ඉධ පන තත්ථ ඨත්වාපි ඉමං ලොකං පස්සන්තානං අනිට්ඨාරම්මණස්ස අසම්භවො න සක්කා වත්තු’’න්ති. තෙන තත්ථ ඨත්වා ඉමං ලොකං පස්සන්තානං උප්පන්නානි තානි චත්තාරි චිත්තානි තත්ථ ලද්ධානිනාම හොන්ති. ඉධ ආගතානං උප්පන්නානි ඉධ ලද්ධානිනාම හොන්තීති අනුඤ්ඤාතං හොති. තඤ්ච න යුත්තං.

තං තං භූමිපරියාපන්නෙ සත්තසන්තානෙ උප්පන්නානිඑව තංතංභූමියං උප්පන්නානීති සිද්ධත්තා. ඉච්චෙවන්තිආදි මහානිගමනං. යථාසම්භවන්ති තං තං භූමිපුග්ගලද්වාරාරම්මණෙසු සම්භවානුරූපං. භවඞ්ගෙන අන්තරිතා භවඞ්ගන්තරිතා. යාවතායුකන්ති තස්මිං තස්මිං භවෙ භවනිකන්ති වීථිතො පට්ඨාය යත්තකං කාලං ජීවිතසන්තානං පවත්තති. තත්තකං කාලන්ති අත්ථො. අබ්භොච්ඡින්නා පවත්තති අසති නිරොධ සමාපත්තියන්ති අධිප්පායො.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය වීථි සඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.