📜

වීථිමුත්ත සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

143. එවං ¶ පවත්තිකාලෙ පවත්තිසඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි පටිසන්ධියං පවත්තිසඞ්ගහං දස්සෙතුං ආදිගාථ මාහ. එවං වුත්තනයෙන පවත්තියං පවත්තිසඞ්ගහොනාම වීථිචිත්තවසෙන උදීරිතොකථිතො. ඉදානි සන්ධියං පවත්තිසඞ්ගහො නාම වීථිමුත්ත චිත්තානං වසෙන වුච්චතීති යොජනා. එත්ථච පටිසන්ධියං චිත්තචෙතසිකානං පවත්තියා කථිතාය තතො පරං භවඞ්ගකාලෙච චුතිකාලෙච තෙසං පවත්ති කථිතායෙව හොතීති කත්වා සන්ධියමිච්චෙව වුත්තං.

[141] විභාවනියං පන

පරතො මරණුප්පත්තියං පථමං චුතිං දස්සෙත්වා පච්ඡා අනන්තරෙ පටිසන්ධියා වක්ඛමානත්තා ඉධ සන්ධිග්ගහණෙන අතීතා නන්තර චුතිපි ගහෙතබ්බාති අධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘තදාසන්නතාය තංගහණෙනෙව ගහිතචුතිකාලෙචා’’ති. තං න යුජ්ජතියෙව.

වීථිමුත්තානඤ්හි විසයප්පවත්තිනාම අතීතානන්තරභවෙ මරණුප්පත්තියංඑව සිද්ධාති එකස්මිං භවෙ විසයප්පපත්තියා සහ තෙසං පටිසන්ධිපමුඛානං වීථිමුත්තචිත්තානං පවත්තිදස්සනත්ථංඑව තාය අතීතානන්තරචුතියා සද්ධිං මරණුප්පත්තිවිධානං ථෙරෙන දස්සිතන්ති. භවන්ති සත්තා සඞ්ඛාරාච එතාසූති භූමියො. අයොති වඩ්ඪි. අත්ථතො පන සුඛංච සුඛහෙතු සුඛපච්චයාච වෙදිතබ්බා. යෙභුය්යෙන තතො අයතො අපගතා එත්ථ නිබ්බත්තා සත්තාති අපායො. සොඑව භූමීති අපායභූමි. ඔළාරිකෙන කාමරාගෙන කාමීයතීති කාමො. ගන්තබ්බා උපගන්තබ්බාති ගති. ගච්ඡන්ති සත්තා එත්ථාතිවා ගති. අනෙකවිධසම්පත්තීනං අධිට්ඨානතාය සොභණාගති සුගති. කාමොච සො සුගතිචාති සමාසො. නත්ථි යථාවුත්තො අයො එත්ථාති නිරයො. නිච්චං වා රයන්ති කම්පන්ති ඵන්දන්ති ¶ සත්තා දුක්ඛප්පත්තා එත්ථාති නිරයො. මනුස්සා විය උද්ධං උච්චා අහුත්වා තිරො අඤ්චිතා ආයතාති තිරච්ඡානා. යුවන්ති නානා වණ්ණසණ්ඨානාපි සත්තා සමානජාතිතාය එකීභූතාවිය හොන්ති එතායාති යොනි. ජාති.

විභාවනියං පන

ඛන්ධානං පවත්තිවිසෙසොති වුත්තං.

තිරච්ඡානානං යොනි තිරච්ඡානයොනි. පෙච්ච ඉතා ගතාති පෙතා. ඉතො අපක්කම්ම චවිත්වා භවන්තරෙ ගතාති අත්ථො. යෙකෙචි කාලඞ්කතා. දිවඞ්ගතාපි හි ලොකෙ කාලඞ්කතා පෙතාති වුච්චන්ති. ඉධ පන සුඛසමුස්සයතො පෙච්ච පකට්ඨං පවාසං දූරං ගතාති අත්ථෙන යාව තතො න මුච්චන්ති. තාව නිච්චං දුක්ඛප්පත්තා ලක්ඛණසංයුත්තාදීසු ආගතා තතීයා අපායිකසත්තා අධිප්පෙතා. පෙතානං සමූහො පෙත්ති. පෙත්තියා විසයොති පෙත්ති විසයො. විසයොතිච පවත්තිදෙසො වුච්චති. අසුරකායොති එත්ථ සුරා වුච්චන්ති උපරි දෙවා සුරන්ති ඉද්ධිවිසෙසෙහි දිබ්බන්ති, සුට්ඨුවා රමන්ති කාමසුඛරතිං පච්චනුභවන්තීති කත්වා. න සුරාති අසුරා. වෙපචිත්ති පහාරාදාදයො සන්ධාය සුරපටිපක්ඛා සුර සදිසාවාති අත්ථො. වියඞ්කරමාතා උත්තරමාතාදයො විනි පාතිකෙ සන්ධාය ඛුද්දකසුරා චූළකසුරාති අත්ථො. යමරාජා දයො වෙමානිකපෙතෙ සන්ධාය එකදෙසෙන සුරසදිසාති අත්ථො. වෙමානිකපෙතාපි හි කත්ථචි අසුරකායාති ආගතා. ලොකන්තරික නෙරයිකෙ සන්ධාය සබ්බසො සුරගුණ රහිතාති අත්ථො. තෙපි හි බුද්ධවංසනිදානට්ඨකථායං ජාතිදුක්ඛ නිද්දෙසෙසුච අසුරකායාති වුත්තා. තථා කාලකඤ්චිකපෙතෙ සන්ධාය සබ්බසො සුරභාවරහිතාති අත්ථො. ඉති පඤ්චන්නං අසුරානං වසෙන අත්ථවිභාගො වෙදිතබ්බො. දිබ්බා වත භොකායා පරිහායිස්සන්ති, පරිපූරිස්සන්ති අසුරකායාති ඉමස්මිං සුත්තපදෙ චත්තාරොපි අපායා අසුරකායාති අට්ඨකථායං වණ්ණිතා.

තත්ථ ¶ වෙපචිත්ති පහාරාදාදයො අසුරා තාව තිංසෙසු දෙවෙසු සඞ්ගහිතා. විනිපාතිකාසුරා චාතුමහාරාජිකදෙවෙසු. තථා වෙමානිකපෙතාසුරා. තෙපි හි විනිපාතිකාසුරා විය තිහෙතුකාපි දුහෙතුකාපි අහෙතුකාපි හොන්තීති අට්ඨකථාසු වුත්තා. යමරාජානො පන වෙස්සභූ නොත්තිච පෙත්ති රාජා සොමො යමො වෙස්සවණොච රාජාති එවං කථා වත්ථුපාළියං ආගතා වෙස්සභූආදයො සයං මහිද්ධිකා මහානුභාවා වෙමානිකපෙතරාජානො හුත්වාපි නෙරයිකෙසු සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හෙට්ඨා නිරයලොකෙසුපි රජ්ජං කාරෙන්තියෙව. තෙනෙව හි සබ්බෙ පෙතලොකාපි නිරයලොකාපි යමලො කාතිච යමවිසයාතිච වුච්චන්තීති. යෙච චාතුමහාරාජිකපරි යාපන්නා පාපජ්ඣාසයා කුරුරකම්මකාරිනො රෙවතිවිමානෙ යක්ඛාති ආගතා සංකිච්චජාතකෙ රක්ඛසාති ආගතා යක්ඛරක්ඛසානාම ඉතො ගන්ත්වා උස්සදනිරයෙසු නෙරයිකානං නානාකම්ම කාරණායො කරොන්තො විචරන්ති. තෙසංපි කාලො උපකාලොති එවමාදීහි නාමෙහි නාරදජාතකෙ ආගතානං නිරය පාලානං උපරියමරාජානං ආණාපවත්තතියෙවාති. ලොකන්තරිකා සුරා නිරයෙ සඞ්ගහිතා. ඉධ පන කාලකඤ්චිකාදයො පෙතාසුරාව අධිප්පෙතා. තෙසං අසුරානං කායො සමූහොති අසුරකායො. එත්ථච නිරයභූමිනාම පච්චෙකං සොළසුස්සදපරි වාරානං අට්ඨන්නං මහානිරයානං වසෙන අන්තො පථවියං ඨිතාති වෙදිතබ්බා. අරඤ්ඤ පබ්බත සමුද්ද දීපකාදීසුපි නානානිරය භූමියො හොන්තියෙව. තස්මා තාදිසස්ස විසුං වවත්ථිතස්ස ඔකාසස්ස අත්ථිතාය නිරයොත්වෙව වුත්තා. සෙසානං පන තිස්සන්නං අපායභුම්මීනං තාදිසස්ස ඔකාසස්ස නත්ථිතාය යොනි විසය කාය සද්දෙහි යොජෙත්වා ඛන්ධාවා ඛන්ධප්පවත්තිපදෙසාවා ගහිතාති. [අපායභූමි]

උස්සිතො උග්ගතො උස්සන්නොවා මනො එතෙසන්ති මනුස්සා. තෙහි අනන්තෙසු චක්කවාළෙසුපි ඉතරභූමිකානං සත්තානං තික්ඛතරසූර විචිත්රචිත්තා හොන්ති. පරිපුණ්ණානං කුසලාකුසලකම්ම පථානං ¶ ආනන්තරියකම්මානඤ්ච එත්ථෙව සම්භවතොති. තෙසුපි පන ජම්බුදීපවාසිනොඑව අතිසයෙන උස්සිතමනා හොන්ති. ඉතරෙ පන තෙහි සමානවණ්ණාදිතාය මනුස්සා ඉච්චෙව වුච්චන්ති. ඉමස්මිං චක්කවාළෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි, යථාහ-තීහි භික්ඛවෙ ඨානෙ හි ජම්බුදීපකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති. දෙවෙච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි ඨානෙහි. සූරාච සති මන්තොච ඉධ බ්රහ්මචරියවාසොචාති. අක්ඛරචින්තකා පන වදන්ති මනූති මහාසම්මතරාජා වුච්චති. ඉමෙච ජනා තෙන ථපිතෙසු මරියාදධම්මෙසු ඨිතා තස්ස පුත්තට්ඨානියා හොන්ති. තස්මා මනුනො අපච්චා පුත්තාති මනුස්සාති. ඉධ පන භූමිපරියායොති කත්වා මනුස්සාති ඉත්ථිලිඞ්ගං එකවචනඤ්ච කතන්ති දට්ඨබ්බං. එවං සෙසෙ සුපි. යෙසු පන චත්තාරො මහාරාජානො රජ්ජං කාරෙන්ති. තෙ දෙවා චාතුමහාරාජිකා. තත්ථ ධතරට්ඨො ගන්ධප්පානං රාජා හොති. විරුළ්හකො කුම්භණ්ඩානං. විරූපක්ඛො නාගානං. කුවෙරො යක්ඛානං. තත්ථ පටිසන්ධිවසෙන ගන්ධරුක්ඛෙසු අප්පෙන්ති උපගච්ඡන්තීති ගන්ධප්පා. ගන්ධරුක්ඛාධිවත්ථා දෙවා. තෙ මූලගන්ධාදිවසෙන දසධා පාළියං ආගතා. කුම්භණ්ඩාති දානවරක්ඛසා. නාගා යක්ඛාච පාකටා. සබ්බෙ තෙ යෙභුය්යෙන පාපජ්ඣාසයා කුරුරකම්මකාරිනො ච හොන්ති. තස්මා චත්තාරො මහාරාජානො අඤ්ඤමඤ්ඤංවා මනුස්සානං වා අවිහෙඨනත්ථාය තෙසු නානාරාජානංවා නානාසෙනාපතිංවා ථපෙසුං.

ආටානාටියසුත්තංචෙත්ථවත්තබ්බං. තත්ථ හි යක්ඛොයක්ඛිනීගන්ධප්පො ගන්ධප්පී කුම්භණ්ඩො කුම්භණ්ඩී නාගො නාගීතිචතස්සො අවරුද්ධකජාතියො ආගතා. තත්ථ සරීරොභාසසිරිසම්පත්තියුත්තො අමනුස්සො යක්ඛොතිච දෙවොතිච දෙවතාතිච වුච්චති. සරීරො භාස සිරිසම්පත්තිරහිතො විගච්ඡරූපො අමනුස්සො යක්ඛොත්වෙව වුච්චති. රුක්ඛට්ඨකවිමානෙ ජාතො රුක්ඛදෙවතානාම. රුක්ඛස්ස අබ්භන්තරෙ ජාතො ගන්ධප්පොනාම. යො ලොකෙ කට්ඨයක්ඛොති වුච්චති. පුබ්බෙ නිහීනකම්මකතා කාචි ගන්ධප්පියො මනුස්සිත්ථීනං සරීරබ්භන්තරෙසුපි ජායන්ති. යා වෙදගන්ථෙසු යොගිනීතිච ලොකෙ ¶ ජොගිනීතිච වුච්චන්ති. අභිලක්ඛිතරත්තීසු ගොචරපසුත කාලෙ ජුතිඅත්ථෙන ජුණ්හාතිච වුච්චන්ති, කුබ්භණ්ඩානාම මහොදරා විසාලක්ඛා රක්ඛසාඑව. යෙ ලොකෙ ධන රක්ඛකාති වුච්චන්ති. තෙ හි වෙපුල්ලපබ්බතෙ මණිරතනං රක්ඛන්ති. අන්තො හිමවන්තෙ අබ්භන්තර අම්බරුක්ඛෙ රක්ඛන්ති. එවං රතනට්ඨානානිවා වනප්පති රුක්ඛෙවා දිබ්බොසධරුක්ඛෙවා දිබ්බගන්ධරුක්ඛෙවා උදකසරෙවා රක්ඛිත්වා අසන්ති භක්ඛන්ති. තස්මා රක්ඛසාති වුච්චන්ති. නාගො නාගීති එත්ථ අන්තො පබ්බතෙවා අන්තො පථවියංවා නිබ්බත්තා වසුන්ධරදෙවයක්ඛජාතියොපි ඉධ නාගාත්වෙව වුච්චන්ති. යා මහාපරිනිබ්බාන සුත්තෙ භූමිචාලසුත්තපදෙ පථවී දෙවතාති වුත්තා. යාසං කීළාපසුත වසෙන කදාචි භූමිචාලො හොති. යාසඤ්ච මන්තපදානි වත්ථු විජ්ජාතිච භූමිවිජ්ජාතිච බ්රහ්මජාලසුත්තෙ වුත්තානි. තෙසුච නානා ඉද්ධිමන්තා අවරුද්ධකා පාපාතිරතා කිබ්බිසකම්මකාරිනො කීළා සොණ්ඩවසෙනවා ඝාසසොණ්ඩවසෙනවා පෙතෙසුචනිරයෙසුච පකති වණ්ණෙනවා සොණගිජ්ඣකාකාදිවණ්ණෙනවා සත්තෙ විහෙඨයන්තා විචරන්ති. සබ්බඤ්චෙ තං සුත්තන්තෙසුවා ජාතකෙසුවා වෙදගන්ථෙසුවා කුසලෙහි වෙදිතබ්බන්ති.

සහ පුඤ්ඤකාරිනො තෙත්තිංස ජනා මාඝෙනනාම ජෙට්ඨපුරිසෙන සහ එත්ථ නිබ්බත්තාති තෙත්තිංසා. සාඑව තාවතිංසා නිරුත්ති නයෙන. කාමඤ්චෙත්ථ සබ්බචක්කවාළෙසුපි අයං දුතීයදෙව ලොකො ජනවසතසුත්තෙ ආගත නයෙන සක්කට්ඨානියානං පජාපති වරුණ ඊසානාදීනං තෙත්තිංස දෙවරාජූනං නිබන්ධනො කාසො හොති. සහස්සං චාතුමහාරාජිකානං. සහස්සං තාවතිංසානන්ති හි අඞ්ගුත්තරෙ වුත්තං. මාඝපුරිසා පන තෙසු සමුදාගතෙසු දෙවරාජට්ඨානෙසු පච්චාජාතා හොන්ති. එතරහි ධරමානාච තස්මා තෙසං වසෙන අයං වචනත්ථො කතොති වෙදිතබ්බො. අපරෙ පන යථා ඉන්දගොපකවණ්ණාභා. තාව දිස්සන්ති තිංසතීති ඉමස්මිං විධුරජාතකෙ තාව සද්දො තිංසසද්දපරිවාරමත්තො හොති. තථා ඉධාපීති කත්වා තිංසමත්තානං සක්කට්ඨානියානං දෙවරාජකුලානං නිවාසට්ඨා නත්තා ¶ තාවතිංසානාමාති යුත්තං සියා. අට්ඨකථාසු පන යථාවුත්තං නිරුත්තිනයං කප්පෙත්වා මාඝවත්ථූසුච තෙසු තෙසුච ඨානෙසු සක්කානං තෙත්තිංස සඞ්ඛාඑව වුත්තාතිපි වදන්ති. තං න යුජ්ජති. පාළියංඑව බ්රහ්මාසනඞ්කුමාරො තෙත්තිංසෙ අත්තභාවෙ අභිනිම්මිනිත්වා දෙවානං තාවතිංසානං පල්ලඞ්කෙසු නිසීදිත්වාති වුත්තත්තා. යාමොති තස්මිං දෙවලොකෙ ඉස්සරදෙවකුලස්ස නාමං. තථා සුයාමොතිච. තං සහචරිතත්තා පන සො දෙව ලොකොපි තත්ථ නිබ්බත්තදෙවාපි යාමාත්වෙව වුච්චන්ති. විපුලාය සිරිසම්පත්තියා සමන්නාගතත්තා නිච්චං තුසන්ති අතිවිය හට්ඨතුට්ඨමුඛා හොන්ති එත්ථාති තුසිතා. යථාරුචිතෙ භොගෙ සයමෙව නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වා රමන්ති එත්ථාති නිම්මානරතී. අත්තනො රුචිං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්ති එත්ථාති පරනිම්මිතවසවත්තී. බ්රූහන්ති වඩ්ඪන්ති අතිපණීතෙහි ඣානාදි ගුණෙහි වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තීති බ්රහ්මානො. මහන්තා බ්රහ්මානො මහාබ්රහ්මානොති වත්තබ්බෙ මහාසද්දස්ස ලොපො.

පරිසති භවාති පාරිසජ්ජා. පරිසාසු ජාතාතිවා පාරිසජ්ජා. පරිචාරිකාති අත්ථො. මහාබ්රහ්මානං පාරිසජ්ජාති බ්රහ්ම පාරිසජ්ජා. පුරෙ උච්චෙ ඨානෙ ඔදහන්ති තිට්ඨන්තීති පුරොහිතා. මහාබ්රහ්මානං පුරොහිතාති බ්රහ්මපුරොහිතා. මහන්තා බ්රහ්මානො මහාබ්රහ්මානො. සහස්සොබ්රහ්මා ද්විසහස්සොබ්රහ්මා. තිසහස්සොබ්රහ්මාතිආදිනා සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තෙ ආගතා අධිපතිබ්රහ්මානොති අත්ථො. තත්ථ සහස්සොබ්රහ්මාති චක්කවාළසහස්සම්හි ඉස්සරො බ්රහ්මා. ද්විසහස්සොති ද්වීසු චක්කවාළ සහස්සෙසු ඉස්සරොති අත්ථො. තයොපෙතෙ එකතල වාසිනො හොන්ති. තත්ථ ලොකෙ මහාජනා විසුං විසුං කුලදෙවතායොනාම උපට්ඨහන්ති. කෙචි මහාදෙවංනාම උපට්ඨහන්ති. කෙචි වාසුදෙවංනාම. කෙචි මහෙසරංනාම. කෙචි පරමෙස්වාරං නාමාති. ඝරදෙවතා ගාමදෙවතා රුක්ඛදෙවතාදයොපි තෙසං මහාදෙවරාජානං උපට්ඨකාඑව සම්පජ්ජන්ති. තත්ථ මහාදෙවරා ජානොවිය මහාබ්රහ්මානො දට්ඨබ්බා. ඝරදෙවතාදයොවිය බ්රහ්ම පුරොහිතාදට්ඨබ්බා, ¶ මනුස්සාවිය බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදට්ඨබ්බා. තත්ථච ඝර දෙවතාදයො මහාදෙවරා ජානො අදිස්වාව උපට්ඨහන්ති. මනුස්සා ච තෙඋභොපි අදිස්වාව උපට්ඨහන්ති. එවමෙවං බ්රහ්මපුරොහිතා මහාබ්රහ්මානොපි නපස්සන්ති. මහාබ්රහ්මානං නිවාසට්ඨානංපි නජානන්ති. බ්රහ්මපාරිසජ්ජාඋභොපි නපස්සන්ති. උභින්නංනිවාසට්ඨානංපි නජානන්ති. යදා පන ඔළාරිකං රූපං මාපෙත්වා අත්තානං දස්සෙන්ති. තදා එව පස්සන්ති. එසනයො උපරිභූමීසුපි. යං පන බ්රහ්මනිමන්තන සුත්තට්ඨකථායං වුත්තං බ්රහ්මානං පකතිරූපං කස්සචි ආපාතං න ගච්ඡතීති. තං බ්රහ්මපුරො හිතා දීනං උපරිමානං බ්රහ්මානං පකතිරූපං කස්සචි බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිනොවා දෙවස්සවා මනුස්සස්සවාආපාතං නගච්ඡතීති කත්වා වුත්තං. හෙට්ඨිමානං පන පකතිරූපං උපරිමස්ස ආපාතං ආගච්ඡිස්සතියෙව. තෙනෙව හි ජනවසභසුත්තට්ඨකථායං හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමාහි දෙවා උපරිමදෙවානං ඔළාරිකං කත්වා මාපිතමෙව අත්තභාවං පස්සිතුං සක්කොන්තීති වුත්තං. තත්ථදුතීයතලෙ පරිත්තාභාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජාඑව. අප්පමාණාභාති බ්රහ්මපුරොහිතා එව. ආභස්සරාති මහාබ්රහ්මානොඑව. තස්මිං තලෙ අධිපති බ්රහ්මානොඑවාති අත්ථො. හෙට්ඨිමතලතො පන විසෙස කරණත්ථං ආභාවසෙන නාමගහණං හොතීති දට්ඨබ්බං.

තත්ථ පරිත්තා ආභා එතෙසන්ති පරිත්තාභා. අප්පමාණා ආභා එතෙසන්ති අප්පමාණාභා. ආභාසරන්ති නිච්ඡරන්ති එතෙසූති ආභස්සරාති. තතීයතලෙ පරිත්තසුභාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජාඑව. අප්පමාණසුතාති බ්රහ්මපුරොහිතාඑව. සුතකිණ්ණාති මහාබ්රහ්මනොඑව. තස්මිං තලෙ අධිපතිබ්රහ්මානො එවාති අත්ථො. තත්ථ සුභාති එකග්ඝනා අචලසණ්ඨිතා ආභාඑව වුච්චන්ති. පරිත්තා සුභා එතෙසන්ති පරිත්තසුභා. අප්පමාණා සුභා එතෙසන්ති අප්පමාණසුභා. සුතෙහි ආකිණ්ණාති සුභාකිණ්ණා. සුභකිණ්හාතිපි පඨන්ති. තෙසං ආකාරස්ස රස්සො අන්තිමණකාරස්ස ච හකාරො දට්ඨබ්බො. ඉමෙසු පන ද්වීසු තලෙසු පකතිකායප්පභා අධිමත්තා හොන්ති. තස්මා තාසං වසෙන පරිත්තාභාතිආදිකං නාමං සිද්ධං. න බ්රහ්මපාරි සජ්ජාතිආදිකං. ¶ එවඤ්ච කත්වා වෙරඤ්ජසුත්තෙ පථමතලවාසිනො බ්රහ්මකායිකා දෙවාති ආගතා. දුතීයතලවාසිනො ආභාදෙවාති. තතීයතලවාසිනො සුභාදෙවාති චතුත්ථතලෙ විපුලං ඵලං එතෙසන්ති වෙහප්ඵලා. අථවා ඉඤ්ජනජාතිකෙහි සොමනස්සජ්ඣානෙහි නිබ්බත්තානං තිණ්ණං හෙට්ඨිමතලානං තෙජොසං වට්ටාදිකෙන අන්තරායෙන භූමිතලෙන සහ ආයුකප්පනිවත්තිවසෙන ඉඤ්ජිතං පුඤ්ඤඵලං අත්ථි. තෙසු හි යං සුභාකිණ්ණානං දෙවානං චතුසට්ඨිකප්පානීති වුත්තං. තං තස්මිං තලෙ ආදිකප්පිකානං වසෙන වුත්තං. පච්ඡිමිකානං පන තෙසට්ඨිකප්ප ද්වාසට්ඨිකප්ප එකසට්ඨි කප්පාදි වසෙන ඉඤ්ජිතං පටිලීනං පුඤ්ඤඵලං හොතීති. ආනෙඤ්ජජාතිකෙන උපෙක්ඛාඣානෙන නිබ්බත්තානං පන කෙනචි අන්තරායෙන තාදිසං ඉඤ්ජිතං පුඤ්ඤඵලං නාම නත්ථි. තස්මා ඣාන සාමත්ථියානුරූපං විසෙසෙන ඊහිතං අභිවඩ්ඪිතං පුඤ්ඤඵලං එත්ථ අත්ථීති වෙහප්ඵලා.

නත්ථි සඤ්ඤාමුඛෙන ගහිතා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා එතෙසන්ති අසඤ්ඤා. අසඤ්ඤාච තෙ සත්තාචාති අසඤ්ඤසත්තා. චිත්තචෙ තසිකානං පන නත්ථිතාය තෙසං අසත්තපසඞ්ගතා සම්භවතීති සත්තගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. එතෙ ද්වෙපි එකතලවාසිනො එව හොන්ති. එත්ථපි නිබ්බත්තකජ්ඣානස්ස හීනමජ්ඣිමපණීතතා විසෙසස්ස අත්ථිතාය තදනුරූපං බ්රහ්මානංපි පාරිසජ්ජ පුරොහිත මහාබ්රහ්මත්ත විසෙසො සම්භවතියෙව. ආයුවෙමත්තතාය පන අඤ්ඤමඤ්ඤ අදස්සනාදීනඤ්ච නත්ථිතාය පාරිසජ්ජාදිවසෙන භූමිවිභාගො නත්ථීති වෙදිතබ්බො. එවං අවිහාදීසුපි. ඔළාරිකානං කාමරාගපටිඝානුසයානං නත්ථිතාය සුද්ධානං අනාගාමිඅරහන්තානමෙව ආවාසාති සුද්ධාවාසා. තත්ථ පථමභූමිවාසිනො අප්පකෙන කාලෙන අත්තනො ඨානං නවිජහන්තීති අවිහා. අථවා, ඔළාරිකානං පඤ්චන්නං සංයොජනානං පහීනත්තා නත්ථි චිත්තස්ස විහඤ්ඤනං සමථවිපස්ස නාධම්මෙසු අවිප්ඵාරිකතාපත්ති එතෙසන්ති අවිහා. දුතීයභූමි වාසිනො න කෙනචි චිත්තපරිළාහෙන තප්පන්තීති අතප්පා. තතීය තලවාසිනො පරිසුද්ධෙහි පසාදචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු ධම්මචක්ඛු පඤ්ඤා චක්ඛූහි සම්පන්නත්තා සුට්ඨු පස්සන්තීති සුදස්සා. චතුත්ථභූමිවාසිනො පන ¶ තතො අතිසයෙන සුට්ඨු දස්සනභාවෙන සමන්නාගතාති සුදස්සිනො. අතිසයත්ථෙ හි අයං ඊකාරොති. පඤ්චමභූමි වාසිනො උපරි අඤ්ඤස්ස භූමන්තරගතස්ස රූපිබ්රහ්මුනො නත්ථිතාය නත්ථි රූපීනං සත්තානං මජ්ඣෙ කෙනචි ගුණෙන කනිට්ඨභාවො එතෙසන්ති අකනිට්ඨා.

ආකාසානඤ්චායතනභූමීති එත්ථ යත්තකං ආකාසපදෙසං ඵරිත්වා ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤිතා චතුක්ඛන්ධා පවත්තන්ති. සො ඛන්ධසහිතො ආකාසපදෙසො ආකාසානඤ්චායයනභූමි. එවං සෙසාසු. පුථුජ්ජනා සොතාපන්නා සකදාගාමිනොචාපි පුග්ගලා සුද්ධාවාසෙසු සබ්බථා සබ්බපකාරෙනපි නලබ්භන්තීති යොජනා. එත්ථච සකදාගාමීනං පටික්ඛෙපෙන අනාගාමි මග්ගට්ඨස්සපි තත්ථ පටික්ඛෙපො සිද්ධො හොතීති උපරිමානං තිණ්ණං අරියානමෙව තත්ථ පටිලාභො ඉමාය ගාථාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සෙසට්ඨානෙසූති පඤ්චසුද්ධාවාසතො අසඤ්ඤාපායතොච අවසෙසෙසු එකවීසතියා ඨානෙසු, අනරියාති පුථුජ්ජනා. [භූමිචතුක්කං]

144. ඔක්කන්තික්ඛණෙති පටිසන්ධික්ඛණෙ. පටිසන්ධිහි භවන්තරෙ ඔක්කමනං අනුපවිසනන්ථි අත්ථෙන ඔක්කන්තීති වුච්චති. තතො පරං භවඞ්ගං හුත්වාති යොජනා. කෙචි පන භවඞ්ගපරියොසානෙති පඨන්ති. තං න යුජ්ජති. ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො. ආදිසද්දෙන ජාති බධිර ජච්චඝානක ජාතිමූග ජච්චෙළ ජච්චුම්මත්තක පණ්ඩක උභතො බ්යඤ්ජනක නපුංසක මම්මාදයො සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ යස්ස චක්ඛුං උප්පාදෙතුං අසමත්ථෙන කම්මෙන පටිසන්ධි ලද්ධා. සො ජච්චන්ධො නාම. එසනයො සෙසෙසුපි. තත්ථ පසාදසොත රහිතො ජාතිබධිරො නාම. පසාද ඝානරහිතො ජච්ච ඝානකො නාම. පසාදජිව්හාරහිතො නාම නත්ථි. වචනරහිතො ජාතිමූගොනාම. දිසාවිදිසාමත්තංපි සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කුණෙය්යො ජාතිඑළො නාම. සබ්බකාලංපි විපල්ලට්ඨචිත්තො ජච්චුම්මත්තකොනාම. කාමහෙතු ආසිත්තකාදිභාවෙන විප්පකාරපත්තො පණ්ඩකොනාම. ද්වීහි බ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගතො උභතො බ්යඤ්ජනකොනාම. භාවද්වය රහිතො නපුංසකොනාම. පකතිවචනෙපි එකමෙකං අක්ඛරං මහුස්සාහෙන ¶ උප්පාදෙන්තො විබච්ඡවචනො මම්මොනාම. එත්ථච චක්ඛුං උප්පාදෙතුං සමත්ථෙන කම්මෙන ලද්ධපටිසන්ධිකස්ස පවත්තිකාලෙ තංවා අඤ්ඤංවා කම්මං චක්ඛුං උප්පාදෙති. අසමත්ථෙනකම්මෙන ලද්ධපටිසන්ධි කස්ස පන වත්ථුවිපන්නස්ස පවත්තිකාලෙ අඤ්ඤංපි කම්මං චක්ඛුං උප්පාදෙතීති නත්ථි. තස්මා ගබ්භසෙය්යකානංපි ජච්චන්ධභාවො පටිසන්ධික්ඛණෙයෙව සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. එසනයො සෙසෙසු ජාති බධිරාදීසු. ආයතනානං පටිලාභො ජාතීති වුත්තත්තා චක්ඛුස්ස උප්පජ්ජනාරහකාලො චක්ඛුස්ස ජාතිකාලොනාම. තදා අනුප්පන්න චක්ඛුකො ජච්චන්ධොනාමාති එවං අත්තනො අත්තනො උප්පජ්ජනාරහ කාලවසෙන තස්ස තස්ස ආයතනස්ස ජාතිකාලො වෙදිතබ්බො. එවඤ්හිසති ජාතිමූගාදයොපි උපපන්නො හොන්තීතිච වදන්ති. විභාවනි යංපි අයමත්ථො විභාවිතොති.

[142] යං පන විභාවනියං

‘‘අපරෙ පන ජච්චන්ධොති පසුතියංයෙව අන්ධො. මාතු කුච්ඡියං අන්ධො හුත්වා නික්ඛන්තොති අත්ථො. තෙන දුහෙතුකතිහෙතුකානං මාතුකුච්ඡියං චක්ඛුස්ස අවිපජ්ජනං සිද්ධන්ති වදන්තීති’’ වුත්තං. තං න යුත්තං.

ලොකෙ මාතුකුච්ඡියංයෙව අන්ධො හුත්වා නික්ඛන්තස්සපි එකච්චස්ස තං තං සිප්පවිජ්ජාඨානෙසු පඤ්ඤාවෙය්යත්තියභාවස්ස දිට්ඨත්තා. ථපෙත්වා හි මහාබොධිසත්තෙ අඤ්ඤෙච පච්ඡිමභවිකෙ සත්තෙ අවසෙසානං ද්විහෙතුක තිහෙතුකානංපි මාතුකුච්ඡිම්හි පරූපක්කමෙනවා මාතුයා විසමපයොගෙනවා නානාබාධෙනවා උප්පන්නානංපි චක්ඛුසොතානං විපත්තිනාම නත්ථීති න සක්කා නියමෙතුන්ති. භුම්මස්සිතානඤ්ච විනිපාතිකාසුරානන්ති එත්ථ භූමියං ජාතාති භුම්මා. භූමිසම්බන්ධෙසු රුක්ඛට්ඨක පබ්බතට්ඨක විමානෙසු නිබ්බත්තා ආළවක සාතාගිර හෙමවතාදයො මහිද්ධිකා භුම්මාදෙවා. යෙ ලොකෙ බලිහරණ වසෙන පූජනීයට්ඨෙන යක්ඛාතිපි වුච්චන්ති. යෙ පන භුම්මදෙවජාතිකාපි සමානා අත්තනො පුඤ්ඤනිබ්බත්තස්ස කස්සචි භොගසුඛස්ස අභාවා කිච්ඡජීවි කප්පත්තා ¶ විචරන්ති. තෙ තෙසං මහිද්ධිකානං භුම්මදෙවානං පරංපර පාරිසජ්ජෙසු පරියාපන්නත්තා භුම්මෙ දෙවෙ සිතා නිස්සිතාති අත්ථෙන භුම්මස්සිතානාම හොන්ති. භුම්මිස්සිතාතිපි පාඨො. පුඤ්ඤනිබ්බත්තස්ස නිවාසට්ඨානස්ස අභාවා රුක්ඛගුම්බලෙණගුහාසුසානා දීසු විවිත්තෙසු භූමිපදෙසෙසු නිස්සාය වසන්තීති අත්ථො. තෙයෙව විරූපා හුත්වා භවන්තරෙ නිපතන්තීති විනිපාතිකා. විනිපාතිකාච තෙ හෙට්ඨාවුත්තට්ඨෙන අසුරාචාති විනිපාතිකා සුරා. තෙ පන ගාමසමීපෙවා අන්තොගාමෙවා විවිත්තට්ඨානෙසු වසිත්වා ගාමවාසීහි ඡඩ්ඩිතානි භත්තසිත්ථපූවඛජ්ජමච්ඡමංසාදීනි පරියෙසිත්වාවා තානි අලභිත්වා දාරකෙවා ගිලානෙවා පීළෙත්වාවා සක්කොන්තා පන අඤ්ඤෙපි මනුස්සෙ තාසෙත්වා පීළෙත්වාවා ජීවිතං කප්පෙන්තීති. තෙසං විනිපාතිකාසුරානං. එකච්චානන්ති අධිප්පායො. න හි සබ්බෙ විනිපාතිකා සුරානාම අහෙතු කාඑවාති සක්කා වත්තුං. ද්විහෙතුකතිහෙතුකානංපි සබ්භාවතො. එවඤ්ච කත්වා තෙසං එකච්චානං පියඞ්කරමාතා උත්තරමාතා ධම්මගුත්තා ඵුස්සමිත්තාදීනං ධම්මාභිසමයොපි අට්ඨකථාසු වුත්තොති. එකච්චෙ යක්ඛජාතිකාපි රක්ඛසජාතිකාපි වෙමානිකපෙතාපි පරදත්තුපජීවි පෙතාපි එත්ථ සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා.

තෙසූති යථාවුත්තපටිසන්ධි යුත්තෙසු පුග්ගලෙසු. යස්මා ආයුපරිච්ඡෙදොනාම එකභූමිපරියාපන්නානං සබ්බසත්තානං අසෙසසා ධාරණනියමපරිමාණවසෙන පවත්තො. අපායානං මනුස්සානං භුම්ම දෙවානඤ්ච තාදිසො නියමපරිමාණොනාම නත්ථි. න හි සකලචක්ක වාළපරියාපන්නා එකභූමකා සබ්බනිරයා එකආයුපරිච්ඡෙදා හොන්ති. තිරච්ඡානාදීසුපි එසෙවනයො. තස්මා වුත්තං චතුන්නං අපායානන්තිආදි. චතුන්නං අපායානං ආපායිකපුග්ගලානං ආයුප්පමාණ ගණනාය නියමො නත්ථි, තත්ථ යෙභුය්යෙන කම්මපමාණත්තා. තත්ථ නිරයෙසු අබ්බුදාදීනං දසන්නං නිරයානං භගවතා වුත්තො ආයුපරිච්ඡෙදොපි තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තකෙන කම්මෙනෙවසිද්ධොති වෙදිතබ්බො. මනුස්සානන්ති ඉදං ජම්බුදීපගාසීනං වසෙන වුත්තන්ති වදන්ති. තෙ සඤ්ඤෙව ¶ හි ආයුකප්පස්ස ආරොහණං ඔරොහණඤ්ච අත්ථි. න ඉතරදීපවාසීනං. තෙසු හි උත්තරකුරුවාසීනං නියමතො වස්ස සහස්සං හොති. ඉතරෙසං ද්වින්නං පඤ්චවස්ස සතානීතිච වදන්ති. එවං සන්තෙ තෙසු දීපෙසු ආදිකප්පිකානංපි සොඑව පරිච්ඡෙදොති ආපජ්ජති. ජම්බුදීපවාසීනං පන සමවිසමාචාරනිසන්දභූතා චන්දසූරියනක්ඛත්තාදීනං විසමසමගතිමූලිකාඋතුආහාරානං සම්පත්ති විපත්තියො තෙසංපි සාධාරණාඑව හොන්ති. තස්මා තෙසුපි ආයුපරිච්ඡෙදානං ආරොහණං ඔරොහණඤ්ච නත්ථීති නවත්තබ්බං. නිසන්දමත්තත්තා ජම්බුදීපගතියා එකගතිකා නහොන්තීති පන වත්තබ්බං. තථා හි පාළියං උත්තරකුරුකා මනුස්සා අමමා අපරිග්ගහා. නියතායුකා අවසෙසායුනාති වුත්තං. තත්ථ අවසෙසායුනාති අසඞ්ඛ්යෙය්යතො ඔරොහිත්වා නිච්චලං ඨිතෙන වස්සසහස්සෙනාති අත්ථොති.

විනිපාතිකාසුරානන්ති ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. සබ්බෙසංපි මහෙසක්ඛානං අප්පෙසක්ඛානඤ්ච භුම්මදෙවානං වෙමානිකපෙතාදීනඤ්ච ඉධ අධිප්පෙතත්තා. තෙසඤ්හි සබ්බෙසංපි කම්මමෙව පමාණන්ති. චාතුමහාරාජිකානංපනදෙවානන්ති ඉදං උපරිමෙ චාතුමහාරාජිකෙ සන්ධාය වුත්තං. දිබ්බානීති තස්මිං දෙවලොකෙ සිද්ධානි. පඤ්ච වස්සසතානීති ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. යස්මා පන කස්සපබුද්ධස්ස සාවකභූතා සොතාපන්නදෙව පුත්තා ආකාසට්ඨක විමානෙසු නිබ්බත්තා යාව නිමිරාජකාලාපි තිට්ඨන්තීති ජාතකට්ඨකථායං වුත්තා. තස්මා කෙසඤ්චි ආකාසට්ඨකදෙවානංපි කම්මපමාණතා සිද්ධා හොතීති වෙදිතබ්බං. න චෙත්ථ පුනප්පුනං නිබ්බත්ති චින්තෙතබ්බා. න හි සොතා පන්නානං සත්තක්ඛත්තුතො පරං කාමභවෙ පටිසන්ධිනාම අත්ථි. න ච තස්මිං දෙවලොකෙ සහස්සක්ඛත්තුං නිබ්බත්තමානාපි තත්තකං කාලං සංපාපුණිතුං සක්කොන්තීති. මනුස්සගණනායාති මනුස්සානං වස්සගණනාය. මනුස්සලොකෙ හි පඤ්ඤාසවස්සානි චාතුමහාරාජිකෙ එකො දිබ්බරත්තිදිවො හොති. තිංසරත්තිදිවා එකො දිබ්බමාසො. ද්වාදසමාසා එකං දිබ්බවස්සං. තෙන දිබ්බවස්සෙන තෙසං පඤ්චවස්සසතානි ¶ මනුස්සගණනාය නවුතිවස්සසතසහස්සං හොතීති. තතොති චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං ආයුප්පමාණතො. චතුගුණන්ති ආයුපමාණස්ස දිගුණවුද්ධියාචෙව දිබ්බස්ස රත්තිදිවස්ස දිගුණවුද්ධියාච වසෙන චතූහි භාගෙහි ගුණිතං වඩ්ඪිතන්ති අත්ථො. එසනයො සෙසෙසුපි. තත්ථ ආයුපමාණස්ස දිගුණවුද්ධිනාම හෙට්ඨිමානං දෙවානං ආයුපමාණතො උපරිමානං දෙවානං ආයුපමාණස්ස දිගුණවුද්ධි. එතෙන තාවතිංසානං දිබ්බං එකං වස්සසහස්සං. යාමානං ද්වෙවස්සසහස්සානි. තුසිතානං චත්තාරි, නිම්මානරතීනං අට්ඨ. වසවත්තීනං දිබ්බානි සොළසවස්ස සහස්සානි ආයුප්පමාණං හොතීති සිද්ධං හොති.

දිබ්බස්ස රත්තිදිවස්ස දිගුණවුද්ධිනාම හෙට්ඨිමානං දෙවානං රත්තිදිවතො උපරිමානං රත්තිදිවස්ස දිගුණවුද්ධි. එතෙන මනුස්සලොකෙ එකං වස්සසතං තාවතිංසෙ එකො දිබ්බරත්තිදිවො. ද්වෙවස්සසතානි යාමෙ. චත්තාරි තුසිතෙ. අට්ඨ නිම්මානරතියං. සහස්සං ඡ චවස්සසතානි වසවත්තියං එකො දිබ්බරත්තිදිවොති සිද්ධං හොති. රත්තිදිවානඤ්ච දිගුණවුද්ධියා සිද්ධාය මාසසංවච්ඡරානංපි දිගුණවුද්ධි සිද්ධාව හොතීති. එවඤ්චසති යථාවුත්තානි තාවතිංසාදීනං දිබ්බවස්සසහස්සාදිනිපි අත්තනො අත්තනො රත්තිදිවමාසසංවච්ඡරෙතිඑව වෙදිතබ්බානීති සිද්ධං හොති. තථාච සති උපරිමානං ආයුපරිමාණානි හෙට්ඨිමානං ආයුපරිමාණතො චතුගුණානීති සිද්ධං හොති. තෙන වුත්තං. තතො චතුගුණං තාවතිංසානං. තතො චතුගුණං යාමානන්තිආදි. දිබ්බගණනාය ච තථා සිද්ධාය සති මනුස්සගණනායපි චතුගුණභාවො සිද්ධොයෙව හොති. තස්මා මනුස්සගණනායපි හෙට්ඨිමානං නවුතිවස්සසතසහස්සාදීනි චතූහි උපරූපරිගුණිතානි උපරිමානං තිකොටිසට්ඨිවස්සසත සහස්සාදිනි භවන්තීති කත්වා තානි සබ්බානිපි ආදිඅන්තදස්සන වසෙන නිද්දිසන්තො නවසතන්ති ගාථමාහ. වස්සානං නවසතං කොටියො ච එකවීස කොටියො ච තථාසට්ඨිවස්ස සතසහස්සානි ච වසවත්තීසු දෙවෙසු ආයුප්පමාණං හොතීති යොජනා.

යස්මා ¶ අවිතක්කවිචාරමත්තං ඣානං ඔළාරිකස්ස විතක්කස්ස සමතික්කමා පථමජ්ඣානතො සුට්ඨුබලවං හොති. තතොයෙව තතීයජ්ඣානතොපි නාතිදුබ්බලඤ්ච හොති. තස්මා තං තතීයජ්ඣානෙන එකතො හුත්වා සමතලෙ භූමන්තරෙ විපාකං දෙතීති වුත්තං දුතීයජ්ඣානවිපාකං තතියජ්ඣානවිපාකඤ්ච දුතීයජ්ඣානභූමියන්ති. තෙනෙවච භූමීනං ඨිතික්කමොපි චතුත්ථජ්ඣාන වසෙනෙව සිද්ධො. ථෙරෙන පන හෙට්ඨා පඤ්චකනයවසෙනෙව ඣානානි වුත්තානි. තස්මා ඉධපි තෙනෙව නයෙන විපාකානි ගහෙත්වා චතුත්ථජ්ඣානවිපාකං තතීයජ්ඣානභූමියන්තිආදි වුත්තං. තෙසූති තාහි ඡහි පටිසන්ධීති ගහිතපටිසන්ධිකෙසු. කප්පස්සාති ඉදං අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පං සන්ධාය වුත්තං. චතුබ්බිධා හි කප්පාමහාකප්පො අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො අන්තරකප්පො ආයුකප්පොති, තත්ථ ආයුකප්පොනාම තෙසං තෙසං සත්තානං තංතං ආයුපරිච්ඡෙදො වුච්චති. අන්තරකප්පොනාම එකස්සවිවට්ටට්ඨායිඅසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස අබ්භන්තරෙ මනුස්සානං ආයුකප්පස්ස හායනවඩ්ඪනවසෙන දිස්සමානන්තරා චතුසට්ඨිපභෙදා චූළකප්පා වුච්චන්ති. පීසතිභෙදාති කෙචි. අසීතිභෙදාති අපරෙ. චුද්දසප්ප භෙදාති වෙදවිදු. යෙ ලොකෙ මන්වන්තරකප්පාති වුච්චන්ති. එකමෙකෙන මනුනාමකෙන මහාසම්මතරාජෙන උපලක්ඛිතා අන්තරකප්පාති වුත්තං හොති. කෙචි පන එකස්මිං විවට්ටට්ඨායිම්හි මහාසම්මතරා ජානං එකමෙව ඉච්ඡන්ති. චතුසට්ඨිඅන්තරකප්පා පන එකො අසඞ්ඛ්යෙ කප්පොනාම. සො චතුබ්බිධො සංවට්ටො සංවට්ටට්ඨායී විවට්ටො විවට්ටට්ඨායීති. තත්ථ විනස්සමානො කප්පො සංවට්ටො. යථා විනට්ඨං තිට්ඨමානො කප්පො සංවට්ටට්ඨායී. වඩ්ඪමානො කප්පො විවට්ටො. යථා විවට්ටං තිට්ඨමානො කප්පො විවට්ටට්ඨායීති වෙදිතබ්බො. තෙ පන චත්තාරො අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පා එකො මහාකප්පොනාම. එත්ථච යො ජනායාමවිත්ථාරෙ සෙතසාසපරාසිම්හි වස්සසත වස්සසතච්චයෙන එකෙකබීජහරණෙන පරික්ඛීණෙපි එකො මහාකප්පො පරික්ඛයං නගච්ඡති. එවං දිඝො මහාකප්පොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ යදා කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති. ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා දය්හති. යදා ආපෙන සංවට්ටති. සුභාකිණ්ණතො හෙට්ඨා උදකෙන ¶ විලීයති. යදා වායුනා සංවට්ටති. වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසතීති එවං අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අයං ලොකො නිරන්තරං සත්තසු වාරෙසු අග්ගිනා විනස්සති. අට්ඨමෙ වාරෙ උදකෙන විනස්සති. පුන සත්තසු අග්ගිනා. අට්ඨමෙ උදකෙනාති එවං අට්ඨන්නං අට්ඨකානං වසෙන චතුසට්ඨිවාරෙසු අන්තිමෙ උදකවාරෙ උදකං පහාය වාතවාරො හොතීති අයමත්ථො සිද්ධො හොති. කථං. යං වුත්තං ආභස්සරානං අට්ඨකප්පානීති. එතෙන අට්ඨමෙ වාරෙ ආපොසංවට්ටො හොති. අන්තරා සත්තසු සත්තසු වාරෙසු තෙජොසංවට්ටා හොන්තීති සිද්ධං. යඤ්ච වුත්තං සුභාකිණ්ණානං චතුසට්ඨිකප්පානීති. එතෙන චතුසට්ඨිමෙ චතුසට්ඨිමෙ වාරෙ වාතසංවට්ටොහොති. අන්තරා තෙසට්ඨියා වාරෙසු තෙජොසංවට්ටා ආපොසංවට්ටාච හොන්තීති සිද්ධං හොතීති. තෙනාහු පොරාණා –

අග්ගිනා භස්සරා හෙට්ඨා, ආපෙන සුභාකිණ්ණතො;

වෙහප්ඵලතො වාතෙන, එවං ලොකො විනස්සති.

සත්තසත්තග්ගිනා වාරා, අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ දකා;

චතුසට්ඨි යදා පුණ්ණා, එකො වායුවාරො සියාති.

එවඤ්ච විනට්ඨෙ ලොකෙ එකස්මිං කප්පෙපි පථමජ්ඣානභූමි අවිනට්ඨානාම නත්ථි. තස්මා බ්රහ්මපාරිසජ්ජානංදෙවානං කප්පස්සතතීයො භාගො ආයුප්පමාණං, බ්රහ්මපුරොහිතානංඋපඩ්ඪකප්පො, මහා බ්රහ්මානංඑකොකප්පොති එත්ථ අසඞ්ඛ්යෙය්ය කප්පොව සම්භවති. නමහාකප්පො. තෙන වුත්තං කප්පස්සාති ඉදං අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පං සන්ධාය වුත්තන්ති. ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්තන්තිපි යුජ්ජතියෙව. තෙජොසංවට්ටකප්පෙසු හි පථමජ්ඣානතලං විවට්ටමානං සබ්බපථමං විවට්ටති. සංවට්ටමානං සබ්බපච්ඡා සංවට්ටති. තස්මා විවට්ටස්ස පච්ඡිමඩ්ඪෙන සංවට්ටස්සච පුබ්බඩ්ඪෙන සහ එකං විවට්ටට්ඨායිකප්පං ගහෙත්වා ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි තස්මිං තලෙ එකො ආයුකප්පොති සක්කා වත්තුන්ති. දුතීය තලතො පට්ඨාය පන මහාකප්පොව ගහෙතබ්බො. අප්පකං ඌනකංවා අධිකංවා ගණනූපගං න හොතීති කත්වා උපඩ්ඪෙහි ¶ සහ සත්තකප්පානි සන්ධාය ආභස්සරානං අට්ඨකප්පානීති වුත්තං. එවං චතුසට්ඨිකප්පානීති එත්ථපීති. ආකාසානඤ්චායතනභවං උපගච්ඡන්තීති ආකාසානඤ්චායතනුපගා, තෙසං. එකොව විසයො ආරම්මණං යස්ස තං එකවිසයං. එකජාතියන්ති එකස්මිං භවෙ. [පටිසන්ධිචතුක්කං.]

145. ජනෙතීති ජනකං උපත්ථම්භෙතීති උපත්ථම්භකං. උපපීළෙතීති උපපීළකං. උපඝාතෙතීති උපඝාතකං. තත්ථ ජනකං නාම පටිසන්ධිපවත්තීසු විපාකක්ඛන්ධ කටත්තාරූපානං නිබ්බත්තිකා කුසලාකුසලචෙතනා. තත්ථ පටිසන්ධිනිබ්බත්තිකා කම්මපථපත්තාව දට්ඨබ්බා. පවත්තිනිබ්බත්තිකා පන කම්මපථං පත්තාපි අපත්තාපි අන්තමසො පඤ්චද්වාරිකජවනචෙතනාපි සුපිනන්තෙ කුසලාකුසලචෙතනාපීති. උපත්ථම්භකංනාම විපච්චිතුං අලද්ධොකාසාවා විපක්කවිපාකා වා සබ්බාපි කුසලාකුසලචෙතනා. සා හි ජනකභූතාපි සමානා අත්තනොවිපාකවාරතො පුරෙවා පච්ඡාවා සභාඞ්ගං කම්මන්ත රංවාකම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධසන්තානංවාඋපත්ථම්භමානා පවත්තති. යථා ගන්ථාරබ්භෙ රතනත්තයපණාමචෙතනාති. යං පන විසුද්ධිමග්ගෙ උපත්ථම්භකං පන විපාකං ජනෙතුං නසක්කොතීති වුත්තං. තං අලද්ධවිපාකවාරං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. න හි පච්චයසාමග්ගියං සති කිඤ්චිකම්මං පවත්තිවිපාකමත්තස්සපි අජනකංනාම අත්ථීති. තත්ථ කම්මන්තරස්ස උපත්ථම්භනංනාම අලද්ධොකාසස්ස අඤ්ඤස්ස ජනකකම්මස්ස ඔකාසකරණං. තං පන මරණාසන්නකාලෙ පාකටං. තදා හි කුසලෙ ජවිතෙ අඤ්ඤං පටිසන්ධිජනකං කුසලකම්මං ඔකාසං ලභති. අකුසලෙ ජවිතෙ අඤ්ඤං අකුසලකම්මන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ඉති වුත්තකෙ –

ඉමස්මිං චායං සමයෙ, කාලඞ්කරියාථ පුග්ගලො;

සග්ගම්හි උපපජ්ජෙය්ය, චිත්තඤ්හිස්ස පසාදිතං.

ඉමස්මිං චායං සමයෙ, කාලඞ්කරියාථ පුග්ගලො;

නිරයෙ උපපජ්ජෙය්ය, චිත්තඤ්හිස්ස පදූසිතන්ති.

පවත්තිකාලෙපි එතං බහුලං ලබ්භතියෙව. කම්මනිබ්බත්තඛන්ධසන්තානස්ස උපත්ථම්භනංනාම අඤ්ඤෙන ලද්ධොකාසෙන කුසලකම්මෙනවා අකුසලකම්මෙනවා ¶ නිබ්බත්තස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස ජීවිතන්තරායෙ අපනෙත්වා ජීවිතපරික්ඛාරෙ සමුදානෙත්වා චිරතර පවත්තිකරණං. යථාහ –

අභිවාදනසීලිස්ස, නිච්චං වුද්ධාපචායිනො;

චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයු වණ්ණො සුඛං බලන්ති.

එත්ථ පන කුසලංපි අකුසලකම්මනිබ්බත්තස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස අකුසලංපි කුසලකම්මනිබ්බත්තස්ස උපත්ථම්භකංනාම නත්ථීති නවත්තබ්බං. අකුසල කම්ම නිබ්බත්තස්සපි හි මහිද්ධිකානං නාගසුපණ්ණාදීනං ඛන්ධසන්තානස්ස පවත්තිකාලෙ පුබ්බකතං කුසලං වුත්තනයෙන උපබ්රූහනං කරොතියෙව. තථාකුසලකම්මනිබ්බත්තස්සපි කෙසඤ්චි විනිපාතිකාසුරාදීනං ඛන්ධසන්තානස්ස පවත්තිකාලෙ පුබ්බකතං අකුසලං චිරතරප්පවත්තිං කරොතියෙවාති. උපපීළකඋපඝාතකානිපි වුත්තප්පකාරා කුසලාකුසල චෙතනායොඑව. තාපි හි ජනකභූතාපි සමානා අත්තනො විපාකවාරතො පුරෙවා පච්ඡා වා විපාකවාර ගහණ කාලෙපි වා කම්මන්තරංවා කම්මනිබ්බත්ත ඛන්ධසන්තානංවා දුබ්බලතරං කත්වාවා විබාධයමානා සබ්බසොවා උපච්ඡින්දමානා පවත්තන්තීති. තත්ථ උපපීළකෙ තාව කම්මන්තරස්ස විබාධනංනාම අඤ්ඤස්ස ජනකකම්මස්ස දුබ්බලභාවකරණං. කම්මඤ්හි නාම ආයූහනකාලෙ බලවන්තංපි පච්ඡා කතෙන උජුපටිපක්ඛෙන කම්මන්තරෙන විබාධියමානං පුන විහතසාමත්ථියං හොති. උපරිභූමි නිබ්බත්තකංපි සමානං හෙට්ඨාභූමියං නිබ්බත්තෙති. මහෙසක්ඛෙසු මහිද්ධිකෙසු නිබ්බත්තකංපි සමානං අප්පෙසක්ඛෙසු නිබ්බත්තෙති. තථා උච්චකුලෙසු නිබ්බත්තකංපි නීචකුලෙසු. දීඝායුකෙසු නිබ්බත්තකංපි අප්පායුකෙසු. මහාභොගෙසු නිබ්බත්තකංපි අප්පභොගෙසු. පුරිසත්ත භාවනිබ්බත්තකංපි සමානං ඉත්ථත්තභාවංවා නපුංසකභාවං වා නිබ්බත්තෙති. වණ්ණසම්පත්තිනිබ්බත්තකංපි දුබ්බණ්ණභාවං. ඉන්ද්රියසම්පත්තිනිබ්බත්තකංපි අන්ධංවා බධිරංවා යංකිඤ්චි ඉන්ද්රියවෙකල්ලං. අඞ්ගපච්චඞ්ග සම්පත්තිජනකංපි හත්ථපාදාදි අඞ්ගවෙකල්ලං ජනෙති. තථා ආයූහනකාලෙ මහානිරයෙසු නිබ්බත්තකංපි අකුසලං පච්ඡාකතෙන බලවකුසලෙන විබාධියමානං ¶ උස්සදෙසුවා පෙතෙසුවා නිබ්බත්තෙති. අජාතසත්තු රාජා චෙත්ථ නිදස්සනං. උස්සදෙසු නිබ්බත්තකංපි පෙතෙසුවා තිරච්ඡා නෙසුවාති ආදිසබ්බං වත්තබ්බං.

උපත්ථම්භකංපි තබ්බිපරියායෙන වෙදිතබ්බමෙව. තථා හි කම්මං නාම කතකාලෙදුබ්බලංපිසමානං පච්ඡාසභාගෙනබලවතාකුසලෙනවා අකුසලෙනවා උපත්ථම්භීයමානං සුට්ඨු බලවං හොතීති. කම්මනිබ්බත්ත ඛන්ධසන්තානස්ස විබාධනංනාම අඤ්ඤෙන කම්මෙන නිබ්බත්තස්ස සත්තස්ස ගහිතපටිසන්ධිතො පට්ඨාය යදාකදාචි සරීරෙ නානාඅන්තරායෙ උප්පාදෙත්වාවා ඨානන්තරඛෙත්තවත්ථු ගොමහිංස ධන ධඤ්ඤභොග සම්පත්තීනං පුත්තදාරඤාති මිත්තානඤ්ච විපත්තිං කත්වාවා දුක්ඛුප්පත්ති කරණං. දුවිධඤ්හි කම්මඵලංනාම විපාකඵලං නිසන්දඵලන්ති. තත්ථ විපාකඵලංනාම කම්මකාරකස්සෙව හොති. න අඤ්ඤස්ස. නිසන්ද ඵලං පන අඤ්ඤෙසංපි සාධාරණමෙව. ධම්මපදෙ ආනන්දසෙට්ඨිවත්ථු එත්ථ වත්තබ්බං. චක්ඛාදීසු පන කම්මජසන්තථිසීසෙසු යෙන කම්මෙන යංකිඤ්චි එකංවා ද්වෙවා තීණිවා සබ්බසො භිජ්ජන්ති. චක්ඛුපාලත්ථෙ රාදීනං විය. තං කම්මං උපඝාතකෙ සඞ්ගහිතන්ති යුත්තං. උපඝා තකන්ති පන උපච්ඡෙදකන්තිච අත්ථතො එකං. තථා හි මජ්ඣිමට්ඨ කථායං පථමං උපච්ඡෙදකනාමෙන වත්වා උපඝාතකන්තිපි එතස්සෙව නාමන්ති වුත්තං. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පථමං උපඝාතකනාමෙන වත්වා උපච්ඡෙදකන්තිපි තස්සෙවෙතං නාමන්ති වුත්තං. විසුද්ධි මග්ගෙපි මරණස්සතිනිද්දෙසෙ තදෙව කම්මුපච්ඡෙදකකම්මන්ති වුත්තං. ඉධච පරතො උපච්ඡෙදකකම්මුනාති වක්ඛති.

ඉමස්සපි කම්මන්තරුපච්ඡෙදනං මරණාසන්නකාලෙ පාකටං. තදාහි පථමං පාපකම්මබලෙන දුග්ගතිනිමිත්තෙ උපට්ඨහන්තෙ පුන කල්යාණ කම්මං තං පටිබාහිත්වා සුගතිනිමිත්තං දස්සෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තෙති. කල්යාණකම්මබලෙන සුගතිනිමිත්තෙ උපට්ඨහන්තෙ පුන පාපකම්මං තං පටිබාහිත්වා දුග්ගතිනිමිත්තං දස්සෙත්වා අපායෙ නිබ්බත්තෙති. දුට්ඨ ගාමණිරඤ්ඤො සොණත්ථෙරපිතුච වත්ථූනි කථෙතබ්බානි. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන කුසලාකුසලකම්මක්ඛය කරස්ස මග්ගකම්මස්සපි කම්මන්තරුපච්ඡෙදකහා ¶ වුත්තා. අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරාදීනං වියාති. ඉමස්මිං භවෙ ලද්ධානි මහග්ගතකම්මානි යෙන අකුසලෙන පරිහායන්ති. තස්සපි කම්මන්තරුපච්ඡෙදකෙ සඞ්ගහො යුත්තො. දෙවදත්තස්ස වියාති. කම්මනිබ්බත්තඛන්ධසන්තානුපච්ඡෙදනං පන තස්මිං තස්මිං භවෙ ආයු කම්මෙසු විජ්ජමානෙසු ලද්ධොකාසස්ස කස්සචි අපරාධකම්මස්ස බලෙන කලලකාලතො පට්ඨාය අන්තරාව කෙනචිරොගෙනවා භයෙනවා උපක්කමෙනවා මරන්තානං වසෙන වෙදිතබ්බං.

එත්ථච කම්මන්තරස්සවා කම්මනිබ්බත්තඛන්ධසන්තානස්සවා උපත්ථම්භනා දීනි සන්ධාය ඉමෙසං චතුන්නංපි කම්මානං කුසලාකුසලභාවො විසුද්ධිමග්ගෙ අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායඤ්ච වුත්තො. මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තානුරූපං කම්මනිබ්බත්තඛන්ධසන්තානස්සෙව උපත්ථම්භනාදීනි සන්ධාය උපත්ථම්භකස්ස කුසලභාවො උපපීළකඋපඝාතකානං අකුසලභාවො වුත්තො. සො පන මජ්ඣිමටීකායං අඞ්ගුත්තරටීකායඤ්ච අරුච්චමානො විය වුත්තො. මහාටීකායං පන සො කෙචි වාදොපි කතො. තත්ථපන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තානුරූපං වුත්තත්තා විසුං පාළිනයොති දට්ඨබ්බො. න ච කෙචිවාදො කත්තබ්බො. සුත්තස්මිංහි අප්පායුකසංවත්තනිකාඑසා මාණවපටිපදා, යදිදං පාණාතිපාතී හොතීතිආදිනා උපඝාතකං පාණාතිපාතවසෙනෙව වුත්තං. උපපීළකඤ්ච බත්වාබාධසංවත්තනිකා එසා මාණව පටිපදා, යදිදං සත්තානං විහෙඨකජාතිකො හොතීතිආදිනා විහිංසාදීනං වසෙන වුත්තං. උපත්ථම්භකඤ්ච දීඝායුකසංවත්තනිකා එසා මාණව පටිපදා. යදිදං පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොතීතිආදිනා පාණාතිපාතවිරතිආදීනං වසෙන වුත්තං. සබ්බඤ්චෙතං මනුස්සත්තං ආගතස්සෙව සත්තස්ස වසෙනාති එවං විසුං පාළිනයො වෙදිතබ්බොති. මහාටීකායං පන අඞ්ගුත්තරටීකායඤ්ච කම්මන්තරුපත්ථම්භනාදීනි අනිච්ඡන්තෙහි ජනකාදිභාවොනාම විපාකං පටිඉච්ඡිතබ්බො. නකම්මන්ති විපාකස්සෙව උපඝාතකතා යුත්තා විය දිස්සතීති වුත්තං.

කිච්චවසෙනාති ජනනං උපත්ථම්භනං උපපීළනං උපච්ඡින්දනන්ති චතුන්නං කිච්චානං වසෙන. තත්ථ එකා පාණාතිපාතචෙතනා චත්තාරි කිච්චානි ¶ සාධෙති. සා හි යාව විපච්චිතුං ඔකාසං නලභති. තාව උපත්ථම්භනාදීසු තීසු කිච්චෙසු යංකිඤ්චි ලද්ධපච්චයං කිච්චං කරොති. යදා විපච්චිතුං ඔකාසං ලභති. තදා එකාය චෙතනාය එකාඑව පටිසන්ධි හොතීති එවං සාකෙතපඤ්හෙ වුත්තනයෙන එකං අපායභවං ජනෙති. තතො පරං පන පටිසන්ධිජනනකිච්චං නත්ථි. පවත්ති විපාකජනනෙන සහ ඉතරානි තීණි කිච්චානි භවසතසහස්සෙපි කප්පසතසහස්සෙපි සාධෙතියෙව. ධම්මදින්නායනාම උග්ගසෙන රඤ්ඤො දෙවියා වත්ථු එත්ථ වත්තබ්බං. සා පන යදා අත්තනො විපාකවාරතො පුරෙ අරියභූතස්සවා පුථුජ්ජනභූතස්සපි කල්යාණ චිත්තසමඞ්ගිනොවා උපච්ඡෙදනං කරොති. තදා උපච්ඡින්දිත්වා කම්මන්ත රස්සෙව ඔකාසං කරොති. සයං විපාකං නජනෙති. යදා පන පාපචිත්තසමඞ්ගිනො ඛන්ධසන්තානං උපච්ඡින්දති. තදාඑව උපච්ඡින්දිත්වා අත්තනො විපාකං ජනෙති. සකිං ලද්ධපටිසන්ධිවාරතො පන පට්ඨාය අනෙකෙසු අත්තභාව සතසහස්සෙසුපි උපච්ඡෙදනාදීනියෙව කරොති. එත්ථ මහාමොග්ගලාන ත්ථෙර වත්ථු සාමාවති වත්ථු වග්ගුමුදාතීරියභික්ඛු වත්ථු දුස්සිමාර කලාබුරාජවත්ථූනි කථෙතබ්බානි. යස්මා පන ඉදං උපච්ඡෙදකකම්මං නාම තිරච්ඡානගතානං බහුලං ලබ්භති. තස්මා සුට්ඨු බලවං අකුසලකම්මං දුබ්බලස්ස අකුසලකම්මස්සවා අකුසලකම්මනිබ්බත්තඛන්ධසන්තානස්සවා උපච්ඡෙදකංනාම න හොතීති න වත්තබ්බං. තෙනෙව හි මජ්ඣිමට්ඨකථායං බහුකස්මිඤ්හි අකුසලකම්මෙ ආයූහිතෙ බලවකම්මං දුබ්බල කම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතීති වුත්තං.

අපිච පවත්තියංපි කම්මන්තරජනිතං භවඞ්ගසන්තානං අනුපච්ඡින්දිත්වා පඤ්චසු චක්ඛු සොත ඝාන ජිව්හා භාව දසක සඞ්ඛාතෙසු සන්තති සීසෙසු අඤ්ඤතරස්ස සන්තතිසීසස්ස සබ්බසො උපච්ඡින්දනංපි ඉමස්සෙව කිච්චන්ති යුත්තං. යං පන මහාටීකායං අඞ්ගුත්තරටීකායඤ්ච උපපීළිකං අඤ්ඤස්ස විපාකං ඡින්දති. න සයං අත්තනො විපාකං ජනෙතීති වුත්තං. තං අට්ඨකථායං සුඛදුක්ඛං පීළෙති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙතීති ඉදං දිස්වා වුත්තං සියා. අද්ධානං පවත්තිතුං නදෙතීති එත්ථ පන ¶ සුඛසන්තානංවා දුක්ඛසන්තානංවා චිරකාලං පවත්තිතුං නදෙති ඉච්චෙවත්ථො. න පන උපඝාතකං විය භවඞ්ගසන්තානෙන සහ අඤ්ඤස්ස කම්මස්ස විපාකං ඡින්දතීති.

[143] යංපන විභාවනියං

‘‘ජනකං කම්මන්තරස්ස විපාකං අනුපච්ඡින්දිත්වාව විපාකං ජනෙති. උපඝාතකං උපච්ඡෙදනපුබ්බකන්ති ඉදං තාව අට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨානන්ති වුත්තං’’. තං න සුන්දරං.

ඉධ පුබ්බකතෙන උපච්ඡෙදනකකම්මෙන මරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානං වත්ථූනං අට්ඨකථාසුයෙව ආගතත්තාති.

[144] යඤ්ච තත්ථ

අපරෙ පන ආචරියා වදන්තීතිආදිනා උපඝාතකස්ස සයං විපාකනිබ්බත්තකත්තා භාවවචනං වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

තෙනෙව කම්මෙන අපායෙ නිබ්බත්තානං දුස්සිමාර කලාබුරාජා දීනං තස්ස කම්මස්ස උපච්ඡෙදකකම්මභාවෙන අට්ඨකථාසු ආගතත්තාති. [ජනකචතුක්කං]

146. ගරුකන්ති අඤ්ඤෙන කම්මෙන පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යං කුසලපක්ඛෙ මහග්ගතකම්මං අකුසලපක්ඛෙ නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා සහ පඤ්චානන්තරියකම්මං. එත්ථ සියා. මහග්ගතකම්මන්ති කස්මා වුත්තං. තඤ්හි පමාදවසෙනවා නීවරණධම්මපවත්තියාවා පරිහායියමානං නිකන්තිබලෙනවා පටිබාහියමානං විපාකං න දෙතීති. තථා එකස්ස බහූසු ආනන්තරියකම්මෙසු කතෙසු එකස්මිං විපච්චන්තෙ සෙසානි න විපච්චන්තීති. වුච්චතෙ, මහග්ගතකම්මං තාවථපෙත්වා පමාදධම්මනීවරණධම්මනිකන්තිධම්මෙ අත්තනො බලවතරඤ්ච මහග්ගතකම්මන්තරං අඤ්ඤෙන පුඤ්ඤකම්මෙන අප්පටිබාහනියට්ඨෙන ගරුකං නාම හොති. ආනන්තරියකම්මානි පන ථපෙත්වා අත්තනො බලවතරං ආනන්තරියකම්මං අඤ්ඤෙන කෙනචි ධම්මෙන අප්පටිබාහනියට්ඨෙනාති එවං යථාරහං තෙසං ගරුකතා වෙදිතබ්බාති. ආසන්නන්ති මරණකාලෙ ¶ අනුස්සරිතං තදා කතඤ්ච. තත්ථ තදාකතන්ති අන්තිම ජවනවීථිතො පුබ්බභාගෙ ආසන්නෙ කතං යංකිඤ්චි කුසලාකුසලකම්මං. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මං පන විපස්සනාදිවසෙන පවත්තං සම්මාදිට්ඨිකම්මඤ්ච අන්තිමජවනවීසියංපි කතන්ති ගහෙතබ්බං. යථාහ-මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නාති. එතෙන තතො මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මතො අඤ්ඤං අන්තිමජවනවීථියං පවත්තං කම්මං පටිසන්ධිං ජනෙතුං න සක්කොතීති සිද්ධං හොතීති. ආචිණ්ණන්ති දීඝරත්තං අභිණ්හසො කතං. සකිං කරිත්වාපිවා පච්ඡා පුනප්පුනං සොමනස්සජනකං සන්තාපජනකඤ්ච. කටත්තාකම්මන්ති කාරියිත්ථාති කම්මන්ති එවං කතකාරණාඑව කම්මන්ති වත්තබ්බං කම්මං. ගරුකාදිභාවෙන වත්තබ්බං කම්මං න හොතීති අත්ථො. තත්ථ පුරිමානි තීණි ඉමස්මිං භවෙ කතානි උපපජ්ජවෙදනීයකම්මානිඑව. කටත්තාකම්මං පන අතීතභවෙසු කතෙහි අපරපරියායවෙදනීයෙහි සහ ඉමස්මිං භවෙ කතං ගරුකා සන්නාචිණ්ණභාවරහිතං කම්මපථපත්තං යංකිඤ්චි උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං. මහාටීකායං පන කටත්තාකම්මං පුරිම ජාතීසු කතංඑව ගහිතං. තං අට්ඨකථාය න සමෙති. එතෙහි පන තීහි මුත්තං පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනං කටත්තාවා පන කම්මංනාම හොතීති හි වුත්තං. න ච අතීතභවෙසු කතානි මාතුඝාතකාදීනිපි අපරපරියාය කම්මානි එතෙහි තීහි මුත්තානීතිවා අමුත්තානීතිවා පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනානීතිවා අලද්ධාසෙවනානීතිවා සක්කා විසෙසෙතුං. තදා හි තානි ගරුක කම්මසන්තානෙ පවත්තානිපි හොන්ති. ආසන්නවචිණ්ණකම්මසන්තානෙ පවත්තානිපීති.

අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායඤ්ච එතෙහි පන තීහි මුත්තං අඤ්ඤාණවසෙනකතං කටත්තාවා පන කම්මංනාමාති වුත්තං. න තානි අඤ්ඤාණවසෙන කභානීති සක්කා විසෙසෙතුං. තානි හි පුරිමභවෙසු අඤ්ඤාණ වසෙන කතානිපි හොන්ති. ඤාණවසෙන කතානිපීති. තානි පන විසෙසනානි ඉමස්මිං භවෙ කතානං ගරුකාදීහි තීහි මුත්තානං සත්තමජවන කම්මානං වසෙන වුත්තානීති තෙහි සහ පුරිමජාතීසු කතානි අපරපරියාය කම්මානි කටත්තා කම්මංනාමාති වෙදිතබ්බානි. එවඤ්ච කත්වා යත්ථ තංපුබ්බකතං කම්මන්ති ආගතං. තත්ථපි ඉමස්මිං භවෙවා ¶ අතීතභවෙසුවා පුබ්බකාලෙ කතන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බොති. ඉමෙසු පන චතූසු කම්මෙසු විජ්ජමානෙසු ගරුකමෙව අනන්තරෙ භවෙ පටිසන්ධිං දෙති. ගරුකෙ අසති ආසන්නං. ආසන්නෙ අසති ආචිණ්ණං. ආචිණ්ණෙ අසති කටත්තාකම්මං. තෙනාහ පාකදානපරියායෙනාති. පාකදානවාරෙනාති අත්ථො. එත්ථ සියා. කස්මා ඉධ ආසන්නං ආචිණ්ණතො පථමං වුත්තං. නනු පාළියං ආසන්නතො ආචිණ්ණමෙව පථමං වුත්තං. යථාහ-යං ගරුකං යං බහුලං. යදාසන්නං. කටත්තාවා පන කම්මන්ති. අට්ඨකථාසුච තෙනෙව කමෙන පාකදානවාරො විහිතොති. වුච්චතෙ, සභාවතො බලවදුබ්බලක්කමෙන පාළියං ආචිණ්ණං පථමං වුත්තං. සො පන කමො කදාචි පාකදානපරියායොපි සම්භවතීති කත්වා අට්ඨකථාසු තෙනෙව කමෙන පාකදානවාරො විහිතො. ආසන්නංපි හිසමානං චිත්තං තොසෙතුංවා සන්තාපෙතුංවා අසක්කොන්තං හුත්වා දුබ්බලං බලවතො ආචිණ්ණස්ස නිවත්තකං න හොතීති. යස්මා පන මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තෙ පුබ්බෙවාස්සතං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං. පච්ඡාවාස්සතං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං. මරණකාලෙවාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නාති එවං ආචිණ්ණදුච්චරිතස්සපි එකච්චස්ස ආසන්නෙන කල්යාණ කම්මෙන සග්ගගමනං වුත්තං. තථා පුබ්බෙවාස්සතං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනියං.ල. මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නාති එවං ආචිණ්ණ සුචරිතස්සපි එකච්චස්ස ආසන්නෙන පාපකම්මෙන අපායගමනං වුත්තං. යස්මාච උභින්නංපි බලවභාවෙ සති ආසන්නමෙව පරියත්තං භවිතුං අරහති. තස්මා ඉධ ථෙරෙන ආසන්නමෙව පථමං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථච පුබ්බෙවාස්සකතං හොතීති ඉදං ආසන්නානුස්සරිතකම්මවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තම්බදාඨිකනාමස්ස චොරඝාතකස්ස මහාවාතකාලනාමස්සච උපාසකස්ස වත්ථු එත්ථ කථෙතබ්බන්ති.

[145] විභාවනියං පන

අට්ඨකථායං ආගතං ජරග්ගවොපමං දස්සෙත්වා ආසන්නමෙව පථමං විපාකං දෙතීති එකංසෙන වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න ¶ හි අට්ඨකථායං එවං එකංසෙන වුත්තං. නච උට්ඨාතුංපි අසක්කොන්තො සො ජරග්ගවො පජද්වාරස්ස ආසන්නෙ ඨිතොපි පථමතරං නික්ඛමිස්සතීති. [ගරුකචතුක්කං]

147. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො. වෙදිතබ්බං අනු භවිතබ්බන්ති වෙදනීයං. ඵලං. දිට්ඨධම්මෙ වෙදනීයං ඵලං එතස්සාති දිට්ඨධම්මවෙදනීයං.

[146] විභාවනියං පන

‘‘දිට්ඨධම්මෙ වෙදිතබ්බං විපාකානුභවන වසෙනාති දිට්ඨධම්මවෙදනීය’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙතීති හි පාළියං වුත්තං. එත්ථ හි විපාකං පටිසංවෙදෙතීති එතෙන ඉධ වෙදනීයසද්දො කම්මසාධනො විපාකාතිධෙය්යොච හොතීති දස්සෙති. එවඤ්ච සති ඉධ අඤ්ඤපදත්ථසමාසො එව ලබ්භති. න උත්තරපදත්ථසමාසොති. දිට්ඨධම්මං උපෙච්ච තස්ස අනන්තරෙ පජ්ජිත්වා පාපුණිත්වා වෙදිතබ්බං ඵලං එතස්සාති උපපජ්ජවෙදනීයං. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං උපපජ්ජ සද්දස්ස අත්ථං වදන්තෙන උපපජ්ජිත්වාති වුත්තං. සුත්තපදෙසු පන උපපජ්ජෙවාති පාඨො දිට්ඨො. තස්මා දිට්ඨධම්මස්ස සමීපෙ අනන්තරෙ පජ්ජිතබ්බො ගන්තබ්බොති උපපජ්ජො. දුතීයො අත්තභාවො උපපජ්ජෙවෙදිතබ්බං ඵලං එතස්සාති උපපජ්ජවෙදනීයන්ති එවමත්ථො පාඨස්ස වසෙන වෙදිතබ්බො. උපපජ්ජාතිවා අනන්තරෙ භවෙ පවත්තො එකො නිපාතො. යථා පච්චාති.

[147] විභාවනියං පන

‘‘දිට්ඨධම්මතො අනන්තරං උපපජ්ජිත්වා වෙදිතබ්බන්ති උපවජ්ජවෙදනීය’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

උපපජ්ජවා විපාකං පටිසංවෙදෙතීති හි පාළියං වුත්තං. පරියායති පුනප්පුනං ආගච්ඡතීති පරියායො. අපරොච සො පරියා යොචාති අපරපරියායො. දිට්ඨධම්මා නාගතා නන්තර භවෙහි අඤ්ඤො ¶ අත්ත භාව පරිවත්තො. තෙ නෙව හි මහාටීකායං අඞ්ගුත්ත රටීකායඤ්ච අපරපරියායෙති දිට්ඨධම්මානන්තරානාගතතො අඤ්ඤස්මිං අත්තභාවපරියායෙ අත්තභාවපරිවත්තෙති වුත්තං. සුත්තපදෙසු පන අපරෙවා පරියායෙතිච අපරාපරෙවා පරියායෙතිච ද්විධා පාඨො දිට්ඨො. තත්ථ පච්ඡිමස්මිං පාඨෙසති ඉධ මජ්ඣෙ එකස්ස අපරසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. සඞ්ගහපොට්ඨකෙසු පන මජ්ඣෙ දීඝො යාකාරනට්ඨොච අපරාපරියසද්දො දිස්සති. සො බහූසු අට්ඨකථාසු නත්ථි. පාළියාච න සමෙති.

[148] යඤ්ච විභාවනියං

‘‘අපරෙ අපරෙ දිට්ඨධම්මතො අඤ්ඤස්මිං යත්ථකත්ථචි අත්තභාවෙ වෙදිතබ්බං කම්මං අපරාපරිය වෙදනීය’’න්ති වුත්තං. තත්ථ දිට්ඨධම්මතොති ඉදං තාව නයුජ්ජති.

න හි මජ්ඣෙ උපපජ්ජභවං වජ්ජෙත්වා පථමො දිට්ඨධම්මොව ඉධ තතීයෙ පදෙ අධිකතොති යුත්තො.

[149] අත්ථතො පන බ්යඤ්ජනතොච සබ්බං පාළියා න සමෙති.

අපරෙවා පරියායෙ විපාකං පටිසංවෙදෙතීති හි පාළියං වුත්තං. අපරාපරෙවා පරියායෙතිවා. අහොසිනාමකං කම්මං අහොසිකම්මං. අහොසිකම්මං. භවිස්සතිකම්මං. අත්ථිකම්මං. නතස්ස විපාකොති එවං වුත්තපාඨවසෙන ආචරියෙහි තථාගහිතනාම ධෙය්යං සබ්බසො අලද්ධවිපාකවාරං කම්මන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ සත්තසු කුසලාකුසලජවනෙසු පථමජවනචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙ දනීයංනාම. සා හි අලද්ධාසෙවනතාය සබ්බදුබ්බලත්තා අචිරට්ඨි තිකාච හොති අප්පතරවිපාකාචාති. පච්චයං ලද්ධා දිට්ඨධම්මෙඑව අහෙතුකමත්තං ඵලං දත්වා විගච්ඡති. න එකංපි මරණකාලං අතික්කම්ම සන්තානං අනුබන්ධිතුං සක්කොති. පච්චයං පන අලභමානා අහොසිකංනාම හොති. පච්චයොතිච අත්තනො ඵලුප්පත්තියා ඔකාසදායකො ¶ නානා ඉරියාපථෙසු ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණසමා ගමාදිකො යොකොචි පච්චයොපි යුජ්ජතියෙව. ටීකාසු පන පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතායාතිආදිනා මහන්තං කත්වා පච්චයො වුත්තො. සො කාකවලියාදීනං විය පාකටතරඵලදානං සන්ධාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො. න හි කම්මපථජවනසන්තානෙ පවත්තමානා ඉතරාපිවා පථමජවනචෙතනා ඉට්ඨානිට්ඨසමායොගවසෙනපි ලද්ධ පච්චයා කාචි අත්තනො බලානුරූපං ඵලං න දෙතීති අත්ථි. නචතාය දිය්යමානං සබ්බංපි ඵලං මහාජනස්සවා කම්මකාරකස්සෙව වාපාකටමෙව සියාති සක්කා වත්තුන්ති. යං පන ඤාණවිභඞ්ගට්ඨ කථායං එකං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං විපාකං දෙති. සෙසානි අවිපාකානීති වුත්තං. තං අලද්ධපච්චයානි සෙසානි සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. න හි එකො දිට්ඨධම්මො එකස්සෙව දිට්ඨධම්මවෙදනී යස්ස ඔකාසොති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. අත්ථසාධිකා පන සන්නිට්ඨාපකභූතා සත්ථමජවනචෙතනා උපපජ්ජ වෙදනීයංනාම. සා හි ලද්ධාසෙවනතාය ථොකං සාරභූතා හොතීති පථමචෙතනා විය සීඝතරං විපච්චිතුං නසක්කොති. බලවතීච හොතීති එකං භවං ජනෙතුං සක්කොති. පතිත ජව නෙසු පන අන්තිමජවනතාය මජ්ඣිමචෙතනායො විය චිරට්ඨිතිකා න හොතීති පච්චයං ලද්ධා අනන්තරෙ එව භවෙ පටිසන්ධිංවා පවත්ති ඵලමෙවවා දත්වා විගච්ඡති. අලද්ධා පන අහොසිකම්මමෙව හොති. න දුතීයං මරණකාලං අතික්කමිතුං සක්කොති. යංපන ඤාණවිභඞ්ගට්ඨකථායං එකං උපපජ්ජවෙදනීයං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති. සෙසානි අවිපාකානීති වුත්තං. තංපි පටිසන්ධිවිපාකං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. සෙසානිපි හි යාව දුතීයචුති නාගච්ඡති. තාව ලද්ධපච්චයානි පවත්ති විපාකං දෙන්තියෙව. ඉධ මිස්සක කම්මානි කත්වා අනන්තරභවෙ මිස්සකකම්මඵලං අනුභොන්තානි වෙමානික පෙතවත්ථූනි අඤ්ඤානිච තංතංකම්මං කත්වා අනන්තරභවෙ එව සුගති යං කබ්බිපාකභූතං විපත්තිං අනුභවන්තානි දුග්ගතියංවා තබ්බිපාකභූතං සම්පත්තිං අනුභවන්තානි අනෙකානි වත්ථුසතානි එත්ථ කථෙ තබ්බානීති.

[150] යං පන විභාවනියං

‘‘සාච ¶ පටිසන්ධිං දත්වාව පවත්තිවිපාකං දෙති. පටිසන්ධියා පන අදින්නාය පවත්තිවිපාකං දෙතීති නත්ථී’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

යථාවුත්තවත්ථූහි සද්ධිං විරුජ්ඣනතො.

[151] යඤ්ච තත්ථ

‘‘චුති අනන්තරඤ්හි උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ඔකාසො’’ති කාරණං වුත්තං. තංපි අකාරණං.

පුතිඅනන්තරතො පට්ඨාය යාවජීවංපි ඔකාසසම්භවතො.

[152] යඤ්ච තත්ථ

‘‘පටිසන්ධියා පන දින්නාය ජාතිසතෙපි පවත්තිවිපාකං දෙතීති වුත්තං’’. තංපි න ගහෙතබ්බං.

කම්මසඞ්කරාපත්තිතො. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායඤ්ච දිට්ඨධම්මවෙදනීයං උපපජ්ජවෙදනීයං අපරපරියාය වෙදනීයන්ති තෙසං සඞ්කමනං නත්ථි. යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨන්තීති වුත්තං. න චෙත්ථ පටිසන්ධිවසෙන එවං වුත්තන්ති සක්කා වත්තුං. තදත්ථසාධකස්ස අට්ඨකථාපදෙසස්සවා වත්ථුස්සවා යුත්තියාවා අභාවතොති. මජ්ඣෙ පන පඤ්චජවන චෙතනා අපරපරියාය වෙදනීයංනාම. එතා හි සුට්ඨු බලවන්තී සාරභූතාච හොන්තීති න සීඝං විපච්චිතුං සක්කොන්ති. චිරට්ඨිතිකා පන හොන්ති. තස්මා තතීයභවතො පට්ඨාය යදා ඔකාසං ලභන්ති. තදා පඤ්චවාරෙ පටිසන්ධිං දත්වා සංසාරපවත්තියා සති කප්පසතසහස්සෙපි පවත්තිවිපාකං දෙන්තීති. ඉමානියෙව පන තීණි කම්මානි අත්තනො අත්තනො ඛෙත්තෙ සබ්බසො විපාකවාරං අලභමානානි අහොසිකම්මංනාම. ඛෙත්තඤ්ච නෙසං පථමස්ස දිට්ඨ ධම්මචුතියා පරිච්ඡින්නං. දුතීයස්ස අනාගතානන්තරභවචුතියා. තතීයස්ස පරිනිබ්බානචුතියාති දට්ඨබ්බං. [දිට්ඨධම්මචතුක්කං]

148. පාකට්ඨානවසෙනාති ¶ අපායාදිකස්ස විපච්චනට්ඨානස්ස වසෙන තථා චත්තාරි කම්මානිනාම හොන්තීති යොජනා. තත්ථාති තෙසු අකුසලාදීසු චතූසු කම්මෙසු. කම්මද්වාරවසෙනාති කම්මසිද්ධියා අඞ්ගභූතානං කායාදි කම්මද්වාරානං වසෙන. පාණං අතිපාතෙන්ති එතෙනාති පාණාතිපාතො. අතිපාතනඤ්චෙත්ථ සරසතො පතිතුං අදත්වා අන්තරාඑව පයොගබලෙන පාතනං දට්ඨබ්බං. අදින්නං ආදියන්ති එතෙනාති අදින්නාදානං. අගමනී යවත්ථුසඞ්ඛාතෙසු වත්ථුකාමෙසු මිච්ඡා චරන්ති එතෙනාති කාමෙසුමිච්ඡාචාරො. තත්ථ පරපාණෙ පාණසඤ්ඤිනො තස්ස ජීවිතින්ද්රියසන්තානුපච්ඡෙදකස්ස කායවචීපයොගස්ස සමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනා පාණාතිපාතොනාම. සයමෙව අත්තනො ජීවිතින්ද්රියං පාතෙන්තස්ස පාණාතිපාතොනාම නත්ථි. පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තතො වියොගකාරණස්ස කාය වචීපයොගස්ස සමුට්ඨාපිකා අච්ඡින්දකචෙතනා අදින්නාදානංනාම. අගමනීයවත්ථූසු මග්ගෙනමග්ගපටිපාදකස්ස කායපයොගස්ස සමුට්ඨාපිකා අස්සාදචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරොනාම. කෙචි පනඑත්ථපි අගමනීය වත්ථුසඤ්ඤිනොති පදං ඉච්ඡන්ති. තං අට්ඨකථාය න සමෙති. අගමයනීවත්ථු තස්මිං සෙවනචිත්තන්ති හි තත්ථ වුත්තං. එතෙන අගමනීයවත්ථුම්හි සති ගමනීය සඤ්ඤායවා අගමනීය සඤ්ඤායවා සෙවන්තස්ස කම්මපථො හොති යෙවාති සිද්ධං හොති. ඉතරථා අගමනීයවත්ථු තථා සඤ්ඤිතා තස්මිං සෙවනචිත්තන්ති වුත්තං සියාති.

අපරෙ පන සයං පයොගං කත්වා අත්තනි පරෙන කරීයමානං මග්ගෙන මග්ගපටිපාදනං අස්සාදෙන්තස්ස සෙවනචිත්තෙ සතිපි නත්ථි කම්මප්පථභෙදො. පයොගස්ස අභාවාති වදන්ති. සෙවනචිත්තෙ පන සති පයොගො අප්පමාණන්ති එකෙ. එවඤ්ච සති තියඞ්ගිකොව මිච්ඡාචාරො, න චතුරඞ්ගිකොති ආපජ්ජති. අට්ඨකථායං පන සෙවන පයොගෙන සහ චතුරඞ්ගිකොව වුත්තොති අඤ්ඤෙ. සෙවනපයොගො පන යෙභුය්යෙන ලබ්භමානත්තායෙව වුත්තො. න පන එකන්තඅඞ්ගභාවතො. ඉතරථා ඉත්ථීනං යෙභුය්යෙන පයොගකිච්චං ¶ නත්ථීති තාසං මිච්ඡාචාරො දුල්ලභො සියාති ච වදන්ති. භික්ඛුනිදූසනංපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. සා හි රක්ඛිතාසු සඞ්ගහිතාති. ටීකාසු පන සා ධම්මරක්ඛිතාපි න හොති. කුතො මාතාදිරක්ඛිතා. ධම්මොති හි ඉධ පාසණ්ඩියධම්මොව අට්ඨකථායං වුත්තොති වදන්ති. සාසනධම්මොපි නන යුත්තො. සබ්රහ්මචාරි නියොපි උපජ්ඣායිනී ආදිකා තස්සා මාතාදිට්ඨානියාඑව හොන්ති. තථා හි සික්ඛාපදවිභඞ්ගට්ඨකථායං මිච්ඡාචාරොපි දුස්සීලාය.ල. සාමණෙරියා, පුථුජ්ජනභික්ඛුනියා, සොතාපන්නාය, සකදාගාමිනියා, තතො අනාගාමිනියා වීතික්කමො මහාසාවජ්ජො. ඛීණාසවාය පන එකන්තමහාසාවජ්ජොවාති වුත්තං.

කස්මාපනෙත්ථ සුරාපානං නගහි තං. තංපිහි අපායසංවත්තනි කභාවෙන වුත්තං. යථාහ-සුරාමෙරයපානං භික්ඛවෙ ආසෙවිතං භාවිතං බහුලීකතං නිරයසංවත්තනිකං තිරච්ඡානයොනිසංවත්තනිකං පෙත්තිවිසයසංවත්තනිකං. යොච සබ්බලහුකො සුරාමෙරය පානස්ස විපාකො. සො මනුස්සභූතස්ස උම්මත්තකසංවත්තනිකො හොතීති. අට්ඨකථාසුපි කොට්ඨාසතො පඤ්චපි පාණාතිපාතා දයො කම්මපථාඑවාති වුත්තන්ති. වුච්චතෙ, මූලටීකායං තාව තස්ස සභාගත්තෙන මිච්ඡාචාරෙ උපකාරකත්තෙන දසසුපි කම්මපථෙසු අනුපවෙසොති වුත්තං. තත්ථ සභාගත්තං ගහෙත්වා විභාවනියං සුරාපානංපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හතීති වදන්ති රසසඞ්ඛාතෙසු කාමෙසු මිච්ඡාචාරභාවතොති වුත්තං. උපකාරකත්තං ගහෙත්වා පටිසම්භිදාමග්ගටීකායං කුසලාකුසලාපිච පටිසන්ධිජනකායෙව කම්මපථාති වුත්තා. වුත්තාවසෙසා පටිසන්ධිජනනෙ අනෙකන්ති කත්තා කම්ම පථාති න වුත්තාති ඉමස්ස වාක්යස්ස සංවණ්ණනායං වුත්තාවසෙ සාති සුරාපානාදයො තබ්බිරමණාදයොච. සුරාපානඤ්හි මදස්ස පච්චයො. මදො අපුඤ්ඤපථස්ස. තබ්බිරතිපි නිම්මදතාය. සාච පුඤ්ඤපථස්සාති කම්මපථූපනිස්සයානි තානි තදාසන්නකම්මවසෙන සන්ධිජනකානිපි හොන්තීති වුත්තං. තත්ථ තදාසන්නකම්මවසෙනාති තස්ස සුරාපානස්සවා සුරාපානවිරතියාවා ආසන්නෙ පවත්තානං තම්මූලකානං අපුඤ්ඤකම්මානංවා පුඤ්ඤකම්මානංවා වසෙනාති අත්ථො. ඉදං ¶ වුත්තං හොති-යො සුරං පිවිත්වා සුරාමදහෙතු පාණා පාතාදීසු යංකිඤ්චි කම්මං කරොති, තස්ස සුරාපානං තස්සති කම්මස්ස බලවූපනිස්සයො හොති පුබ්බචෙතනාඨානියඤ්ච. තදෙව විසුං පටිසන්ධිං ජනෙති, න ඉතරන්ති. යථා හි පුබ්බාපරචෙතනා යොපි කම්මපථපත්තස්ස කම්මස්ස පරිවාරභූතාඑව පටිසන්ධිං ජනෙන්ති, න ඉතරා. එවමිදංපීති. න හි කම්මපථසුත්තෙසු සරූපතො ආගතානිඑව පටිසන්ධිං ජනෙන්ති. න ඉතරානීති සක්කා නියමෙතුං. යානි පන එකන්තෙන පටිසන්ධිජනනසාමත්ථිය යුත්තානි, තානෙව තත්ථ සරූපතො වුත්තානි. යානිපන පටිසන්ධිජනනෙ අනෙකන්තිකානි හොන්ති. තානි තත්ථසරූපතො න වුත්තානීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තථා හි පටිසම්භිදා මග්ගට්ඨකථායං කුසලාකුසලාපිච පටිසන්ධිජනකායෙව කම්මපථාති වුත්තා. වුත්තාවසෙසා පටිසන්ධිජනනෙ අනෙකන්ති කත්තා කම්මපථාති න වුත්තාති වුත්තං. තස්මා ඉදංපි පටිසන්ධිජනනෙ අනෙකන්තිකත්තා තත්ථ සරූපතො න වුත්තන්තිච. යං තදා සන්නකම්මවසෙන පටිසන්ධිජනකන්ති පුබ්බෙ වුත්තං. තං තත්ථ සරූපතො වුත්තෙසු තදා සන්නකම්මෙසු අනුපවිට්ඨන්තිච සක්කා වත්තුන්ති. තස්ස පන දුවිධං කිච්චං පටිසන්ධිජනනං කම්මජනනඤ්චාති. තත්ථ පටිජනනතො කම්මජනනමෙවස්ස මහන්තං මහාවිප්ඵාරඤ්ච හොතීති කත්වා සක්කෙන දෙවානමින්දෙන කුම්භජාතකෙ –

යං වෙ විවිත්වා දුච්චරිතං චරන්ති,

කායෙන වාචාය චෙතසාච;

නිරයං වජන්ති දුච්චරිතං චරිත්වා,

තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථාති.

එවං තදාසන්නකම්මවසෙනෙව තස්ස අපායගාමිතා වුත්තා. තදුභයං පනස්ස කිච්චං ගහෙත්වා සුරාමෙරයපානං භික්ඛවෙ ආසෙවිතං.ල. සංවත්තනිකන්ති අඞ්ගුත්තරෙ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයඤ්හිසුත්තපදෙසු ධම්මතා. යදිදං සංවත්තනිකන්ති වුත්තට්ඨානෙ යථාලාභයොජනාති. තථාහි මූලටීකායංපුනබ්භවංදෙතිපුනබ්භවාය සංවත්තෙතීති පාඨෙ කම්මසහජාතා පුනබ්භවංදෙති. කම්මසහායභූතා අකම්මසහජා තාපුනබ්භවං ¶ සංවත්තෙතීති වුත්තං. කෙචි පන ඉමමත්ථං අනුපධාරෙත්වා ඉමාය පාළියා තස්ස විසුං එකන්තකම්මපථභාවං මඤ්ඤන්ති. යං පන කොට්ඨාසතො පඤ්චපි කම්මපථාඑවාති අට්ඨකථාවාක්යං. තත්ථ එවසද්දෙන තෙසං චෙතනාධම්මත්තා ඣානාදිකොට්ඨාසිකත්තං නිවත්තෙති. චෙතනා හි කම්මපථං පත්තාපි අපත්තාපි කොට්ඨාසතො කම්ම පථකොට්ඨාසිකාඑව හොතීති. තෙනෙව මූලටීකායං කම්මපථා එවාති කම්මපථකොට්ඨාසිකාඑවාති වුත්තං. අනුටීකායඤ්ච කම්ම පථකොට්ඨාසිකාඑව. න ඣානාදිකොට්ඨාසිකාති වුත්තං. කෙචිපන ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඉමිනා වාක්යෙන තස්ස විසුං කම්මපථභාවං වදන්ති.

ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායං පන සබ්බෙනසබ්බං තස්ස කම්මපථභාවො පටික්ඛිත්තොයෙව, තත්ථ හි පුරිමානං චතුන්නං කායකම්මාදිභාවඤ්ච කම්මපථභාවඤ්ච විසුං වත්වා සුරාපානංපත්වා කායකම්මමෙවාති වුත්තං. එතෙන වචීකම්මභාවඤ්ච කම්මපථභාවඤ්ච පටික්ඛිපතීති. ධාතුසංයුත්තට්ඨකථා යඤ්ච පටික්ඛිත්තො. යථාහ-තතීයංපඤ්චකම්මවසෙන බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තං. චතුත්ථං සත්තකම්මපථවසෙන පඤ්චමං දස කම්මපථවසෙනාති. තත්ථ හි තතීයෙ සුරාපානමිස්සකත්තා පඤ්චකම්මවසෙන ඉච්චෙව වුත්තං. න පඤ්චකම්මපථවසෙනාති. එතාසුපිච පටිසන්ධිජනනෙ අනෙකන්ති කත්තාඑව පටික්ඛිත්තොති න නසක්කා වත්තුං එවඤ්හි සති සබ්බා පාළිට්ඨකථාටීකායො සංසන්දිතා හොන්තීති. කායකම්මන්ති එත්ථ කායො තිවිධො සසම්භාරකායො පසාදකායො චොපනකායොති. ඉධ කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතො චොපනකායො අධිප්පෙතොති වුත්තං කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙති. චොපනකායො හි කදාචි කායඞ්ගෙන අත්තනොඅධිප්පායං පරස්ස විඤ්ඤා පනත්ථායපි කරීයතීති කායවිඤ්ඤත්තීති වුච්චතීති. සො යෙවච කම්මානං පවත්තිමුඛත්තා ද්වාරන්ති කායද්වාරං. තස්මිඤ්හි තෙන තෙන උපක්කම කිච්චෙන පවත්තමානෙඑව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදාදිකිච්චසිද්ධිතො තංජන කස්ස චෙතනාධම්මස්ස ආයූහන කිච්චනිබ්බත්තිච කායකම්මනාම ලාභොච හොතීති. තස්මිං කායද්වාරෙ. එත්ථච යස්මාසබ්බානිපි කම්මානි පුබ්බඞ්ගමභූතෙන සම්පයුත්තමනෙන විනා නසිජ්ඣන්ති. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා. ¶ මනොසෙට්ඨා මනොමයාති හි වුත්තං. ධම්මාති චෙත්ථ සුචරිතදුච්චරිතධම්මා වුච්චන්ති. තස්මා මනොද්වාරං සබ්බකම්මසාධාරණත්තා කම්මානි විසෙසෙතුං නසක්කොති. අසාධාරණභූතා පන කායවචීයො එව සකොන්ති. යස්මාච පුරිමානි සත්තවිධානි කම්මානි කෙවලං මනොමත්තෙන නසිජ්ඣන්ති. තංසමුට්ඨිතෙහි පන කාය වචීපයොගෙහි එව සිජ්ඣන්ති. තස්මා තෙඑව තෙසං කම්මානං පවත්තිමුඛසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්තීති වුත්තං කායද්වාරෙති. පරතො වචීද්වාරෙති ච.

යස්මා පන කායද්වාරෙ වුත්තිතො කායකම්මං නාම. වචීද්වාරෙ වුත්තිතො වචීකම්මංනාමාති එත්තකමත්තෙ වුත්තෙ පාණාතිපාතාදීනි තීණි කායකම්මංනාම. මුසාවාදාදීනි චත්තාරි වචීකම්මංනාමාති එවං ද්වාරෙන කම්මානං නාමවවත්ථානං අසිද්ධං සියා. කථං. යදා හි පුරිමානි ද්වෙ ආණත්තිවසෙන අප්පකෙන වචීද්වාරෙ භිජ්ඣන්ති. තදා තානි කායකම්මන්ති නාමං ජහෙය්යුං. වචීකම්මන්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡෙය්යුං කස්මා වචීද්වාරෙ වුත්තිතො වචීකම්මංනාමාති වුත්තත්තා. ද්වෙවා නෙසං නාමානි භවෙය්යුං. උභයද්වාරෙසුපි සන්දිස්සනතො. යදාපන මජ්ඣිමානි චත්තාරි හත්ථමුට්ඨාදිවසෙන අප්පකෙන කායද්වාරෙ සිජ්ඣන්ති. තදා තානිපි වචීකම්මන්ති නාමං ජහෙය්යුං. කායකම්මන්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡෙය්යුං. කස්මා කායද්වාරෙ වුත්තිතො කායකම්මංනාමාති වුත්තත්තා. ද්වෙවා නෙසං නාමානි භවෙය්යුං. උභයද්වාරෙසුපි සන්දිස්සනතො. එවඤ්චසති පාණාතිපාතො.ල. මිච්ඡාචාරොචෙති කායකම්මංනාමාති ඉදං වවත්ථානමෙව නිරත්ථකං සියා. තථා පරතො මුසාවාදො.ල. ප්පලාපොචෙති වචීකම්මංනාමාති. බාහුල්ලවුත්තිතොති වුත්තෙපන එකමෙකෙන බාහුල්ලසද්දෙන ඡබ්බිධානි තානි වජ්ජානි වජ්ජෙත්වා වුත්තප්පකාරං ද්වාරෙන කම්මවවත්ථානං සිද්ධං භවති. යථා වනචරකො සඞ්ගාමාවචරොති.

මනොකම්මානි පන ද්වාරන්තරෙසු චරන්තානිපි චරණමත්තානි එව හොන්ති. න ද්වාරන්තරානි තෙසං කම්මසිද්ධියා අඞ්ගං හොන්ති. තස්මා තානි විසුං කතානීති වෙදිතබ්බං. යස්මා පන කායද්වාරස්ස කායොති නාමං අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසු සයමෙව සිද්ධං පාකටඤ්ච. ¶ තථා වචීද්වාරස්ස වාචාති නාමං. කුසලාකුසල ජවනචිත්තසඞ්ඛාකස්ස මනොද්වාරස්සච මනොති නාමං. තස්මා සබ්බත්ථ කායද්වාරං වචීද්වාරං මනොද්වාරන්ති වුත්තෙ කම්මෙන ද්වාරස්ස වවත්ථාන කිච්චංනාම නත්ථි. යත්ථ පන කායකම්මද්වාරං වචීකම්මද්වාරං මනොකම්මද්වාරන්ති ආගතං. තත්ථෙව ද්වාරකථාදීසු කම්මෙන ද්වාරවවත්ථානංපි විසුං වත්තබ්බං හොතීති දට්ඨබ්බං.

[153] එතෙන යං වුත්තං විභාවනියං

‘‘කායකම්මස්සච පවත්තිමුඛභූතං කායද්වාරන්ති වුච්චතීති’’. තං පටික්ඛිත්තං හොති.

[154] යඤ්ච තත්ථ

‘‘තථා මුසාවාදාදිං කායවිකාරෙන කරොන්තස්ස වචීකම්මං කායද්වාරෙපි පවත්තතීති කම්මෙන ද්වාරවවත්ථානංපි නසියාති’’ වුත්තං. තංපි න යුජ්ජති.

න හි කායවිකාරෙන කරීයමානං වචීකම්මං කායද්වාරෙ පවත්තමානංපි තස්ස ද්වාරස්ස නාමං භින්දිතුංවා අත්තනො නාමං දාතුංවා සක්කොති. සභාව සිද්ධත්තා තස්ස නාමස්සාති.

[155] එතෙනෙව යඤ්ච තත්ථ

වුත්තං ‘‘තථා කායකම්මමෙව යෙභුය්යෙන කායද්වාරෙ පවත්තති. න ඉතරානි. තස්මා කායකම්මස්ස යෙභුය්යෙන එත්ථෙව පවත්තනතො කායකම්මද්වාරභාවො සිද්ධො. බ්රාහ්මණගාමාදීනං බ්රාහ්මණගාමාදි භාවොවියාති’’. තංපි පටික්ඛිත්තං හොති.

න හි කායකම්මද්වාරන්ති නාමං ඉධ වුත්තං අත්ථීති. [කායකම්මං]

149. මුසාති අභූතත්ථෙ නිපාතො. මුසා වදන්ති එතෙනාති මුසාවාදො. විසති පරෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්මොදභාවසඞ්ඛාතං සාමග්ගිරසං සංචුණ්ණෙති පරිභින්දති මිථු භෙදං කරොති එතායාති පිසුණා. අත්තනො පියභාවං පරෙසඤ්ච මිත්තසුඤ්ඤභාවං කරොති එතායාතිවා පිසුණා. නිරුත්තිනයෙන. වදන්ති එතායාති ¶ වාචා. පිසුණාච සා වාචාචාති පිසුණවාචා. යෙන සුය්යති, තස්ස හදයං ඵරමානා උසති දහතීති ඵරුසා. ඵරුසාච සා වාචාචාති ඵරුසවාචා. සාධුජනෙහි අධිගන්තබ්බං සංසුඛං හිතඤ්ච ඵලති විසරති විනාසෙති හිතසුඛමග්ගං භින්දතීති සම්ඵං. තංවා ඵලති භිජ්ජති එතෙනාති සම්ඵං. අත්ථධම්මාපගතස්ස පටිභාණචිත්තස්ස භාරතයුද්ධසීතාහරණා දිකස්ස වාචා වත්ථුමත්තස්සෙතං නාමං. යත්ථ දිට්ඨධම්මහිතබුද්ධියාවා සම්පරායික හිතබුද්ධියාවා උපායදීපකං කිඤ්චි අත්ථධම්මවිනයපදං නත්ථි. සම්ඵං පලපන්තිපකාරෙන කථයන්ති එතෙනාති සප්ඵප්පලාපො. තත්ථ පරස්සවිසං වාදනපුරෙක්ඛාරෙන විසං වාදක කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා මුසාවාදො. සො පරස්ස අත්ථභඤ්ජනකොව කම්මපථභෙදො. ඉතරො කම්මමෙව. එත්ථ ච කම්ම පථොති පටිසන්ධිජනකානං කම්මානං උට්ඨානමුඛමග්ගො වුච්චති. යථා හි රජානං උට්ඨානපදෙසො රජපථොති වුච්චති. තථා ලොකෙ සන්දිස්සමානෙසු සත්තානං කායවචීචිත්තාභිසඞ්ඛරණකිච්චෙසුයෙහි කිච්චෙහි පටිසන්ධිජනකානි කම්මානි උට්ඨහන්ති. යෙසුවා කිච්චෙසු තානි උට්ඨහන්ති පවත්තන්ති. තානි කායවචීචිත්තා භිසඞ්ඛරණකිච්චානි පටිසන්ධිජනකානං කම්මානං උට්ඨානමුඛමග්ගත්තා කම්මපථොති වුච්චන්ති. කතමානි පන තානීති. අඞ්ගසම්පන්නානි අකුසලෙසු පාණඝාත කිච්චාදීනි කුසලෙසු තබ්බිරමණකිච්චාදීනි දසවිධානි කිච්චානීති. කම්මානියෙව සුගතිදුග්ගතීනං තදුප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛානඤ්ච පථභූතත්තා කම්මපථොනාමාතිපි වදන්ති.

පරස්ස භෙදපුරෙක්ඛාරෙන භෙදකකායගචීපයොගසමුට්ඨා පිකා සංකිලිට්ඨචෙතනා පිසුණාවාචා. සාපි පරෙ භින්නෙයෙව කම්මපථභෙදො. අභින්නෙ කම්මමෙව. පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකාය වචීපයොගසමුට්ඨාපිකා දුට්ඨචෙතනා ඵරුසවාචා. එත්ථච මරන්ති සත්තා, මරණමත්තංවා දුක්ඛං නිගච්ඡන්ති එතස්මිං ඝට්ටියමානෙති මම්මං. දුට්ඨවණො. මම්මං ඡින්දති භින්දති ඝට්ටෙතීති මම්මච්ඡෙදකො. වණඝට්ටනපයොගො. ඉධ පන මම්මංවියාති මම්මං. ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසවත්ථූසු යංකිඤ්චි. මම්මච්ඡෙදකොති ජාතිආදීසු ඝට්ටන වසෙන ¶ පවත්තො ඵරුස කායවචී පයොගො. අය මත්ථො සීලක්ඛන්ධ ටීකා වසෙන වෙදිතබ්බො. අථවා. මමායතීති මමො. මිත්තො. මමස්ස භාවො මම්මං. මෙත්තාචිත්තං. මම්මං ඡින්දතීති මම්මච්ඡෙදකො. අයංපි අක්කොසිතබ්බස්ස සම්මුඛාඑව කම්මපථභෙදොති කෙචි. පරම්මුඛාපීති අපරෙ. යථා පන පරං අක්කොසිත්වා ඛමාපෙන්තස්ස ඛමාපනකම්මං පරස්ස දූරෙ ඨිතස්සපි මතස්සපි සම්පජ්ජති. එවං අක්කොසනකම්මංපීති දීඝමජ්ඣිමටීකාකාරා ඉච්ඡන්ති. අක්කොසාධිප්පායෙන චණ්ඩා මහිංසී තං අනුබන්ධතූතිවා චොරා තං ඛණ්ඩා ඛණ්ඩිකං කරොන්තූතිවා මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධාතිවා එවමාදිනා නයෙන පරං අභිසපන්තස්සපි කම්මපථභෙදො හොතියෙවාතිච වදන්ති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපන කායවචීපයොග සමුට්ඨාපිකා පාපචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සොපි භාරතයුද්ධ සීතාහරණාදිකෙසු පටිභාණචිත්තෙසු වාචාවත්ථුමත්තෙසුඑව කම්මපථභෙදො. සොචඛො පරෙ තං අනත්ථං සච්චතො ගණ්හන්තෙයෙව. අගණ්හන්තෙ පන කම්මමෙව. තථා රාජකථාදීසු ද්වත්තිංස තිරච්ඡාන කථාපභෙදෙසුපි කම්මමෙව. තඤ්ච ඛො තදස්සාදවසෙන කථෙන්තස්සෙව. අත්ථධම්මවිනයනිස්සිතං කත්වා කථෙන්තස්ස පන සබ්බංපි සත්ථකමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. වචීකම්මන්ති එත්ථ වචීති වාචායෙව. සා චතුබ්බිධා සද්දවාචා විරතිවාචා චෙතනාවාචා චොපනවාචාති. ඉධ පන සද්දසහිතා වචීවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතා චොපන වාචා අධිප්පෙතාති වුත්තං වචීවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙති. චොපනවාචා හි කදාචි වාචඞ්ගෙන අත්තනො අධිප්පායං පරස්ස විඤ්ඤාපනත්ථායපි කරීයතීති වචීවිඤ්ඤත්තීති වුච්චතීති. සායෙවච කම්මානං පවත්ති මුඛත්තා ද්වාරන්ති වචීද්වාරං. තාය හි තංතංවචීපයොගකිච්චෙන පවත්තමානාය එව විසංවාදනාදිකිච්චසිද්ධිතො තංසමුට්ඨාපකස්ස චෙතනාධම්මස්ස ආයූහනක්රියානිබ්බත්තිච වචීකම්මනාමලාභොච හොතීති. තස්මිං වචීද්වාරෙ. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං කායකම්මෙ වුත්තමෙවාති. [වචීකම්මං]

150. අභිජ්ඣායන්ති ¶ අස්සාදමත්තෙ අට්ඨත්වා පරභණ්ඩස්ස අත්තනො පරිණාමනවසෙන අතිරෙකතරං ඣායන්ති නිජ්ඣායන්ති එතායාති අභිජ්ඣා. බ්යාපාදෙන්ති පරසත්තෙ විනාසං ආපන්නෙ කත්වා චින්තෙන්ති එතෙනාති බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨීති එත්ථ මිච්ඡාති විපරීතත්ථෙ නිපාතො. අත්ථිදින්නන්තිආදිනයපවත්තං සබ්බං සප්පුරිස මග්ගං සප්පුරිසපඤ්ඤත්තං භින්දිත්වා නත්ථි දින්නන්තිආදිනයෙන තබ්බිපරී තතො පස්සන්ති එතායාති මිච්ඡාදිට්ඨි. තත්ථ පරසන්තකං දිස්වා කෙවලං අස්සාදනාභිනන්දනරජ්ජනමත්තෙසු අට්ඨත්වා අහොවත ඉදං මමස්සාති එවං අත්තනො කත්වා චිත්තෙන පරිණාමෙන්තස්සෙව අභිජ්ඣාකම්මපථභෙදො හොති. පරසන්තකභාවෙයෙව ථපෙත්වා ලාභාවතිමෙ. යෙ ඊදිසං පරිභුඤ්ජන්ති. අහොවතාහංපි තාවකාලිකං පරිභුඤ්ජෙය්යං. යාචිත්වාවා කිණිත්වාවා අත්තනො කරෙය්යං. අඤ්ඤංවා ඊදිසං ලභෙය්යන්ති එවං අස්සාදෙන්තස්ස කම්මමෙව. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථාසු පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති. යාව න අහොවත ඉදං මමස්සාති අත්තනො පරිණාමෙතීති. අන්තමසො ඩංසමකසාදිකෙපි ආරබ්භ ඉමෙ නස්සන්තු විනස්සන්තු. අහොවතිමෙ නස්සෙය්යුං විනස්සෙය්යුං. අවඩ්ඪිතාවා භවෙය්යුං චිරංවා නතිට්ඨෙය්යුං. කදාවා නස්සන්ති විනස්සන්තීති එවං පර සත්තස්ස ඛන්ධජීවවිනාසං චින්තෙන්තස්සෙව බ්යාපාදො. ඉතරො කම්මමෙව. වුත්තඤ්හෙතං පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති. යාව න අහොවතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනාසෙය්යාති තස්ස විනාසං චින්තෙතීති. කම්මස්සවා කම්මවිපාකස්සවා සබ්බසො පටිබාහිකා නත්ථිකාහෙ තුකාක්රියවසෙන තිවිධා නියත මිච්ඡාදිට්ඨිඑව කම්මපථභෙදො. දසවත්ථුකමිච්ඡාදිට්ඨි පන නත්ථිකදිට්ඨිපභෙදාඑව. සබ්බඤ්ඤුදෙසනං පටිබාහිත්වා පවත්තා අරිට්ඨකණ්ටකාදීනං දිට්ඨියොපි කම්මපථාඑවාති වදන්ති. වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨිවා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානිවාකම්මමෙවාති.

නියතාති ¶ චෙත්ථ යථා තීණි ලක්ඛණානි යත්තකං පස්සිත්වා සද්ධාධිමොක්ඛෙන සන්නිට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස චිත්තුප්පාදො අත්තනො අනන්තරං ඵලදානනියමෙන නියතො හොති. තත්තකං පස්සන්තො කුසලෙසු ධම්මෙසු නියාමං ඔක්කමතීති වුත්තො. තථාදිට්ඨිට්ඨා නානි කාරණ පටිරූපකානි යත්තකං පස්සිත්වා මිච්ඡාධිමොක්ඛෙන සන්නිට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස චිත්තුප්පාදොචුතිඅනන්තරෙඵලදානනියමෙන නියතො හොති. තත්තකං පස්සිත්වා සන්නිට්ඨානං ගච්ඡන්තො අකුසලෙසු ධම්මෙසු නියාමං ඔක්කමති, අතෙකිච්ඡොනාම හොති. තථා පන අපස්සිත්වා කෙවලං මිච්ඡාධිමොක්ඛමත්තෙන එවමෙව භවිස්සතීති සන්නිට්ඨානං ගන්ත්වා සකං ආචරියකං සමයං පග්ගණ්හිත්වා ඨිතො අතෙකිච්ඡොනාම නහොති. කස්මා, ඵලදාන නියමාභාවාති. අයඤ්ච අත්ථො මිච්ඡත්තත්තිකෙන දීපෙතබ්බො. තත්ථ හි ඵලදාන නියමවසෙනෙව උභින්නංපි සම්මත්තමිච්ඡත්තධම්මානං නියතසඤ්ඤාපටිලාභො අට්ඨකථායං වුත්තොති. සුත්තන්තසංවණ්ණනාසු පන ගහණනියමවසෙනාපි තස්සා නියතභාවො වුත්තොති.

අඤ්ඤත්රාපිවිඤ්ඤත්තියාති විඤ්ඤත්තිද්වයෙන විනාපි. විඤ්ඤත්තිද්වයං අසමුට්ඨාපෙත්වාපීති අත්ථො. අපිසද්දෙන පන විඤ්ඤත්තිද්වයෙන සහාපීති දස්සෙති. ඉමානි හි තීණි කම්මානි යදා කායඞ්ගවා චඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනස්මිංඑව සිජ්ඣන්ති. තදාවිඤ්ඤත්තියා විනාව පවත්තන්ති. යදා පන තානි චොපෙත්වා කායවචීද්වාරෙසු සිජ්ඣන්ති, තදා විඤ්ඤත්තියා සහෙව පවත්තන්තීති. එතෙන ඉමෙසං තීසුපි ද්වාරෙසු පවත්තිං දීපෙති. එවංසන්තෙපි ඉමානි මනොද්වාරෙඑව බහුලං පවත්තන්ති. කායවචීද්වාරෙසු පන අප්පකමෙව පවත්තන්තීති වුත්තං මනස්මිංයෙවබාහුල්ලවුත්තිතොති. තත්ථ මනස්මිං යෙවාති කුසලා කුසලජවනචිත්තසඞ්ඛාතෙ මනොද්වාරෙඑව. එතෙන පුරිමෙසුපි කායද්වාරෙ වචීද්වාරෙති පදෙසු එවසද්දසම්භවො දීපිතො හොති. එවඤ්හි සති තත්ථපි ද්වාරෙන කම්මවවත්ථානං සුට්ඨුතරං උපපන්නං හොතීති. ඉතරථා උපලක්ඛණාදිවසෙන අත්ථන්තරපසඞ්ගොපි සියාති. අපිච, ඉධ එවසද්දෙන අයංපි විසෙසත්ථො දීපිතො හොති. පාණවධාදීසු හි වධාමි නං අවහරාමි න න්තිආදිනා ¶ සංවිධානාකාරෙන පවත්තා චෙතයිතක්රියාඑව පධානං හොති. සාච කායවචීපයොගෙහි විනා නසිජ්ඣති. තස්මා තෙසු කාය වචී පයොගා කම්මසිද්ධියා එකං අඞ්ගං හොන්ති. තං සහජාතාච අභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකාඑව හුත්වා අබ්බොහාරිකත්තං ගච්ඡන්ති. පරභණ්ඩා භිජ්ඣායනාදීසු පන අභිජ්ඣාදීනං අත්තපධානානං කායවචීද්වාරෙසු පවත්තානංපි කාය වචීපයොගාකම්මසිද්ධියා අඞ්ගමෙව නහොන්ති. තථා චින්තාපවත්ති මත්තෙනෙව තත්ථ කම්මසිද්ධිතො. ඉති ඉමෙසු කම්මෙසු කාය වචීද්වාරානං සබ්බෙනසබ්බං අඞ්ගභාවපටික්ඛිපනත්ථං මනස්මිං යෙවාති එව ගහණං ඉධෙව කතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙසු පන ද්වාරෙසු පවත්තිමත්ත සබ්භාවං සන්ධාය බාහුල්ලසද්දොපි ඉධ ගහිතොති.

[156] යං පන විභාවනියං

‘‘විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපක චිත්තසම්පයුත්තාචෙත්ථ අභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකාව හොන්තීති’’ වුත්තං. තං ඉධ න යුජ්ජති.

න හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තසම්පයුත්තාපි කෙවලං මනොකම්ම කිච්චවිසෙසෙන පවත්තමානා අභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා හොන්ති. චෙතනාඑව පන අභිජ්ඣාදිපක්ඛිකා හොතීති. [මනොකම්මං]

151. එත්ථ ච දසන්නංපි ඉමෙසං කම්මපථානං පුබ්බාපරචෙතනායො පටිසන්ධිආකඩ්ඪනෙ අනෙකන්තිකපක්ඛං ගතාති පටිසම්භිදා මග්ගටීකායං වුත්තා. තස්මා තාපි ඉමං සත්තං මාරෙස්සාමි ඉමං භණ්ඩං අදින්නං ආදියිස්සාමීතිආදිනා නයෙන ආදිතො පට්ඨාය පවත්තා බලවපච්චයෙ ලද්ධා පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪන්ති. අලද්ධා නාකඩ්ඪන්තීති යුත්තා. යානි පන කුසලාකුසලානි කම්මපථභෙදං අප්පත්තානි හොන්ති. තානි කායද්වාරෙ දිස්සමානානි කායකම්මානිනාම හොන්ති. වචීද්වාරෙ දිස්සමානානි වචීකම්මානිනාම. සුද්ධෙ මනොද්වාරෙ දිස්සමානානි මනොකම්මානිනාමාති වෙදිතබ්බානීති. දොසමූලෙනාති දොසසඞ්ඛාතමූලෙන දොසමූලකචිත්තෙනාති ද්විධා අත්ථො. තත්ථ පුරිමො බ්යාපාදවජ්ජෙහි ද්වීහි යුජ්ජති, පච්ඡිමො තීහිපි. ¶ ලොභමූලෙනාති එත්ථ එසනයො. තත්ථාපිති පුරිමො අභිජ්ඣාවජ්ජෙහි ද්වීහි යුජ්ජති. පච්ඡිමො තීහීති. ද්වීහි මූලෙහීති කදාචි දොසමූලෙන කදාචි ලොභමූලෙනාති එවං ද්වීහි මූලෙහි සම්භවන්ති. මොහො පන සබ්බසාධාරණත්තා විසෙසකරො න හොතීති ඉධ න ගහිතො.

[157] යං පන විභාවනියං

‘‘නිධිපාඨකපමාණතො දුට්ඨනිග්ගහත්ථං පරසන්තකං හරන්තානං රාජූනං බ්රාහ්මණානඤ්ච සබ්බමිදං බ්රාහ්මණානං රාජූහි දින්නං. තෙසං පන සබ්බදුබ්බලභාවෙන අඤ්ඤෙ භුඤ්ජන්ති. අත්තසන්තකමෙව බ්රාහ්මණා පරිභුඤ්ජන්තීති එවමාදීනි වත්වා සකසඤ්ඤාය එව යංකිඤ්චි හරන්තානං කම්මඵලසම්බන්ධාපවාදීනඤ්ච මොහමූලෙනා’’ති වුත්තං. තං ඉධ න යුජ්ජති.

සහජාතමූලඤ්හි ඉධ අධිප්පෙතං අසාධාරණභූතඤ්ච. තෙසඤ්ච තථාහරන්තානං හරණං හරණකාලෙ කදාචිදොසමූලෙන කදාචි ලොභමූලෙනාති එවං ද්වීහි මූලෙහි එව සම්භවතීති. යො පන මොහො මහාසම්මතාදීනංධම්මිකරාජූනං කාලෙ පවත්තං පොරාණක නිධිසත්ථං ථපෙත්වා පච්ඡා අධම්මිකානංරාජූනං කාලෙ පවත්තෙසු යෙභුය්යෙන අධම්මිකෙසු ධම්මසත්ථ රාජසත්ථ සඞ්ඛාතෙසු නිධිපාඨෙසු ධම්මිකසඤ්ඤීනං රාජූනං උප්පන්නො. යොච රාජූනං අභිසෙකකාලෙ දින්නඤ්ඤෙවසමණබ්රාහ්මණානංතිණකට්ඨොදකන්ති වචනං උපාදාය සබ්බමිදං බ්රාහ්මණානං රාජූහි දින්නන්ති එවං සඤ්ඤීනං බ්රාහ්මණානං උප්පන්නො. යොච නත්ථි සුකත දුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකොති එවං දිට්ඨිකානං කම්මඵලසම්බන්ධා පවාදීනං උප්පන්නො. සොසබ්බොපි උපනිස්සයමොහො නාම හොති. සො ඉධ නාධිප්පෙතො. ඉතරථා ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයාය. දොසො නිදානං කම්මානං සමුදයාය. මොහො නිදානං කම්මානං සමුදයායාති වචනතො සබ්බෙපි අකුසලකම්ම පථාති මූලකාඑව ඉධ වත්තබ්බා සියුන්ති. එවංපනෙත්ථ වත්තබ්බං සියා, කම්මෙසුච කම්මඵලෙසුච සඤ්ජාතකඞ්ඛානං ජනානං කඞ්ඛා පරියුට්ඨාන චිත්තෙනසහෙවතදනුරූපානිඅදින්නාදානාදීනි චත්තාරිකම්මානි කරොන්තානං තානි ¶ කම්මානි සුද්ධෙන මොහමූලෙන ජායන්තීති. එවඤ්හි සති පරතො විචිකිච්ඡා චෙතනාය පටිසන්ධිජනකෙසු ගහණංපි උපපන්නං හොතීති. [අකුසලකම්මං].

152. කාමාවචරකුසලංපි කායද්වාරෙ පවත්තං කාය කම්මන්ති එත්ථ ද්වෙ පරියායා වෙදිතබ්බා. කථං, වක්ඛමානෙසු හි පුඤ්ඤක්රියවත්ථූසු යංකිඤ්චි පුඤ්ඤක්රියවත්ථුං කායඞ්ගං චොපෙත්වා පවත්තිතං කායකම්මං නාම. වාචඞ්ගං චොපෙත්වා පවත්තිතං වචීකම්මං නාම. කායඞ්ග වාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනොද්වාරෙඑව පවත්තිතං මනොකම්මං නාමාති අයමෙකො පරියායො. අයං පන මෙත්තං කායකම්මං පච්චුපට්ඨිතං හොති සබ්රහ්මචාරීසු ආවිචෙව රහො ච. මෙත්තං වචීකම්මං පච්චුපට්ඨිතං හොති සබ්රහ්මචාරීසු ආවිචෙව රහොච. මෙත්තං මනොකම්මං පච්චුපට්ඨිතං හොති සබ්රහ්මචාරීසු ආවිචෙව රහොචාතිච. සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තං. සබ්බං වචීකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තං. සබ්බං මනොකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තන්ති ච.

පදක්ඛිණං කායකම්මං, වාචාකම්මං පදක්ඛිණං;

පදක්ඛිණං මනොකම්මං, පණීහිතෙ පදක්ඛිණෙ තිච.

එවමාදීසු සුත්තපදෙසු ආගතො. අපිච, අට්ඨසාලිනියං සකලාය නවකම්මද්වාරකථාය අයමත්ථො දීපෙතබ්බො. තත්ථ හි දානමයංපි කායවචී මනොකම්මවසෙන තිධා විභත්තං. තථා සීලමයං භාවනාමයඤ්චාති. යස්මිං පන දුස්සිල්යෙ පවත්තමානෙ කායො අපරිසුද්ධො හොති. කායසංවරො භිජ්ජති. යං පන කුසලං පවත්තමානං තදඞ්ගපහානාදිවසෙන තං දුස්සිල්යං පජහිත්වා කායද්වාරං සොධයමානං කායසංවරං පූරයමානං පවත්තති. තං කායචොපන රහිතංපි කායඞ්ග සංවරණ කිච්චත්තා කිච්චසීසෙන කායද්වාරෙ පවත්තං කායකම්මංනාම. කායසුචරිතන්තිපි වුච්චති. එත්ථච තං දුස්සිල්යං පජහිත්වාති යස්මිං චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ පාණඝාතාදිකං කායදුස්සිල්යං උප්පජ්ජෙය්ය. තස්ස චිත්තස්ස උප්පජ්ජිතුං අප්පදානවසෙන තං කායදුස්සිල්යං පජහිත්වා. කායද්වාරං සොධ යමානන්ති ¶ යස්මිං දුස්සිල්යෙ උප්පජ්ජමානෙ කායඞ්ගං අසුද්ධං හොති. තස්ස උප්පජ්ජිතුං අප්පදානවසෙන කායද්වාරං සොධයමානං. කායසංවරං පූරයමානන්ති සයං කායඞ්ගසංවරණකිච්චසම්පාදනෙන කායසංවරං පූරෙන්තන්ති අත්ථො. වචීකම්මෙපි එසෙව නයො. අවයෙසං පන සබ්බංපි කල්යාණකම්මං තීසු ද්වාරෙසු පවත්තංපි මනොද්වාරංඑව සොධයමානං මනොසංවරංඑව පූරයමානං පවත්තතීති මනොද්වාරෙ පවත්තං මනොකම්මංනාම. මනොසුචරිතන්තිපි වුච්චති. අයමෙකො පරියායො. අයං පන අනෙකසතෙසු කම්මපථසුත්තෙසු ආගතො. අපිච, අට්ඨසාලිනියං සකලාය ද්වාරකථාක අයමත්ථො දීපෙතබ්බොති. ඉමෙසු පන ද්වීසු පරියායෙසු සත්තුසාසනෙ කල්යාණධම්මපූරණංනාම යාවදෙව පාපධම්මපහානත්ථාය එව හොතීති පච්ඡිමොයෙව පධානන්ති වෙදිතබ්බොති. දිය්යති එතෙනාති දානං. වත්ථුපරිච්චාගචෙතනා. සීලයතීති සීලං. කාය වචීකම්මානි සාවජ්ජානි නීවාරෙත්වා අනවජ්ජානි සුසමාහිතානි කත්වා සම්මාදහති ථපෙති, උපරිමෙ කුසලධම්මෙච උපධාරෙති. තෙසං පතිට්ඨා හුත්වා ධාරෙතීති අත්ථො. භාවෙන්ති එතායාති භාවනා. අධිකුසලධම්මෙ අනුප්පන්නෙවා උප්පාදෙන්ති උප්පන්නෙවා වඩ්ඪෙන්තීති අත්ථො. අපචායන්ති එතෙනාති අපචායනං. පූජෙන්ති කායවාචාහි අත්තානං නීචවුත්තිං දස්සෙන්තීති අත්ථො.

විසෙසෙන ආවරන්ති උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තීති බ්යාවටානං භාවො කම්මංවා වෙය්යාවච්චං. පජ්ජිත්ථාති පත්ති. අත්තනි ලද්ධපුඤ්ඤකොට්ඨාසස්ස නාමං. පාපීයතීතිවා පත්ති. පරෙහි අනුමොදන්තෙහි ලද්ධබ්බස්ස පුඤ්ඤානිසන්දස්සෙතං නාමං. පත්තිං දදන්ති එතෙනාති පත්තිදානං. තදෙව පරෙහි දින්නං අනුමොදන්ති. සාධුකාරං දදන්ති එතෙනාති පත්තානුමොදනං. ධම්මං සුණන්ති එතෙනාති ධම්මසවනං. ධම්මං දෙසෙන්ති එතායාති ධම්මදෙසනා. අත්ථි දින්නං, අත්ථි යිට්ඨං, අත්ථි හුතං, අත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකොතිආදිනා දසවත්ථුකං සම්මාදිට්ඨිං උජුං කරොන්ති එතෙනාති දිට්ඨිජුකම්මං. සබ්බානි පන තානි පුනෙන්ති චිත්තසන්තානං සොධෙන්ති එතෙහීති පුඤ්ඤානි. පූජනීයභාවං නිබ්බත්තෙන්තීති පුඤ්ඤානීතිපි වදන්ති. තානිඑව අවස්සං කත්තබ්බට්ඨෙන ක්රියානිචාති ¶ පුඤ්ඤක්රියානි. තානියෙව සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථූනිචාති පුඤ්ඤක්රියවත්ථූනීති. එත්ථ එකමෙකං තිවිධං හොති පුරිමං මජ්ඣිමං පච්ඡිමන්ති. තත්ථ දානෙ තාව පටිග්ගාහකස්ස පරිච්චාගකරණං මජ්ඣිමංනාම. තතො පුබ්බෙ ඉමිනා පච්චයෙන දානමයං පුඤ්ඤං පවත්තයිස්සාමීති එවං පච්චයුප්පාදනතො පට්ඨාය දානං ආරබ්භ දානං උද්දිස්ස තීසු ද්වාරෙසු පවත්තා කුසලචෙතනා පුරිමංනාම. පච්ඡා භාගෙ පන අත්තනා දින්නදානං ආරබ්භ පුනප්පුනං අත්තමනචිත්තං උප්පාදෙන්තස්ස පවත්තා කුසලචෙතනා පච්ඡිමංනාමං. සබ්බංපි චෙතං අකුසලෙ වුත්තනයෙන බලවපච්චයෙ ලද්ධා පටිසන්ධිං දෙති. අලද්ධා න දෙතීති වෙදිතබ්බං.

පුන හීන මජ්ඣිමපණීතවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හීනෙන ඡන්දෙන චිත්තෙන වීරියෙන වීමංසායවා පවත්තිතං හීනං, මජ්ඣිමෙන ඡන්දාදිනා පවත්තිතං මජ්ඣිමං, පණීතෙන පණීතං. යසකාමතායවා පවත්තිතං හීනං. පුඤ්ඤඵලකාමතායවා පවත්තිතං මජ්ඣිමං. කත්තබ්බමෙ විදන්ති අරියභාවං නිස්සාය පවත්තිතං පණීතං. අත්තුක්කංසන පරවම්භනාදීහි උපක්කිලිට්ඨංවා හීනං. අනුපක්කිලිට්ඨං ලොකියසුඛභාගිතාය පවත්තිතං මජ්ඣිමං. මග්ගඵලසුඛභාගිතාය පවත්තිතං පණීතං. තණ්හාවසෙනවා භවභොගත්ථාය පවත්තිතං හීනං. අත්තනො විමොක්ඛත්ථාය පවත්තිතං මජ්ඣිමං. සබ්බසත්තවිමොක්ඛත්ථාය පවත්තිතං පාරමිතාදානං පණීතන්ති අයමත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ සීලනිද්දෙසං නිස්සාය වෙදිතබ්බොති. යථා චෙත්ථ, එවං සෙසෙසුපියථා සම්භවං තිකද්වයං විභජිත්වා වත්තබ්බන්ති. තත්ථ සීලං නාමභික්ඛුසීලං, භික්ඛුනිසීලං, සාමණෙරසීලං, ගහට්ඨසීලන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ පුරිමානං ද්වින්නං සමාදානකිච්චං කම්මවාචාය සිද්ධංහොති. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නෙනවා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනවා කම්මවාචාය භින්නාය සබ්බං සමාදානං භින්නං හොති. සබ්බානි උපසම්පන්න සීලානි භින්නානි හොන්ති. තදා භික්ඛුපටිඤ්ඤං අවිජහිත්වා ඨිතො දුස්සීලොනාම හොති. ථපෙත්වාපන අන්තිමවත්ථුං අඤ්ඤසික්ඛා පදානි වීතික්කමන්තස්ස යං වීතික්කමති. තස්මිංයෙව සංවරභෙදො හොති. න සමාදාන භෙදො. න හි තං පුන කම්මවාචාය සමාදාතබ්බන්ති අත්ථීති. පටිකම්මං කරොන්තස්ස ¶ පන සංවරො පාකතිකො හොති. සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තොවා පටිකම්මං අකරොන්තොවා අලජ්ජීනාම හොති. න දුස්සීලොති. එසනයො සාමණෙරසීලෙපි. තත්ථ පන සරණගමනෙනෙව සමාදානංසිද්ධං හොති. ලිඞ්ගනාසනඞ්ගං කත්වා සරණගමනෙ භින්නෙ සබ්බං සමාදානං භිජ්ජති. ඉතරෙසු පන යං වීතික්කමති, තස්මිංයෙව සංවරභෙදො හොතීති වෙදිතබ්බං.

ගහට්ඨසීලෙ පන පකති ගහට්ඨානං ගහණවසෙනෙව සමාදානං සිද්ධං හොති. තස්මා එකතොගණ්හන්තෙ සබ්බානි සමාදින්නානි හොන්ති. එකස්මිංච භින්නෙ සබ්බානි භින්නානි හොන්ති. සබ්බානි පුන සමාදාතබ්බානි. විසුං විසුං ගණ්හන්තෙ පන යං වීතික්කමති, එතදෙවභිජ්ජති. තදෙව පුන සමාදාතබ්බං හොතීති. පරිච්ඡින්නකාලා තික්කමනෙ පන සබ්බං සමාදානං වූපසම්මතියෙව. දුස්සීලභාවො පනෙත්ථ පඤ්චන්නං නිච්චසීලානං භෙදෙන වෙදිතබ්බො. නිච්චානිච්චෙසු පන යං නිච්චමෙව වට්ටති. අනිච්චං නවට්ටති සාවජ්ජං හොති. තං නිච්චසීලං නාම. යං පන නිච්චංපි වට්ටති. මහන්තං පුඤ්ඤාභිසන්දං හොති. අනිච්චංපි වට්ටති සාවජ්ජං න හොති. තං අනිච්චසීලංනාම. තත්ථ භික්ඛු භාවෙ ඨිතස්ස භික්ඛුසීලං සාමණෙරභාවෙ ඨිතස්ස සාමණෙරසීලං පකතිගහට්ඨානංපඤ්චසීලං පබ්බජිතසඞ්ඛෙපගතානං උපාසකානං තාපසපරිබ්බාජකානඤ්ච දසසීලං නිච්චසීලංනාම. තෙසඤ්හි තං තං යථාසකං සීලං නිච්චං සුද්ධං කත්වා රක්ඛිතුමෙව වට්ටති. අරක්ඛන්තානං භික්ඛුභාවාදිකො සාවජ්ජො හොති අසුද්ධො. කස්මා, අත්තනො අනුරූපස්ස ආචාරස්ස විපත්තිතො. පකතිගහට්ඨානං පන අට්ඨඞ්ගුපොසථසීලං අනිච්චසීලංනාම. තඤ්හි තෙසං වුත්තනයෙන නිච්චංපි වට්ටති. අනිච්චංපි වට්ටති. තථා දසසීලඤ්ච. තඤ්හි පකති ගහට්ඨානං අනිච්චසීලමෙව හොති. ගිහිනිවත්ථං පහාය කාසායවත්ථධාරණෙන පබ්බජිතසඞ්ඛෙපගතානං එව නිච්චසීලං. යථා හි පකතිමනුස්සානං පඤ්චසීලං සමාදින්නංපි අසමාදින්නංපි නිච්චං රක්ඛිතුමෙව වට්ටති. වීතික්කමිතුං නවට්ටති. තථා පබ්බජිතවෙසධාරීනං දසසීලං සමාදින්නංපි අසමාදින්නංපි නිච්චං රක්ඛිතුමෙව වට්ටති. වීතික්කමිතුං නවට්ටති. වෙසධාරණෙන සහ සිද්ධත්තාති.

උපරි ¶ වුච්චමානා සමථවිපස්සනාවසෙන දුවිධා භාවනා භාවනානාම. සා ඉධ අප්පනං අපත්තාව අධිප්පෙතා. ධම්මවිනයපරි යත්තියා සහ අනවජ්ජකම්මසිප්පවිජ්ජාඨානෙසු පරිචයකරණ චෙතනාපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. රතනත්තයෙ පන මාතාපිතූසු කුලෙජෙට්ඨෙසු ආචරියෙසු ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙසු අඤ්ඤෙසුච ගුණවයවුද්ධෙසු යථාරහං පච්චුට්ඨානං වන්දනං අඤ්ජලිකරණං සාමිචිකරණං වත්තපටිවත්තකරණන්ති එවමාදිසබ්බං අපචායනංනාම. තෙසඤ්ඤෙව අඤ්ඤෙසඤ්ච ආගන්තුකගමිකඅද්ධිකානං ගිලානානං ජිණ්ණානං කිච්ච කරණීයෙසු සබ්රහ්මචාරීනං චීවරකම්මාදීසු පරෙසං තංතංපුඤ්ඤ කම්මෙසුච පරිසුද්ධෙන හිතඵරණචිත්තෙන අත්තනොකිච්චෙසු විය කායවාචාහි වායාමකරණං වෙය්යාවච්චංනාම. අත්තනා කතස්ස යස්සකස්සචි පුඤ්ඤස්ස පරෙහි සාධාරණකරණං පත්තිදානංනාම. පරෙහි දින්නාය පත්තියා අනුමොදනං අත්තමනතාපවෙදනං පත්තා නුමොදනංනාම. අදින්නස්ස පුඤ්ඤස්ස අනුමොදනං පන අනුමොදනමෙව හොති. න පත්තානුමොදනං. පත්තියාඑව අභාවතො. පත්තිච දුවිධා උද්දිසිකා අනුද්දිසිකාති. තත්ථ අත්තානං උද්දිසිකං අනුමොදන්තස්සෙව දිට්ඨධම්මවෙදනීයං ජාතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදං පන ද්වයං දානපුඤ්ඤෙසුඑව විසෙසතො පාකටං. තඤ්හි උද්දිසකං කත්වා දෙවතානංවා පරදත්තුපජීවිපෙතානංවා වෙමානිකපෙතානංවා විනිපාතිකාසුරානංවා දින්නං අනුමොදිතඤ්ච තෙසං තඞ්ඛණෙඑව දිට්ඨධම්ම වෙදනීයං ජාතන්ති. අත්ථහිත පටිසංයුත්තාය ධම්මකථාය යොනිසො මනසිකාරෙ ඨත්වා සවනඤ්ච කථනඤ්ච ධම්මසවනං ධම්ම දෙසනාචනාම. නිරවජ්ජකම්මසිප්පවිජ්ජාඨානානං සවනකථනචෙතනාච එත්ථෙවසඞ්ගය්හන්ති.

නත්ථි දින්නං නත්ථියිට්ඨන්තිආදිනයපවත්තාය දසවත්ථුකාය මිච්ඡා දිට්ඨියාවා ඉස්සරනිම්මානාදිදිට්ඨියාවා දිට්ඨමඞ්ගලාදිදිට්ඨියාවා විසුද්ධං කත්වා තෙහි තෙහි වත්ථූහිවා යුත්තීහිවා කාරණෙහිවා කම්මසකතා ඤාණසඞ්ඛාතාය සම්මාදිට්ඨියා වොදානකරණං දිට්ඨුජුකම්මංනාමාති. යත්ථ පන තිවිධමෙව පුඤ්ඤක්රියවත්ථු ආගතං. තත්ථ පත්තිදානානුමොදනානි දානෙ සඞ්ගය්හන්ති. ඉස්සාමච්ඡෙරානං ¶ පටිපක්ඛභාවෙන තං සභාවත්තා. අපචායනවෙය්යාවච්චානි සීලෙ සඞ්ගය්හන්ති. තෙසං චාරිත්ත සීලත්තා. සෙසානි තීණි භාවනාමයෙ සඞ්ගය්හන්ති. තං සභාවත්තා. කම්මට්ඨානවිනිමුත්තො ධම්මොනාම නත්ථීති හි වුත්තං. දිට්ඨුජුකම්මඤ්ච ඤාණ වඩ්ඪනමෙවාති. තීස්වෙවවා එතං සඞ්ගය්හති. දිට්ඨුජුකම්මං සබ්බෙසං නියම ලක්ඛණන්තිති අට්ඨකථායං වුත්තං. සතියෙව හි කම්මසකතාඤාණෙ දානාදීනි තීණි සම්පජ්ජන්තීති. මනොකම්මමෙවාති මනස්මිංඑව කම්මපථ කිච්චසිද්ධිතො මනොකම්මංඑව.

[158] විභාවනියං පන

‘‘විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකත්තා භාවෙන කාය ද්වාරාදීසු අප්පවත්තනතොති’’ වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකං අභිඤ්ඤාකුසලං කායද්වාරාදීසු පවත්තමානංපි කායවචීකම්මසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, කායවාචානං කම්මපථ අඞ්ගභාවාසම්භවතොති. තඤ්ච භාවනාමයන්ති දානසීලවසෙන අප්පවත්තනතො. කෙවලං භාවනාකම්මවිසෙසත්තා තඤ්ච මහග්ගත කුසලං භාවනාකම්ම මෙව හොති. යං පන පටිසම්භිදා මග්ගෙ පථමජ්ඣානෙන නීවරණානං. දුතීයෙන විතක්කවිචාරානං. තතීයෙන පීතියා. චතුත්ථෙන සුඛදුක්ඛානං පහානං සීලං. වෙරමණි සීලං. චෙතනා සීලං. සංවරො සීලං. අවීතික්කමො සීලන්ති වුත්තං. තං පරියායෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අප්පනාපත්තන්ති භාවනා බලෙන ආරම්මණෙ අනුපවිසිත්වා අචලට්ඨිතිභාවෙන පවත්තනතො අප්පනාපත්තං කම්මං හොති.

[159] විභාවනියං පන

‘‘පුබ්බභාගපවත්තානං කාමාවචරභාවතොති’’ කාරණං වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි තෙසං කාමාවචරතාමත්තං අප්පනාපත්තියා කාරණං හොතීති. ඣානඞ්ගභෙදෙනාති වුත්තං. ඣානභෙදෙනාති පන වත්තබ්බං. ඣානඞ්ගභෙදෙනාතිවා ඣානඞ්ගසමුදායභෙදෙනාති අත්ථො, ඣානභෙදෙන ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කුසලකම්මං

153. එත්ථාති ¶ එතස්මිං පාකට්ඨානචතුක්කෙ. උද්ධච්චරහිතන්ති උද්ධච්චසහගතචෙතනාවජ්ජිතං. කස්මා පන උද්ධච්චචෙතනා ඉධ පජ්ජිතාති. පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. ධම්මසඞ්ගහෙ දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු තං අවත්වා භාවනාය පහාතබ්බෙසු එව වුත්තත්තා. යථාහ-චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා විචිකිච්ඡාසහගතො චිත්තුප්පාදො, ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බාතිච, උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො, ඉමෙධම්මා භාවනායපහා තබ්බාතිච, සෙසා පන චත්තාරො දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදා ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදාච සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා සියා භාවනාය පහාතබ්බාති තත්ථ වුත්තා. කථඤ්ච විඤ්ඤායති. යො දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු න වුත්තො, සො අකුසලධම්මො පටිසන්ධිං නාකඩ්ඪතීති. පට්ඨානෙ දස්සනෙනපහාතබ්බධම්මෙසුඑව නානාක්ඛණික කම්මපච්චයස්ස උද්ධටත්තා ඉතරත්ථ තස්ස අනුද්ධටත්තාති. යථාහ-සහජාතා දස්සනෙනපහාතබ්බා චෙතනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං කම්මපච්චයෙනපච්චයො. නානාක්ඛණිකා දස්සනෙන පහාතබ්බා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තාච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයොතිච සහජාතා භාවනාය පහාතබ්බා චෙතනාසම්පයුත්තකානංධම්මානං චිත්තාසමුට්ඨානානඤ්චරූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයොතිච. නච නානාක්ඛණික කම්මපච්චයසත්තියා විනා විපාකුප්පාදනංනාම අත්ථීති. යදිඑවං සා පවත්තිවිපාකංපි නජනෙතීති සක්කා වත්තුන්තිචෙ.න. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ තස්සා විපාකස්ස උද්ධටත්තා. යථාහ-කතමෙ ධම්මා අකුසලා. යස්මිං සමයෙ අකුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගතං උද්ධච්චසම්පයුත්තං රූපාරම්මණංවා.ල. ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදාති. තෙනාහ පවත්තියං පන සබ්බංපි ද්වාදසවිධන්තිආදි.

[160] යං පන විභාවනියං

‘‘අධිමොක්ඛවිරහෙන සබ්බදුබ්බලංපි විචිකිච්ඡාසහගතං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති. අධිමොක්ඛසම්පයොගෙන තතො බලවන්තංපි උද්ධච්චසහගතං නාකඩ්ඪතීති’’ වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි ¶ අධිමොක්ඛවිරහමත්තෙන විචිකිච්ඡාසහගතං සබ්බදුබ්බලන්තිච අධිමොක්ඛසම්පයොගමත්තෙන උද්ධච්චසහගතං තතො බලවන්තන්තිච සක්කා වත්තුං. සත්ථරි කඞ්ඛති ධම්මෙ කඞ්ඛතීති එවමාදිනා නයෙන වුත්තාය විචිකිච්ඡාය අත්තනො විසයෙ මහාහත්ථිනාගස්ස විය බලවතරත්තා අතිවිය කාළකධම්මත්තාචාති. තථා හිසා එකන්තෙන දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු පධානභාවෙන වුත්තා. තතොයෙවච පටිසන්ධිආකඩ්ඪනංපි තස්සා විඤ්ඤාතබ්බං හොතීති. සභාවවිරුද්ධත්තායෙව පන විචිකිච්ඡාසහගතං අධිමොක්ඛරහිතං හොතීති යුත්තං. තස්මා උද්ධච්චසහගතමෙව සබ්බදුබ්බලන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බත්ථාපීති සුගතිදුග්ගතිවසෙන සබ්බස්මිංපි. යථාරහන්ති තෙසු ලොකෙසු ලද්ධවත්ථුද්වාරානුරූපං. විපච්චතීති විපාචෙති විපක්කභාවං ආපාදෙති. සබ්බංපිවාද්වාදසවිධං අකුසලකම්මං සත්තා කුසලපාකානි හුත්වා විපච්චති, විපක්කභාවං ගච්ඡතීති අත්ථො.

යස්මා කුසලකම්මානි අපායභූමියංපි පවත්තියං මහාසම්පත්තියො සමුට්ඨාපෙත්වා මහිද්ධිකානං නාගසුපණ්ණාදීනං සන්තානෙ සයමෙව අත්තනොවිපාකස්ස ඔකාසං කත්වා සුඛවිපාකං ජනයන්ති. අඤ්ඤෙසංපි ආපායිකානං තෙන තෙන කාරණෙන ඉට්ඨාරම්මණ සමායොගෙ සති අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං ලභිත්වා සුඛවිපාකං ජනයන්ති. තස්මා තථාපවත්තියඤ්චාතිආදි මාහ. න හි තානි සුඛවිපාකානි අකුසකම්මස්ස විපාකානි භවිතුං අරහන්ති. වුත්තෙඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං කායදුච්චරිතස්ස ඉට්ඨො කන්තො මනාපො විපාකො නිබ්බත්තෙය්යාතිආදි. තත්ථ මහාවිපාකානි සුගති කාමලොකෙ අහෙතුකානි අට්ඨපි සබ්බස්මිං කාමලොකෙ තෙසුච පඤ්චචක්ඛුවිඤ්ඤාණ සොතවිඤ්ඤාණ සම්පටිච්ඡන සන්තීරණ යුගළානි රූපලොකෙ විපච්චතීති වුත්තං යථාරහං විපච්චතීති. රූපාවචර කුසලඤ්හි කම්මසමුට්ඨානරූපානි ජනයන්තංපි සයං විපච්චමානං ආරම්මණන්තරෙ අඤ්ඤභූමික විපාකභාවෙන නවිපච්චති. කාමවිරාගභාවනාභාවෙන පන අප්පනාපත්ත කම්ම විසෙසත්තා කාමතණ්හාය අවිසයභූතෙ නිමිත්තා රම්මණෙ අත්තනා සබ්බසො සදිසෙන මහග්ගතභාවපත්තෙන රූප විපාකභාවෙනෙව ¶ විපච්චති. තස්මා රූපලොකෙපි තානි පඤ්චවිපාකානි කාමාවචරකුසලස්සෙවාති වෙදිතබ්බානීති. ද්වීසු කම්මස්ස විපච්චනට්ඨානෙසු පටිසන්ධිනාම මහන්තංඨානං හොති. තස්මා තදා විපච්චන්තං කම්මං අත්තනො සාමත්ථියානුරූපං නාතිහීනං විපාකං ජනෙතුං සක්කොති. පවත්තියං පන නානාඨානෙසු නානාකිච්චෙහි විපච්චති. තස්මා තදා විපච්චන්තං කම්මං අත්තනො සාමත්ථියානුරූපං විපච්චෙතුං නසක්කොති. පඤ්චවිඤ්ඤාණට්ඨානාදීසු පරිත්තකෙසු විපච්චමානං ඨානා නුරූපං විපච්චති. තදාරම්මණට්ඨානෙ විපච්චමානං යෙභුය්යෙන ජවනා නුරූපං විපච්චති. තස්මා සොළසකමග්ගො ද්වාදසකමග්ගො අහෙතු කට්ඨකන්ති එවංඑකෙකස්ස කම්මස්ස විපාකප්පභෙදො පවත්තොතිතං පභෙදංදස්සෙතුං තත්ථාපීතිආදිමාහ.

කුසලං දුවිධං සම්පජානකතං අසම්පජානකතන්ති. තත්ථ කම්මා යූහනකාලෙ අන්තමසො හෙට්ඨා වුත්තං දිට්ඨුජුකම්මඤාණංපි සුට්ඨු යොජෙත්වා කතං සම්පජානකතංනාම. යථාහ-කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහිත්වා කතං සම්පජානකතං නාමාති. දිට්ඨුජුකම්මඤාණ මත්තංපි අයොජෙත්වා තං අසම්පජානකතං නාම. යථාහ-කම්මංපි කම්මඵලම්පි අජානිත්වා කතං අසම්පජානකතං නාමාති. තත්ථ සම්පජානකතං තිහෙතුකං හොති. අසම්පජානකතං දුහෙතුකං. යථාහ-සම්පජානකරණං පන චතුඤාණසම්පයුත්තෙහි හොති. අසම්පජාන කරණං චතූහි ඤාණවිප්පයුත්තෙහීති. තත්ථ එකමෙකං උක්කට්ඨං ඔමකන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ කුසලසමයෙ පරියුට්ඨිතෙ නීවරණධම්මෙවා අත්තුක්කංසන පරවම්භනාදිකෙ පාපධම්මෙවා සුට්ඨු සොධෙත්වා කතං උක්කට්ඨං නාම. අසොධෙත්වා කතං තෙහිවොකිණ්ණං ඔමකංනාම. අපිච, යං කත්වා පච්ඡා ලාභා වත මෙ. නච වත මෙ අලාභා. සුලද්ධං වත මෙ. නච වත මෙ දුල්ලද්ධං. යස්ස මෙ ඊදිසං පුඤ්ඤං පසුතන්ති එවං පුනප්පුනං අනුමොදිතං. තං උක්කට්ඨං. යං කත්වා පච්ඡා යෙනකෙනචි කාරණෙන දුට්ඨුකතං මයාති විප්පටිසාරො උප්පජ්ජති. තංඔමකං. එවං චතුබ්බිධස්ස කම්මස්ස වසෙන චතුබ්බිධං විපාක කොට්ඨාසං විභජිත්වා දස්සෙතුං තථාපීතිආදි මාහ. තත්ථාපීති ¶ තස්මිං කාමාවචරකුසලෙපි. තිහෙතුකමුක්කට්ඨන්ති උක්කට්ඨභූතං පණීතභූතං චතුබ්බිධං තිහෙතුකං. තිහෙතුකපටිසන්ධින්ති චතුබ්බිධං තිහෙතුක පටිසන්ධිවිපාකං. එත්ථච එකචෙතනා එකමෙව පටිසන්ධිං දෙති. පවත්තිවිපාකං පන අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසුපි භවෙසු දෙතියෙව. එත්ථ සියා –

එකපුප්ඵං යජිත්වාන, සහස්සකප්පකොටියො;

දෙවෙසුච මනුස්සෙසු, සෙසෙන පරිනිබ්බුතොති හි වුත්තං.

තස්මා එකා චෙතනා එකමෙව පටිසන්ධිං දෙතීති ඉදං න යුජ්ජතීති. න න යුජ්ජති. පුබ්බාපරචෙතනාහි සද්ධිං සහස්සකප්ප කොටි පරිමාණස්ස වත්තබ්බත්තා. චිත්තඤ්හිනාම එකච්ඡරක්ඛණෙපි අනෙකසත සහස්ස කොටිසඞ්ඛං උප්පජ්ජති. තතොචිරතරෙකාලෙවත්තබ්බමෙව නත්ථීති. සහස්ස කප්පකොටියොති ච සහස්සආයුකප්පකොටියො සහස්ස අත්තභාවකොටියොති නෙත්තිඅට්ඨකථායං වුත්තං. පුබ්බාපරචෙතනානඤ්ච පටිසන්ධිදානභාවො කොසලසංයුත්තකෙන දීපෙතබ්බො. එකපිණ්ඩපාතදානස්මිංහි එකාචෙතනාද්වෙ පටිසන්ධියො න දෙති. පුබ්බපච්ඡිමචෙතනාවසෙන සත්තක්ඛත්තුං සග්ගෙ සත්තක්ඛත්තුං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තොති හි සංයුත්තට්ඨකථායං වුත්තං. තිහෙතු කංපි කම්මං පටිපක්ඛෙහි අභිභුය්යමානං විහතසාමත්ථියං හුත්වා තිහෙතුකවිපාකං ජනෙතුං න සක්කොති. නච තං අතිදුබ්බලංපි සමානං කොසල්ලසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන යුත්තත්තා අතිබ්යාමුළ්හපච්චය භූහං ජච්චන්ධාදිවිපත්තිසහිතං අහෙතුකවිපාකං ජනෙතීති වුත්තං තිහෙතුකමොමකන්තිආදි. ද්වාදසවිපාකානිවිපච්චති. අයං ද්වාද සකමග්ගොනාම අහෙතුකවිපාකානෙව විපච්චති. ඉදං අහෙතු කට්ඨකංනාම. එවං තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදවසෙන විපාකප්පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි මොරවාපිවාසි මහාදත්තත්ථෙරවාදං දස්සෙතුං ගාථමාහ. සො හි ථෙරොවිපාකානං අසඞ්ඛාරිකතා සසඞ්ඛාරිකතාච කම්මවසෙනෙව සිද්ධාපි කත්වා අසඞ්ඛාරං කම්මං සසඞ්ඛාරවිපාකානි න පච්චති. සසඞ්ඛාරංකම්මං අසඞ්ඛාරවිපාකානි නවච්චතීති වදති.

යථා ¶ මුඛනිමිත්තං නාම මුඛෙ සන්නිසින්නෙ සන්නිසීදති. චලන්තෙ චලති. එවං පයොගෙන අසාධනීයානං විපාකානං තික්ඛමන්දතා විසෙසභූතො සඞ්ඛාරභෙදො කම්මවසෙනෙව වත්තබ්බො. න පයොගවසෙන. ඉතරථා කම්මවිසෙසෙන තික්ඛමන්දජාතානං තෙසං සන්නිහිතපච්චයමත්තෙන මන්දතික්ඛතාපත්තිනාම සියාති. අහෙතු කවිපාකානං පන පරිදුබ්බලත්තා අපරිබ්යත්තොව තික්ඛමන්දතා විසෙසොති උභයකම්මනිබ්බත්තන්ති අධිප්පායො. යස්මා පන තෙසං සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරභාවො පටිසන්ධිවසෙනවා තදාරම්මණවසෙනවා උප්පත්තිකාලෙ පුබ්බපයොගසඞ්ඛාතස්ස පච්චයවිසෙසස්ස භාවාභාවෙන වත්තුං යුත්තො. න කම්මාගමනවසෙන, න හි කම්මභවෙ සඞ්ඛාරො භවන්තරෙ විපාකානි විසෙසෙතුං යුත්තො. තස්මා ඉමං වාදං කෙචිවාදංනාම කරොන්තො කෙචනාති ආහ.

ඉමස්මිං කෙචිවාදෙ අසඞ්ඛාරිකකම්මෙ සසඞ්ඛාරික විපාකානි සසඞ්ඛාරිකකම්මෙච අසඞ්ඛාරිකවිපාකානි වජ්ජෙත්වා චතූසු තිහෙ තුකුක්කට්ඨෙසු කම්මෙසු අසඞ්ඛාරිකද්වයෙ විපාකානි පටිසන්ධියං ද්වෙ, පවත්තියං ද්වාදස. සසඞ්ඛාරිකද්වයෙ පටිසන්ධියං ද්වෙ, පවත්තියං ද්වාදස. චතූසු ද්විහෙතුකොමකකම්මෙසු අසඞ්ඛාරිකද්වයෙ පටිසන්ධියං ද්වෙ, පවත්තියං දස. සසඞ්ඛාරිකද්වයෙ පටිසන්ධියං ද්වෙ, පවත්තියං දස. තථා චතූසු ද්විහෙතුකුක්කට්ඨෙසු. චතූසු ද්විහෙතුකොමකෙසු පන පටිසන්ධියං එකං අහෙතුකං පවත්තියං අට්ඨඅහෙතුකානීති එවං විපාකානං ද්වෙ ද්වාදසකමග්ගා චත්තාරො දසකමග්ගා එකං අහෙතුකට්ඨකඤ්ච හොන්ති, තංසබ්බං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං තෙසන්ති ගාථමාහ.

තෙසන්ති තෙසං කෙසඤ්චි ථෙරානං වාදෙ. අට්ඨසාලිනියං පන තිහෙතුකෙන කම්මෙන පටිසන්ධිතිහෙතුකාව හොති. න දුහෙතුකා නචඅහෙතුකා. දුහෙතුකෙන කම්මෙන පටිසන්ධි දුහෙතුකාපි හොති අහෙතුකාපි. තිහෙතුකා පන නහොතීති එවං පවත්තො මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදොපි ආගතො. තත්ථ යථා දුහෙතුකෙන හීනෙන කම්මෙන අහෙතුකා පටිසන්ධි අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා හොති. තථා තිහෙතුකෙනපි හීනෙන කම්මෙන දුහෙතුකාපි ¶ පටිසන්ධි අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බායෙවාති කත්වා ඉධ අයංවාදො ථෙරෙන න ගහිතොති වෙදිතබ්බො. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන-ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. කුසලස්ස කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ කුසලා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්යාකතාතිච ගති සම්පත්තියා ඤාණ විප්පයුත්තෙ ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොහි. කුසලස්ස කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ කුසලා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා. පටිසන්ධික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අබ්යාකතාතිච එවං තිහෙතුකෙන කම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකාව වුත්තා. ද්විහෙතුකෙන කම්මෙන ද්විහෙතුකාව. න පන ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයාතිආදිනා තිහෙතුකෙන කම්මෙන ද්විහෙතුකා පටිසන්ධි වුත්තා. නච චතුන්නං හෙතූනං පච්චයාතිආදිනා ද්විහෙතුකෙන කම්මෙන අහෙතුකා පටිසන්ධීති.

තත්ථ පන තීසු ඛණෙසු සහජාත හෙතූනං වසෙන හෙතු මූලකොව අයං දෙසනාවාරොති කත්වා අනොකාසතාය අහෙතුකපටිසන්ධි තත්ථ නවුත්තා. න පන අලබ්භමානතාය. ද්විහෙතුක පටිසන්ධි පන අනොකාසායෙව නහොති. අලබ්භ මානත්තායෙව සා නවුත්තාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තස්මා යුත්තිතො පාළියෙව බලවතරාති කත්වා මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදොව පාළියා සමෙතීති පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථායං වුත්තො. ටීකාකාරා පන කම්මසරික්ඛක විපාකදස්සනත්ථං සාවසෙස පාඨොව මහාථෙරෙන වුත්තොති ඉච්ඡන්ති. එවඤ්ච කත්වා අට්ඨසාලිනියංපි තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදොව පමාණං කත්වා වුත්තොති.

විභාවනියං ඉදානි එකාය චෙතනාය ද්වාදසවිපාකානි එත්ථෙව දසකමග්ගොපි අහෙතුකට්ඨකම්පිති ආගතස්ස මොරවාපිවාසි මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්සාති පාඨො.

මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරස්සාති පන වත්තබ්බො. මහාධම්ම රක්ඛිතත්ථෙරවාදොපි පන එත්ථ එකදෙසෙන සඞ්ගහිතොයෙව. තස්මිංපි හි අසඞ්ඛාරිකං කම්මං අසඞ්ඛාරිකවිපාකමෙව දෙති. නො සසඞ්ඛාරිකං ¶ . සසඞ්ඛාරිකං කම්මං සසඞ්ඛාරිකවිපාකමෙව දෙති. නො අසඞ්ඛාරිකන්ති ආගතමෙවාති. [කාමාවචරකම්මං]

154. රූපාවචරකම්මෙ පරිත්තන්ති දුවිධං පරිත්තං අපගුණතා යවා හීනතායවා. තත්ථ යං පණීතෙහි ඡන්දාදීහි යුත්තංපි අභාවිතං හොති පටිලද්ධමත්තං, තං අපගුණතාය පරිත්තංනාම. යං සන්ධාය යං අපගුණං හොති, උපරි ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, ඉදං පරිත්තංනාමාති අට්ඨසාලිනියං වුත්තං. යං පන සුභාවිතංපි සමානං හීනෙහි ඡන්දාදීහි යුත්තං හොති. තං හීනතාය පරිත්තංනාම. යං සන්ධාය යස්ස ආයූහනක්ඛණෙ ඡන්දොවා හීනො හොති. වීරියංවා, චිත්තංවා, වීමංසාවා, තං හීනංනාමාති තත්ථෙව වුත්තං. මජ්ඣිමංපි දුවිධං. තත්ථ නාතිපගුණ තාය මජ්ඣිමං සන්ධාය නාතිසුභාවිතො මජ්ඣිමොති විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. මජ්ඣිමෙහි ඡන්දාදීහි යුත්තතාය මජ්ඣිමං සන්ධාය යස්ස ආයූහනක්ඛණෙ තෙ ධම්මා මජ්ඣිමා හොන්ති. තං මජ්ඣිමන්ති අට්ඨ සාලිනියං වුත්තං. පණීතංපි දුවිධං. තත්ථ අතිපගුණතාය පණීතං සන්ධාය සුභාවිතො වසිප්පත්තො පණීතොති විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. පණීතෙහි පන ඡන්දාදීහි යුත්තතාය පණීතං සන්ධාය යස්ස ආයූහනක්ඛණෙ තෙ ධම්මා පණීතා හොන්ති. තං පණීතන්ති අට්ඨසාලිනියං වුත්තං. තත්ථ යානි අපගුණතාදි වසෙන පරිත්තාදීනි වුත්තානි, තානි ඉධ නාධිප්පෙතානි. යානි පන හීනාදීහි ඡන්දාදීහි යුත්තතාය පරිත්තාදීනි වුත්තානි, තානෙව ඉධාධිප්පෙතානි. ඉමානෙව හි තිවිධාසු භූමීසු තිවිධං බ්රහ්මුපපත්තිභෙදං සාධෙන්තීති. ඉත්ථීනං ඣානෙසු වසීපත්තානංපි ඡන්දාදීනං අපණීතතාය මහාබ්රහ්මෙසු අනුප්පජ්ජනඤ්චෙත්ථ සාධකං. තෙනෙවච අට්ඨකථායං ඡන්දාදිවසෙන සිද්ධානි හීන මජ්ඣිම පණීතානි අට්ඨාරසපභෙදෙන විභජිත්වා ඉමානි අට්ඨාරස කම්මද්වාරානි නාම ඉමෙහි පභාවිතත්තා ඉමෙසං වසෙන අට්ඨාරසඛත්තියා අට්ඨාරස බ්රාහ්මණා අට්ඨාරස වෙස්සා අට්ඨාරස සුද්දා අට්ඨචත්තා ලීස ගොත්ත චරණානි වෙදිතබ්බානීති වුත්තං. එතෙන හි දෙවානංපි බ්රහ්මූනංපි ලබ්භමානං උපපත්තිභෙදං උපලක්ඛෙතීති.

[161] විභාවනියං පන

‘‘පටිලද්ධමත්තං ¶ අනාසෙවිතං පරිත්තන්ති අවිසෙසතොව අට්ඨකථායං වුත්තං. තථා නාති සුභාවිතං අමරිපුණ්ණවසීභාවං මජ්ඣිමං. අතිවියසුභාවිතං පන සබ්බසො පරිපුණ්ණ වසීභාවං පණීත’’න්ති වුත්තං. තං සබ්බං ඉධ නයුජ්ජතියෙව.

තඤ්හි උපරි ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සමත්ථාසමත්ථංවා හාන භාගියතාදි විසෙසං වා සන්ධාය වුත්තං. න පන උපපත්ති භෙදජනක විසෙසන්ති.

[162] යඤ්ච තත්ථ

‘‘ආචරියෙන පනෙත්ථ පරිත්තංපි ඊසකං ලද්ධාසෙවනමෙව අධිප්පෙතන්ති දිස්සති. තථා හානෙන නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ-

සමානාසෙවනෙ ලද්ධෙ, විජ්ජමානෙ මහබ්බලෙ;

අලද්ධා තාදිසං හෙතු, මභිඤ්ඤා න විපච්චතීති.

සමානභූමිකතොව ආසෙවන ලාභෙන බලව භාවතො මහග්ගතධම්මානං විපාකදානං වත්වා තදභාවතො අභිඤ්ඤාය අවිපච්චනං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තංපි විචාරෙතබ්බමෙව.

යථා හි අරියමග්ගචෙතනා අත්තනා සමානභූමකජවනතො අලද්ධාසෙවනාපි සමානා විපාකං න දෙතීති නත්ථි. තථා ආදි කම්මිකවීථියං එකවාරමත්තභූතා සබ්බසමාපත්ති වීථීසුච සබ්බපථ මභූතා මහග්ගතචෙතනාපි සමානභූමකධම්මතො අලද්ධාසෙවන තාය දුබ්බලත්තා විපාකං නදෙතීති නත්ථීති න න සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. එත්ථ සියා- තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං.ල. පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති වුත්තං. න ච සා චෙතනා උපචිතානාම හොති. සමානභූමක ධම්මතො අලද්ධාසෙවනත්තාති.න. මග්ගචෙතනායපි අවිපාකතාපත්තිතො. සාපිහි තස්සෙව ලොකුත්තරස්ස කුසලස්ස ඣානස්ස කතත්තා භාවිතත්තා විපාකං. ල. පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති වුත්තා. නච සාපි සමානභූමකධම්මතො ලද්ධාසෙවනා හොතීති. උභයත්ථ ¶ පන පථමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය උපචිනිත්වා භාවෙත්වා ආගතත්තා අසමානභූමික ජවනෙහිපි ලද්ධාසෙවන භාවං පටිච්ච උපචිතතා භාවිතතාච වුත්තාති සක්කා වත්තුන්ති. තස්මා ආදි කම්මිකභූතාපි මහග්ගතචෙතනා මරණා සන්නෙ ලද්ධා අබ්භුණ්හා ආසන්නකම්මභූතා විපාකං නදෙතීති න වත්තබ්බා. අභිඤ්ඤාචෙතනා ච සමානභූමකෙහිපි නානාවජ්ජනවීථිජවනෙහි සුට්ඨුතරං ලද්ධාසෙවනත්තා තික්ඛතරභූතා කථං දුබ්බලානාම සියා. තෙනෙව අයං වාදො අනුටීකායං පටික්ඛිත්තො. වුත්තඤ්හි තත්ථ කෙචි පන සමාන භූමකතො ආසෙවනලාභෙන බලවන්තානි ඣානානීති තානි විපාකං දෙන්ති. අභිඤ්ඤා පන සතිපි ඣානභාවෙ තදභාවතො තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ ආගන්තුකත්තාවා දුබ්බලා. තස්මා විපාකං න දෙන්තීති වදන්ති. තං අකාරණං. පුනප්පුනං පරිකම්මවසෙන අභිඤ්ඤා යපි වසීභාවසම්භවතොති. චතුත්ථජ්ඣානසමාධිස්ස පන ආනිසංසභූතා අභිඤ්ඤාචෙතනා තස්ස ඵලසදිසා ඵලට්ඨානෙ ඨිතා, තස්මා සා විපාකං නදෙතීති ඉච්ඡන්ති ටීකාකාරා. තස්ස පන ඉද්ධි විකුබ්බනාදිකිච්චං විපච්චනකිච්චතොපි මහන්තතරං හොති. සබ්බථා මෙනච විකුබ්බනාදිකිච්චං සාධෙන්තියා විපච්චනථාමෙපි තෙන ථාමෙන සහ පරික්ඛයං ගච්ඡති. තස්මා සා පුන විපාකං නදෙතීතිපි යුජ්ජතියෙව. පඤ්චමජ්ඣානන්ති අභිඤ්ඤාභාවං අපත්තං පරිත්තාදිභෙදෙන තිවිධං පඤ්චමජ්ඣානං. තදෙවාති පඤ්චමඣානමෙව. සඤ්ඤාවිරාගං භාවෙත්වාති චිත්තෙ සති රජ්ජන දුස්සන මුය්හනානි හොන්ති. තස්මිං අසති දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තොනාම හොතීති එවං චිත්තෙ එව ආදීනවං දිස්වා අචිත්තකභවපත්ථනා සහිතං වායොකසිණෙවා කෙසඤ්චි මතෙන පරිච්ඡින්නාකාස කසිණෙවා සඤ්ඤාවිරාගං භාවෙත්වා. අසඤ්ඤසත්තෙසු උප්පජ්ජන්තීති යෙන යෙන ඉරියාපථෙන ඉධ මරන්ති, තෙනෙව තත්ථ උප්පජ්ජන්ති. කම්මකිරියවාදිතිත්ථියා එවාති අධිප්පායො. න හි අකම්මකිරියවාදීනං ඣානභාවනා නාම අත්ථීති. අනාගාමිනො පන සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජන්තීති සුද්ධාවාසෙසු පන අනාගාමිනො එව උප්පජ්ජන්ති. න අඤ්ඤෙ සකදාගාමිආදයොති අත්ථො. එතෙන අනාගාමීනං අඤ්ඤස්මිංපි බ්රහ්මලොකෙ උප්පත්ති අප්පටිසිද්ධා ¶ හොති. අනාගාමීසුච සද්ධාධිකො අවිහෙසු උප්පජ්ජති, වීරියාධිකො අතප්පෙසු. සතාධිකො සුදස්සෙසු. සමාධාධිකො සුදස්සීසු. පඤ්ඤාධිකො අකනිට්ඨෙසූති. යථාක්කමං භාවෙත්වා යථාක්කමං අරූපෙසු උප්පජ්ජන්තීති යොජනා. එත්ථච පථමජ්ඣානං පරිත්තං භාවෙත්වාතිආදි සබ්බං පථමජ්ඣානාදීනං යථා සකං විපච්චනභූමි වවත්ථානවසෙන වුත්තං. සමාපත්තිලාභිනො පන පුථුජ්ජන සොතාපන්න සකදාගාමිනො අත්තනා ලද්ධසමාපත්තීනං විපච්චනභූමීසු ඉච්ඡිතභූමියං නිබ්බත්තන්ති. තෙසු පුථුජ්ජනො නිකන්තියා සති කාමලොකෙපි නිබ්බත්තතියෙව. ඉතරෙ පන ඣානෙ අපරි හීනෙ සති කාමලොකෙපි නිබ්බත්තතියෙව. ඉතරෙ පන ඣානෙ අපරිහීනෙ සති කාමභවෙ නිකන්තිනාම තෙසං න සම්භවතීති පරිහීනජ්ඣානාඑව තත්ථ නිබ්බත්තන්ති.

[163] විභාවනියං පන

තෙසංපි සොතාපන්නසකදාගාමීනං නිකන්තිවසෙන කාමභවෙනිබ්බත්තිං ඉච්ඡන්තෙන ‘‘තථා කාමභවෙපි කාමාවචර කම්මබලෙන. ඉජ්ඣති භික්ඛවෙ සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තාති හි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

තෙහි ඣානෙ අපරිහීනෙ එකන්තෙන බ්රහ්මලොකගාමිනොඑව හොන්ති. යතො තෙ ඣානඅනාගාමිනොනාමාති වුච්චන්ති. ඣානපරි හානිච තෙසං තංතං පලිබොධ වසෙනෙව හොති. න පන කාම රාගාදිවසෙන. කස්මා, මග්ගසහායෙන ඣානෙන සුට්ඨු වික්ඛම්භිතත්තා. වුත්තඤ්හෙතං අඞ්ගුත්තරෙ-සහදස්සනුප්පාදා භික්ඛවෙ අරියසාවකස්ස තීණි සංයොජනානි මහීයන්ති.ල. සො විවිච්චෙව.ල. පථමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. තස්මිං චෙ සමයෙ භික්ඛවෙ අරියසාවකො කාලඞ්කරෙය්ය. නත්ථි තස්ස සංයොජනං. යෙන සංයොජනෙන සංයුත්තො අරියසාවකො පුන යිමං ලොකං ආගච්ඡෙය්යාති. එත්ථච තස්මිං චෙ සමයෙතිආදිනා සො ලද්ධජ්ඣානං අපරිහාපෙත්වා චෙ කාලඞ්කරොති. එකන්තෙන බ්රහ්මලොකමෙව ගමිස්සති. පරිහාපෙන්තස්ස පන තං සංයොජනං පාකතිමෙවාති දස්සෙති. ¶ පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථායඤ්ච ඣානලාභීනං පන අනාගාමිස්සච බ්රහ්මලොකෙයෙව පටිසන්ධිදානතො පච්චයො නහොතීති වුත්තං. තත්ථ ඣානලාභීනන්ති මහග්ගතජ්ඣානලාභීනං සොතාපන්න සකදාගාමීනං. පච්චයො නහොතීති තෙසං විපස්සනානිකන්ති තණ්හා කාමසුගතිපටිසන්ධියා න හොතීති අත්ථො.

තස්මා තෙසං ද්වින්නං සෙඛානං කුප්පධම්මානංපි සතං ඣානෙ විජ්ජමානෙ කාමභවෙ නිකන්ති නාම නත්ථීති වෙදිතබ්බං. අනාගාමිස්ස පන නිද්දායන්තස්සෙව සත්ථෙන ගීවං ඡින්දිත්වා මාරීයමානස්සපි ඣානං අලභිත්වා චවනංනාම නත්ථි. සො හි සමාධිස්මිං පරිපූරකාරීති වුත්තො. ඉත්ථියො පන අට්ඨසමාපත්තියො ලභිත්වා අනන්තරෙ භවෙ අකනිට්ඨෙ නිබ්බත්තමානාපි අධිපතිභූතෙසු මහාබ්රහ්මෙසු න නිබ්බත්තන්ති. හීනජ්ඣාසයත්තා පුරොහිත පාරිසජ්ජෙසුඑව නිබ්බත්තන්ති. තථාහි අට්ඨකථාසු යං ඉත්ථී බ්රහ්මත්තං කරෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති සුත්තපදස්ස අත්ථවචනෙ බ්රහ්මත්තන්ති මහාබ්රහ්මත්තං අධිප්පෙතං. ඉත්ථී ච ඉධ ඣානං භාවෙත්වා කාලං කත්වා බ්රහ්මපාරිසජ්ජානං සහබ්යතං උපපජ්ජති, න මහාබ්රහ්මානන්ති වුත්තං. බ්රහ්මපාරිසජ්ජානන්ති චෙත්ථ බ්රහ්මපුරොහිතානංපි සඞ්ගහණං වෙදිතබ්බං. තෙ හි බ්රහ්මානං පරිසභූතා හොන්තීති. වුත්තඤ්හෙතං සංයුත්තකෙ –

අථඛො භික්ඛවෙ සිඛීභගවා අභිතුං භික්ඛුං ආමන්තෙසි. පටිභාතු තං බ්රාහ්මණ බ්රහ්මුනොච බ්රහ්මපරිසායච බ්රහ්මපාරිසජ්ජානඤ්ච ධම්මිකථාති.

පරිසභාවෙච සති පරිසාසු ජාතාපිනාම හොන්තීති. තත්ථ බ්රහ්මුනොති මහාබ්රහ්මුනො. බ්රහ්මපරිසායාති බ්රහ්මපුරොහිත ගණස්සාති අත්ථො. නනු බ්රහ්මපාරිසජ්ජානන්ති වුත්තත්තා න මහාබ්රහ්මානන්ති එත්ථෙව තෙසං සඞ්ගහණං යුත්තන්ති චෙ. න. යං ඉත්ථී සක්කත්තං කරෙය්ය, මාරත්තං කරෙය්ය, බ්රහ්මත්තං කරෙය්ය, නෙතංඨානං විජ්ජතීති එවං අධිපති භූතෙහි සක්කාදීහි සහ වුත්තත්තා ඉධ අධිපතිපටික්ඛිපනස්සෙව සම්භවතො. තෙනෙව හි නෙත්තියං-ඉත්ථී මහාබ්රහ්මා සියාති, නෙතං ඨානං විජ්ජතීති වුත්තං. එත්තාවතා වෙහප්ඵලාදීසු ¶ උපරිබ්රහ්මලොකෙසුපි පුරොහිතපාරිසජ්ජබ්රහ්මානං අත්ථිතා සිද්ධා හොති. තෙනෙව සංයුත්තට්ඨකථායං ථෙරානඤ්හි භණ්ඩගාහකදහරා විය බ්රහ්මානංපි පාරිසජ්ජබ්රහ්මානො නාම හොන්තීති වුත්තං.

විභාවනියං පන

‘‘ඉත්ථියොපි පන අරියාවා අනරියාවා අට්ඨසමාපත්තිලා භිනියො බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසුයෙව නිබ්බත්තන්තීති අට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

තත්ථ බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසුයෙවාති අකනිට්ඨෙ නිබ්බත්තමානාපි බ්රහ්මානං පරිචාරික බ්රහ්මෙසුඑව නිබ්බත්තන්ති. න මහාබ්රහ්මෙසූති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

මණිමඤ්ජූසායං පන

බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති, න බ්රහ්මපුරොහිතාදීසූති වුත්තං. තං න ගහෙතබ්බං.

යඤ්ච තත්ථ

සාමාවතියාදීනං පථමං බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසු නිබ්බත්තනං වුත්තං. තංපි අට්ඨකථාය න සමෙති.

යස්මා පන තා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අරියඵලානි සච්ඡාකංසු. තස්මා තත්ථ අනාගාමිනියො සුද්ධාවාසෙසු උප්පන්නා. ඉතරා කාචි තාවතිංසෙසු කාචි පරනිම්මිතවසවත්තීසු උප්පන්නා ඉච්චෙව උදානට්ඨකථායං වුත්තන්ති. අපිචෙත්ථ වෙහප්ඵලෙ අකනිට්ඨෙ චතුත්ථාරුප්පෙති තීසු භවග්ගෙසු නිබ්බත්තා අරියා අඤ්ඤත්ථ නුප්පජ්ජන්ති. සෙසබ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තා හෙට්ඨාභූමීසු නුප්පජ්ජන්තීති. [කම්මචතුක්කං].

155. ආයුක්ඛයෙන මරණං කම්මක්ඛයෙන මරණන්තිආදිනා යොජෙතබ්බං. තත්ථ අපරික්ඛීණෙයෙව කම්මානුභාවෙ තස්මිං තස්මිං ¶ සත්තනිකායෙ යථානියමිතස්ස ආයුපරිමාණස්ස පරික්ඛයෙන පරිපුණ්ණෙන මරණං ආයුක්ඛය මරණංනාම. තස්මිං තස්මිං භවෙ දුබ්බලෙන කම්මෙන නිබ්බත්තස්ස සත්තස්ස අපරික්ඛීණෙයෙව ආයුපරිමාණෙ කෙවලං කම්මසත්තිපරික්ඛයෙන අන්තරාව මරණං කම්මක්ඛය මරණංනාම. තදුභයස්ස සමං පරික්ඛයෙන මරණං උභයක්ඛය මරණංනාම. ධරමානෙපි තදුභයෙ පුරිමභවෙසුවා ඉමස්මිංවාභවෙ කතෙන උපඝාතකකම්මෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාභූතෙ නානාරොගාබාධ පථවීපවෙස අසනිපාතාදිකෙ ජීවිතන්තරායෙ සමුට්ඨාපෙත්වා දුස්සිමාරකලාබුරාජාදීනංවිය අන්තරාව උපරොධිත ඛන්ධසන්තානස්ස සත්තස්ස මරණං උපච්ඡෙදක මරණංනාම. නනු චෙත්ථ මරන්තානං නාම සබ්බෙසංපි තංතංභවං ජනෙන්තං කම්මං ඛිය්යතියෙව. අථකස්මා ඉතරෙපි වුත්තාති. වුච්චතෙ, සරසවසෙනෙව හි කම්මසාමත්ථියස්ස ඛයො ඉධ කම්මක්ඛයොති අධිප්පෙතො. යෙ පන දසවස්ස වීසතිවස්ස යාව අසඞ්ඛ්යෙය්ය වස්සාදි වසෙන නානාආයුකප්පවිධායකා තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ සබ්බජන සාධාරණා සත්තානං අජ්ඣත්තබහිද්ධසම්භූතා උතුආහාරානාම හොන්ති. තෙ තස්ස තස්ස ආයුකප්පස්ස ඨිතිකරා වුද්ධිකරා හානිකරාචාති තිවිධා හොන්ති. තත්ථ අකුසලමූලෙසු වඩ්ඪමානෙසු හානිකරා වඩ්ඪන්ති. කුසලමූලෙසු වඩ්ඪමානෙසු බුද්ධිකරා වඩ්ඪන්ති. උභයමූලෙසු සමං ඨිතෙසු ඨිතිකරා සමං පවත්තන්ති. තෙසං වසෙන සත්තානං ආයුකප්පො කත්ථචි සදා ඨිතිභාගො හොති. කත්ථචි කදාචි හානිභාගො කදාචි වුද්ධිභාගො හොති. තයොපි චෙතෙ ඨිතිකරාදයො තංතංසත්තනිකායං අජ්ඣොත්ථරමානා ආයුං පරිච්ඡින්දන්තා පවත්තන්තීති අසඞ්ඛ්යෙය්යායුක සංවත්තනිකං චක්කවත්තිසම්පත්ති සංවත්තනිකඤ්ච කම්මං දසවස්සිකෙ කාලෙ විපච්චමානං තදනුරූපංඑව භොගඤ්ච ඉස්සරියඤ්ච දත්වා දසවසෙන ඛිය්යති. තං තං සත්තනිකාය පරියාපන්නා සත්තා සන්තානභූතා රූපධම්මා සබ්බඤ්ඤු බුද්ධානං ඛන්ධසන්තාන භූතාපි තග්ගතිකා තදනූවත්තිකා එව හුත්වා පරිණමන්ති අඤ්ඤත්ර ඉද්ධිමය විජ්ජාමය රසායනවිධි ජීවිත සඞ්ඛාර විදූහීති. වුත්තඤ්හෙතං මහාපදානසුත්තට්ඨකථායං –

සබ්බෙපි ¶ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකා. කස්මා තෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යං න අට්ඨංසූති. උතුභොජනවිපත්තියා. උතුභොජනවසෙන හි ආයු හායතිපි වඩ්ඪතිපීති.

තස්මා පධානනිස්සයභූතෙසු ද්විසමුට්ඨානික රූපධම්මෙසු තං තං ආයුකප්පවසෙන පරිණමන්තෙසු ජිය්යමානෙසු යාවමහන්තංපි කම්මං අත්තනො විපාකාධිට්ඨානස්ස අභාවා ඛිය්යතියෙව. සොචස්ස ඛයො න සරසෙන හොති. අථඛො ආයුසඞ්ඛාරවිපත්තියා එව හොතීති ඉධ ආයුක්ඛයො විසුං ගහිතොති. එසනයො උපච්ඡෙදකමරණෙපි නෙතබ්බො. තත්ථ උපච්ඡෙදකමරණන්ති අකාලමරණං වුච්චති. තඤ්හිපවත්තමානං උපච්ඡෙදකකම්මුනාවා පවත්තති. අඤ්ඤෙහිවා අනෙක සහස්සෙහි කාරණෙහි. තානි පන පාළියං මූලභෙදතො සංඛිපිත්වා අට්ඨධා වුත්තානි. කතමානි පන තානීති. අත්ථි වාතසමුට්ඨානා ආබාධා. අත්ථි විත්තසමුට්ඨානා. අත්ථි සෙම්හ සමුට්ඨානා. අත්ථි සන්නිපාතිකා. අත්ථි උතුසමුට්ඨානා. අත්ථි විසමපරිහාරජා. අත්ථි ඔපක්කමිකා. අත්ථි කම්මවිපාකජා ආබාධාති. තත්ථ කම්මවිපාකජා කෙචි උපපීළකකම්මජාකෙචි උපච්ඡෙදකකම්මජා. යස්මා පන වාතො කුප්පමානො සීතුණ්හාදීහි දසහි කාරණෙහි කුප්පති. තෙසුච එකමෙව කම්ම විපාකජං හොති. සෙසානි පන අකම්මවිපාකජානීති මිලින්ද පඤ්හෙ වුත්තං. යස්මාච කම්මවිපාකජාපි ආබාධා උප්පජ්ජමානා වාත කුප්පනාදීහි විනා න උප්පජ්ජන්ති. තස්මා කෙචි වාතසමුට්ඨානාදයොපි කම්මවිපාකජා හොන්තියෙවාති දට්ඨබ්බා.

තත්ථ සන්නිපාතිකාති වාතාදීනං ද්වින්නං තිණ්ණංවා සන්නිපතිතානං වසෙන පවත්තා. යෙ පන ලොකෙ සත්තානං පයොගමුත්තා සයං ජාතා නානාභයුපද්දවා. තෙ උතුසමුට්ඨානෙසු සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. විසමපරිහාරජාති අනිසම්මකාරීනං අනෙකවිධෙ විසමෙ විපත්තිමුඛෙ අත්තානං පයොජන්තානං තතො තතොවා තත්ථ තත්ථ වා පතන පක්ඛලනාදිවසෙන පවත්තා. ඔපක්කමිකාති අත්තනාවා පරෙහි රාජචොරවෙරීහිවා අමනුස්සවාළයක්ඛදෙවතාහිවා වාළමිගාදීහිවා කතානං පයොගානං වසෙන පවත්තා. කුප්පිතා හි දෙවතා ¶ සකලං රජ්ජංවා රට්ඨංවා දීපකංවා එකප්පහාරෙන අසෙසං කත්වා විනාසෙන්ති දණ්ඩකරට්ඨ මජ්ඣරට්ඨ කලිඞ්ගරට්ඨ මාතඞ්ගරට්ඨෙසු විය. අනෙකසහස්සෙවා වාළයක්ඛෙ විස්සජ්ජන්ති වෙසාලියං විය. රක්ඛසෙවා විස්සජ්ජන්ති සුවණ්ණභූමියංවිය. වුත්තඤ්හෙතං අඞ්ගුත්තරෙ යක්ඛා වාළෙ අමනුස්සෙ ඔස්සජ්ජන්ති. තෙන බහුමනුස්සා කාලං කරොන්තීති. අට්ඨකථායංපි යක්ඛාති යක්ඛාධිපතිනො. වාළෙ අමනුස්සෙ ඔස්සජ්ජන්තීති චණ්ඩෙ යක්ඛෙ මනුස්සපථෙ විස්සජ්ජන්ති. තෙ ලද්ධොකාසා මහාජනං ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තීති වුත්තං. තත්ථ විස්සජ්ජන්තීති විසමාචාර බහුලෙ මනුස්සෙ දිස්වා භින්නසද්ධා යක්ඛසෙනාපතිනො මනුස්සානං අත්ථාය පුබ්බෙවිය ආරක්ඛංන ගණ්හන්තීති අත්ථො. ජනපදනගරනිගමගාමෙසුචෙව තස්මිං තස්මිං පුග්ගලෙච වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අඞ්ගුත්තරෙ වුත්තා සත්ථදුබ්භික්ඛරොග කප්පාපි ඉධ වත්තබ්බාති. කම්මවිපාකජාති උපපීළකොපඝාතකානං කම්මානං විපච්චනවසෙන පවත්තා ආබාධාති අත්ථො. එවං අකාලමරණං උපච්ඡෙදකම්මුනාවා අඤ්ඤෙහිවා අනෙකසහස්සෙහි කාරණෙහි හොතීති. යෙහි කෙචි ලොකෙ දිස්සන්ති. පාණහරා ජීවිතවිනාසකා නානාරොගාවා නානාබාධාවා නානාභයා නිවා නානා දණ්ඩාවා නානා උපද්දවු පසග්ගාවා. සබ්බෙ තෙ සකකම්ම සමුට්ඨිතාඑව අත්තනො සාධාරණාති නත්ථි. පරකම්මසමුට්ඨිතාපි අත්තනො සාධාරණාඑව. සකකම්මසමුට්ඨිතාපි පරෙසං සාධාරණාඑව. කම්මෙන විනා යතො කුතොචි සමුට්ඨිතාපි අත්තනො වා පරෙසංවා සාධාරණාඑව. සබ්බසාධාරණකම්මසමුට්ඨිතෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යථාහ-විසුද්ධිමග්ගෙ.

යථා චතුමහාපථෙ ථපිතෙ ලක්ඛම්හි සබ්බදිසාහි ආගතා සරසත්තිතොමරපාසාණාදයො නිපතන්ති. එවං කායෙපි සබ්බුපද්දවා නිපතන්තීති.

යෙසුච රජ්ජරට්ඨාදීසු තෙ උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ යෙජනා උපාය කුසලාවා න හොන්ති. නච පටිකාරකුසලා. නාපි පරිහාර කුසලා. කම්මඤ්ච යෙසං දුබ්බලං හොති. උප්පන්නො අනත්ථො බල වා. තෙජනා ¶ විනාපි උපච්ඡෙදකකම්මුනා තතො න මුච්චන්ති. මරණං වා මරණමත්තංවා දුක්ඛං පාපුණන්තියෙව. කල්යාණභූතංපි හි කම්මං අත්තනො බලවතරං යතොකුතොචි සමුට්ඨිතං රොගංවා ආබාධං වා භයංවා දණ්ඩංවා උපද්දවුපසග්ගංවා පටිබාහිතුං නසක්කොති. රොගාදයොඑව තංඛෙපෙන්තා පවත්තන්ති. යථා හි උදකං අත්තනො බලවතරං අග්ගිං පටිබාහිතුං න සක්කොති. අග්ගිඑව තං ඛෙපෙන්තො පවත්තතීති එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ඉමෙසඤ්ච සත්තානං පකතියාපි කම්මස්ස දුබ්බලභාවො මහානිද්දෙසෙ ජරා සුත්තනිද්දෙසෙන විසුද්ධි මග්ගෙච මරණස්සති නිද්දෙසෙ ආයු දුබ්බලතොති පදස්ස නිද්දෙසෙ න දීපෙතබ්බො. යථාහ –

ආයුනාමෙතං අබලං දුබ්බලං. තථා හි සත්තානං ජීවිතං අස්සාසපස්සාසුපනිබන්ධඤ්චෙව ඉරියාපථුපනිබන්ධඤ්ච සීතුණ්හු පනිබන්ධඤ්ච මහාභූතුපනිබන්ධඤ්ච ආහාරුපනිබන්ධඤ්චාතිආදි.

තථා කායබහුසාධාරණතො අනිමිත්තතොති ඉමෙසං පදානං නිද්දෙසෙනපි පාකටොයෙව. කම්මනිබ්බත්තස්ස හි ආයුනො තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දුස්සෙව පරිදුබ්බලභාවෙ පාළියං අට්ඨකථා යඤ්ච වුත්තෙ කම්මසාපි තථෙව පරිදුබ්බලතා සිද්ධා හොතීති. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ඉතරථා සබ්බං පුබ්බෙකතහෙතුදිට්ඨිනාම සියා. යථාහ –

ඉධෙකච්චො සමණොවා බ්රාහ්මණොවා එවංවාදී හොති එවං දිට්ඨී. යං කිඤ්චායංපුරිසපුග්ගලො පටිසංවෙදෙති සුඛංවා දුක්ඛංවා අදුක්ඛමසුඛංවා. සබ්බං තං පුබ්බෙකතහෙතූති.

අයඤ්ච අත්ථො මිලින්දපඤ්හෙ තීසු ඨානෙසු විත්ථාරතො ආගතො. යථාවුත්තෙහි පන අනෙකසහස්සෙහි කාරණෙහි පවත්තමරණංපි අකාලමරණතාසාමඤ්ඤෙන ඉධ උපච්ඡෙදකමරණෙ සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

විභාවනියං

‘‘ඉදං පන නෙරයිකානං උත්තරකුරුවාසිනං කෙසඤ්චි දෙවානඤ්ච නහොතීති’’ වුත්තං.

යථා ¶ පන මහාටීකායං කෙසඤ්චි පෙතානං ඉතො ඤාතකෙ හි දින්නං පුඤ්ඤපත්ති අනුමොදිත්වා තඞ්ඛණෙයෙව චවිත්වා සුගතියං නිබ්බත්තානං කුසලභූතං උපච්ඡෙදකං වුත්තං. තථා කෙසඤ්චි නෙරයි කානංපි යමරඤ්ඤො සමනුයුඤ්ජනකාලාදීසු අත්තනා කතපුඤ්ඤං අනුස්සරිත්වා තඞ්ඛණෙයෙව චවිත්වා සුගතියං නිබ්බත්තානං උපච්ඡෙ දකමරණංනාම න න සක්කා වත්තුං. කෙසඤ්චි තාවතිංසාදීනං දෙවානඤ්ච තං උපච්ඡෙදකමරණං හොතියෙව. තථා හි සුබ්රහ්මදෙව පුත්ත සංයුත්තට්ඨකථායං අථ රුක්ඛං අභිරුළ්හා උපච්ඡෙදකකම්මාදි වසෙනඑකප්පහාරෙනෙව කාලඞ්කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තාති වුත්තං. තත්ථ රුක්ඛන්ති තාවතිංසෙ පාරිච්ඡත්තකරුක්ඛං. අභිරුළ්හාති ආරුළ්හා පඤ්ච සතදෙවච්ඡරායො. මනොපදොසික ඛිට්ටාපදොසික දෙවානං මරණං මහාබොධිසත්තානං දිඝායුකෙ දෙවලොකෙවා බ්රහ්මලොකෙවා නිබ්බත්තානං අධිමුත්ති කාලඞ්කිරියා ඡන්නත්ථෙරගොධිකත්ථෙරාදීනංවිය සයමෙව සත්ථං ආහරිත්වා පරිනිබ්බායන්තානං මරණඤ්ච එත්ථෙව සඞ්ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. තථාචාති තෙහි පකාරෙහිච. මරන්තානං ඡන්නං ද්වාරානං අඤ්ඤතරස්මිං පච්චුපට්ඨාතීති සම්බන්ධො. මරණකාලෙති මරණාසන්නකාලෙ. යථාරහන්ති සුගතිදුග්ගතිගාමීනං අරහානුරූපං. යෙපන ඛීණාසවා කත්ථචි නුප්පජ්ජන්ති. තෙසු සුක්ඛවිපස්සකානං පකතියා යථො පට්ඨිතං නාමරූප මෙව අන්තිම ජවනානං ආරම්මණංහොති. සමාපත්තිලාභීනං පන ඣානසමනන්තරෙ පරිනිබ්බායන්තානං කසිණනිමිත්තාදිකං. පච්චවෙක්ඛනසමනන්තරෙ පරිනිබ්බායන්තානං ඣානඞ්ගානි අභිඤ්ඤාසමනන්තරෙ පරිනිබ්බායන්තානං අත්තනො කරජරූපං. ජීවිත සමසීසීනං පන අග්ගමග්ගස්ස පච්චවෙක්ඛනසමනන්තරෙ පරිනිබ්බායන්තානං මග්ගඞ්ගාදිනි අන්තිමජවනානං ආරම්මණං හොතීති. පරිනිබ්බානචුතිචිත්තස්ස පන සබ්බෙසංපි ආදිතො අත්තනො අත්තනො පටිසන්ධියායථාගහිතං කම්මාදීසු අඤ්ඤතරමෙව ආරම්මණං හොතීති දට්ඨබ්බං. යෙපන අනෙජොසන්ති මාරබ්භයං කාලමකරීමුනීති ඉමං සුත්තපදං දිස්වා නිබ්බානමෙව භගවතො පරිනිබ්බානචුතියා ආරම්මණන්ති වදන්ති. තෙ තෙන සයමෙව අභිධම්මෙ ආරම්මණත්තිකෙසු අත්තනො අකොවිදතං දස්සෙන්ති. යථාහ –

කතමෙ ¶ ධම්මා පරිත්තාරම්මණා, සබ්බො කාමාවචරවිපාකො ක්රියමනොධාතු ක්රියාහෙතුක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතු සොමනස්සසහගතා. ඉමෙ ධම්මා පරිත්තාරම්මණාති.

යස්මා පන පරිනිබ්බානංනාම සන්ති අත්ථායෙව හොති. අජ්ඣාසයො චස්ස එකන්තෙන සන්තිනින්නොයෙව හොති. තස්මා අනෙජොසන්ති මාරබ්භාති සුත්තපදං වුත්තං. තථා හි අට්ඨකථායං සන්තිමාරබ්භාති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරබ්භ පටිච්ච සන්ධායාති වුත්තං. න පන වුත්තං ආරබ්භ ආලම්බිත්වා ආරම්මණං කත්වාති. ථෙරගාථට්ඨකථායං පන සන්තිමාරබ්භාති සන්තිං අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වාති වුත්තං. තං මහාපරිනිබ්බානපාළියා තදට්ඨකථායච නසමෙති. තාසු හි භගවතො පරිනිබ්බානං ඣානඞ්ග පච්චවෙක්ඛනසමනන්තරන්ති වුත්තං. එත්ථච පුරිමානි ද්වෙ සමනන්තරානි පරිනිබ්බානසුත්තට්ඨකථාසු වුත්තානි. අභිඤ්ඤාසමනන්තරං උදානට්ඨකථාදිසු ආගතං. යථාහ-වුට්ඨහිත්වා පරිනිබ්බායීති ඉද්ධිචිත්තතො වුට්ඨහිත්වා භවඞ්ගචිත්තෙන පරිනිබ්බායීති. අග්ගමග්ගස්ස පච්චවෙක්ඛනසමනන්තරං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිට්ඨකථාදීසු ආගතං. යථාහ-එකූනවීසති මෙ පච්චවෙක්ඛනඤ්ඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතීති. සංයුත්තට්ඨකථායං පන අරහත්තමග්ගානන්තරං ඵලං. ඵලානන්තරං භවඞ්ගතො වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛනං. තං පන පරිපුණ්ණංවා හොති අපරිපුණ්ණංවා. තිඛිණෙන අසිනා සීසෙ ඡිජ්ජමානෙපි එකංවා ද්වෙවා පච්චවෙක්ඛනානි උප්පජ්ජන්තියෙවාති වුත්තං.

[164] විභාවනියං පන

එවං වවත්ථානං අකත්වා යං වුත්තං. ‘‘කත්ථචි පන අනුප්පජ්ජමානස්ස ඛීණාසවස්ස යථොපට්ඨිතං නාමරූපධම්මාදිකමෙව චුතිපරියොසානානං ගොචරභාවං ගච්ඡති. න කම්ම කම්මනි මිත්තාදයොති.’’ තං න සුන්දරං.

න හි තස්ස චුතිචිත්තං කම්මකම්මනිමිත්තාදයො ආරම්මණං නකරොති. නච චුතියා ගහිතානි කම්මාදීනිනාම සබ්බසත්තානංපි භවන්තරස්ස අත්ථාය භවන්තීති. අභිමුඛීභූතන්ති කම්මන්තරස්ස ඔකාසං අදත්වා අත්තනො ඔකාසං කත්වා පච්චුපට්ඨිතං. කම්මංවා පච්චුපට්ඨාතීති ¶ සම්බන්ධො. උපලද්ධපුබ්බන්ති තස්ස කම්මස්ස ආරම්මණ භූතානි දෙය්යධම්ම වත්ථාදීනි පරපාණාදීනිච සන්ධාය වුත්තං. උපකරණභූතන්ති කම්මසිද්ධියා උපකරණභූතානි පරිවාරභූතානිච පටිග්ගාහකාදීනි ආවුධභණ්ඩාදිනිච සන්ධාය වුත්තං. යස්මාච ලක්ඛණ සංයුත්තෙ ගවාදීනි වධිත්වා රාසිකතානි අට්ඨිපුඤ්ජාදීනි කම්මනිමිත්තානි හුත්වා උපට්ඨහන්තීති අට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා කම්මසම්බන්ධානි යානි කානිචි වත්ථූනි වා ආරම්මණානිවා ඉධ උපකරණෙ සඞ්ගහි තානීති දට්ඨබ්බානි. උපලභිතබ්බන්ති දුග්ගතිනිමිත්තං සන්ධාය වුත්තං. උපභොගභූතන්ති සුගතිනිමිත්තං. උභයංපි වා යං කායපටිබද්ධං හුත්වා ලභිතබ්බං හොති. තං උපලභිතබ්බංනාම. අපටිබද්ධං හුත්වා කෙවලං සුඛදුක්ඛානුභවනත්ථාය ලභිතබ්බං උපභොග භූතංනාම. එත්ථච අග්ගිජාල ලොහකුම්භි නිරයපාල නිරයසුනඛාදීනි නිරයනිමිත්තං. තං පන කෙසඤ්චි ජනානං අත්තනො වසනට්ඨානෙවිය උපට්ඨාති. කෙසඤ්චි තතො තතො ආගන්ත්වා අත්තානං සංපරිවාරෙන්තං විය උපට්ඨාති. යථාහ-තස්ස ගිලානසෙය්යාය නිප්පන්නස්ස නිරයො උපට්ඨාති. සොණගිරිපාදතො මහන්තා මහන්තා සුනඛා ආගන්ත්වා ඛාදිතුකාමාවිය සංපරිවාරෙසුන්ති. තථා දෙව නිමිත්තෙපි. යථාහ-නන්දවන චිත්තලතාවන මිස්සකවන ඵාරුසකවන විමානානිචෙව දෙවනාටකානිච පරිවාරෙත්වා ඨිතානිවිය අහෙසුන්ති. කෙසඤ්චි පන සයං තත්ථ තත්ථ පත්වා දිට්ඨංවිය උපට්ඨාති. කම්බලයානසදිසො මාතුකුච්ඡිවණ්ණො මනුස්සනිමිත්තං. පබ්බතපාද වනසණ්ඩ නරකපපාතාදීනි තිරච්ඡානගතානං නිමිත්තානීති. කම්මබලෙනාති ඉදානි පටිසන්ධිං ජනෙතුං පච්චුපට්ඨිතස්ස කම්මස්ස ආනුභාවෙන. ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. පකතියා පන ආචිණ්ණ භූතංවා තඞ්ඛණකතංවා පරෙන සරාපිතංවා සයමෙව අනුස්සරිතංවා පකතියාව කුක්කුච්චංවා සොමනස්සංවා ජනෙත්වා ඨිතංවා කම්මංවා තස්සනිමිත්තංවා අඤ්ඤෙනපි කාරණබලෙන පච්චුපට්ඨාතියෙ වාති දට්ඨබ්බං. තමෙව තතොපට්ඨිතං ආරම්මණං ආරබ්භාති ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. තතො හි කෙසඤ්චි පථමං කම්මබලෙනවා කාරණන්තරෙනවා පාපපක්ඛියෙසු උපට්ඨහන්තෙසු පුන දුට්ඨ ගාමණි රඤ්ඤො ¶ විය පුබ්බකතං බලවන්තං පුඤ්ඤං අනුස්සරන්තානංවා සොණත්ථෙර විතු විය තඞ්ඛණෙයෙව පසාදජනකං පුඤ්ඤං කරොන්තානංවා පච්ඡා කල්යාණපක්ඛියානි උපට්ඨහන්ති. තථා කෙසඤ්චි පථමං කල්යාණ පක්ඛියෙසු උපට්ඨහන්තෙසු ධම්මාසොකරඤ්ඤො විය පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන දොමනස්සං උප්පාදෙත්වා පාපකම්මස්ස ඔකාසං කරොන්තානං පාපපක්ඛියානි උපට්ඨහන්තීති. විපච්චමානක කම්මානුරූපන්ති යස්ස විපච්චමානකං කම්මං කුසලං හොති. තස්ස පරිසුද්ධං කුසලචිත්තසන්තානං අභිණ්හං පවත්තති. යස්ස තං අකුසලං හොති. තස්ස උපකිලිට්ඨං අකුසල චිත්තසන්තානං අභිණ්හං පවත්තතීති අත්ථො. තථා හි අට්ඨකථායංපි සුගතිගාමීනං කුසලුප්පත්ති හෙතුභූතං පණීතං ආරම්මණං ආපාතමාගච්ඡතීතිච දුග්ගතිගාමීනං අකුසලුප්පත්ති හෙතුභූතං හීනාරම්මණං ආපාත මාගච්ඡතී තිච වුත්තං. මූලටීකායං මහාටීකායඤ්ච ආසන්නෙ අකුසලං දුග්ගතියං කුසලඤ්ච සුගතියං පටිසන්ධියා උපනිස්සයො හොතීති වුත්තං. එත්ථ සියා, යදා දෙවච්ඡරාදීනි සග්ගනිමිත්තානි උපට්ඨහන්ති. තදා තානි තණ්හාය අස්සාදෙන්තස්සෙව සතො චවන්තස්ස කථන්ති. වුච්චතෙ. උපකිලිට්ඨංයෙව තස්ස චිත්තං. තස්මා දුග්ගතිඑව තස්ස පාටිකඞ්ඛිතබ්බාති වදන්ති. යස්මා පන පටිසම්භිදා මග්ගෙ තාදිසියා තණ්හාය කුසලකම්මස්ස සහකාරි කාරණ භාවො වුත්තො. යථාහ-නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලාති. තස්මා සුගතිභවනිබ්බත්තනෙපි අයං තණ්හා එකන්තෙන කුසල කම්මස්ස නියාමකසහකාරිපච්චයභූතාති කත්වා තස්ස තානිවා දෙවච්ඡරාදීනි කුසලකම්ම කම්මනිමිත්තානිවා අස්සාදෙන්තස්සෙව සතො චවන්තස්ස සාතණ්හා තදුපත්ථම්භිකාඑව භවිතුං අරහති. න තං පටිබාහිකාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. යඤ්ච නිමිත්තස්සාදගධිතංවා භික්ඛවෙ විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති, අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගධිතං වා. තස්මිං චෙ භික්ඛවෙ සමයෙ කාලඞ්කරෙය්ය, ඨානමෙතං විජ්ජති. යං ද්වින්නංගතීනං අඤ්ඤතරගතිං ගච්ඡෙය්ය, නිරයංවා තිරච්ඡාන යොනිංවාතිආදිත්තපරියායෙ වුත්තං. තංපි අත්තනො පරෙසං වා හත්ථපාදාදීසු ගධිතං තණ්හං සන්ධාය වුත්තං. නකම්මාදීසූති සක්කා වත්තුන්ති. ¶ උපලභිතබ්බ භවානුරූපන්ති උපලභිතබ්බො භවො යදි සුගතිභවො හොති, තං අස්සාදනාකාරෙන. යදි දුග්ගතිභවො හොති, තං අනස්සාදනාකාරෙනාති එවං උපලභි තබ්බස්ස භවස්ස අනුරූපං. තත්ථොණතංවාති තස්මිං යථො පට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ ඔණමන්තංඑව. තථා හි බාලපණ්ඩිතසුත්තෙ තානිස්ස තස්මිං සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්තීති වුත්තං. තත්ථ තානිස්සාති අස්ස පුග්ගලස්ස තානි පුඤ්ඤාපුඤ්ඤ කම්මානි. කම්මසීසෙන වුත්තානි කම්මනිමිත්ත ගතිනිමිත්තානිච. ඔලම්බන්තීති තස්ස චිත්තසන්තානං අත්තනිඑව ඔණමන්තං අජ්ඣොණමන්තං අභිමුඛීභූතං කත්වා ලම්බන්ති පලම්බන්ති. බන්ධිත්වා ආකඩ්ඪන්තානි විය උපට්ඨහන්තීති අත්ථො. එවං පන තෙසු තථා ඔලම්බන්තෙසු තංචිත්තසන්තානං තෙසු නින්නපොණපබ්භාරමෙව හොතීති වුත්තං තත්ථොණතංවාති. තථා හි අට්ඨකථායං කිලෙසබලවිනාමිතං සුත්වා තදෙවං පවත්තමානං තණ්හාඅවිජ්ජානං අප්පහීනත්තා අවිජ්ජාය පටිච්ඡා දිතාදීනවෙ තස්මිං විසයෙ තණ්හා නාමෙති සහජාත සඞ්ඛාරා ඛිපන්තීති වුත්තං. තත්ථ තන්ති විඤ්ඤාණං. චිත්තසන්තානං ඉච්චෙව අත්ථො. තස්මිංවිසයෙති කම්මාදිආරම්මණෙ. තණ්හානාමෙතීති වට්ටමූලක තණ්හා තං තස්මිං ඔණමන්තං කත්වා නියොජෙතීති අත්ථො.

[165] විභාවනියං පන

‘‘තත්ථොණතංවාති තස්මිං උපපජ්ජිතබ්බභවෙ ඔණතං විය ඔණතංඑව වා’’ති වුත්තං. තං අට්ඨකථාය න සමෙති.

අභිණ්හන්ති නිරන්තරං. තථාපවත්ති පන සණිකං මරන්තානං එව ලබ්භති. ලහුක මරණෙන මරන්තානං පන න ලබ්භතීති වුත්තං. බාහුල්ලෙනාති

[166] යං පන විභාවනියං

‘‘බාහුල්ලෙනාතිඑත්ථ අධිප්පායො යෙභුය්යෙන භවන්තරෙති එත්ථ වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

න හි තස්මිං වුත්තානං අසඤ්ඤිසත්තානං චිත්තසන්තානස්ස අභිණ්හප්පගත්තිපසඞ්ගොනාම අත්ථි. චිත්තසන්තානස්සෙව තෙසං අභාවතොති. ඉදානි ¶ අපරෙන පකාරෙන කම්මු පට්ඨානං දස්සෙතුං තමෙවවා පන.ල. ද්වාරපත්තං හොතීති වුත්තං. තත්ථ අභිනවකරණවසෙන ද්වාරප්පත්තං හොතීති පුබ්බෙ කතසඤ්ඤං අජනෙත්වා තඞ්ඛණෙ එව කරණාකාරං ජනෙත්වා අත්තානං අභිනවං විය කත්වා මනොද්වාරෙ තංසදිසජවනප්පවත්තිවසෙන පත්තං පාතුභූතං හොතීති අත්ථො. යථා හි ඉමස්මිංභවෙපවත්තං කිඤ්චි පාකටං කම්මං අසුකස්මිං කාලෙ ඉදංනාමමයාකතන්ති එවං පුබ්බෙකතසඤ්ඤං ජනෙත්වාපි උපට්ඨාති. න තථා භවන්තරෙ පවත්තං භවපටිච්ඡන්නංඤ්ච ඉමස්මිං භවෙ පවත්තං අපාකටඤ්චාති. අපිච, ඉධෙකච්චෙ බුද්ධාදීසු තීසු වත්ථුසු දානපූජාදිවසෙන ආචිණ්ණබහුලා හොන්ති. තෙ මරණන්ති කාබාධබලෙන විසීදප්පත්තා කිඤ්චි දුක්ඛංඅජානිත්වා විසීදන්තරෙ පුබ්බෙ විය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දෙන්තාචෙතියං වන්දන්තා පූජං කරොන්තා විප්පසන්නචිත්තා පමොදචිත්තා එව හොන්ති. තබ්බිපරීතෙන පාපකම්මබහුලාපි වත්තබ්බාති. ඉදංපි ද්වාරපත්තමෙවාති. සබ්බඤ්චෙතං ලක්ඛණ සංයුත්තට්ඨකථාය දීපෙතබ්බං. තත්ථ අසිලොමපෙතාදි පත්ථූසු තස්ස උක්ඛිත්තාසිකභාවොව නිමිත්තං අහොසීති ච. තස්ස සත්තියා විජ්ඣනක භාවොව නිමිත්තං අහොසීතිච. තස්ස උසුනා විජ්ඣනකභාවොව නිමිත්තං අහොසීතිච. තස්ස පතොදසූචියා විජ්ඣනකභාවොව නිමිත්තං අහොසීතිච. තස්ස සූචීහි පතොදනදුක්ඛං පච්චනුභවිතුං කම්මමෙව නිමිත්තං කත්වා සූචිලොමපෙතො ජාතොතිච එවං බහුංද්වාර පත්තවසෙන කම්මුපට්ඨානං වුත්තන්ති. තත්ථ හි තස්ස උක්ඛිත්තාසික භාවොව නිමිත්තං අහොසීති තස්ස නිරයෙ පචිත්වා පුන ආසන්න මරණස්ස තංකම්මං තදා තස්ස උක්ඛිත්තාසිකසඤ්ඤං ජනෙත්වා ද්වාර පත්තවසෙන නිමිත්තං අහොසීති අත්ථො. එසනයො සෙසෙසුපීති. සොච ද්වාරප්පත්තාකාරො කම්මකොට්ඨාසිකො එව හොති. තස්ස සත්තස්සච අපාකටොනාම නත්ථීති තස්ස පටිසන්ධියා ගහණයොග්යතා ජාතාති. පච්චාසන්න මරණස්සාති අන්තිම ජවනපවත්තිවසෙන පුන ආසන්නමරණස්ස. වීථිචිත්තා වසානෙවාති කාමභවතො චවිත්වා කාමභවෙයෙව උප්පජ්ජමානානං ජවන පරියොසානානංවා තදාරම්මණ පරියොසානානංවා වීථිචිත්තානං අවසානෙ. ¶ ඉතරෙසං පන ජවනපරියොසානානංඑව වීථිචිත්තානං අවසානෙති අත්ථො. අයමත්ථො අට්ඨකථායංපි වුත්තොයෙව. යථාහ-තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධායවා ජවනවීථියා අනන්තරං චුතිචිත්තං උප්පජ්ජතීති.

[167] විභාවනියං පන

‘‘තත්ථ කාමභවතො චවිත්වා තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං තදාරම්මණපරියොසානානි සෙසානං ජවනපරියොසානානීති ධම්මානුසාරණියං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

අට්ඨකථායඤ්හි පරිපුණ්ණං කත්වා වුත්තෙ කිංඅපරිපුණ්ණාය ධම්මා නුසාරණියාති. භවඞ්ගක්ඛයෙවාති භවඞ්ගාවසානෙවා ඉච්චෙවත්ථො. යදි දුවිධපීථිචිත්තතො පරං පඤ්චවොකාරෙ වත්ථුරූපං චතුවොකාරෙ චිත්තසන්තානං ද්විචිත්තක්ඛණායුසෙසං හොති. තදා එකස්ස භවඞ්ගස්ස අවසානෙති වුත්තං හොති. එත්ථච සොමනස්ස පටිසන්ධිකස්ස දොමනස්සචිත්තෙන චවන්තස්ස ආගන්තුකභවඞ්ග සම්භවො. තං සම්භවෙච සති අඤ්ඤභවඞ්ගසම්භවොපි අවාරි තොති සුවුත්තමෙතං භවඞ්ගක්ඛයෙවාති. තස්මිංනිරුද්ධාවසානෙති තස්මිං නිරුද්ධෙ තස්ස නිරුද්ධස්ස අවසානෙ. යෙ පන ලොකෙ චුති පටිසන්ධීනං අන්තරෙ එකො අන්තරාභවොනාම අත්ථි. යත්ථ උප්පන්නො සත්තො දිබ්බචක්ඛුකො විය ඉද්ධිමා විය ච ඛණෙන ඉච්ඡිතං ඨානං ගන්තුං සමත්ථො. ඉතො චුතා කෙචි තත්ථ උප්පජ්ජිත්වා මාතාපිතු සමාගමාදීනි ආගමෙන්තා සත්තාහංවා අතිරෙක සත්තාහංවා තිට්ඨන්තීති ලද්ධිං ගණ්හන්ති. තෙසං තංනිසෙධෙතුං තස්සානන්තරමෙවාති වුත්තං. සවත්ථුකං පඤ්චවොකාරෙ අවත්ථුකමෙවවා චතුවොකාරෙ. යථාරහන්ති කුසලභූතස්සවා අකුසලභූතස්ස වා සඞ්ඛාරස්ස අරහානුරූපං. අවිජ්ජාතණ්හානුසයා කුසලභූතස්ස අප්පහීනට්ඨෙන අකුසලභූතස්ස පන සහජාතභාවෙනාපි පරිවාරභූතා මූලභූතාච හොන්තීති අත්ථො. පරියුට්ඨානාවත්ථං අපත්වා කුසලාබ්යාකතචිත්තසන්තානෙනපි අවිරුද්ධභාවෙන අනුරූපං. අනුබන්ධමානොවා සෙති, අනුඅනුවානිරන්තරං සෙතීති අනුසයො. අනුසයභූතාය ¶ අවිජ්ජාය පරික්ඛිත්තොති අවිජ්ජානුසයපරික්ඛිත්තො. තණ්හානුසයො මූලං එතස්සාති තණ්හානුසය මූලකො. අවිජ්ජානුසය මූලකෙන තණ්හානුසය පරික්ඛිත්තෙනාති පන වුත්තෙ සුට්ඨුතරං යුජ්ජති. අවිජ්ජා හි තණ්හායපි මූලභූතා හොති. තාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ එව ආරම්මණෙ තණ්හාපවත්තිසම්භවතො. තණ්හා ච පන සහකාරි කාරණ භාවෙන තං තං සඞ්ඛාරං නියොජෙන්තී පවත්තතීති සඞ්ඛාරස්ස පරිවාරභූතා බලවආසන්න සහායභූතා හොතීති.

එත්ථච අකුසලකම්ම සහජාතානංවා කම්මනිකන්ති නිමිත්තනිකන්ති සහජාතානංවා විප්පටිසාර සහ ජාතානංවා මරණාසන්න ජවන සහජාතානංවා අවිජ්ජාතණ්හානංපි ධම්මතො අනුසයසදිසතාය අනුසය වොහාරසම්භවො වෙදිතබ්බො. අපිච, අනුසයානාම පටිසන්ධිජනනෙ කුසලසඞ්ඛාරස්සපි බලවසහායභූතා හොන්ති. තස්මා ඉධ එකන්තානුසයභූතාඑව පරියත්තාති කිංසහජාතානං ගහණෙනාති. තෙනෙව අට්ඨකථායංපි තණ්හා අවිජ්ජානං අප්පහීනත්තාති එවං අප්පහීනසද්දෙන එකන්තානුසයාඑව ගහිතාති. සඞ්ඛාරෙනාති පටිසන්ධිජනකකම්මසඞ්ඛාතෙන චෙතනාසඞ්ඛාරෙන. තං සහජාතඵස්සාදිධම්මසමූහෙනපිවා. සොපි හි උපනිස්සයභාවෙ න පටිසන්ධිං ජනෙතියෙවාති. අථවා, සඞ්ඛාරෙනාති මරණසන්න ජවනවිඤ්ඤාණ සහජාතෙන චෙතනාසඞ්ඛාරෙන. තං සහජාත ඵස්සාදිධම්මසමූහෙනපිවා. තදුභයංපි හි කම්මාදිවිසයෙ ඛිපනක සඞ්ඛාරභාවෙන පටිසන්ධිං ජනෙතීති. තථා හි අට්ඨකථායං තණ්හා අවිජ්ජානං අප්පහීනත්තා අවිජ්ජාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං විසයෙ තණ්හා නාමෙති. සහජාතසඞ්ඛාරා ඛිපන්තීති වුත්තං. මූලටීකායඤ්ච සහජාතසඞ්ඛාරාති චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහජාතා චෙතනා. සබ්බෙපිවා ඵස්සාදයොති වුත්තං. සකලෙන පන වචනෙන අග්ගමග්ගෙන අප්පහීනා අවිජ්ජාකම්මාදිවිසයෙවා භවන්තරෙවා ආදීනවං පටිච්ඡාදෙති, තථා රූපායෙව තණ්හා තදුභයස්මිං චිත්තසන්තානං නාමෙති. යථාවුත්තසඞ්ඛාරා තං තත්ථ ඛිපන්ති. තස්මිං අභිනව විඤ්ඤාණපාතුභාවං සාධෙන්තීති දස්සෙතීති.

සම්පයුත්තෙහි ¶ පරිග්ගය්හමානන්ති ඵස්සාදීහි සම්පයුත්තධම්මෙහි පරිවාරෙත්වා ගය්හමානං. සහජාතානන්ති නාමරූපධම්මානං. අධිට්ඨාන භාවෙනාති නිස්සයභාවෙන. පුබ්බඞ්ගමභූතන්ති පධානභූතං. පද ද්වයෙන විජානනධාතුයා අතිවිය මහානුභාවභාවං දස්සෙති. යථා හි ලොකෙ එකස්මිං මහානුභාවෙ පුරිසවිසෙසෙ ජායමානෙ පරිවාරභූතා සහජාතජනාච තස්ස උපභොග පරිභොගභූතා පාසාදකප්පරුක්ඛාදයොව තෙන සහ ජායන්ති. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. භවන්තරපටිසන්ධානවසෙනාති එකස්මිංභවෙ නිරුද්ධෙ තෙන සහ නිරන්තරං කත්වා භවන්තරස්ස පටිසන්දහන වසෙන. උප්පජ්ජමානමෙව පතිට්ඨාති න පුරිමභවෙ උප්පජ්ජිත්වා අනිරුජ්ඣිත්වා ඨිතිභාවෙන ගන්ත්වා භවන්තරෙ පතිට්ඨාතීති අධිප්පායො. න හි උප්පන්නුප්පන්නා ධම්මා පකතිකාලෙපි දෙසන්තරංවා ඛණන්තරංවාසඞ්කන්තා නාම අත්ථි. කුතො මරණකාලෙ භවන්තරං. යඤ්ච අනමතග්ගො යං භික්ඛවෙ සංසාරො. පුබ්බකොටි නපඤ්ඤායති අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරතන්ති වුත්තං, තංපි පරියායෙන වුත්තං. යෙසඤ්හි අවිජ්ජා තණ්හාසඞ්ඛාරානං වසෙන භවන්තරෙ පටිසන්ධි පාතුභවති. තෙච පුබ්බෙ යස්ස සන්තානෙ පවත්තන්ති, සො තෙසං හෙතුඵලසම්බන්ධෙන භවන්තරං සන්ධාවති සංසරතීති වුච්චතීති. තතොයෙවච තස්සා පටිසන්ධියා පුරිමභවපරි යාපන්නෙහි හෙතූහි විනා අනුප්පජ්ජනංපි සිද්ධං හොතීති. පටිඝොස පදීපමුද්ධාදීනි චෙත්ථ නිදස්සනානීති.

එත්ථාති මරණුප්පත්තිට්ඨානෙ. මන්දප්පවත්තානීති කම්මදුබ්බලභාවෙන වත්ථුදුබ්බලභාවෙනච මන්දං හුත්වා පවත්තානි. තස්මා පච්චුප්පන්නා ලම්බණකා ලබ්භතීති සම්බන්ධො. ධරන්තෙස්වෙවාති තිට්ඨන්තෙසු එව. පටිසන්ධි භවඞ්ගානංපීති පටිසන්ධියාපි කතිපයභවඞ්ගානංපි. ඉති කත්වාති ඉමිනා කාරණෙන. කාමඤ්චෙත්ථ අට්ඨකථායං ගතිනිමිත්තංනාම නිබ්බත්තනකඔකාසෙ එකො වණ්ණො උපට්ඨාතීති වත්වා සබ්බෙසු ගතිනිමිත්තවාරෙසු ගභිනිමිත්තං වණ්ණායතනමෙව මනොද්වාර ගහිතමෙව පච්චුප්පන්නමෙවච දස්සිතං. තථාපි ඡදෙවලොකතො අත්තනො සන්තිකං ආගතෙ දිබ්බරථෙයෙව ගතිනිමිත්තං කත්වා චවන්තානං ¶ ධම්මිකඋපාසක දුට්ඨගාමණි අභයරාජාදීනං වසෙන තංපි කම්මනිමිත්තංවිය ඡබ්බිධංපි ඡද්වාරගහිතංපි පච්චුප්පන්නමතීතංපි සම්භවතීති අධිප්පායෙන තංකම්මනිමිත්තෙන නිබ්බිසෙසං කත්වා කාමාවචරපටිසන්ධියා.ල. උපලබ්භතීති වුත්තං. තථා චවන්තා හි දිබ්බවණ්ණොපි දෙවතානං ආනුභාවෙන චක්ඛුනා දිට්ඨොයෙව හොති. දිබ්බො රථසද්දොවා තූරියසද්දොවා වචනසද්දොවා සොතෙන සුතොයෙව. දිබ්බගන්ධොපි ඝානෙන ඝායිතොයෙව. නිරයතො උග්ගතෙන අග්ගිජාලෙන දය්හමානකායෙන චවන්තානං දෙවදත්ත නන්දයක්ඛ නන්දමාණ වකාදීනං ඛුරචක්කෙ ආසජ්ජමානානං මිත්තවින්දකාදීනඤ්ච වසෙන ඵොට්ඨබ්බංපි සම්භවතියෙව. රසධම්මාපි යථා සම්භවං යොජෙතබ්බාති. වුත්තඤ්ච සච්චසඞ්ඛෙපෙ –

පඤ්චද්වාරෙ සියා සන්ධි, විනා කම්මං ද්විගොචරෙති.

මහාටීකායංපි අයමත්ථො වුත්තොයෙව. යදා පන අන්තිම ජවනවීථිතො පුබ්බභාගෙ යථොපට්ඨිතං ගතිනිමිත්තං අන්තිමජවනස්ස ආරම්මණං හොති. තදා තං අතීතංපි හොතියෙවාති. අට්ඨකථායං පන සන්තතිවසෙන තස්ස පච්චුප්පන්නතාව වුත්තා. තථා වණ්ණාරම්මණභාවො මනොද්වාරෙන ගහිතභාවොච යෙභුය්යෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. ඉතරථා කම්මනිමිත්තංපි පච්චුප්පන්නභූතං පඤ්චද්වාරෙඑව අට්ඨකථායං දස්සිතන්ති තංපි මනොද්වාරගහිතං පච්චුප්පන්නභූතං පඤ්චාරම්මණංවා ධම්මාරම්මණංවා නසම්භවතීති වත්තබ්බං සියා. නච සක්කා තථා වත්තුං. කස්මා, චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තීතිආදිනා පට්ඨානෙ වුත්තස්ස ඡළාරම්මණ භූතස්ස පුරෙජාතපච්චයස්ස මනොද්වාරික මරණාසන්න ජවනානම්පි ඉච්ඡිතබ්බත්තා. තතොයෙවච තදනුබන්ධාය පටිසන්ධියාපි සම්භව තොති.

[168] විභාවනියං පන

තථා අවිචාරෙත්වා යංවුත්තං ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණෙසු ආපාතමාගතෙසු මනොද්වාරෙ ගතිනිමිත්තවසෙන පඤ්චද්වාරෙ කම්මනිමිත්තවසෙනා’’ති. තං න සුන්දරං.

[169] යඤ්ච තත්ථ

‘‘ඡද්වාරගහිතන්ති කම්මනිමිත්තං ඡද්වාරගහිතං ගතිනිමිත්තං ඡට්ඨද්වාරගහිතන්ති යථාසම්භවං යොජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තංපි න යුජ්ජති.

එවඤ්හි සති කම්මං විය ගතිනිමිත්තංපි ථෙරෙන භින්දිත්වා වුත්තං සියා. නච තං වුත්තනයෙන පඤ්චද්වාරගහිතං න සම්භවතීති.

[170] යඤ්ච තත්ථ

අට්ඨකථායං මූල ටීකාදීසුච යෙභුය්යවසෙන වුත්තං සාවසෙසපාඨං අවිචාරෙත්වා ‘‘අට්ඨකථායං පන ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාතමාගච්ඡතීති වුත්තත්තා තදාරම්මණායච පඤ්චද්වාරිකපටිසන්ධියා අදස්සිතත්තා මූලටීකාදීසුච කම්ම බලෙන උපට්ඨාපිතං වණ්ණායතනං සුපිනං පස්සන්තස්සවිය දිබ්බ චක්ඛුස්ස වියච මනොද්වාරෙයෙව ගොචරභාවං ගච්ඡතීති නියමෙත්වා වුත්තත්තා තෙසං වචනං නසම්පටිච්ඡන්ති ආචරියා’’ති වුත්තං. තත්ථපි අසම්පටිච්ඡන්තානං අඤ්ඤං කාරණං නත්ථි අඤ්ඤත්ර අවිචාරණායාති.

පච්චුප්පන්නමතීතන්ති එත්ථ යස්ස ජවනාවසානාය පඤ්චද්වාරිකවීථියා චවනං හොති. තස්ස පටිසන්ධියා ද්වින්නඤ්ච භවඞ්ගානං පච්චුප්පන්නා රම්මණතා උපලබ්භති. යස්ස තදාරම්මණාවසානාය, තස්ස පටිසන්ධියා එව. යස්ස පන ජවනාවසානාය පච්චුප්පන්නාරම්මණාය මනොද්වාරිකවීථියා චවනං හොති, තස්ස පටිසන්ධියා ඡන්නඤ්ච භවඞ්ගානං. යස්ස පන තදාරණාවසානාය, තස්ස පටිසන්ධියා චතුන්නඤ්ච භවඞ්ගානන්ති. එත්ථච ආරම්මණෙ බහුතරායුකෙ බලවන්තෙපි වත්ථුදුබ්බලභාවෙ සති කාමසත්තානංපි ජවනාවසානා වීථි හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. අට්ඨකථායං පන තදාරම්මණාවසානාය එව යොජිතත්තා මනොද්වාරෙ පටිසන්ධිතො පරං චතුන්නං භවඞ්ගානං පඤ්චද්වාරෙ පටිසන්ධියාඑව පච්චුප්පන්නාරම්මණතා වුත්තා. තදාරම්මණ පරියොසානායවා සුද්ධායවා ජවනවීථියාති වුත්තත්තා පන ඉධ ජවනාවසානාපි යොජිතාති වෙදිතබ්බා.

[171] විභාවනියං පන

එවං ¶ අවිචාරෙත්වා යං වුත්තං ‘‘මනොද්වාරෙ තාව පටිසන්ධියා චතුන්නං භවඞ්ගානඤ්ච පඤ්චද්වාරෙ පටිසන්ධියාඑව පච්චුප්පන්නාරම්මණතා ලබ්භතී’’තිආදි. තං අනුපපන්නං.

එත්ථච යස්මා පටිසන්ධිජනකස්සෙව කම්මස්ස ආරම්මණංවා උපකරණංවා කම්මනිමිත්තන්ති අධිප්පෙතං. පඤ්චද්වාරිකකම්මඤ්ච පටිසන්ධිජනකමෙව න හොති. තස්මා තදා පටිසන්ධිජනකං කම්මං පුරිමභාගෙඑව මනොද්වාරවසෙන සිද්ධං හොති. තස්සච ආරම්මණභූතමෙව උපකරණභූතමෙවවා එකන්තෙන කම්මනිමිත්තංනාම හොති. යං පන පඤ්චද්වාරිකස්ස අන්තිමජවනස්ස ආරම්මණං හොති. තං පුරිමෙන නිරුද්ධෙන ආරම්මණෙන වත්ථුතො අභින්නත්තාවා තස්සදිසත්තාවා කම්මනිමිත්තන්තෙව වුච්චතීති. තථා හි වුත්තං මූලටීකායං පඤ්චද්වාරෙ ආපාතං ආගච්ඡන්තං පච්චුප්පන්නං කම්මනිමිත්තං ආසන්නකතකම්මාරම්මණ සන්තතියං උප්පන්නං තංසදිසඤ්ච දට්ඨබ්බන්ති. තත්ථ යෙසු දෙය්යධම්මවත්ථූසු චෙතියාදීසුවා යෙහි සත්ථාදීහිවා පුබ්බෙ කම්මං සිද්ධං. තෙසං පච්චක්ඛෙ ධරමානතං සන්ධාය සන්තතියං උප්පන්නන්ති වුත්තං. තෙහි සදි සවත්ථූනං ධරමානතං සන්ධාය තංසදිසඤ්චාති වුත්තං. සදිසවත්ථූනිපි හි කම්මස්ස ලද්ධොකාසකාරණානි හොන්තියෙව. යථා තං ඉතො පරිත්තකෙන පාපකම්මෙන නිරයෙ උස්සදසාමන්තෙ නිබ්බත්තානං පුබ්බෙ පුඤ්ඤකරණකාලෙ ලද්ධනිමිත්තසදිසං නිරයග්ගිජාලානං සද්දං සුත්වාවා වණ්ණං දිස්වාවා පුඤ්ඤං සරිත්වා චවිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානං අග්ගිජාලානි වියාති.

[172] විභාවනියං පන

මූලටීකාපාඨං අවිචාරෙත්වා තංසදිසඤ්චාතිඑත්ථ නට්ඨචකාරං පාඨං දිස්වා ‘‘මනොද්වාරික ජවනානං ආරම්මණභූතෙන සහ සමානත්තා තදෙකසන්තතිපතිතං චුතිආසන්නජවනගහි තංපි පච්චුප්පන්නං වණ්ණාදිකං කම්මනිමිත්ත භාවෙන වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තං අනුපපන්නමෙව.

අපිච, ¶ අට්ඨකථායං අපරස්ස මරණසමයෙ ඤාතකා අයං තාත තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයති. චිත්තං පසාදෙහීති වත්වා පුප්ඵදාමධජපටාකාදිවසෙන රූපාරම්මණංවා ධම්මසවනතූරියපූජාදි වසෙන සද්දාරම්මණංවා ධූමවාසගන්ධාදිවසෙන ගන්ධාරම්මණංවා ඉදං තාව සායස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්මන්ති වත්වා මධුඵාණි තාදිවසෙන රසාරම්මණංවා ඉදං තාව ඵුසස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්මන්ති වත්වා චීනපට සොමාරපටාදිවසෙන ඵොට්ඨබ්බා රම්මණංවා පඤ්චද්වාරෙ උපසංහරන්තීති වුත්තං. තත්ථ රූපසද්දගන්ධාරම්මණානි සන්ධාය ටීකායං සන්තතියං උප්පන්නන්ති වුත්තං. රසඵොට්ඨබ්බා රම්මණානි සන්ධාය තංසදිසඤ්චාති වුත්තං. තානි හි පථමං සායිත ඵුසිතානි අඤ්ඤානි හොන්ති. පච්ඡා දින්නානි අඤ්ඤානීති එත්ථච එවං උපසංහටානි රූපාරම්මණාදීනි පථමං පඤ්චද්වාරෙන ගහෙත්වා අචවිත්වා පච්ඡා පුන අත්ථි දානි එවරූපානීති සුද්ධෙන මනොද්වාරෙන ගහෙත්වා චවන්තානං තානි මනොද්වාරගහිතානි පච්චුප්පන්නභූතානි කම්මනිමිත්තානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානීති. පථමතතීයාරුප්ප පටිසන්ධීනං පඤ්ඤත්ති භූතං දුතීයචතුත්ථාරුප්පපටිසන්ධීනං මහග්ගතභූතන්ති වුත්තං යථාරහන්ති. ආරුප්පෙසු උපරිභූමිනිබ්බත්තානං අරූපීනං හෙට්ඨිමජ්ඣානානි පටිපස්සම්භන්ති. න ච තෙ තානි පුන ආයූහන්තීති වුත්තං හෙට්ඨිමාරුප්ප වජ්ජිතාති. පමාදපක්ඛෙ පතිත්වා විස්සට්ඨජ්ඣානානං තතොයෙවච අප්පහීනෙහි ඔරම්භාවිය සංයොජනෙහි හෙට්ඨභාගං ආකඩ්ඪිත මානසානං කාමභවෙ උප්පජ්ජමානානං තෙසං ථපෙත්වා තිහෙතු කුක්කට්ඨභූතං උපචාරජ්ඣානචෙතනං අඤ්ඤං දුබ්බලකම්මං ඔකාසං නලභතීති වුත්තං තථා කාමතිහෙතුකාති. තථා හි අඞ්ගුත්තරට්ඨ කථායං-න හි තස්ස උපචාරජ්ඣානතො බලවතරංනාම කම්මං අත්ථීති වුත්තං. ටීකායඤ්ච න හි තස්ස.ල. අත්ථීති ඉමිනා තතො චවන්තානං උපචාරජ්ඣානමෙව පටිසන්ධිජනකං කම්මන්ති දීපෙතීති වුත්තන්ති. රූපාවචරපටිසන්ධි පන තෙසං නත්ථියෙව. එවඤ්ච කත්වා යමකෙඅරූපධාතුයා චුතස්ස අරූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්සාතිවා අරූප ධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්සාතිවා වුත්තං. න පන වුත්තං අරූපධාතුයා චුතස්ස රූපධාතුං උපපජ්ජන්තස්සාති. රූප ලොකතො ¶ චවන්තානං පන අඤ්ඤං දුබ්බලකම්මං ඔකාසං නලභතීති නවත්තබ්බං. එවංසන්තෙපි සුට්ඨු වික්ඛම්භිතනීවරණානං තෙසං අප්පනා පත්තජ්ඣානවිසෙසෙන සුපරිභාවිතචිත්තසන්තානත්තා ජච්චන්ධාදිවිපත්ති ජනකං ද්විහෙතුකොමකකම්මංපි ඔකාසං න ලභති. කුතො අපායගාමිකම්මන්ති වුත්තං අහෙතුක රහිතා සියුන්ති.

[173] විභාවනියං පන

‘‘උපචාරජ්ඣානා නුභාවෙනෙව දුහෙතුක තිහෙතුක පටිසන්ධියො සියු’’න්ති වුත්තං. තං විචාරෙතබ්බං.

යදි හි තං පටිසන්ධිදානං සන්ධාය වුත්තං සියා. දුහෙතුකපටි සන්ධි න යුජ්ජති. න හි සුට්ඨු වික්ඛම්භිතනීවරණානං අප්පනාවීථියං පවත්තං උපචාරජ්ඣානං තිහෙතුකොමකංනාම සම්භවතීති. අථ කම්මන්තරස්ස උපත්ථම්භනං සන්ධාය වුත්තං සියා. සයං බලවතරස්සපි සතො පටිසන්ධිං අදත්වා දුබ්බලස්ස කම්මන්තරස්ස උපත්ථම්භනෙ කාරණං නත්ථීති. යස්මා පන රූපබ්රහ්මානං උපචාරජ්ඣානතො අඤ්ඤානිපි කායවචීමනොකම්මකුසලානි උප්පජ්ජන්තියෙව තානියෙවච කානිචි තිහෙතුකොමකානිපි කානිචි ද්විහෙතුකුක්කට්ඨානිපි භවන්ති. ඔළාරිකානං පන නීවරණානං සුට්ඨු වික්ඛම්භිතත්තා සවිපත්තිකපටි සන්ධිජනකානි ද්විහෙතුකොමකානි තෙසං නුප්පජ්ජන්ති. අපරපරියාය භූතානිච තාදිසානි තෙසං ඔකාසං නලබ්භන්ති. නානාරම්මණෙසුච නෙසං ඡන්දොවා නිකන්තිවා පවත්තතියෙව. යෙන නානාකම්මානිපි විපච්චිතුං ඔකාසං ලභන්ති. යෙනච තෙ චක්ඛු සොතද්වාරෙහිපි තතො චවන්ති. තස්මා එත්ථ උපචාරජ්ඣානෙන කාරණං අවත්වා වුත්තනයෙනෙව තංකාරණං වත්තුං යුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කාමතිහෙතුම්හා චුතියා පරං සබ්බා වීසති පටිසන්ධියො සියුං. ඉතරා දුහෙතුකාහෙතුකචුතිතො පරං කාමෙස්වෙව භවෙසු දසපටිසන්ධියො සියුන්ති යොජනා. එවං පටිසන්ධික්ඛණෙ විසයප්පවත්තියා සහ වීථිමුත්තචිත්තානං පවත්තාකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි පවත්තිකාලෙ පරංපරභවෙසුච දස්සෙතුං ඉච්චෙවන්තිආදිමාහ. පටිසන්ධිනිරොධානන්තරතොති පටිසන්ධියා නිරොධස්ස භඞ්ගස්ස අනන්තරකාලතො. ¶ තමෙවචිත්තන්ති තස්සදිසෙ තබ්බොහාරො දට්ඨබ්බො. යථා තානියෙව ඔසධානීති. යාව චුතිචිත්තුප්පාදාති එත්ථ චුතිග්ගහණෙන තදාසන්න වීථිචිත්තානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. අසති වීථිචිත්තුප්පාදෙති අන්තරන්තරා වීථිචිත්තානං උප්පත්තියා අසති. භවස්සඅඞ්ගභාවෙනාති උපපත්තිභවස්ස අවිච්ඡෙද කාරණභාවෙන. තස්මිංති අවත්තමානෙ පච්ඡාජාතපච්චයරහිතානං රූපධම්මානං වස්සොදක රහිතානං තරුණසස්සානං විය මිලාත භාවපත්තියා උපපත්තිභවො ඔච්ඡිජ්ජතීති. චුතිචිත්තං හුත්වා නිරුජ්ඣති තමෙව චිත්තන්ති සම්බන්ධො. යථාක්කමං එව පරිවත්තන්තා පවත්තන්තීති යාව පරිනිබ්බානචුතියා යථාක්කමං පරිවත්තන්තා පවත්තන්තිඑව. න පන පරසමයෙ විය කදාචි කත්ථචි නිවත්තිං පාපුණන්තීති අත්ථො.

[174] විභාවනියං පන

‘‘යාව වට්ට මූල සමුච්ඡෙදා’’ති වුත්තං, වට්ටමූලසමුච්ඡෙදො වුච්චති අරහත්තමග්ගො. තතො පරංපි යාවඛන්ධපරිනිබ්බානා පවත්තන්තියෙව.

ඉහාති ඉමස්මිං භවෙ. ඉච්චයන්ති ඉති අයං. ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො. යථා ඉහ පටිසන්ධිච භවඞ්ගඤ්ච ආවජ්ජනාදි වීථියොච චුතිචාති අයං චිත්තසන්තති පවත්තති. තථා පුන භවන්තරෙපි සන්ධිභවඞ්ගාදිකා අයංචිත්තසන්තති පරිවත්තති පරිවත්තමානා පවත්තතීති අත්ථො. ඉදානි යස්ස විපස්සනා මග්ගඵලනිබ්බානස්ස අත්ථාය චිත්තචෙතසිකානං පභෙදපවත්තිසඞ්ගහා පට්ඨපියන්ති. තදත්ථං දස්සෙන්තො ගාථමාහ. තත්ථ පටිසඞ්ඛායාති පටිසඞ්ඛාන සඞ්ඛාතෙන විපස්සනා ඤාණෙන පුනප්පුනං ඤත්වා. එතන්ති යථාවුත්තං චිත්තචෙතසිකානං පභෙදපවත්තිවිධානං. අධුවන්ති අනිච්චං. අධිගන්ත්වාති අධිගමසඞ්ඛාතෙන චතුමග්ගඤ්ඤාණෙන පතිලභිත්වා සච්ඡිකත්වා. පදන්ති සඋපාදිසෙසං නිබ්බානං. බුධාති පණ්ඩිතා. සුට්ඨු අනුසය මත්තංපි අසෙසෙත්වා සෙසකිලෙසෙහි සද්ධිං උච්ඡින්නං යථා වුත්තෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු අධිසයිතං තණ්හාසිනෙහ සඞ්ඛාතං ¶ බන්ධනං එතෙහීති සුසමුච්ඡින්න සිනෙහ බන්ධනා. සමන්ති වූපසමන්ති වට්ටදුක්ඛසන්තාපා එතස්මින්ති සමො. අනුපාදිසෙසනිබ්බානං. එස්සන්තීති ගමිස්සන්ති. චිරායාති චිරකාලං. සුන්දරං අධිගමාවහං සීල ධුතඞ්ගසඞ්ඛාතං වතං එතෙසන්ති සුබ්බතා. සුපරිසුද්ධසීලසල්ලෙඛ වුත්තිනොති අත්ථො. චිරාය සුබ්බතා බුධා එතං අධුවං පටිසඞ්ඛාය අච්චුතං පදං අධිගන්ත්වා සුසමුච්ඡින්නසිනෙහබන්ධනා සමං එස්සන්තීති යොජනා.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය වීථිමුත්ත සඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.