📜

රූප සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

156. එවං ¶ චිත්තචෙතසිකෙ ද්වීහි පභෙදප්පවත්තීහි දස්සෙත්වා ඉදානි යථානුප්පත්තං රූපං දස්සෙන්තො ආදිගාථ මාහ. තත්ථ එතං පරිමාණං අස්සාති එත්තාවං. තෙන එත්තවතා. නිපාතපදංවා එතං. හි සද්දො පදපූරණෙ. පභෙදොච පවත්තිච පභෙදප්පවත්තියො. තාහි සහ යෙ වත්තන්ති තෙ සප්පභෙදප්පවත්තිකා. එත්තාවතා සප්පභෙදප්පවත්තිකා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා මයා විභත්තා. ඉදානි රූපං පවුච්චතීති යොජනා. සඞ්ඛෙපතො උද්දිසනං කථනං සමුද්දෙසො. සමුද්දිට්ඨස්ස රූපස්ස පුන විභජනං විභාගො. සමුට්ඨාති රූපං එතෙනාති සමුට්ඨානං. කම්මාදි. කලා වුච්චන්ති අවයවා. තා අප්පෙන්ති පවිසන්ති එත්ථාති කලාපො. පිණ්ඩීති අත්ථො. පවත්තික්කමතොති උප්පත්තික්කමතො. සලක්ඛණතො සසම්භාරතොච මහන්තානි හුත්වා භවන්ති පාතුභවන්තීති මහාභූතානි. තානි හි අත්තනො සභාවතොපි මහන්තානිඑව හුත්වා පාතුභවන්ති උපාදාරූපානි උපාදායාති.

[175] විභාවනියං පන මහාටීකායඤ්ච

‘‘සසම්භාරධාතුවසෙනාති’’ වුත්තං. තං අනුපපන්නං.

න හි සසම්භාරවත්ථුවසෙනෙව තෙසං අයං වොහාරො පවත්තොති සක්කා වත්තුං. නච සලක්ඛණතො මහත්තෙන විනා තෙසං සසම්භාරතො මහත්තංනාම සම්භවතීති. තස්මා යං තෙසං ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධසන්තානෙසු පථවිපබ්බතාදිවසෙන සමුද්දෙ මච්ඡකච්ඡපාදිවසෙන සසම්භාරතො මහත්තං. තංපි සලක්ඛණමහත්තමූලකමෙවාති දට්ඨබ්බං. මහාභූතාතිවා ලොකෙ විසංවාද කට්ඨෙන මායාකාරාවා ආවිසනගහණෙසු අචින්තෙය්යට්ඨානට්ඨෙන යක්ඛාදයොවා වඤ්චකට්ඨෙන යක්ඛිනියොවා වුච්චන්ති. තෙනෙවට්ඨෙන තෙහි සදිසත්තා ඉමානිපි මහාභූතාවියාති මහාභූතානි. උභයත්ථපිච ¶ මහන්තානි අභූතානි අබ්භුතානිවා එතෙසූති නිබ්බචනං යුජ්ජතියෙව.

[176] විභාවනියං පන

යක්ඛිනිං විසුං උපමාමත්තං කත්වා ‘‘මනාපවණ්ණසණ්ඨානා දීහිවා සත්තානං වඤ්චිකා යක්ඛිනීආදයො විය මනාප ඉත්ථිපුරිසරූපදස්සනාදිනා සත්තානං වඤ්චකත්තා මහන්තානි අභූතානි එතෙසූති මහාභූතාති’’ වුත්තං. තං අට්ඨකථා ය න සමෙති.

අට්ඨකථායඤ්හි මහාභූතසාමඤ්ඤතොති පදස්ස විත්ථාරෙ එව මායාකාරො යක්ඛො යක්ඛිනීති තයො මහාභූතා වුත්තාති. චතුන්නඤ්චමහාභූතානන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. උපාදායාති දළ්හං නිස්සාය. පවත්තන්ති පාඨසෙසො. උපාදාය රූපන්තිවා සමාසපදං දට්ඨබ්බං.

[177] විභාවනියං පන

‘‘උපාදාය පවත්තං රූපං උපාදාරූපන්ති’’ වුත්තං. තං ඉධ න යුජ්ජති.

න හි ඉමස්මිං පාඨෙ කත්ථචි යකාරවිරහො දිට්ඨො. තථා හි මූලටීකායං උපාදායති නිස්සයතීති උපාදායං. තමෙව රූපන්තිපි වුත්තං. පථයතීති පථවී. සහජාතරූපානං පතිට්ඨාන භාවෙන පක්ඛායති උපට්ඨාතීති අත්ථො. පුථු මහන්තී හුත්වා ජායතීතිපි පථවී. පකාරෙන ථවීයති සබ්බෙසං රූපසම්භාරානං අධිට්ඨානත්තා. අයං තෙසං අධිට්ඨානා පතිට්ඨානා වත්ථුභූතා භූමි භූතාතිආදිනා නානාප්පකාරෙන ගුණපදෙන අභිත්ථවීයතීති පථවී. සාඑව නිසත්තනිජීවට්ඨෙන ධාතූති පථවීධාතු. ආපෙති සහජාතරූපානි බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති, අප්පායති වා තානි සුට්ඨු බ්රූහෙති වඩ්ඪෙතීති ආපො. තානිවා අවිප්පකිණ්ණානි කත්වා භුසො පාති රක්ඛති, පිවතිවා විවන්තො විය තානි සඞ්ගණ්හති සම්පිණ්ඩෙතීති ආපො. සොයෙව ධාතූති ආපොධාතු. තෙ ජති තික්ඛභාවෙන සමුජ්ජලන්තො විය සහජාතධම්මානං මජ්ඣෙ පකාසති, ¶ තෙජෙතිවා නිසෙති සහජාතධම්මෙ තික්ඛථාම බලෙ කරොති, පරිපාචෙතිවා උස්මාපෙතීති තෙජො, සො එව ධාතූති තෙජොධාතු. වායති සමීරෙති දෙසන්තරුප්පත්ති හෙතුභාවෙන භූතසඞ්ඝාටං දෙසන්තරං ගමෙතීති වායො. වායති වා සහජාතධම්මෙ අපතමානෙ කත්වා වහතීති වායො. සොඑව ධාතූති වායොධාතු. තත්ථ කක්ඛළලක්ඛණා පථවී. ආබන්ධනලක්ඛණො ආපො. උණ්හත්තලක්ඛණො තෙජො. විත්ථම්භනලක්ඛණො වායො. එත්ථ සියා, කස්මා පථවී කක්ඛළලක්ඛණාති වුත්තා. නනු සා මුදුභූතාපි හොතීති. සච්චං, මුදුභූතාපි පන සා සෙසභූතත්තයං උපාදාය කක්ඛළා ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. අඤ්ඤමඤ්ඤං උපාදායෙව පන අයංමුදු අයං කක්ඛළාති භවති. තෙනෙව මුදුකක්ඛළානං දීඝරස්සානං විය අනවට්ඨානතා හොති. මුදුභූතාපි හි තතො මුදුතරං පත්වා කක්ඛළානාම ජාතා. කක්ඛළාපි කක්ඛළතරං පත්වා මුදුභූතානාම ජාතාති. ආබන්ධනලක්ඛණො ආපොති වුත්තො. සොච පකතිඋදකෙ අධිමත්තොති පකතිඋදකං බද්ධං ඝනීභූතමෙව සියාති චෙ. න. ආබන්ධිතබ්බාය පථවියා තත්ථ පරිදුබ්බලත්තාති, යත්ථ පන පථවී බලවතී හොති තත්ථෙව සො බද්ධතරං ආබන්ධතීති. උණ්හත්ත ලක්ඛණො තෙජොති වුත්තො. එවඤ්චසති සීතභාවො තෙජොයෙව න සියාති චෙ. න. උසති දහති පරිපාචෙති පරිණ තභාවං ගමෙතීති උණ්හොනාම. සීතභාවොච දහති පරිපාචෙති තබ්භාවං ගමෙතියෙවාති. වුත්තඤ්ච මූලටීකායං තෙජොඑව හි සීතං. හිමපාතසමයාදීසු සීතස්ස පරිපාචකතාදස්සන තොති. විත්ථම්භන ලක්ඛණො වායොති වුත්තො. සො පන ඝන ථද්ධෙසු සිලාථම්භාදීසු නලබ්භතීති චෙ. න. තත්ථ හි පථවී අත්තනා සහජාතවායුවිත්ථම්භනං ලභිත්වා ථාමප්පත්තා ථිරතරප්පත්තාච හුත්වා වහතීති. චක්ඛතීති චක්ඛු. සමවිසමං ආචික්ඛති සමවිසමජානනස්ස තම්මූලකත්තා. රූපංවා අස්සාදෙති ආපාතං ආගතාගතස්ස රූපස්ස අනිරාකරණතො. තංවා විභාවෙතීති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. සුණන්ති සුය්යන්තිවා එතෙ නාති ¶ සොතං. ඝායතීති ඝානං. ඝායන්ති ඝායියන්තිවා එතෙනාති ඝානං. ජීවිතනිමිත්තං රසො ජීවිතන්ති වුච්චති. තස්මිං නින්නතාය තං අව්හායතීති ජිව්හා. අථවා. ජීවිතං වහති එතායවා තං වහන්ති පවත්තෙන්ති ජීවිතවුත්තිසම්පාදනත්තාති ජිව්හා. ජීතිවා ජයො පරාජයොවා වුච්චති. තදුභයං වහති වහන්තිවා එතායාති ජිව්හා. සසම්භාරජිව්හා. යථාහ –

පුරිසස්ස හි ජාතස්ස, කුදාරී ජායතෙ මුඛෙ;

යාය ඡින්දති අත්තානං, නරො දුබ්භාසිතං භණන්ති.

ඉධ පන තං සහචරිතත්තා ජිව්හාති පසාදරූපමො වුච්චති. කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං පාපධම්මානඤ්ච ආයො උප්පත්තිට්ඨානන්ති කායො. සසම්භාරකායො. ඉධ පන තං සහචරිතො පසාද කායොඑව අධිප්පෙතො. පසීදන්තීති පසාදා. පසීදන්ති වා එත්ථ චන්දමණ්ඩලාදීනි ආරම්මණනිමිත්තානි තත්ථ සංසීදමානානි විය සරූපතො සන්දිස්සන්තීති පසාදා, සුපරිසුද්ධආදාසමණ්ඩසදිසා කම්මජමණ්ඩා. ඉමෙ පන පඤ්ච දට්ඨුකාමතාදි නිදාන කම්මසමුට්ඨාන භූතපසාද ලක්ඛණා රූපාදි අභිඝාතාරහ භූතපසාදලක්ඛණා වා චක්ඛුපසාදාදයො දට්ඨබ්බා. තත්ථ චක්ඛු තාව සෙතමණ්ඩල පරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ ඌකාසිරපමාණෙ අතිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්ති පදෙසභූතෙ දිට්ඨමණ්ඩලෙ තෙලමිව සත්තපිචුපටලානි සත්තඅක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති. සොතං සොතබිලබ්භන්තරෙ අඞ්ගුලිවෙඨනාකාරං උපචිතතනුතම්බලොමං පදෙසං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති. ඝානං නාසිකබ්භන්තරෙ අජපදසණ්ඨානං පදෙසං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති. ජිව්හා සසම්භාර ජිව්හාමජ්ඣෙ උප්පල දලග්ග සණ්ඨානං පදෙසං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති. කායො පන මහන්ති යා කප්පාස පටලවට්ටියං ආසිත්තතෙලංවිය ථපෙත්වා පාචක තෙජස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං කෙසග්ග ලොමග්ග නඛග්ග සුක්ඛචම්මානිච අවසෙසං සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨතීති. තෙ පන පඤ්ච යථාරහං පඤ්චද්වාරිකචිත්තානං වත්ථුද්වාරභාවං සාධෙන්ති. තෙසුච එකෙකස්ස චතස්සො චතස්සො ධාතුයො සන්ධාරණආබන්ධන පරිපාචන සමුදීරණ කිච්චෙහි උපකාරං කරොන්ති. යථාඛත්ති යකුමාරස්ස ¶ චතස්සො ධාතියො ධාරණ නහාපන මණ්ඩන බීජන කිච්චෙහීති. උතුචිත්තාහාරාච නං උපත්ථම්භෙන්ති. යථා තං ඛත්තියකුමාරං පිතු ජෙට්ඨභාතු ජෙට්ඨභගිනියොවිය. ආයුච නං සුට්ඨු අනුපාලෙති. යථා තං ඛත්තියකුමාරං දිසාපාමොක්ඛො රාජසම්මතො මහාභිසක්කොවිය. වණ්ණාදයොච නං පරිවාරෙන්ති. යථා තං ඛත්තියකුමාරං සහජාතා අමච්චපුත්තා වියාති. යස්මා පන සත්තානං චිත්තං නාම විචිත්තං හොති. චිත්තවිචිත්තතාය සඤ්ඤාවිචිත්තා. සඤ්ඤාවිචිත්තතාය තණ්හාවිචිත්තා. තණ්හාවිචිත්ත තාය කම්මානි විචිත්තානි. කම්මවිචිත්තතාය කම්මසමුට්ඨානානි භූතානි විචිත්තානි. භූතවිචිත්තතාය ඉමෙ පසාදා විචිත්තා. අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා හොන්ති. තෙහි පසාදමණ්ඩභූතාපි සමානා කෙචි රූපස්සෙව අභිඝාතාරහා හොන්ති, න සද්දාදීනං. කෙචි සද්දාදීනං එව, න රූපස්සාති. තස්මා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අඤ්ඤරූපෙහිච ලක්ඛණතො අසංමිස්සතා වෙදිතබ්බාති.

රූපයතීති රූපං. වණ්ණවිසෙසං ආපජ්ජිත්වා හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙති. පකතියාපි වා යංකිඤ්චිදබ්බං සමවිසමංවා පකාසෙ තීති අත්ථො. සප්පති සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං ගච්ඡතීති සද්දො. සද්දයතීති සද්දො. තං තං අත්ථංවා අත්තනො වත්ථුංවා ආචික්ඛතීති අත්ථො. සදතිවා තං තං දිසංවා දෙසංවා ඛණෙන විස්සරති විප්ඵරතීති සද්දො. ගන්ධයතීති ගන්ධො. අත්තනො වත්ථුංසූචෙතීති අත්ථො. ගච්ඡතීති ගො. වාතො. තෙන ධාරීයතීති ගන්ධො. රසීයති අස්සාදීයතීති රසො. රසන්තිවා තං අස්සාදෙන්තීති රසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. ඵුසනඤ්චෙත්ථ පසාදෙන සහ ඝට්ටනං කලාපන්තරභූතෙහි සද්ධිං පටිහනනඤ්ච වෙදිතබ්බං. තදුභයංපි ආපො ධාතුයා නත්ථීති වුත්තං ආපොධාතුවිවජ්ජිතන්ති. කස්මා පන තං තස්සා නත්ථි. නනු සීතතාවා ද්රවතාවා ඵුසිත්වා ගය්හතීති. වුච්චතෙ, සීතතා හි තෙජොයෙව, න ආපො. යදි හි සා ආපොයෙව සියා. පක්කුමිතෙ සන්තත්තෙ ලොහරසෙපිස්ස සීතතා ලබ්භමානා සියා. සො හි රසො ආපාධිකො හොතීති. එවං පන නලබ්භති. තස්මා සා තෙජොයෙව, න ආපොති. ¶ අපිච, සීතුණ්හානං එකස්මිං කලාපෙ සහ අප්පවත්තනතො ඔරපාරානං විය තෙසං අනවට්ඨානතොච විඤ්ඤායති. න හි සීතකලාපෙ උණ්හං, උණ්හකලාපෙවා සීතං සහ පවත්තති. යස්මිංච වත්ථුම්හි පුබ්බෙ සීතසඤ්ඤා සණ්ඨාති. පච්ඡා තතො සීතතරෙ ආගතෙ තස්මිංයෙව පුන උණ්හසඤ්ඤා සණ්ඨාති. පුබ්බෙ උණ්හසඤ්ඤායංපි එසෙව නයො. තථා උණ්හෙ මන්දෙ සීතසඤ්ඤා සණ්ඨාති. සීතෙ මන්දෙ උණ්හසඤ්ඤාති.

අථ පන ද්රවභාවභූතො ආපො ඵුසිත්වා ගය්හති. අයො පිණ්ඩාදීසු ආබන්ධනභූතොපි ඵුසිත්වාව ගය්හෙය්ය. එවඤ්ච සති යථා තෙසු ඉතරානි තීණි භූතානි විනා ඉතරීතරෙන විසුං විසුං කායික සුඛදුක්ඛානං ආරම්මණභූතානි හොන්ති. තථා සොපි විනා ඉතරෙහි විසුං කායිකසුඛදුක්ඛානං ආරම්මණභූතොඑව සියා. න පන හොති. යඤ්හි තානි අයොපිණ්ඩාදීනි ඵුසන්තානං කායිකං සුඛංවා දුක්ඛංවා උප්පජ්ජති, තං සණ්හථද්ධතා වසෙනවා උප්පජ්ජති. සීතුණ්හතාවසෙනවා අබ්භන්තරථම්භනස්ස මන්දගාළ්හතාවසෙනවා. නො අඤ්ඤථාති. තස්මා පුරිමභාගෙ තීණි භූතානි ඵුසිත්වාවා වණ්ණං දිස්වාවා පච්ඡා භාගෙ සුද්ධෙන මනො විඤ්ඤාණසන්තානෙන දීඝරස්සාදිසණ්ඨානංවා රත්තියං අලාතචක්කං වා තංතංඡිද්දවිවරංවා ජානන්තා විය පථමං ද්රවතාසහිතානි විලීනානි මුදූනි තීණි භූතානි පථවිං එව වා ඵුසිත්වා පච්ඡා සුද්ධෙන මනො විඤ්ඤාණසන්තානෙන විසුං ද්රවභාවං අද්දතින්තභාවං ජානන්ති. එවං සන්තෙපි තං ඵුසිත්වා ජානන්තා ඉච්චෙව මඤ්ඤන්ති අවිසෙසවිදුනොති. ගුන්නං අභිණ්හං චරණට්ඨානං ගොචරො. ගොචරසදිසත්තා ඉධ ගොචරො. ගොතිවා ඉධ චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි වුච්චන්ති. තානි විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතානි හුත්වා එතෙසු චරන්ති. එතානිවාතෙසු චරන්ති පවත්තන්ති ඝට්ටෙන්තීති ගොචරා. තෙයෙව ඉධ එකත්තං උපනෙත්වා ගොචරරූපන්ති වුත්තං. ඉමානිපන පඤ්ච යථාක්කමං චක්ඛාදීසු පටිහනන ලක්ඛණානි රූපාදීනීති වෙදිතබ්බානි.

ඉත්ථී වුච්චති අවිසදාකාරසණ්ඨිතං ඛන්ධපඤ්චකං. යස්ස පන ධම්මස්ස ආනුභාවෙන තං තථා සණ්ඨාති පවත්තති. සො ඉත්ථි යා ¶ භාවොති ඉත්ථත්තං. පුරිසො වුච්චති විසදාකාරසණ්ඨිතං ඛන්ධපඤ්චකං. සෙසං වුත්තනයමෙව. තත්ථ ඉත්ථිලිඞ්ග ඉත්ථිනිමිත්ත ඉත්ථි කුත්ත ඉත්ථාකප්පානං හෙතුභාව ලක්ඛණං ඉත්ථත්තං. පුරිසලිඞ්ග පුරිසනිමිත්ත පුරිසකුත්ත පුරිසාකප්පානං හෙතුභාව ලක්ඛණං පුරිසත්තං. තත්ථ ලිඞ්ගන්ති පධානඞ්ගභූතං මහාසණ්ඨානං. නිමිත්තන්ති පච්චඞ්ගභූතං ඛුද්දකසණ්ඨානං. කුත්තන්ති කීළාලිලාදි ක්රියාවිසෙසො. ආකප්පොති ගමනාදිකො ආකාරවිකාරො. සබ්බෙපෙතෙ ඛන්ධපඤ්චකස්ස පවත්තිවිසෙසාඑව. යෙ සද්දසත්ථෙසු ලිඞ්ගන්ති වුච්චන්ති. යෙසඤ්ච වසෙන අයං ඉත්ථීඑව, න පුරිසො. අයං පුරිසොඑව, න ඉත්ථීති සඤ්ජානන්ති. යස්මා පනෙත්ථ සණ්ඨානාදීනං අවිසදාදිභාවොඑව අත්ථතො ඉත්ථිපුරිසතා හොති. තදුභයමුත්තභාවොච නපුංසකතා. සොච අක්ඛරපද සඞ්ඛාතෙසු වචනෙසු ච වචනත්ථෙසුච යථාරහං සන්දිස්සතියෙව. තස්මා ඉන්ද්රියරහිතෙසුපි පදෙසුච රුක්ඛාදීසු පදත්ථෙසුච පරියායෙන ඉත්ථිපුමනපුංසකතාසිද්ධි වෙදිතබ්බාති.

[178] යං පන විභාවනියං

‘‘ඉත්ථීනං අඞ්ගජාතං ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි කත්ථචි පාළියං අට්ඨකථාසුච නිමිත්තසද්දොවිය ලිඞ්ගසද්දො අඞ්ගජාතෙ පාකටො දිට්ඨොති.

[179] යඤ්ච තත්ථ

‘‘ඉත්ථිසණ්ඨානං ඉත්ථාකප්පො’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

න හි ලිඞ්ගසද්දො විය ආකප්පසද්දො සණ්ඨානෙ පාකටො දිට්ඨොති. සෙසංපන තත්ථ වුත්තං යංකිඤ්චි අට්ඨකථාය අසමෙන්තංපි තෙන පරියායෙන යුජ්ජතියෙව. භවන්ති පවත්තන්ති තංසහිතෙ ඛන්ධසන්තානෙ එසා ඉත්ථී, එසො පුරිසොති එවං පවත්තා සද්ද බුද්ධියො එතෙනාති භාවො භවන්තිවා පාතුභවන්ති තංසහිතෙ ඛන්ධසන්තානෙ ලිඞ්ගාදීනි එතස්මිං සතීති භාවො. සො එව රූපන්ති භාවරූපං. හදන්ති සත්තා තංතංඅත්ථංවා අනත්ථංවා පූරෙන්ති එතෙනාති හදයං. හදන්තිවා සත්තා ඉතො නානාවිකක්කෙ ඔසජන්ති ¶ මුඤ්චන්තීති හදයං. හරන්තිවා පරිහරන්ති තං සත්තා ජීවිතංවිය දයන්ති රක්ඛන්තිචාති හදයං. වසන්ති නිවසන්ති චිත්තචෙත සිකාධම්මා එත්ථාති වත්ථු. හදයඤ්ච තං වත්ථුචාති හදයවත්ථු. ධාතුද්වයනිස්සයලක්ඛණං වත්ථුරූපං. තං පන හදයකොසබ්භන්තරෙ අඩ්ඪපසතමත්තං ලොහිතං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බං. ධම්මසඞ්ගණියං පන දෙසනාභෙදරක්ඛනත්ථං අවත්වා පට්ඨානෙඑව තං වුත්තං. යථාහ-වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. වත්ථු අකුසලානං ඛන්ධානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයොතිආදි. එත්ථච ඡහි වත්ථූහි අඤ්ඤං වත්ථුනාම නත්ථි. තෙසුච පුරිමානි පඤ්ච කුසලාදීනං නිස්සයාඑව න හොන්ති. තස්මා තෙසං නිස්සයභාවෙන තත්ථ වුත්තං වත්ථුනාම විසුං එකං වත්ථුරූපමෙවාති සිද්ධන්ති.

[180] විභාවනියං පන

යං රූපං නිස්සායාති පාඨස්ස උද්ධටත්තා රූපසාමඤ්ඤපසඞ්ගො හොතීති තං විසොධෙතුං යුත්තිනාම වුත්තා. පට්ඨානෙ පන බහූසු අනඤ්ඤසාධාරණෙසු ඨානෙසු වත්ථුනාමෙන විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා සොපසඞ්ගො නත්ථියෙවාති දට්ඨබ්බං.

ජීවන්ති සහජාතධම්මා යෙනාති ජීවිතං. තෙසං ජීවනෙ ආධිපච්චයොගෙන තෙසු ඉන්දං ඉස්සරං අත්තානං කරොතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතඤ්ච තං ඉන්ද්රියඤ්චාති ජීවිතින්ද්රියං. සහජාතා නුපාලන ලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං. යථා හි බීජනිබ්බත්තානි උප්පලාදීනි බීජෙවිනට්ඨෙපි උදකානුපාලිතානි චිරංපි කාලං ජීවන්ති. එවමෙවං නිරුද්ධ කම්මනිබ්බත්තානි කම්මජරූපානි කම්මෙ අසන්තෙපි ජීවිතානුපාලිතානි සන්තතිවසෙන වස්සසතංපි වස්සසහස්සංපි කප්පංපි සොළසකප්පසහස්සානිපි ජීවන්තියෙව, තථා හි ජීවිතරහිතානි ඉතරරූපානි ජීවන්තානිනාම නහොන්ති. තානි හි යෙන එකෙන චිත්තෙනවා උතුනාවා ආහාරෙනවා ජායන්ති. තස්මිං නිරුද්ධෙ නිරුජ්ඣන්ති, පරං මුහුත්තමත්තංපි සන්තානං ඝටෙතුං නසක්කොන්ති. තෙසු හි චිත්තජරූපානං සන්තතිපච්චුප්පන්නං එකවීථි එකජවනවාර එකසමාපත්තිවාරෙන පරිච්ඡින්නං හොති. උතුජාහාරජානඤ්ච සභාගෙක උතුආහාර වසෙන ¶ පරිච්ඡින්නං හොති. කම්මජරූපානං පන විසුං සන්තතිපච්චුප්පන්නංනාම නත්ථි. තෙසං එකභවපරිච්ඡින්නං අද්ධාපච්චුප්පන්නමෙව හොතීති. යදි එවං අරූපධම්මානං කථන්ති. තෙහි ජීවිතයොගෙන ජීවන්තාඑව හොන්ති. එවංසන්තෙපි තෙසං සන්තතිපච්චුප්පන්නං දිස්සතීති. වුච්චතෙ, අරූපධම්මෙසු විපාකානි තාව කම්මජරූපසදිසානි. තානිපි හි අසති වීථිචිත්තුප්පාදෙ යාවජීවංපි එකසන්තතිවසෙන පවත්තිස්සන්තියෙව. ඉතරානි පන යස්ස ආරම්මණස්ස ආපාතාගතත්තා උප්පජ්ජන්ති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදභාවෙපි තදාරම්මණා බහූ චිත්තසන්තතියො ජීවිතස්සඅද්ධානඵරණානුභාවෙන පවත්තන්තියෙව. අපිච, යාවඛන්ධපරිනිබ්බානා අනන්තරපච්චයුපනිබන්ධෙන අබ්බොච්ඡින්නං පවත්තමානාය චිත්තසන්තතියාවසෙනපි අයමත්ථො වත්තබ්බො. තෙනෙව හි කිලෙසසීසං අවිජ්ජා. පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියන්ති වුත්තං.

[181] විභාවනියං පන

ආහාරජාදීනං ආහාරාදියෙව උප්පත්තියාපි ඨිතියාපි කාරණං හොති. කස්මා, තඞ්ඛණෙ ධරමානත්තා. කම්ම ජානං පන කම්මං උප්පත්තියාඑව කාරණං, න ඨිතියා. කස්මා, තඞ්ඛණාභාවතො. ජීවිතෙන පන අනුපාලිතත්තා එව තෙසං ඛණට්ඨිති සිද්ධාති ඉමිනා ධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘යථාසකං ඛණමත්තට්ඨායීනංපි හි සහජාතානං පවත්තිහෙතුභාවෙන අනුපාලකං. න හි තෙසං කම්මංයෙව ඨිතිකාරණං හොති. ආහාරජාදීනං ආහාරාදි විය කම්මස්ස තඞ්ඛණාභාව තොති’’. තං න යුත්තං.

ධම්මානඤ්හි ඛණට්ඨිතිනාම එකකලාපගතසහජාතපච්චයා යත්තාඑව හොති. න නානාකලාපගතජනකපච්චයායත්තා. ඉතරථා උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භමානානං උපචයසන්තතීනං විය ඨිතික්ඛණෙ ලබ්භමානාය ජරතායපි කුතොචිසමුට්ඨානතා පාළියං වුත්තා සියාති. අපිච, ඛණට්ඨිතිනාම සභාවසිද්ධාඑව. න හි උප්පන්නා ධම්මා පච්චයවෙකල්ලෙන අත්තනො ඛණෙසු පරිපුණ්ණං අට්ඨත්වා අන්තරාව භිජ්ජන්තීති අත්ථි. නච පච්චයාධිමත්තෙන අතිරෙ කතරං ¶ තිට්ඨන්තීති අත්ථි. තස්මා ඛණට්ඨිතියං උපත්ථම්භයමානාපි ආහාරාදයො අනුපාලයමානඤ්ච ජීවිතං පච්ඡා බලවරූපසන්තති පවත්තිඅත්ථායඑව උපත්ථම්භෙන්ති පාලෙතිච. න ඛණට්ඨිතිපවත්තියාති. එත්තාවතා සබ්බෙසංපි ඛණට්ඨිතිනාම ධරමානජනකායත්තා වා ජීවිතායත්තාවා නහොතීති සිද්ධං හොති. යදි පන තං සන්තතිපවත්තිමෙව සන්ධාය වුත්තං සියා, එවංසති යුජ්ජෙය්යාති. අට්ඨ කථායංපි සන්තෙපිච අනුපාලන ලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව තං තෙධම්මෙ පාලෙතීතිආදිවචනෙ යථාසන්තතිට්ඨිති ලබ්භති. තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බාති. ඉදං පන පාචකග්ගිනා සහ සකලං උපාදින්නකසරීරං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨතීති. කබළං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරීයති අජ්ඣොහරීයතීති ආහාරො. කබළීකාරොච සො ආහාරොචාති කබළීකාරාහාරො. කබළීකාරො ආහාරොතිපි පාඨො. ඉදඤ්ච සවත්ථුක වචනං දට්ඨබ්බං. අථවා, කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං අත්තභාවං භුසො හරති අද්ධානං පවත්තෙතීති ආහාරො. ඛජ්ජ භොජ්ජාදිකෙ කබළීකාරෙ ආහාරො තන්නිස්සිතත්තා තප්පරියා පන්නත්තාචාති කබළීකාරාහාරො. ඉමස්මිංඅත්ථෙ සති නිබ්බත්තිත ඔජා එව ලබ්භති. අත්ථතො පන අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො රසස්ස සාරභූතො උපත්ථම්භබලකාරො භූතනිස්සිතො පරමසිනිද්ධසි නෙහො ඉධ ආහාරරූපංනාම. තත්ථ අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො රසස්සාති අජ්ඣොහරිත්වා ආමාසයෙ පතිට්ඨිතානි ආහාරවත්ථූනි පාචකතෙජෙන විවෙචිතානි රසාදිභාවෙන පඤ්චධා විභාගං ගච්ඡන්ති. තත්ථ පණීත සිනිද්ධ ලහුක සිනෙහ කොට්ඨාසො රසොනාම. යෙ ලොකෙ රසධාතූති වුච්චති. සො පාචක තෙජබලෙන තතො උත්තරිත්වා රසහරණිධමනිජාලානුසාරෙන හෙට්ඨාච උද්ධඤ්ච සකලසරීරෙ අඞ්ගමඞ්ගානි අනුසරන්තො අනුඵරන්තො අඞ්ගමඞ්ගානුසාරීති වුච්චති. තස්ස සාරභූතො උපත්ථම්භං බලං කරොතීති උපත්ථම්භබලකාරො. සො හි ආමාසයෙ පතිට්ඨිත මත්තොව සකලසරීරෙ භූතෙසු උපත්ථම්භකබලං ජනෙතීති.

[182] විභාවනියං පන

‘‘අඞ්ගමඞ්ගා නසාරි රසහර සඞ්ඛාතාති’’ පාඨො. සො දුප්පාඨො.

තං පන සෙන්ද්රියකායොපත්ථම්භනලක්ඛණං ආහාරරූපං. ඔජාලක්ඛණං වා. තත්ථ උදයති පසවතීති ඔජා. අවසද්දොවා රක්ඛණෙ. රක්ඛණඤ්චෙත්ථ උපත්ථම්භනමෙව. අවති ජනෙතිචාති ඔජා. කිං අවති. අත්තනො නිස්සයවත්ථුං. කිංච ජනෙති. ආහාරසමුට්ඨානරූපං. උදයානන්තරං රූපං ජනෙතීති ඔජාතිපි වදන්ති. අඤ්ඤාපදෙසරහිතෙන කක්ඛළත්තාදිනා අත්තනො භාවෙන සිද්ධං රූපං සභාවරූපං. උප්පාදාදිනා අනිච්චතාදිනාච සඞ්ඛහලක්ඛණෙන සහිතං රූපං සලක්ඛණරූපං. උජුකතොව කම්මාදීහි පච්චයෙහි නිප්ඵාදිතං රූපං නිප්ඵන්නරූපං. රුප්පනලක්ඛණසම්පන්නං නිප්පරියායරූපං රූපරූපං. යථා දුක්ඛදුක්ඛං අජ්ඣත්තඅජ්ඣත්තන්ති. සඞ්ඛතලක්ඛණයුත්ත තාය අනිච්චතාදිකං ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා සම්මසනාරහං රූපං සම්මසනරූපං. තෙ තෙ දබ්බසම්භාරාවා රූපකලාපාවා විසුංවිසුං භුසො කාසන්ති පකාසන්ති එතෙනාති ආකාසො. නිසත්ත නිජීවට්ඨෙන ධාතු. ආකාසසඞ්ඛාතා ධාතූති ආකාසධාතු. පරිතො සමන්තතො ඡින්දති කලාපන්තරභූතානි කලාපන්තර භූතෙහි සද්ධිං අසංමිස්සං එකත්තං අනුපගමනං කරොතීති පරිච්ඡෙදො. තෙහිවා පරිච්ඡින්දීයති අත්තනොවා පරෙසංවා අකත්වාමජ්ඣෙ විසුං ථපීයති. තෙසංවා ඡිද්දවිවරමත්තභූතො. න විසුං එකො උප්පාදසහිතො සභාවධම්මො. නාපි කස්සචි රූපකලාපස්ස පක්ඛභූතොති පරිච්ඡෙදො. විකාරලක්ඛණරූපානි හි අසභාවධම්මභූතානිපි තංතං රූපකලාපෙසු සන්දිස්සමානතා තංතංරූපකලාපපක්ඛිකානිඑව හොන්ති. අයං පන තෙහි රූප කලාපෙහි සබ්බසො විමුත්තභාවෙන බහිභූතත්තා කස්සචි රූප කලාපස්ස පක්ඛභූතො න හොතීති. අසභාවධම්මත්තාච පන කෙනචි රූපෙන ඵුසන පරියායොපි තස්ස සබ්බසො නත්ථීති කත්වා සො අසංඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති පාළියං වුත්තො. අට්ඨකථායං පන ඝනපිණ්ඩවත්ථූසු පටිඝඵොට්ඨබ්බසභාවානං නානා කලාපගතභූතානං ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤසංඵුට්ඨතා අත්ථීති කත්වා අසංඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති එතෙහි අසංඵුට්ඨං අජටාකාසං කංථිතන්ති වුත්තං. ටීකායං පන අයං නිද්දෙසො අජටාකාසනිද්දෙසො නහොති, පරිච්ඡෙදරූපනිද්දෙසොයෙව. සොච ඝනපිණ්ඩ වත්ථූසුඑව වෙදිතබ්බො. තෙසුච භූතානං අසංඵුට්ඨතානාම නත්ථි. තස්මා භූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤඅබ්යාපිතා එකත්තං අනුපගතතාඑව. තත්ථ අසංඵුට්ඨතානාම යුත්තා සියාති අධිප්පායෙන අබ්යාපිකතා හි අසංඵුට්ඨතාති වුත්තං. අත්ථතො පන නානාකලාපගතානං භූතානං පරියන්තතා සඞ්ඛාතො අන්තරාළධම්මො. රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණං පරිච්ඡෙදරූපං. යා පන චලමානෙන කායඞ්ගෙන අත්තානඤ්ච අත්තසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අධිප්පායඤ්ච පච්චක්ඛෙ ඨිතෙ ජනෙ විඤ්ඤාපෙති පාකටං කත්වා දස්සෙති. සයඤ්ච තෙන කායඞ්ගෙන තෙහි ජනෙහි විඤ්ඤායති. සා කායවිඤ්ඤත්තිනාම. යා උච්චාරීයමානෙන වාචඞ්ගෙන සද්දෙන අත්තානඤ්ච අත්තසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අධිප්පායඤ්ච සොතපථෙ ඨිතෙ ජනෙ විඤ්ඤාපෙති. සයඤ්ච තෙනවාචඞ්ගෙන තෙහි ජනෙහි විඤ්ඤායති. සා වචීවිඤ්ඤත්තිනාම. අථවා, විඤ්ඤාපෙන්ති ජනා විඤ්ඤායන්තිවා ජනෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස චිත්තානි එතායාති විඤ්ඤත්ති. සසම්භාරෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගභූතෙ කායෙ පවත්තා විඤ්ඤත්ති කායවිඤ්ඤත්ති. චොපන කායසඞ්ඛාතො කායො එවවා විඤ්ඤත්ති කායවිඤ්ඤත්ති. චිත්තජසද්දසඞ්ඛාතාය වාචාය පවත්තා විඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති. චොපනවාචා සඞ්ඛාතා වාචා එවවා විඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති. තත්ථ චිත්තවසෙන යංකිඤ්චි කායඞ්ගවිකාරං කරොන්තස්ස තංතංඅඞ්ගං සන්තම්භන්තා සන්ධාරෙන්තා චාලෙන්තා අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිසඞ්ඛාතා චිත්තජවාතකලාපා තංතංඅඞ්ගං පූරෙත්වා උප්පජ්ජන්ති. උප්පජ්ජන්තාච යථාවා තථාවා අනුප්පජ්ජිත්වා යස්ස තෙහි චිත්තජවාතකලාපෙති සහජාතස්ස චොපනකායස්ස ආනුභාවෙන සබ්බෙ තෙ කලාපා යථාධිප්පෙතදිසාභිමුඛාඑව උප්පජ්ජන්ති. අයං චොපනකායසඞ්ඛාතො ආකාරවිකාරො කායවිඤ්ඤත්ති නාම. නියාමකසදිසී හි අයං කායවිඤ්ඤත්ති. තෙච නාවාසදි සාති. යථා හි නියාමකො නාවාය මූලභාගෙ ඨත්වා එකං මහාඵියං ¶ දළ්හං ගහෙත්වා නදිසොතෙ චාරෙත්වා සකලං මහානාවං ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං නියොජෙති. න යංවා තංවා දිසං ගන්තුං දෙති. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. එකචිත්තක්ඛණිකා හි විඤ්ඤත්ති තෙසං මූලභාගෙඑව ලබ්භමානා තෙ යථාධිප්පෙතදිසාභිමුඛෙ එවං කත්වා නියොජෙතීති සා නියාමකසදිසී හොතීති. එත්ථච යදෙතං අට්ඨකථායං. එකජවනවීථියං සත්තසු ජවනෙසු පථම ජවනසමුට්ඨිතා වායොධාතු අත්තනා සහජාතරූපකායං සංථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං සක්කොති. අපරාපරං පන චාලෙතුං නසක්කොති. දුතීයාදීසුපි එසෙව නයො. සත්තමචිත්තෙන පන සමුට්ඨිතා වායොධාතු හෙට්ඨා ඡහිචිත්තෙහි සමුට්ඨිතං වායොධාතුං උපත්ථම්භනපච්චයං ලභිත්වාඅත්තනාසහජාතං රූපකායං සංථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං චාලෙතුං අභික්කමාපෙතුං සක්කොතීති වුත්තං. තං අභික්කමාමීති කායං පග්ගණ්හන්තානං අනෙකසහස්සෙසු ජවන වාරෙසු පවත්තමානෙසු යස්මිංවාරෙ චලනසඞ්ඛාතං දෙසන්තරපාපනං ජායති, තං සන්ධාය වුත්තං. න හි කතිපයජවනවාරෙහි චලනං ජායති. යදි ජායෙය්ය, ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධියාගමනං විය සබ්බෙසංපි සීඝතරං ගමනං පඤ්ඤායෙය්ය. කස්මා, එකච්ඡරක්ඛණෙපි අනෙකකොටිසතසහස්සචික්කපවත්තියා සම්භවතො. අයඤ්ච අත්ථො උපරි අක්ඛරුප්පත්තිවිචාරණායං පාකටො භවිස්සතීති. තස්මා තතො පුරිමවාරෙසු සංථම්භනසන්ධාරණානිඑව සම්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බං. යා චෙත්ථ සත්තයුගසකටොපමා වුත්තා, සාපි නානාජවනවීථීසු සමුට්ඨිතානං වායොධාතූනං අපරාපරං උපත්ථම්භනෙච යුජ්ජතියෙව. තථා හි චලනචිත්තජරූපසන්තතියං පවත්තානි උතුජරූපසඞ්ඝාටානිපි විඤ්ඤත්තිසහිතානි විය තදාකාරවන්තානි සවෙගානි සවිප්ඵාරානිඑව පවත්තන්ති. තස්මා පුබ්බාපරපවත්තානං නානා ජවනවීථීනං අන්තරන්තරා භවඞ්ගසමයෙසුපි අභික්කමනාදිකං චලනං සම්පජ්ජතියෙව. එකාබද්ධපවත්තානිච චතුසමුට්ඨානිකරූපානිනාම එකස්ස විසයෙ ඉතරානි එකසමුට්ඨානානි විය සබ්බසො තදනු පරිවත්තීනි හොන්තීති චිත්තජෙ චලන්තෙ ඉතරානිපි චලන්ති යෙවාති දට්ඨබ්බං. චලනඤ්චෙත්ථ පච්ඡිමපච්ඡිමානං රූපකලාපසඞ්ඝාටානං පුරිම පුරිමානං ¶ උප්පන්නදෙසතො දෙසන්තරෙ යථාපවත්තසන්නිවෙසාකාරෙන අපරාපරං උප්පජ්ජමානං වෙදිතබ්බං. න හි රූපාරූපධම්මානං උප්පන්න දෙසෙ අනිරුජ්ඣිත්වා කෙසග්ගමත්තංපි දෙසන්තර සඞ්කමනංනාම අත්ථි. ඉතරථා ඛණිකධම්මතා අබ්යාපාරධම්මතා අවසවත්තිතාච තෙසං නසියාති. යංකිඤ්චි වචීභෙදං කරොන්තස්ස කණ්ඨට්ඨානාදි ගතඋපාදින්නක පථවීධාතූසු චලමානකණ්ඨපදෙසාදිගතචිත්තජ පථවීධාතූනං සඞ්ඝට්ටනසඞ්ඛාතෙන ඨානකරණසන්නිපාතෙන සහෙවයො වචීඝොසසඞ්ඛාතො චිත්තජසද්දො ජායති. සො යෙන අත්තනා සහ ජාතෙන ආකාරවිකාරෙන යථාධිප්පායං තංතං වණ්ණවිසෙසත්තං උපගච්ඡති. යෙනච සුණන්තානං තංතංඅත්ථජොතකො අක්ඛරසන්නිපාතභූතො පදබ්යඤ්ජනවිසෙසො උපලබ්භති. සො චොපනවාචාසඞ්ඛාතො ආකාරවිකාරො වචීවිඤ්ඤත්තිනාම. අට්ඨකථායං පන තස්සා පන චිත්තසමුට්ඨානාය පථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනස්ස පච්චයභූතො එකො ආකාරවිකාරො වචී විඤ්ඤත්තිනාමාති වුත්තං. තත්ථ උපාදින්නඝට්ටනස්ස පච්චයභූතොති කම්මජභූතාය චතුජභූතායඑවවා උපාදින්නපථවීධාතුයා සහඝට්ටනං පටිච්ච සද්දවිසෙසපවත්තියා පච්චයභූතොති අත්ථො. ඝට්ටනස්ස පච්චයො පන චලමානකණ්ඨපදෙසාදිවිකාරභූතො කායඞ්ගවිසෙසොඑව සියා. විකාරද්වයඤ්ච අසංමිස්සං කත්වා වෙදිතබ්බන්ති. එත්ථච උපාදින්නකපථවීහි සහ ඝට්ටනං චිත්තජපථවීනං කිච්චං. යං පන තාසං යථාවා තථාවා අඝට්ටෙත්වා යථා ඉච්ඡිතක්ඛරං සම්පජ්ජති. තථා ඝට්ටනපකාරවිධානං. ඉදං කායවිඤ්ඤත්තියා කිච්චං. ඝට්ටනෙන සහෙව උප්පන්නසද්දානං තංතංවණ්ණත්ත පත්තියා විදහනමෙව වචීවිඤ්ඤත්තියා කිච්චං. කුම්භථුනතලං වියච උපාදින්නකපථවී. පහරණහත්ථො විය චිත්තජපථවී. හත්ථපරි වත්තන විකාරො විය කායවිඤ්ඤත්ති. සද්දවිකාරො විය වචීවිඤ්ඤත්ති. කුම්භථුනස්ස නානාසද්දපභෙදොවිය නානාවණ්ණභෙදොති. එත්ථච යදෙතං අට්ඨකථායං ඉදං වක්ඛාමි එතං වක්ඛාමීති උප්පජ්ජමානං චිත්තං අට්ඨරූපානි සමුට්ඨාපෙති. තෙසං අබ්භන්තරෙ චිත්ත සමුට්ඨානා පථවීධාතු උපාදින්නකං ඝට්ටයමානාව උප්පජ්ජති. තෙන ධාතුඝට්ටනෙන ¶ සහෙව සද්දො උප්පජ්ජතීතිච පුරිමචිත්තසමුට්ඨා නාය උපත්ථම්භනකිච්චංපි නත්ථීතිච වුත්තං. තංපි අනෙකසතෙසු ජවනවාරෙසු පවත්තමානෙසු යස්මිංවාරෙ පරිබ්යත්තං අක්ඛරං පවත්තති, තං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව හි මූල ටීකායං උපත්ථම්භනකිච්චං නත්ථි ලද්ධාසෙවනෙන චිත්තෙනෙව ඝට්ටනස්ස බලවභාවතොති වුත්තං. එත්ථච ලද්ධාසෙවනෙනාති එතෙන පුබ්බභාගෙ නානාජවනවීථීහි ලද්ධාසෙවනභාවං දස්සෙති. පථම ජවනචිත්තස්සපි ලද්ධාසෙවනතාය අධිප්පෙතත්තා. නච එකජවන වාරමත්තෙන පරිබ්යත්තං එකක්ඛරං සම්පජ්ජතීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. කස්මා, තස්ස එකද්විඅච්ඡරක්ඛණමත්තෙන කාලෙන වත්තබ්බත්තා එකච්ඡරක්ඛණෙච අනෙකසතසහස්සානං ජවනවීථීනං පවත්තිසම්භවතො. වුත්තඤ්ච –

එකමත්තා තයො රස්සා, ද්විමත්තා දීඝමුච්චරෙ;

තිමත්තො තු ගීතො ඤෙය්යො, බ්යඤ්ජනා අඩ්ඪමත්තිකාති.

මිලින්දපඤ්හෙච සාධිකෙ වීහිවාහසතෙ වීහිබීජානි එකච්ඡරක්ඛණෙ උප්පන්නස්ස චිත්තස්ස කලංපි නඋපෙන්ති. කලභාගංපි නඋපෙන්තීති දීපිතං. එකක්ඛරං උච්චාරෙන්තස්සච තත්තකංපි කාලං උච්චාරණචිත්තබ්යාපාරො සන්දිස්සතියෙව. නච පරමත්ථතො එකමෙව සද්දං උච්චාරෙමීතිවා සුණොමීතිවා සක්කා නියමෙත්වා උච්චාරෙතුං සොතුඤ්ච. තථා නියමෙන්තස්සපි සද්දානං පුබ්බාපරතො අනෙකසතසහස්සස්සෙව උච්චාරණ සවන සම්භවතො. එකමෙවාති අභිමානො පන සමූහඝන සන්තතිඝනෙහි පටිච්ඡන්නත්තාඑව හොතීති දට්ඨබ්බං. සෙසමෙත්ථ කායවිඤ්ඤත්තියං වුත්තන යෙන යථාසම්භවං වෙදිතබ්බන්ති. එත්ථච විඤ්ඤත්තිසද්දො කායෙන විඤ්ඤාපෙති වාචාය විඤ්ඤාපෙතීතිආදිසු බොධනත්ථො. සුදින්න කණ්ඩෙ තික්ඛත්තුං විඤ්ඤාපෙතීතිආදීසු පවත්තනත්ථො. ඉධ පන දුවිධොපි යුජ්ජති. එවඤ්හි සති පරං බොධෙතුකාමතාරහි තෙසු සබ්බෙසු කායඞ්ගවාචඞ්ගචොපනෙසුපි පවත්තකවිඤ්ඤත්තියා ලබ්භමානතා වෙදිතබ්බා හොතීති. මූලටීකායං පන පරං බොධෙතුකාමතාය ¶ විනාපි අභික්කමනාදිපවත්තනෙන සො චිත්ත සහභූවිකාරො අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙති. සයඤ්ච විඤ්ඤායතීති ද්විධාපි විඤ්ඤත්තියෙවාති වුත්තං, තත්ථ ද්වීසු බොධනවිඤ්ඤත්තීසු පුරිමා කායවිඤ්ඤත්ති අඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස චලමානවණ්ණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා චලමානඞ්ගපච්චඞ්ගං කායවිඤ්ඤාණවීථියා ගහෙත්වා පච්ඡා සුද්ධෙන මනොද්වාරිකජවනෙනඑව විඤ්ඤායති පච්ඡිමාච වචීවිඤ්ඤත්ති උච්චාරියමානං සද්දං සොතවිඤ්ඤාණවීථියා ගහෙත්වා පච්ඡා සුද්ධෙන මනොද්වාරිකජවනෙනඑව විඤ්ඤායති, න පඤ්චද්වාරිකජවනෙන. සා හි අත්තානං ජානන්තෙඑව පරසත්තෙ අත්තනා සමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස චිත්තං විඤ්ඤාපෙති, න අජානන්තෙ. ඤාපක හෙතු හි නාම අත්තානං ජානන්තෙඑව ඤාපෙතබ්බං ඤාපෙති, නො අජානන්තෙ. එවඤ්ච කත්වා කායඞ්ග චොපනං දිස්වාවා පරාමසිත්වාවා සද්දං සුත්වාවා පරස්ස තංතංඅධිප්පායං ජානන්තානං තිරච්ඡාන ගතානංපි පථධං විඤ්ඤත්තිජානනං සිද්ධං භවති. තංජානනෙන විනා අධිප්පායජානනස්ස අසම්භවතො. විඤ්ඤත්තිං ජානන්තානංච පුරිමසිද්ධසඞ්කෙත සම්බන්ධ ජානනෙන විනා අධිප්පායජානනං න සම්භවතීති මජ්ඣෙ විසුං පුබ්බසඞ්කෙත සම්බන්ධගහනංපි ඉච්ඡන්ති, ද්වීසු පන පවත්තකවිඤ්ඤත්තීසු පරං අභික්කමන්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා දිස්වා අභික්කමනවිඤ්ඤත්තිඤ්ච අභික්කමනචිත්තඤ්ච මනොවිඤ්ඤාණවීථියා ජානන්ති. එසනයො පටික්කමනාදීසු. තථා පරස්ස කථං සොතවිඤ්ඤාණවීථියා සුත්වා කථනවිඤ්ඤත්තිඤ්ච කථනචිත්තඤ්ච මනොවිඤ්ඤාණවීථියා ජානන්ති. පරං රත්තචිත්තෙන කායඞ්ගං චාලෙන්තං දිස්වා චලනවිඤ්ඤත්තිඤ්ච රාගචිත්තඤ්ච ජානන්ති. රත්තස්ස කථං සුත්වා කථන විඤ්ඤත්තිඤ්ච රාගචිත්තඤ්ච ජානන්ති. එසනයො සබ්බාසු කායිකවාචසිකක්රියාසූති. ලහුනො භාවො ලහුතා. මුදුනො භාවො මුදුතා. කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං. කම්මයොග්යන්ති අත්ථො. කම්මඤ්ඤස්ස භාවො කම්මඤ්ඤතා.

අදන්ධතාලක්ඛණා රූපස්ස ලහුතා. අථද්ධතා ලක්ඛණා රූපස්ස මුදුතා. සරීරක්රියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා රූපස්ස කම්මඤ්ඤතා. අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිජහන්තියොපි එතා විරුද්ධපච්චයසප්පාය පච්චයානං වසෙන අසංමිස්සතො වෙදිතබ්බා. තථා හි අත්තනො කායවිරුද්ධං ¶ උතුංවා ආහාරංවා චිත්තක්රියංවා සෙවන්තානං සරීරගතා ධාතුයො කදාචි සකලසරීරංවා සරීරෙකදෙසංවා ඛොභෙත්වා විසෙසතො පූතිමුඛ සප්පසඞ්ඛාතආපො පරියුට්ඨානං කත්වා කායං අසය්හභාරං විය ගරුං භාරියං කරොන්ති. ඉරියා පථපරිවත්තනෙ කායභාරියනිමිත්තං දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති. තදාරූපස්ස ලහුතා නපවත්තති. පුන අත්තනො සරීරසප්පායං උතුංවා ආහාරංවා චිත්තකිරියංවා සෙවන්තානං සො ධාතුක්ඛොභො වූපසම්මති. කායො සල්ලහුකො හොති. ඉරියාපථපරිවත්තනෙ කාය භාරියනිමිත්තං දුක්ඛංනාම නත්ථි. තදා සා පවත්තති. එසනයො සෙසාසුපි. විසෙසනතො පනෙත්ථ මුදුභායං කට්ඨමුඛසප්පසඞ්ඛාත පථවීපරියුට්ඨානං කත්වා සුක්ඛකට්ඨංවිය කායං ථද්ධං කක්ඛළංකරොන්ති. ඉරියාපථපරිවත්තනෙ අඞ්ගමඞ්ගානංඡිජ්ජනභිජ්ජනාකාරපත්තං ථද්ධං කක්ඛළනිමිත්තං දුක්ඛං උප්පාදෙන්තීති වත්තබ්බං. කම්මඤ්ඤතායං සත්ථමුඛසප්පසඞ්ඛාත වායො පරියුට්ඨානං වායොවිසමං කත්වා දාමරිකචොරපරියුට්ඨිතං පච්චන්තරට්ඨං විය කායං විවට්ටමානං කරොන්ති, සබ්බඉරියාපථෙසු සුඛංනාම නත්ථීති වත්තබ්බං. තෙජොධාතු පන තාසං සබ්බාසංපි මූලභූතා හොතීති වෙදිතබ්බා.

ඉමා පන අරොගිනො කල්ලභාවොවිය සුපරිමද්දිතචම්මස්ස මුදුභාවොවිය සුදන්ධසුවණ්ණස්ස කම්මක්ඛමභාවොවිය රූපකායස්ස ඉරියාපථපරිවත්තනෙ සල්ලහුකතාදිවසෙන සන්දිස්සමානා විසෙසාකාරා හොන්තීති කත්වා විකාරරූපං නාම. චයනං චයො. පිණ්ඩවසෙන අභිනිබ්බත්තීති අත්ථො. ආදිතො උපරිතොච චයො උපචයො. පථමාභිනිබ්බත්ති උපරුපරිවඩ්ඪිචාති අත්ථො. අයඤ්හි උපසද්දො උපඤ්ඤත්තන්තිආදීසු විය පථමත්ථො උපසිත්තන්තිආදීසු වියච උපරි අත්ථොති. වුත්තඤ්ච මූලටීකායං උපසද්දො පථමත්ථො උපරිඅත්ථොච හොතීති. තෙනෙවහි පාළියං යො ආයතනානං ආචයො, සො රූපස්ස උපචයො. යොරූපස්ස උපචයො, සා රූපස්ස සන්තතීති වුත්තං. තනනං විත්ථාරණං තති. සම්බන්ධා තති පුනප්පුනංවා තති සන්තති. යථා පවත්තානං ආයතනානං අද්ධානපූරණවසෙන පවත්තීති අත්ථො. තත්ථ ගබ්භසෙය්යකානං ¶ සත්තානං පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපානං උප්පාදො පථමානිබ්බත්තිඅත්ථෙන උපචයොනාම. තතො පරං යාව සබ්බපථමං උප්පන්නානං චක්ඛු සොත ඝානජිව්හානං උප්පාදො, එත්ථන්තරෙ රූපානං උප්පාදො උපරි වඩ්ඪිඅත්ථෙන උපචයොනාම. තතො පරං යාවජීවං චතුසන්තතිරූපානං උප්පාදො සන්තතිනාම. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං නදීතීරෙ නිඛාතකූපස්මිං උදකුග්ගමනකාලොවිය ආචයො නිබ්බත්ති. පරිපුණ්ණකාලොවිය උපචයො වඩ්ඪි. අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගමනකාලො විය සන්තති පවත්තීති.

විභාවනියං පන

පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාවචක්ඛාදි දසකානං උප්පත්ති. එත්ථන්තරෙ රූපුප්පාදො උපචයොනාම. තතො පරං සන්තති නාමාති වුත්තං. තංපි තෙන පරියායෙන යුජ්ජතියෙව.

සංසෙදජොපවාතිකානං පන පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපානං උප්පාදො පථමා භිනිබ්බත්ති අත්ථෙන පරිපුණ්ණ වඩ්ඪි අත්ථෙනච උපචයො නාම, තතො පරං රූපානං උප්පාදො සන්තතිනාම. අපිච, තිසමුට්ඨානික රූපානංපි විසුං විසුං සන්තතිපච්චුප්පන්නංනාම අත්ථි. තස්සච එකෙකස්ස නිබ්බත්ති වඩ්ඪි පවත්ති වසෙන තිස්සො තිස්සොඅවත්ථා හොන්ති. තත්ථ එකෙකසන්තතියං ආදිම්හි සන්තතිසීසරූපානං සබ්බපථමං උප්පාදො නිබ්බත්තිනාම. තතො වඩ්ඪනරූපානං උප්පාදො වඩ්ඪීනාම. වඩ්ඪනෙ සමත්තෙ අවඩ්ඪිත්වා පබන්ධට්ඨිතිවසෙන වත්තනවසෙනඋප්පාදොපවත්තිනාම. තත්ථ ච නිබ්බත්තිවඩ්ඪියො උපචයොනාම. පවත්තිසන්තති නාම. සඞ්ඛෙපතො පන ලොකෙ සබ්බාසු ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධරූපපවත්තීසු සන්දිස්සමානෙ ජායන වඩ්ඪන පවත්තනසඞ්ඛාතෙ අවත්ථාභෙදෙ දිස්වා උපචයසන්ත තියො වෙදිතබ්බා. තත්රායං නයො-රුක්ඛතිණාදීනිවා සාඛා පත්තපුප්ඵඵලාදීනිවා ආදිම්හි ජායන්ති. ජායිත්වා වඩ්ඪන්ති. වඩ්ඪනෙ සමත්තෙ අවඩ්ඪිත්වා පබන්ධවසෙන පවත්තිත්වා භිජ්ජන්තීති. ජීරණං ජරා, ජීරන්ති ජිණ්ණභාවං ගච්ඡන්ති එතායාති ජරා. සායෙව ජරතා. උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි නිච්චලති නකම්පතීති නිච්චො අසඞ්ඛත ධම්මො. න නිච්චො අනිච්චො, සඞ්ඛතධම්මො. අනිච්චස්ස භාවො අනිච්චතා, භඞ්ගො.

[183] විභාවනියං පන

‘‘නිච්චධුවභාවෙන ¶ න ඉච්චං අනුගන්තබ්බන්ති අනිච්ච’’න්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

නිච්චසද්දො හි සාසනෙ ලොකෙච පාකටො. සො එව ඉධ නකාරයුත්තො අනිච්චොති වුත්තොති. ලක්ඛීයන්ති සල්ලක්ඛීයන්ති විනිච්ඡීයන්ති ධම්මා ඉමෙ සඞ්ඛතාති එතෙනාති ලක්ඛණං. සඞ්ඛත භාවජානනනිමිතන්ති අත්ථො. යථාහ- අඞ්ගුත්තරෙ තීණි මානි භික්ඛවෙ සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි. කතමානි තීණි, උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතීති. නනු පාළියං ජාතිනාම ආගතා. තස්මා සාපි ඉධ වත්තබ්බාති වුත්තං ජාතිරූපමෙවාතිආදි. එත්ථාති රූපසමුද්දෙසෙ. ජනනං පාතුභවනං ජාති. ජායන්තිවා එතායාති ජාති, උපචය සන්තති නාමෙනපවුච්චති තස්සාජාතියාතථා අවත්ථාභෙදයොගතොති අධිප්පායො. සා හි ආදිතො පටිසන්ධිරූපානි පාතුභවන්තානි කරොති. පුන අපරිපුණ්ණානිච ආයතනානි පූරෙති. පූරිතානි ච දීඝංපි අද්ධානං අබ්බොච්ඡින්නං කත්වා පවත්තෙති පබන්ධයතීති. එකා දසවිධංපීති මහාභූතාදිභාවෙන එකත්තං උපනයනවසෙන එකා දසපභෙදංපි. කථං සරූපවසෙන අට්ඨවීසතිවිධං හොතීති පුච්ඡිත්වා භූතප්පසාද විසයාතිආදිනා එකාදසවිධස්සෙව සරූපතො දස්සනං අන්තොගධභෙදානං පුබ්බෙ වුත්තභාවෙන සුපාකටත්තාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ-අට්ඨාරසවිධන්ති.

චත්තාරි භූතානි පඤ්චපසාදා අගහිතගහණෙන චත්තාරො විසයා ගොචරා. දුවිධො භාවො. එකං හදයං. ඉති ඉදං සොළසවිධං රූපං ජීවිතාහාරරූපෙහි සහ අට්ඨාරසවිධං හොති තථා එකො පරිච්ඡෙදො. දුවිධා විඤ්ඤත්ති. අගහිතගහණෙන තිවිධො විකාරො. චතුබ්බිධං ලක්ඛණන්ති දස අනිප්ඵන්නාචාති රූපං සරූපතො අට්ඨවීසතිවිධං භවෙති යොජනා. එත්ථච පච්ඡිමානි දසරූපානි සභාවතො අනුපලබ්භමානත්තා පච්චයෙහි නිප්ඵාදිතානි රූපානි න හොන්තීති අනිප්ඵන්නානි නාම. අපි චෙත්ථ අභිධම්මෙ විසුං ¶ උද්දිට්ඨානි නිද්දිට්ඨානිච එතානි සභාවතො අනුපලබ්භමානානීති වා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානානීතිවා නසක්කා වත්තුං. වොහාරසිද්ධ මත්තභාවං අතික්කම්ම තාදිසෙන සුද්ධධම්මගතියා සිද්ධෙන පරමත්ථ ලක්ඛණෙන උපලද්ධත්තා. ඉතරථා නිබ්බත්තිලක්ඛණරහිතං අසඞ්ඛත නිබ්බානංපි සභාවතො අනුපලබ්භමානං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානඤ්ච නාම සියාති. තස්මා නිබ්බත්ති ලක්ඛණරහිතත්තාඑව එතානි අනිප්ඵන්නානිනාම. න සභාවතො අනුපලබ්භමානත්තාති යුත්තං සියාති. [රූපසමුද්දෙසො]

157. රූපවිභාගෙසබ්බඤ්ච පන එතං යථාසමුද්දිට්ඨං අට්ඨවීසති විධං රූපං අහෙතුකට්ඨෙන එකවිධමෙව. න සහෙතුකා හෙතුක වසෙන දුවිධං. තථාසප්පච්චයට්ඨෙන එකවිධමෙව. න සප්පච්චයාපච්චය වසෙන දුවිධන්ති එවං පවත්තං එකවිධනයං තාව දස්සෙතුං සබ්බඤ්චාතිආදිමාරද්ධං.

[184] විභාවනියං පන

එකවිධනයොපි රූපවිභාගොඑවාති කත්වා ‘‘යථා උද්දිට්ඨ රූපානං එකවිධාදිනයං දස්සනත්ථං සබ්බඤ්ච පනෙතන්තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තං න සමෙති.

වක්ඛති හි –

අජ්ඣත්තිකාදිභෙදෙන, විභජන්ති යථාරහන්ති.

එතෙන අජ්ඣත්තිකාදිභෙදො එව රූපවිභාගොනාමාති විඤ්ඤායති.

තත්ථ සබ්බංපි රූපං හෙතුසම්පයොගා භාවතො අහෙතුක මෙව, න කිඤ්චි සහෙතුකං. කිඤ්චි අහෙතුකන්ති එවං විභාගො අත්ථීති අධිප්පායො. සප්පච්චයං සාසවං සඞ්ඛතං ලොකියන්ති පාඨො. සප්පච්චයං සඞ්ඛතං ලොකියං සාසවන්ති පන යුත්තො. පාළියංපි තථා දිට්ඨත්තා සභාගයුගළසම්භවතොචාති. ඉතරානි පන පාළිකමෙන අසමෙන්තානිපි සභාග යුගළත්තා භාගතො යුත්තානිඑව. තත්ථ අත්තනො ජනකෙන පච්චයෙන සහෙව වත්තතීති සපච්චයං. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයතීති සඞ්ඛතං. පඤ්චුපාදා නක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ ¶ ලොකෙඑව පරියාපන්නන්ති ලොකියං. අත්තානං ආරබ්භ පවත්තෙහි ආසවෙහි සහෙව වත්තතීති සාසවං. අකනිට්ඨ බ්රහ්මසන්තාන භූතංපි රූපං කාමතණ්හා විසයභාවෙන කාමෙඑව පරියාපන්නත්තා කාමාවචරං. නත්ථි අත්තනා ගහිතං කිඤ්චි ආරම්මණංනාම අස්සාති අනාරම්මණං. යො ධම්මො අඤ්ඤෙන පයොගෙන පහීනොපි සමුදයපහානෙ අසති අපහීනොව හොති. පුන අවස්සං උප්පජ්ජමානත්තා. අප්පහීනොපි තස්මිං සති පහීනොව හොති. පුන අනුප්පජ්ජමානත්තා. තාදිසො ධම්මො පහානවායාමස්ස අට්ඨානත්තා අප්පහාතබ්බොනාම. රූපංපි එදිසමෙව හොතීති වුත්තං අප්පහාතබ්බ මෙවාති. අට්ඨානත්තා පහාන වායාමං න අරහතීති අත්ථො. අථවා, විනා සමුදයපහානෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො. යදි එවං රූපං භික්ඛවෙ න තුම්හාකං. තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං අත්ථාය හිතාය සුඛාය භවිස්සතීති ඉදං කථන්ති. තංපි තබ්බිසයස්ස රාගස්ස පහානං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ –

රූපෙ ඛො රාධ යො ඡන්දො, යො රාගො, යානන්දී, යා තණ්හා, තං පජහථ. එවං තංරූපං පහීනං භවිස්සති උච්ඡින්නමූලං තාලාවත්ථුකතං අනභාවංකතං ආයතිං අනුප්පාදධම්මන්ති.

අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි කුසලාදීසු අප්පහාතබ්බෙසු වෙදිතබ්බොති. එවසද්දො චෙත්ථ පුරිමපදෙසුපි යොජෙතබ්බො. ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථොවා. තෙන පාළියං ආගතං න හෙතු හෙතුවිප්පයුත්තන්තිආදිං සඞ්ගණ්හාති. තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස අත්තභාවපරියාපන්නො ධම්මසමූහො අජ්ඣත්තංනාම. තස්මිංපිච යත්ථ තණ්හාය අතිරෙකතරං දළ්හපරිග්ගහො හොති. සො චක්ඛාදිකො චිත්තෙන සහ ඡබ්බිධො ධම්මො අජ්ඣත්තිකො නාම. අජ්ඣත්තෙ විදිතො පාකටොති කත්වා. තථා හි සො අජ්ඣත්තජ්ඣත්තන්තිපි වුත්තො. ඉතරානි පන රූපාදිනි ඵස්සාදීනිච තදුපාදාය තණ්හාපරිග්ගහස්ස මන්දත්තා බාහිරානි නාම. යථා හි ලොකෙ මණිවා සුවණ්ණංවා රජතංවා බහිගෙහෙ නිදහිත්වා ථපිතං හොති. පච්ඡිවා සුප්පංවා ඝටොවා සරාවොවා අන්තො ගෙහෙ ථපිතො. තත්ථ පච්ඡිමානි ඡඩ්ඩෙත්වාපි පුරිමානි රක්ඛන්ති. තස්මා තානෙව තණ්හාපරිග්ගහදළ්හතාය අන්තොපරිභොගාත්වෙව වුච්චන්ති. පච්ඡිමානි පන බාහිර පරිභොගාත්වෙව. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ඉධපි හි යදි සක්කුණෙය්ය. රූපාදීනි ඵස්සාදිනිච සබ්බානි ඡඩ්ඩෙත්වාපි චක්ඛාදිකං ඡබ්බිධමෙව අවස්සං රක්ඛිස්සන්තීති. ඉති තණ්හා පරිග්ගහස්ස දළ්හමන්දතා වසෙනෙව තෙසං ද්වින්නං අජ්ඣත්තික බාහිරතා වුත්තා. න පවත්තිදෙසවසෙනාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

[185] යං පන විභාවනියං

‘‘අජ්ඣත්තිකරූපං අත්ථභාවසඞ්ඛාතං අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තත්තා. කාමං අඤ්ඤෙපි අජ්ඣත්තසම්භූතා අත්ථි. රුළ්හීවසෙන පන චක්ඛාදිකමෙව අජ්ඣත්තිකන්ති’’ වුත්තං. තං න සුන්දරං.

[186] යඤ්ච තත්ථ

‘‘අත්තසඞ්ඛාතංපා චිත්තං අධිකිච්ච තස්ස ද්වාරභාවෙන පවත්තතීථි අජ්ඣත්තං. තදෙව අජ්ඣත්තිකන්ති’’ වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

තස්මිං අත්ථෙ හි සති චිත්තස්ස අජ්ඣත්තතා න සම්පජ්ජති. අජ්ඣත්තධම්ම අජ්ඣත්තිකම්මොනඤ්ච අවිසෙසො ආපජ්ජතීති.

යං පන තත්ථ

අථවා යදි මයං න හොම, ත්වං කට්ඨකලිඞ්ගරූපමො භවිස්සතීති වදන්තා විය අත්තභාවස්ස සාතිසයං උපකාරකත්තා චක්ඛාදිනෙව විසෙසතො අජ්ඣත්තිකානීති වුත්තං. තං යුත්තතරං.

තථා උපකාරාතිසයත්තාඑව හි තෙසු සත්තානං පරිග්ගහ දළ්හතා හොතීති. සත්තවිධංපි ද්වාරරූපංනාම. යථාක්කමං වීථි චිත්තානං පාණාතිපාතාදිකම්මානඤ්ච පවත්තිමුඛත්තා. තත්ථ පන පඤ්ච විධං පසාදරූපං උපපත්තිද්වාරංනාම. විඤ්ඤත්තිද්වයං කම්මද්වාරංනාමාති ඔළාරිකරූපං පකතියා ථූලසභාවත්තා ඝට්ටනසඞ්ඛාතස්සච අත්තනො කිච්චස්ස ඔළාරිකත්තා. සන්තිකෙරූපං දූරෙ පවත්තස්සපි සීඝතරං ඤාණෙන ගහණයොග්යත්තා. සප්පටිඝරූපඤ්චාති එත්ථ පටිහනනං ¶ පටිඝො. සො දුවිධො විසයවිසයීනං පටිඝට්ටනං මහා භූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිඝට්ටනන්ති. තත්ථ යෙන පටිඝට්ටනෙන පසාද ද්වාරානං භවඞ්ගස්සච විකාරප්පත්ති හොති. ඉදං විසයවිසයීනං පටිඝට්ටනංනාම. යෙන රුප්පනලක්ඛණානං රූපධම්මානං රුප්පන කුප්පන ඝට්ටන පීළන භිජ්ජනාදයො පවත්තන්ති. ඉදං මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිඝට්ටනං නාම. පටිඝෙන සහ වත්තතීති සප්පටිඝං.

[187] විභාවනියං පන

‘‘යො සයං නිස්සයවසෙනච සම්පත්තානං අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤපතනං. සො පටිඝො වියාති පටිඝො. යථාහි පටිඝාතෙ සති දුබ්බලස්ස චලනං හොති. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිමුඛභාවෙ සති අරූපසභාවත්තා දුබ්බලස්ස භවඞ්ගස්ස චලනං හොතීති’’ එවං මහාභූතඝට්ටනං උපමාමත්තං කත්වා විසයවිසයිඝට්ටනමෙව ගහිතං. තං අනුපපන්නං.

එවඤ්හි සති යානි ලොකෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාසන්තානෙසු ඝට්ටනානි දිස්සන්ති. යෙසං වසෙන රූපධම්මෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං ලග්ගන බන්ධන ථම්භන ධාරණ චලනාදීනිවා වඩ්ඪන හායන ඡෙදන භෙදන විලීන විකිරණාදීනිවා පවත්තන්ති. තානි ඉධ අසඞ්ගහිතානි සියුං. නච තානි අනුග්ගහ උපඝාත වසෙන පවත්තිභූත සන්නිපාත සඞ්ඛාතං ඝට්ටනංවිනා අඤ්ඤපකාරානිඑව සක්කා භවිතුන්ති. ඉතරං සොළසවිධං වුත්තපටිපක්ඛවසෙන සුඛුමරූපං දූරෙරූපං අපටිඝරූපඤ්ච. උපාදින්නරූපං නාම කත්ථචි යංකිඤ්චි සරීරට්ඨකරූපං වුච්චති. කත්ථචි කම්මසමුට්ඨාන මෙව තදුභයංපි තණ්හාදිට්ඨීහි තුසං ආදින්නපරාමට්ඨත්තා උපාදින්නං නාම නිප්පරියායතො පන කම්මසමුට්ඨානමෙව උපාදින්නංනාම. කස්මා තස්සෙව සත්තසන්තානෙ නිච්චකාලං පවත්තිවසෙන සාතිසයං භුසං ආදින්නගහිතපරාමට්ඨතාසම්භවතොති වුත්තං කම්මජංඋපාදින්නරූපන්ති. එතං මමාතිආදිනා තණ්හාදිට්ඨීහි භුසං ආදියතීති උපාදින්නං. අට්ඨකථායං පන තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන කම්මුනා අත්තනො ඵලභාවෙන ආදින්නං ගහිතන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. සහ නිදස්සනෙන ¶ සනිදස්සනං. නිදස්සනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දට්ඨබ්බභාවො වුච්චති. සො පන ධම්මතො අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙ විය කත්වා උපචරීයති. එවඤ්හි සති අත්ථවිසෙසබොධො හොතීති. නිදස්සනන්තිවා චක්ඛුවිඤ්ඤාණකිච්චං වුච්චති. තෙන සහ වත්තතීති සනිදස්සනන්තිපි යුජ්ජතියෙව. චක්ඛාදිද්වයං අසම්පත්තවසෙන ගොචරග්ගාහිකං. ඝානාදිත්තයං සම්පත්තවසෙන ගොචරග්ගාහිකන්ති පඤ්චවිධංපි ගොචරග්ගාහිකරූපන්ති යොජනා. තත්ථ පසාදෙ අල්ලීයිත්වා ලග්ගිත්වා උප්පන්නං ආරම්මණං සම්පත්තංනාම. කෙසග්ගමත්තංපි මුඤ්චිත්වා උප්පන්නං අසම්පත්තංනාම. කස්මා පනෙත්ථ චක්ඛාදිද්වයං අසම්පත්තමෙව ගණ්හාති. ඝානාදිත්තයං සම්පත්තමෙවාති, පච්චයවිසෙසතො. ආලොකො හි රූපගහණෙ චක්ඛුස්ස පච්චයො. ආකාසොච සද්දගහණෙ සොතස්සාති චක්ඛුරූපෙසුච අඤ්ඤමඤ්ඤං ලග්ගිත්වා උප්පජ්ජමානෙසු ආලොකපරිවාරස්ස ඔකාසො නත්ථි. තථා සොතසද්දෙසුච ආකාසපරිවාරස්සාති. වායුආපපථවියො පන ඝානාදිත්තයස්ස ගන්ධාදිගහණෙ පච්චයා හොන්ති. තත්ථ වායුනාම ගන්ධාකඩ්ඪනකො නාසවාතොයෙව, සොච සම්පත්තස්සෙව පච්චයො. ආපොනාම ජිව්හාතෙමනකො ආපො, සොපි සම්පත්තස්සෙව පච්චයො. න හි රසො සුක්ඛජිව්හාය ඵරතීති. පථවීච ඝට්ටනත්ථාය පච්චයො. න හි දුබ්බලපථවීසන්නිස්සයො ආලොකොවා රජොවාකායෙ පතමානොපි පසාදෙ ඝට්ටෙතීති. ඉති පච්චයවිසෙසතො තෙසං සම්පත්තාසම්පත්තවසෙන ගහණ විසෙසො හොතීති. තත්ථ චක්ඛුස්ස තාව අසම්පත්තගහණං පාකටං. තඤ්හි සමීපෙ අක්ඛිවණ්ණංවා භමුකමූලංවා නපස්සති. දූරෙ පන මහන්තං චන්දමණ්ඩලාදිකංවා ඵලිකාදිතිරොහිතංවා වණ්ණං පස්සති. දිසාදෙසවවත්ථානඤ්චස්ස පඤ්ඤායතීති. සොතස්ස පන කථන්ති, තත්ථ හි දූරෙ සද්දො චිරෙන සුය්යමානො දිස්සති පච්ඡිමදිසාභාගෙ උප්පන්නොපි සද්දො අන්තරා මහන්තෙ චෙතියාදිකෙ අන්තරිතෙ සති දක්ඛිණපස්සතොවා සුය්යති. උත්තරපස්සතොවා. අසුය්යමානොවා හොතීති. වුච්චතෙ, උප්පන්නො සද්දසඞ්ඝාටො ආසන්නෙ ඨිතානං ආදිතො පට්ඨාය යාව අවසානා කමෙන ¶ පාකටීභූතො හොති. පටිඝට්ටනානිඝංසොච බලවා හොති. අහං සුණොමීති පවත්තා සල්ලක්ඛණවීථියො සීඝතරං නිරන්තරං විය පවත්තන්ති. දූරෙ ඨිතානං පන පටිඝට්ටනානිඝංසො මන්දතරො හොති. ආදිතො අපාකටො. මජ්ඣෙවා අවසානෙවා පිණ්ඩවසෙන පාකටීභූතො. සල්ලක්ඛණවීථියො චිරෙන පරෙන පවත්තන්ති. තස්මා තෙසං ලහුං සුතො. චිරෙන සුතොති අතිමානො හොතීති. අපිච, සද්දොනාම නිස්සයධාතුපරංපරාය පවත්තිත්වා දූරංපි දෙසං ගච්ඡතියෙව. එවං ගච්ඡන්තොච ගතගතට්ඨානෙඑව ඨත්වා සවනූපචාරෙ ඨිතානං සොතසහස්සංපි ඝට්ටෙති. මහන්තෙ පන චෙතියාදිකෙ අන්තරිතෙ සති යතො ආකාසො උජුං විවටො හොති. තතො දක්ඛිණපස්සතොවා උත්තරපස්සතොවා ගතගතඨානතොවසොතං ඝට්ටෙති. මන්දතරො පන සද්දොඅසුය්ය මානොපි හොති. එවං ගච්ඡන්තොච යාව සොතපසාදෙ අල්ලීයිත්වා නුප්පජ්ජති. තාව අසම්පත්තොයෙව හොති. යො පන අල්ලී යිත්වා උප්පජ්ජති. සො සම්පත්තොනාම හොති. න සො සුය්යතීති. යදි පන සොතං සම්පත්තවිසයං සියා. යථා අන්තො කුච්ඡිගතො ගන්ධො බහි නඝායියති. තථා අන්තො කුච්ඡිගතො සද්දොපි බහි නසුයෙය්ය. ගන්ධස්ස විය දිසාදෙසවවත්ථානං විස්සන සියාති.

[188] විභාවනියං පන

‘‘ගන්ත්වා විසයදෙසං තං, ඵරිත්වා ගණ්හතීති චෙ. අධිට්ඨාන විධා නෙපි, තස්ස සො ගොචරො සියා.’’ තිපි විචාරිතං. තං න සුන්දරං.

න හි චක්ඛාදිද්වයස්ස බහිද්ධා විසයදෙසගමනසඞ්ගො අත්ථීති. ගොචරං ගණ්හාතීති ගොචරග්ගාහිකං. පසාද මණ්ඩභූතත්තා ආපාතමාගතං ආරම්මණනිමිත්තං සම්පටිච්ඡතීති අත්ථො.

විභාවනියං පන

විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං හුත්වා තංතං ගොචරගහණ සභාවත්තාති වුත්තං.

වණ්ණොති ¶ රූපාරම්මණස්සෙතං නාමං. ඔජාති ආහාර රූප මාහ. විනිභුජ්ජතීති විනිබ්භොගො. ඨානතො දෙසතො උප්පත්තිකාරණතො විසුංවිසුං වවත්ථපීයතීති අත්ථො. නවිනිබ්භො ගොති අවිනිබ්භොගො. සො එව රූපන්ති අවිනිබ්භොගරූපං. ආචරියානන්දත්ථෙරෙනපනෙත්ථ ගන්ධරසඔජා කත්ථචි විනීභුත්තා දිස්සන්තීති පඤ්චවිධමෙව අවිනිබ්භොගරූපං ඉච්ඡිතං. තං පරතො ආගමිස්සතීති. [රූපවිභාගො].

158. කම්මන්ති එකා චෙතනාඑව. සායෙව හි පට්ඨානෙ නානාක්ඛණික කම්මපච්චයභාවෙන වුත්තා. යථාහ-නානාක්ඛණිකා කුසලාකුසලා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තාච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයොති. චිත්තන්ති පන සසම්පයුත්තධම්මං අධිප්පෙතං. පට්ඨානෙ චෙතසිකධම්මානංපි රූපසමුට්ඨාපනභාවෙන වුත්තත්තා. යථාහ-හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තං සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතු පච්චයෙන පච්චයොතිආදි. උතූති තෙජොයෙව. සො හි කප්පසණ්ඨාපනවසෙන සකලං ඔකාස ලොකංපි නානාසරීරසණ්ඨාපනවසෙන සක ලං රූපමයං කායං සත්තලොකංපි නානාරුක්ඛතිණාදීනං අබ්භපටලමෙඝවුට්ඨිජලඅග්ගි වාතාදීනඤ්ච සණ්ඨාපනවසෙන සකලං සඞ්ඛාරලොකංපි උදයති පසවති ජනෙති වඩ්ඪෙති. තස්මා උතූති වුච්චතීති. අරති ගච්ඡති පවත්තතීති උතූතිපි වදන්ති. ආහාරොති ඔජාඑව. රූපවිරාගභාවනාභූතං අරූපකුසලං කම්මජරූපං නජනෙතීති වුත්තං පඤ්චවීසතිවිධංපීති. අතිසඞ්ඛතන්ති අතීතකාලෙ යථාකා ලන්තරෙ රූපං ජනෙති, තථා විසෙසෙත්වා සුට්ඨුකතං. අජ්ඣත්ති කසන්තානෙති වුත්තං, අජ්ඣත්තසන්තානෙති පන වත්තබ්බං. අජ්ඣත්ත මෙව අජ්ඣත්තිකන්තිවා ඉකසද්දස්ස අත්ථො දට්ඨබ්බො. පටිසන්ධිමුපාදායාති පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණං උපාදාය. ඛණෙඛණෙති එකෙකස්ස චිත්තස්ස තීසු තීසු ඛණෙසු. ආචරියානන්දත්ථෙරො පන සබ්බෙසංපි චතුසමුට්ඨානිකරූපානං එකෙකස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙඑව උප්පාදං භඞ්ගක්ඛණෙඑව නිරොධඤ්ච ආහ. අහං පනස්සා ¶ ධිප්පායො-සබ්බානිපි චතුසමුට්ඨානිකරූපානි චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙඑව උප්පජ්ජන්ති, න භඞ්ගක්ඛණෙ. යථාහ –

යස්සවා පන සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති. නොති.

තථා තානි චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙඑව නිරුජ්ඣන්ති. න උප්පාදක්ඛණෙ. යථාහ –

යස්ස කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති. නොති.

අරූපභවං සන්ධාය එතං යමකද්වයං වුත්තං. රූපානි පන චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙපි උප්පජ්ජන්ති. උප්පාදක්ඛණෙපි නිරුජ්ඣන්තීති චෙ. න. එවඤ්හි සති –

යස්සවා පන සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති, තස්ස දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජතීති. අරූපෙ තණ්හාය භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං සමුදයසච්චං නිරුජ්ඣති. නොච තෙසං දුක්ඛසච්චං උප්පජ්ජති. පඤ්චවොකාරෙ තණ්හාය භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං සමුදයසච්චඤ්ච නිරුජ්ඣති, දුක්ඛසච්චඤ්ච උප්පජ්ජතීතිච.

ඉතරත්ථච

අරූපෙ කුසලානං උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. නොච තෙසං අබ්යාකතා ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති. පඤ්චවොකාරෙ කුසලානං උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං කුසලා ධම්මාච උප්පජ්ජන්ති. අබ්යාකතා ධම්මාච නිරුජ්ඣන්තීතිච.

එවං පරිපුණ්ණපඤ්හාඑව උද්ධටා සියුං. නොති පන පටිසෙධොව උද්ධටො. තස්මා නයිදං අරූපභවං සන්ධාය වුත්තන්ති සක්කා වත්තුන්ති. චිත්තජරූපං සන්ධාය වුත්තන්ති චෙ. තම්පි න. කම්මජරූපස්ස විගහණෙ විරොධස්ස යමකපාඨන්තරස්ස අභාවතො. අනුලොමස්සෙවච භාවතො. යථාහ –

යස්සවාපන යත්ථ මනින්ද්රියං න උප්පජ්ජති. තස්ස තත්ථ ජීවිතින්ද්රියං නඋප්පජ්ජතීති. අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං තත්ථ මනින්ද්රියං න උප්පජ්ජති. නොච තෙසං තත්ථ ජීවිතින්ද්රියං න උප්පජ්ජති.

සබ්බෙසං ¶ චවන්තානං පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං තත්ථ මනින්ද්රියඤ්ච නඋප්පජ්ජති. ජීවිතින්ද්රියඤ්ච නඋප්පජ්ජතීති.

එත්ථ හි අසඤ්ඤසත්තානන්ති එතෙන රූපජීවිතින්ද්රිය මෙව වුත්තං. යදිච තං චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙපි උප්පජ්ජෙය්ය, පුරිමකොට්ඨාසෙ පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං.ල. ජීවිතින්ද්රියං නඋප්පජ්ජතීති වුත්තං සියා, පච්ඡිමකොට්ඨාසෙච සබ්බෙසං චවන්තානං ඉච්චෙව වුත්තං සියාති. පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ පන අරූප ජීවිතින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තන්ති චෙ. න. තථා ගහණත්ථං යමක පාඨන්තරාභාවතො සබ්බඤ්ඤුවිසයෙච ඨානෙ පාළියො සංසන්දිත්වා බලවතියා පාළියුත්තියාඑව ඨාතබ්බතොති. යස්මාච රූපධම්මා නාම දන්ධපවත්තිනො හොන්ති. අරූපධම්මා ලහුපවත්තිනො ඨිතික්ඛණොච තෙසං විසුං ගණනූපගො නත්ථි. තස්මා අඤ්ඤොයෙව රූප ධම්මානං ඛණපබන්ධො. අඤ්ඤො අරූපධම්මානං. තත්ථ සබ්බෙපි රූපධම්මා එකචිත්තක්ඛණපරිමාණෙන අත්තනො උප්පාදක්ඛණෙන යුත්තා ඛණෙ ඛණෙ නිරන්තරමෙව උප්පජ්ජන්ති. පටිසන්ධිතො පට්ඨාය සහුප්පන්නත්තාච පන ද්වින්නං තෙසං උප්පාදාදිවා නිරොධන්තොවා යාවජීවංපිසහෙව හොතීතිපි තස්ස අධිප්පායොති. යමක පාළියො පන නානාත්ථා, නානාබ්යඤ්ජනා, ගම්භීරොච සත්ථු අධිප්පායො. තස්මා සුට්ඨු විචාරෙත්වා සල්ලක්ඛෙතබ්බො. න පන ධම්මතා එසා යමකස්ස. යදිදං යථාලාභයොජනාති කත්වා අත්තනො අධිප්පායෙ ඨත්වා දිට්ඨං දිට්ඨං යමකපාඨං යථාලාභයො ජනායඑව සක්කා යොජෙතුන්ති. රූපවිරාගභාවනාවිසෙසභූතං අරූපකුසලං තස්මිං ලොකෙ රූපසහිතං පටිසන්ධිං නජනෙති. සුද්ධඅරූපමෙව ජනෙති. තස්මා රූපසන්තතිසීසස්ස සබ්බසො අභාවා තත්රුප්පන්නානි සබ්බානි ඡචත්තාලීසචිත්තානි රූපං ජනෙතුං න න සක්කොන්ති. අරූපවිපාකා පන තත්ථෙව නියමුප්පන්නාති අරූපපාකස්සෙව ගහණං කතං, තෙනෙව අට්ඨකථායං, අඤ්ඤානිපි බහූනි ආරුප්පෙ උප්පන්නානි අනොකාසත්ථා රූපං නසමුට්ඨාපෙන්තීති වුත්තං තත්ථ අනොකාසතානාම ආදිතො පට්ඨාය උප්පන්නස්ස රූපසන්තතිසීසස්ස අභාවො එව දට්ඨබ්බොති.

[189] විභාවනියං පන

‘‘රූපවිරාගභාවනානිබ්බත්තත්තා ¶ හෙතුනො තබ්බිධුරතායා’’තිපි කාරණං වුත්තං. තං අකාරණං.

රූපාරූපවිරාගභාවනාභූතමග්ගනිබ්බත්තස්ස ලොකුත්තරවිපාකස්ස රූපොකාසෙ සති රූපජනකතාදස්සනතොති. ඣානඞ්ගවිරහෙන අඞ්ගදුබ්බලානිපි රූපං න ජනෙන්තීති ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණගහණං කතං. ඉතරා නිපි පන පන්නරසකාමරූප පටිසන්ධිචිත්තානි ඛීණාසවානං පරිනිබ්බානචුති චිත්තන්ති ඉමානි චිත්තානි රූපං න සමුට්ඨාපෙන්තියෙව. එවංසන්තෙපි තානි සබ්බානිපි භවඞ්ගකාලෙ අඛීණාසවානඤ්ච චුතිකාලෙ සමුට්ඨාපෙන්තීති තෙසං ඉධ අගහණං දට්ඨබ්බං.

[190] විභාවනියං පන

පටිසන්ධිචිත්තං පන චුතිචිත්තඤ්ච එකූනවීසති භවඞ්ගස්සෙව අන්තොගධත්තා චිත්තන්තරං න හොතීති න තස්ස වජ්ජනං කත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ එකූනවීසති භවඞ්ගස්සෙවාති න වත්තබ්බං.

අරූපවිපාකස්ස සරූපතො වජ්ජිතත්තාති. කස්මා පන යථා වුත්තානි පන්නරස පටිසන්ධිචිත්තානි පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපං න සමුට්ඨාපෙන්තීති, පරිදුබ්බලත්තා. චිත්තඤ්හිනාම උප්පාදක්ඛණෙඑව පරිපුණ්ණං පච්චයං ලභිත්වා බලවං හොති. රූපඤ්ච ඨිතික්ඛණෙව.

තස්මා අත්තනො බලවන්තක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානභාවෙන දුබ්බලං වත්ථුං නිස්සාය උප්පන්නත්තා සයංපි පරිදුබ්බලං හොතීති සබ්බානිපි තානි තදා රූපං නසමුට්ඨා පෙන්තීති. එත්ථච කෙචි අනන්තරාසෙවනාදිපච්චයා චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙඑව ඵරන්ති. රූපස්ස පන උපත්ථම්භකභූතා උතුආහාරා පච්ඡාජාතපච්චයධම්මාච ඨිතික්ඛණෙඑවඵරන්තීති තෙසං යථාක්කමං උප්පාදක්ඛණෙ ඨිතික්ඛණෙච පරිපුණ්ණපච්චයලාභො වෙදිතබ්බො.

[191] විභාවනියං පන

‘‘පච්ඡාජාත පච්චයරහිතං පන ආහාරාදීහිච අනුපත්ථද්ධං දුබ්බලවත්ථුං නිස්සාය පවත්තත්තා අත්තනොච ආගන්තුකතාය කම්මජරූපෙහිච චිත්තසමුට්ඨානරූපානං ඨානං ගහෙත්වා ඨිතත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තත්ථ පච්ඡාජාත පච්චය රහිතන්ති ඉදං විචාරෙතබ්බං.

පටිසන්ධිචිත්තස්ස ¶ ඨිතික්ඛණෙ පච්ඡාජාත පච්චය රහිතස්ස පිඋතුස්ස රූපජනකභාවස්ස වක්ඛමානත්තා. න හි අත්තනා අවිජ්ජමානං පච්ඡිමචිත්තං පුරිමචිත්තක්ඛණෙ ඨිතස්ස කස්සචි රූපස්ස පච්ඡාජාත පච්චයො හොති. අත්ථි පච්චයෙකදෙසත්තා තස්ස පච්චයස්සාති. ඛීණාසවානං චුතිචිත්තං පන පකතියාව වූපසන්තවට්ටමූලෙ සන්තානෙ පවත්තත්තා සන්තතරං හොති. පුන ආයුසඞ්ඛාරානං පරික්ඛයෙන දුබ්බලතරෙ පරියන්තගතෙ ච වත්ථුම්හි නිස්සිතත්තා දුබ්බලතරඤ්ච හොතීති තං රූපං නසමුට්ඨාපෙතීති, ආචරියානන්දත්ථෙරො පන සබ්බසත්තානංපි චුතිචිත්තං රූපං නසමුට්ඨාපෙතීති ඉච්ඡති. යථාහ-ඛීණාසවානං චුතිචිත්තන්ති විසෙසෙත්වා වුත්තං.

කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ පච්ඡිමභවිකානං යෙච රූපාවචරං අරූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං, චවන්තානං තෙසං වචී සඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සති, නොච තෙසං කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣතීති –

පන වචනතො අඤ්ඤෙසංපි චුතිචිත්තං රූපං නසමුට්ඨාපෙතීති විඤ්ඤායති. න හි රූපසමුට්ඨාපක චිත්තස්ස ගබ්භගමනාදි විනිබද්ධාභාවෙ කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනං අත්ථි, න ච යුත්තං චුතොච චිත්තසමුට්ඨානඤ්චස්ස පවත්තතීති. නාපි චුතිචිත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙතීති පාළි අත්ථීති.

අනුටීකායං පන

තස්මිං පාඨෙ තෙසං චවන්තානං නොච කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣතීති වචනං න කෙවලං චුතිචිත්තස්සෙව රූපසමුට්ඨාපනාභාවං සාධෙති, අථඛො තතො පුරිමානං සබ්බෙසං මරණාසන්න චිත්තානං රූපසමුට්ඨාපනාභාවංපි සාධෙතියෙවාති දීපෙති. චුති චිත්තස්මිංහි කායසඞ්ඛාරස්ස නිරොධෙ පටිසිද්ධෙ තතො පුබ්බෙ යාව සත්තරසමචිත්තා එත්ථන්තරෙ තස්ස උප්පාදොපි පටිසිද්ධොඑව හොතීති. සබ්බඤ්චෙතං විචාරෙතබ්බං.

කායසඞ්ඛාරොති ¶ හි අස්සාසපස්සාසො වුච්චති. සොච සුට්ඨු ඔළාරිකො රූපධම්මොති නචුතිචිත්තෙ තන්නිරොධාභාව වචනෙන ඉතරානි සුඛුමානිපි රූපානි චුතිචිත්තං නජනෙතීති සක්කා වත්තුං.

[192] යඤ්ච තත්ථ

න හි රූපසමුට්ඨාපකචිත්තස්ස ගබ්භගමනාදි විනිබද්ධාභාවෙ කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනං අත්ථීති වුත්තං. තංපි න යුජ්ජති.

තානිඑව හි ගබ්භගමනාදීනි ඉමස්සත්ථස්ස සාධකානි භවිතුං අරහන්ති ඔළාරිකස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස අසමුට්ඨාපකංපි චිත්තං ඉතරං සුඛුමරූපං පන සමුට්ඨාපෙතියෙවාති.

[193] යංපි තත්ථ

න ච යුත්තං චුතොච චිත්තසමුට්ඨානඤ්චස්ස පවත්තතීති වුත්තං. තංපි අකාරණං.

න හි චුතිතො පරං කතිපයඛණමත්තං චිත්තජරූපපවත්තියා කොචි විරොධො අත්ථීති.

යඤ්ච තත්ථ

නාපි චුතිචිත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙතීති පාළි අත්ථීති වුත්තං. තත්ථපි චුතිචිත්තං රූපං නසමුට්ඨාපෙතීතිපි නත්ථි, අඤ්ඤත්ර කායසඞ්ඛාරාති න න සක්කා වත්තුන්ති.

එවං පන යුත්තං සියා, යථා රූපධම්මා ආදිතො පටිසන්ධිකාලෙ එකචිත්තක්ඛණමත්තෙ පච්චයපරිත්තතායවා අත්තනො දන්ධවුත්ති තායවා දුබ්බලා හොන්ති, තථා පරියොසානෙපි මරණකාලෙ පරික්ඛීයමානපච්චයතායවා නිරොධාසන්නතායවා පරිදුබ්බලාඑව හොන්තීති සක්කා වත්තුං. තස්මා වත්ථුස්ස ආදිඅන්තනිස්සිතානි පටිසන්ධිචුතිචිත්තානි සමදුබ්බලානිඑව හොන්තීති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති.

විභාවනියං පන

අභිධම්මත්ථවිකාසනියඤ්ච පාළිවිරොධං මඤ්ඤමානො කිඤ්චිමත්තම්පි අවිචාරෙත්වා ටීකාසු වුත්තනයමෙව සුට්ඨු විකාසයිත්වා ගතොති.

පථමභවඞ්ගමුපාදායාති ¶ පථම භවඞ්ගචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණතො පට්ඨාය. ජායන්තමෙවාති උප්පාදක්ඛණෙ උප්පාදක්ඛණෙ උප්පජ්ජ මානමෙව, න තිට්ඨන්තං. නච භිජ්ජමානන්ති අත්ථො. කාරණං වුත්තමෙව. තත්ථාති තස්මිං පඤ්චසත්තතිවිධෙ චිත්තෙ. අප්පනාජවනන්ති අභිඤ්ඤාද්වයවජ්ජිතං ඡබ්බීසතිවිධං අප්පනාජවනචිත්තං. ඉරියාපථන්ති ගමනවජ්ජිතං තිවිධංපි ඉරියාපථං.

[194] විභාවනියං පන

‘‘ගමනාදී’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

න හි අඞ්ගපච්චඞ්ගානං චලනඵන්දනමත්තංපි විඤ්ඤත්තියා විනා සිජ්ඣති. කුතො ගමනං. නච යථාවුත්තං අප්පනාජවනං විඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙතුං සක්කොතීති. පි සද්දෙන තං නකෙවලං රූපසමුට්ඨාපකමත්තංති දස්සෙති. සන්නාමෙතීති සන්ධාරෙති අයමෙවවා පාඨො සියා, වක්ඛමානෙහි චිත්තෙහි අභිසඞ්ඛතං යථාපවත්තං ඉරියාපථං අපතමානං අචලමානං ධාරෙති උපත්ථම්භෙතීති අත්ථො. උපත්ථම්භනඤ්චෙත්ථ යථාපවත්තස්ස ඉරියාපථස්ස රක්ඛනමත්තං දට්ඨබ්බං. නඋක්ඛිපිත්වා විය අභිනීහරණං. ඉතරථා ථම්භනවිඤ්ඤත්තියා පසඞ්ගො සියාති. එත්ථච යථානිසින්නස්සවා ඨිතස්සවා භවඞ්ග චිත්තෙ අබ්බොකිණ්ණෙ පවත්තමානෙ අඞ්ගානි ඔසීදන්ති පතන්ති. න තථා ඉමස්මිං ඡබ්බීසතිවිධෙ ජාගරණචිත්තෙ වක්ඛමානෙසුචද්වත්තිංස විධෙසු ජාගරණචිත්තෙසුපවත්තමානෙසු. තෙසු පන පවත්තමානෙසු අඞ්ගානි උපත්ථද්ධානි හොන්ති. න ඔසීදන්ති න පතන්ති. පුබ්බෙ යථා ථපිතානෙව පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බං.

[195] විභාවනියං පන

‘‘න එව මෙතෙසු ද්වත්තිංසවිධෙසු වක්ඛමානෙසු ච ඡබ්බීසති යා ජාගරණචිත්තෙසු පවත්තමානෙසූ’’ති පාඨො.

න එවමෙතෙසු ඡබ්බීසතියා ජාගරණචිත්තෙසු වක්ඛමානෙ සුච ද්වත්තිංස විධෙසු පවත්තමානෙසූති පන පාඨො යුත්තො. වොට්ඨබ්බනන්ති මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනමාහ. න හි පඤ්චද්වාරිකානි ජවන චිත්තානිපි ¶ විඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙන්ති. ඉරියාපථුපත්ථම්භන මත්තං වා පිසද්දෙන ගහිථං සන්ධාය වොට්ඨබ්බනාදීනි පඤ්චද්වාරිකානිපි ගහිතානිති දට්ඨබ්බං. එත්ථච ඉරියාපථොනාම ගමනාදිනා තෙන තෙන අවත්ථාවිසෙසෙන පවත්තා රූපධම්මාඑව. එවං සන්තෙපි කිඤ්චිචිත්තං රූප සාමඤ්ඤමෙව ජනෙති න තතොපරං. කිඤ්චි අඤ්ඤචිත්තස්ස වසෙන යථාපවත්තං ඉරියාපථං රක්ඛිතුංඑව සක්කොති, න අප්පවත්තං ඉරියාපථං පවත්තෙතුං. කිඤ්චි විඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා අප්පවත්තඤ්ච ඉරියාපථං පවත්තෙතුං සක්කොති. අඤ්ඤානිච කායික වාචසික විකාරානි ජනෙතුං සක්කොති. යානිච චිත්තානි උත්තරකිච්චං ජනෙතුං සක්කොන්ති. තානි හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමං කිච්චං ජනෙතුං සක්කොන්තියෙවාති දස්සනත්ථං අයං විභාගො කතොති වෙදිතබ්බො.

[196] යං පන විභාවනියං

‘‘යංපන චිත්තං විඤ්ඤත්තිජනකං, තං එකංසතො ඉරියාපථු පත්ථම්භකං. ඉරියා පථස්ස විඤ්ඤත්තියා සහ අවිනාභාවතො’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

ඉධ හි ඉරියාපථුපත්ථම්භනංනාම විඤ්ඤත්තිරහිතමෙවා ධිප්පෙතං, න විඤ්ඤත්තිසහිතං. ඉතරථා අප්පනාජවනානංපි විඤ්ඤත්තිජනකතා ආපජ්ජෙය්යාති. සොමනස්සජවනානි තෙරසාති හසිතුප්පාදෙන සද්ධිං ලොභමූලතො මහා කුසලතො මහා ක්රියතො ච චත්තාරිචත්තාරීති තෙරස සොමනස්සජවනානි. තෙසුපන කුසලා කුසලතො අට්ඨපුථුජ්ජනානං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා කුසලකුසලතො ඡසෙක්ඛානං. ක්රියතො පඤ්චඛීණාසවානන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බං කායවචීමනොකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තන්ති වචනතො විචාරණකිච්චරහිතො හසිතුප්පාදො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං නසම්භවතීති එවං පවත්තො වාදො අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තොයෙව. තස්මිංවාදෙ හි සති ඉතරෙසංපි අහෙතුකචිත්තානං ඤාණවිප්පයුත්තමහා ක්රියජවනානඤ්ච බුද්ධානං අසම්භවො ආපජ්ජති. තස්මා තෙසං හසිතුප්පාදචිත්තෙන පවත්තස්ස සිතකම්මස්ස පුබ්බාපරපවත්තානං ඤාණානං වසෙන ඤාණපුබ්බඞ්ගමතා ඤාණානුපරිවත්තතා ච වෙදිතබ්බාති. සීතුණ්හොතු ¶ සමඤ්ඤාතාති ඉදං සීතං ඉදං උණ්හන්ති එවං සබ්බ ලොකියමහාජනෙහි සුට්ඨු පරිච්ඡින්දිත්වා ඤාතා. ඨිතිප්පත්තාවාති අත්තනො ඨිතිභාවං ඨිතික්ඛණංවා පත්තාඑව. න පන චිත්තමිව ජායන්ත මත්තාති අත්ථො. කාරණං වුත්තමෙව.

[197] යං පන විභාවනියං

‘‘පච්ඡාජාතාදිපච්චයුපත්ථම්භලාභෙන ඨිතික්ඛණෙඑව උතුඔජානං බලවභාවොති වුත්තං තෙජොධාතු ඨිතිප්පත්තාතිආදි’’. තත්ථ පච්ඡාජාතපච්චයවචනං හෙට්ඨා විචාරිතමෙව.

අපිච, යදි උතුනො බලවභාවො රූපුප්පාදනඤ්ච පච්ඡාජාතපච්චයායත්තං සියා. එවං සති සො පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ රූපං න සමුට්ඨාපෙය්ය, තදා පච්ඡාජාතපච්චයස්සෙව අභාවතො. වක්ඛතිච ඨිතිකාලමුපාදාය උතුසමුට්ඨානාති. එත්ථච ඨිතිකාලන්ති පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨීතිකාලො වුත්තොති. තස්මා පච්ඡාජාතපච්චයවචනං විචාරෙත්වා සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති. ඔජාසඞ්ඛාතො ආහාරොති කම්මසමුට්ඨානාදිවසෙන චතුබ්බිධො අජ්ඣත්තසන්තාන ගතොඅසිතපීතඛායිතසායිතවසෙන චතුබ්බිධො, බහිද්ධසන්තා නගතොච ඔජාසඞ්ඛාතො දුවිධාහාරො. තදුභයාපිච සංසග්ග වසෙන ලද්ධුපත්ථම්භා එවරූපං සමුට්ඨාපෙන්තීති වුත්තං අජ්ඣොහරණ කාලෙති. එත්ථච බහිද්ධාසම්භූතෙන උතුනා සහ අජ්ඣත්ත සම්භූතානං චතුසමුට්ඨානානං උතුඔජානං විය බහිද්ධාසම්භූතාය ඔජායපි අජ්ඣත්තං රූපසමුට්ඨානං සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තං.

යථාහ-මජ්ඣිමට්ඨකථායං

කබළීකාරාහාරො තාව මුඛෙ ථපිතමත්තො එව අට්ඨරූපානි සමුට්ඨාපෙති. දන්තවිචුණ්ණිතං පන අජ්ඣොහරීයමානං එකෙකං සිත්ථං අට්ඨ අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙතීති.

ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන යදි බහිද්ධසම්භූතා ඔජා රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය, එවං සති යථා බහිද්ධසම්භූතො උතු අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධාච රූපං සමුට්ඨාපෙති. තථා සා බහිද්ධාපි රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය. න පන සමුට්ඨාපෙති. තස්මා සා අජ්ඣත්තං පත්වාපි රූපං න සමුට්ඨා පෙතියෙව. ¶ එකන්තෙන පන අජ්ඣත්තඔජාඑව සමුට්ඨාපෙති. සා පන තස්සා උපත්ථම්භනපච්චයොඑව හොතීති අධිප්පායෙන මුඛෙ ථපිතමත්තොඑව. න සඞ්ඛාදිතො. තත්තකෙනපි අබ්භන්තරස්ස පච්චයො හොතියෙව, කෙනාහ අට්ඨ අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙතීති මජ්ඣිමටීකායං වුත්තං. යස්මා පන උපාදින්නකා උතු ඔජානාම සුට්ඨු පණීතරූපා හොන්ති, තස්මා බහිද්ධා ඔජාපි අජ්ඣත්තං පත්වා තෙන උතුනා සුට්ඨු සෙදියමානා තායච ඔජාය සුට්ඨු උපත්ථම්භීය මානා සරීරෙ මෙදසිනෙහුපචයවසෙන රූපං සමුට්ඨාපෙතියෙවාති යුත්තං. අජ්ඣොහරණකාලෙති ඉදඤ්ච සුට්ඨු බලවභාවප්පත්ත කාලං සන්ධාය වුත්තං. විසුද්ධිමග්ගෙ පන මාතරා පරිභුත්තාහාරොපි දාරකස්ස සරරං ඵරිත්වා රූපං සමුට්ඨාපෙති. සරීරෙ මක්ඛිතාහා රොපි රූපං සමුට්ඨාපෙතීති වුත්තං. මුඛෙ ථපිතමත්තොඑව අට්ඨරූපානි සමුට්ඨාපෙතීතිච පුබ්බෙ වුත්තන්ති. ඨාන පත්තොවාති අත්තනො ඨිතික්ඛණං පත්තොඑව. එත්ථච චතූසු සමුට්ඨානෙසු උතුඑව මහන්තො මහාථාමො මහාවිප්ඵාරොච හොති. සො හි සකලස්සපි ඔකාසලොකස්ස බහිද්ධා සඞ්ඛාරලොකස්සච සමුට්ඨා පකො විනාසකො ච හොති. සත්තලොකස්සච සොඑව මහන්තො අජ්ඣත්තසම්භාරභූතො හොති. ඉතරානි පන තීණි තස්ස පරිවාරමත්තානිඑව සම්පජ්ජන්තීති.

හදය ඉන්ද්රිය රූපානි කම්මජානෙව, න චිත්තජාදිනි. යදිඑවං විප්පසන්නානි ඛො තෙ ආවුසො සාරිපුත්ත ඉන්ද්රියානි. කතරෙන ත්වං එතරහි විහාරෙන විහරසීති කස්මා වුත්තන්ති. ඉන්ද්රියසම්භාරානං වණ්ණානං සමාපත්ති චිත්තසමුට්ඨිතානං විසදවිප්පසන්නතාවසෙන උපචරි තත්තාති. තථා හි එකාබද්ධපවත්තානි චතුජරූපානි එකස්මිං විප්පසන්නෙ සබ්බානි විප්පසන්නානෙව හොන්ති. මිලාතෙච මිලාතානෙවාති. උතුචිත්තාහාරා පන තෙසං නවන්නං උපත්ථම්භනපච්චයා හොන්තීති වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච උප්පලපදුමානි විය කම්මජරූපානි දට්ඨබ්බානි. තෙසං බීජං විය කම්මං. කද්දමොදකානි විය උතුආහාරාදීනි. විඤ්ඤත්ති ද්වයං චිත්තජමෙව. තථා හි තං චිත්තසහභූ චිත්තානුපරිවත්තිධම්මෙසු භගවතා නිද්දිට්ඨන්ති. සද්දොචිත්තොතුජොති කස්මා වුත්තං. නනුනිධිකණ්ඩසුත්තෙ ¶ සුවණ්ණතා සුසරතා සුසණ්ඨානං සුරූපතාතිආදිනා තාදිසෙන කම්මවිසෙසෙන සද්දසම්පත්තිනාම වුත්තාති. සච්චං, කම්මවිසෙසෙන පන යථා සුවිසදො සුමධුරො සද්දො පවත්තති, තථා ඨානකරණගතානං උපාදින්නකසරීරානං සුසණ්ඨිතතා වාත සෙම්හාදීහි අපලිබුද්ධතාච හොති. තස්මා තම්මූලිකාසද්දසම්පත්ති කම්මඵලෙසු පක්ඛිපිත්වා සුසරතාති වුත්තා. න එකන්තෙන සද්දස්ස කම්මජනිතත්තාති වෙදිතබ්බා.

ලහුතාදිත්තයං උතුචිත්තාහාරෙහි සම්භොතීති කස්මා වුත්තං. නනු අප්පාබාධසංවත්තනිකා එසා මාණව පටිපදා, යදිදං අවිහිංසාති වුත්තං. අප්පාබාධ පච්චයසමුට්ඨිතඤ්ච එතං රූපත්තයං. තථා හි දන්ධත්තාදි කර ධාතුක්ඛොත පටිපක්ඛපච්චය සමුට්ඨානතා එතස්ස වුත්තාති. වුච්චතෙ, කම්මජරූපානිනාම උදකෙ පක්ඛිත්තානි සතපාකතෙලානි විය පකතියාව කම්මානුරූපං ලහු මුදු කම්මඤ්ඤ භූතානි හොන්ති. තස්මා තෙසං විසුං ලහුතාදි විකාරොනාම නත්ථි. යතො තෙසං එකස්මිංභවෙ එකාඅද්ධා පච්චුප්පන්නතාව ලබ්භතීති. එවඤ්ච කත්වා යමකෙසුපි තෙසං කාලභෙදො පටිසන්ධිවුතිපරිච්ඡින්නෙන අද්ධා පච්චුප්පන්නෙනෙව ගහිතොති. යස්මා පන චිත්තංනාම නානානීවරණභෙදවසෙනවා සුඛ දුක්ඛ පීති පස්සද්ධි සද්ධා පඤ්ඤාදි වසෙනවා නානා ඛණෙසු නානා අවත්ථා යුත්තං හොති. තථා උතුආහාරාච සප්පායා සප්පායභෙදවසෙන. තස්මා තෙහි තීහි සමුට්ඨිත රූපානිඑව නානාඛණෙසු ගරුකලහුකාදි වසෙන නානාවිකාරයුත්තානි හොන්ති. යතො තෙසං සන්තති සමය වසෙන කාලභෙදො ලබ්භති. එවඤ්ච කත්වා යමකෙසුපි අකම්මජානං පවත්තිකාලෙ ඛණසන්තතිවසෙනපි කාලභෙදො ගහිතොති. නනු කම්මවිපාකජා ආබාධාති වුත්තං. සතිච කම්ම සමුට්ඨානෙ ආබාධරූපෙ තතොවුට්ඨානභූතො කම්මජො ලහුතාදි ගුණොපි විසුං ලබ්භමානො සියාති. න. යෙසඤ්හි වසෙන ඉමස්මිං සරීරෙ කම්මවිපාකජානාම ආබාධා උප්පජ්ජන්ති. තානි උපපීළකුප ඝාතකකම්මානිපි ගතිකාලපයොග විපත්තියො ලභමානානි එව සරීරට්ඨකා පථවාදයො වාතපිත්තාදයොච උතුසමුට්ඨානා ධාතුයො ¶ ඛොභෙත්වා නානාබාධෙ උප්පාදෙන්ති. උතුසමුට්ඨානාසු පන ඛුබ්භිතාසු ඉතරානි තදනුගතිකානි එව හොන්ති. තෙනෙව හි සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිගච්ඡායපි රුප්පති, විපාසායපි රුප්පතීතිආදිනා උතුපධානොව රූපධම්මානං රුප්පනපච්චයො වුත්තොති. තස්මා කෙවලං කම්මසමුට්ඨානො ආබාධොනාම නත්ථි. යතො යථාවුත්තො කම්මජො ලහුතාදිගුණොනාම විසුං ලබ්භමානො සියාති.

යස්මා පන අවිහිංසා කම්මනිබ්බත්තා සත්තා තෙසං උපපීළකාදීනං කම්මානං සුවිදූරතායචෙව සරීරකොට්ඨාසානං ඝනසිනිද්ධසණ්ඨිතියා දුක්ඛොභනියතායච නිබ්බත්තභවෙ නිරාබාධා හොන්ති. තස්මා තදත්ථං සන්ධාය අප්පාබාධසංවත්තනිකා එසා මාණවපටිපදා. යදිදං අවිහිංසාති වුත්තං, න පන අප්පාබාධනිමිත්තස්ස ලහුතාදිත්තයස්ස කම්මසමුට්ඨානතාය. එවඤ්ච කත්වා රූපකණ්ඩෙන කම්මස්සකටත්තාරූපෙසු එව එතං රූපත්තයං නිද්දිට්ඨන්ති දට්ඨබ්බං. රූපකලාපානාම එකස්මිං පරමාණුස්මිංපි බහුවිධා හුත්වා පවත්තන්ති. තස්මා චතුජරූප කලාපෙසු ඝනභාවෙන පවත්තමානෙසු කලාපන්තරභූතා ආකාසධාතුපි දිස්සමානාඑව හොතීති කත්වා චතුජෙසු තස්සා ගහණං කතං. කාමං සබ්බානිපි අනිප්ඵන්නරූපානි කෙනචි පච්චයෙන අනිප්ඵාදිතානි හොන්ති. තෙසු පන න තථා ලක්ඛණරූපානි. යථා ඉතරානි චිත්තාදි පච්චය විසෙසෙන දිස්සමාන විසෙසානි හොන්තීති වුත්තං ලක්ඛණරූපානි න කුතොචි ජායන්තීති. ජායමානාදි රූපානන්ති ජායමාන ජිය්යමාන මිය්යමානානං රූපකලාපානං. සභාවත්තාති ජාතිජරාමරණසඞ්ඛාතලක්ඛණසභාවමත්තත්තා. එත්ථච රූපකණ්ඩෙ උතුසමුට්ඨානන්ති ච ආහාරසමුට්ඨානන්ති ච වුත්තං නත්ථි. පට්ඨානෙ එව වුත්තං.

එත්ථ සියා, ජරතා අනිච්චතා පාළියමෙව න කුතොචි සමුට්ඨානාති වුත්තා. තස්මා ඉධපි තාසං නකුතොචි සමුට්ඨානෙසු ගහණං යුත්තං. උපචයසන්තතියො පන පාළියංපි කුතොචි සමුට්ඨානෙසු වුත්තා. අට්ඨකථායංපි තාහි සද්ධිං විසති කම්මජරූපානි සත්තරස චිත්තජරූපානි චුද්දස උතුජරූපානි තෙරස ආහාරජ රූපානි ¶ වුත්තානි. තස්මා ඉධ තාසං නකුතොචිසමුට්ඨානතා නවත්තබ්බාති. වුච්චතෙ, රූපජනකානං ජනනබ්යාපාරොනාම අත්තනා ජනිතරූපානං උප්පාදක්ඛණෙ එව ඵරති. න-තතො පරං, තස්මා තස්මිං ඛණෙ ලබ්භමානා උපචයසන්තතියොයෙව කුතොචි ජාතපරියායං අරහන්ති, න ජරතා අනිච්චතායොති කත්වා පාළියං අට්ඨකථා යංච තාසංඑව කුතොචි සමුට්ඨානෙසු ගහණං කතං. අපිච, පුබ්බෙ අජාතා ධම්මා පච්චයෙ සති ජායන්ති. අසති න ජායන්තීති අත්ථි. ජාතා පන ධම්මා පච්චයෙ සති ජිය්යන්ති, මිය්යන්ති. අසති නජිය්යන්ති නමිය්යන්තීති නත්ථි, තස්මා පුරිමානං ද්වින්නං පවත්ති එකන්තෙන පච්චයායත්තා හොති. පච්ඡිමානං ද්වින්නං පවත්ති පන එකන්තෙන පච්චය නිරපෙක්ඛා හොතීති ඉමිනා පරියායෙන තාසං තෙසු ගහණං අගහණඤ්ච වෙදිතබ්බං. යං පන සුත්තපදෙසු ජරාමරණං භික්ඛවෙ සඞ්ඛතං පටිච්ච සමුප්පන්නන්ති වුත්තං. තං ජාතියා සතිඑව තදුභයං පඤ්ඤායති. අසති න පඤ්ඤායතීති ඉමිනා පරියායෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ඉතර අනිප්ඵන්නරූපානි විය චත්තාරිපි එතානි චිත්තාදිපච්චයවිසෙසෙන දිස්සමානවිසෙසානි න හොන්තීති චතුන්නංපි න කුතොචි ජාතතා වුත්තා. එවංසන්තෙපි සාරතරං පාළිනයං අතිධාවන්තො විය හොතීති උපචයසන්ත තීනං කුතොචි සමුට්ඨානෙසු සඞ්ගහොඑව සෙය්යොති. [රූපසමුට්ඨානනයො]

159. එකො එව ජාති සඞ්ඛාතො උප්පාදො එතෙසන්ති එකුප්පාදා. එකොඑව අනිච්චතාසඞ්ඛාතො නිරොධො එතෙසන්ති එකනිරොධා. එකසද්දො චෙත්ථ සඞ්ඛානෙ පවත්තො. තස්මා තෙන යානි රූපානි එකායඑව ජාතියා ජායන්ති. එකාය එව අනිච්චතාය නිරුජ්ඣන්ති. තෙසං පිණ්ඩි ඉධ රූපකලාපොනාමාති දස්සෙති. යෙ පන කලාපගත රූපගණනාය එකස්මිං කලාපෙපි අනෙකානි ජාතිආදීනි කප්පෙන්ති, තෙසං මූලටීකාය නසමෙති. යුත්තිච නත්ථි. වුත්තඤ්හි තත්ථ එකෙකකලාප පරියාපන්නානං රූපානං සහෙව උප්පාදාදිපවත්තිතො එකෙකකලාපස්ස උප්පාදාදයො එකෙකාව හොන්තීති යථා එකෙකස්ස කලාපස්ස ජීවිතින්ද්රියං කලාපා නුපාලකං ¶ උපාදාය රූපන්ති වුච්චති. එවං කලාපුප්පාදාදි සභාවා ජාතිආදයො උපාදායරූපානිච්චෙව වුච්චන්ති. එවං විකාරපරිච්ඡෙද රූපානිච යොජෙතබ්බානීති. යදිච යො ආයතනානං ආචයො. සො රූපස්ස උපචයොතිච යො රූපස්ස උපචයො. සාරූපස්ස සන්තතීතිච වුත්තත්තා තානි ජාතිආදීනි ලක්ඛණරූපානි විසුංවිසුං රූපානංඑව, නකලාපස්සාති වුච්චෙය්යුං. චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො රූපීනං ධම්මානං ආයූතිආදිනා වුත්තත්තා චක්ඛාදි ජීවිතාදීනිපි එකස්මිං කලාපෙ අනෙකානිඑව ආපජ්ජෙය්යුං. තස්මා තථා කප්පනං අකත්වා එකස්මිං කලාපෙ අඤ්ඤානි උපාදාරූපානි විය ලක්ඛණරූපානිපි එකෙකානිඑවාති නිට්ඨං ගන්තබ්බන්ති.

එකො සමානො මහාභූතසඞ්ඛාතො නිස්සයො එතෙසන්ති එකනිස්සයා. එත්ථ පන සමානත්ථෙ එකසද්දො යුත්තො. චතුන්නං භූතානං නිස්සයතාසම්භවතො. යානිචඑකුප්පාදතාදීහිතීහිලක්ඛණෙහි යුත්තානි. තානි එකන්තෙන සහවුත්තීනි නාම හොන්තීති වුත්තං සහවුත්තිනොති. දසපරිමාණානිඅස්සාතිදසකං. දසන්නං සමූහො වා දසකං. චක්ඛුනා උපලක්ඛිතං දසකන්ති චක්ඛුදසකං. චක්ඛුපධානංවා දසකං චක්ඛුදසකං. එසනයො සෙසෙසුපි. යස්මා පන චිත්තජො සද්දො විඤ්ඤත්තිවිකාරෙන විනා නපවත්තති. විඤ්ඤත්තිවිකාරොච තෙන සද්දෙන විනා නපවත්තති. තස්මා චිත්තජං සද්දනවකංවා වචීවිඤ්ඤත්තිනවකංවා නසම්භවතීති අධිප්පායෙන වචීවිඤ්ඤත්ති සද්දෙ හි ච සහවචීවිඤ්ඤත්ති දසකන්ති වුත්තං. එත්ථ පන විඤ්ඤත්ති විකාරො සද්දෙන විනා නපවත්තතීති ඉදං තාව යුජ්ජති. යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං. ඉදං තංරූපං වචීවිඤ්ඤත්තීති හි වුත්තං. විඤ්ඤත්තිවිකාරරහිතං පන චිත්තජං සද්දනවකං. අට්ඨකථාසු ආගතමෙව. යථාහ-පටිච්චසමුප්පාද නිද්දෙසෙසු පටිසන්ධික්ඛණතො උද්ධං පවත්තඋතුතොචෙව චිත්තතොච සද්දනවකන්ති.

මහාඅට්ඨකථා නයෙන විඤ්ඤත්ති රහිතො විතක්ක විප්ඵාර සද්දොනාම අසොත විඤ්ඤෙය්යො චිත්තජො සද්දො ලබ්භති. සො පන සඞ්ගහකාරෙන පටිසිද්ධො. යථාහ-පට්ඨානෙපි චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයොති ආවතං. ¶ තස්මා විනා විඤ්ඤත්තිඝට්ටනාය උප්පජ්ජමානො අසොත විඤ්ඤෙය්යො විතක්කවිප්ඵාරසද්දොනාම නත්ථීති. විසුද්ධිමග්ගෙ අස්සාස පස්සාසෙ චිත්තජං සද්දනවකං වුත්තං. යථාහ-චිත්තජෙ අස්සාස පස්සාස කොට්ඨාසෙපි ඔජට්ඨමකඤ්චෙව සද්දොචාති නවාති, සද්දනවකෙච ආගතෙ සද්දලහුතාදි ද්වාදසකංපි ආගතමෙව හොති. තස්මා සුද්ධට්ඨකං, සද්දනවකං, කායවිඤ්ඤත්ති නාකං, වචීවිඤ්ඤත්ති දසකං, ලහුතාදෙකා දසකං, සද්දලහුතාදිද්වාදසකං, කායවිඤ්ඤත්ති ලහුතාදි ද්වාදසකං, වචීවිඤ්ඤත්තිසද්දලහුතාදි තෙ රසකන්ති අට්ඨචිත්තජකලාපා පච්චෙතබ්බාති. සච්චසඞ්ඛෙපෙ පන සද්ද ලහුතාදි ද්වාදසකං විසුං අගහෙත්වා චිත්තජ කලාපා සත්තෙව වුත්තා.

ටීකාසු පනස්ස පොරාණටීකායං

මහාට්ඨකථානයෙන විඤ්ඤත්තිරහිතෙ අසොත විඤ්ඤෙය්යෙ විතක්ක විප්ඵාරසද්දෙ සද්දනවකං දස්සෙත්වා පුන වාදන්තරං දස්සෙන්තෙන. අපිච, මහාජනසන්නිපාතස්ස දූරතො අපඤ්ඤායමානක්ඛරපදබ්යඤ්ජනත්ථො චිත්තසමුට්ඨානනිඝොසසද්දො අවිඤ්ඤත්තිකො එවාති වදන්ති. තථා මිගපක්ඛීනංච අඤ්ඤමඤ්ඤං භාසං අජානන්තානං අන්ධදමිළාදිනං අවිඤ්ඤත්තිකො චිත්තසමුට්ඨානසද්දො අත්ථීති වුත්තං.

තත්ථ විඤ්ඤත්තිරහිතො අසොතවිඤ්ඤෙය්යො විතක්කවිප්ඵාර සද්දො අට්ඨසාලිනියං පටික්ඛිත්තො. මහාජනසන්නිපාතස්ස චිත්ත සමුට්ඨාන නිඝොසසද්දොපි ආසන්නෙ ඨිතානං පඤ්ඤායමානක්ඛරපද බ්යඤ්ජනත්ථො සවිඤ්ඤත්තිකොඑව හොති. ඉතරථා සබ්බෙපි චිත්ත ජසද්දා දූරතරෙ ඨිතානං අපඤ්ඤායමාන පදබ්යඤ්ජනාඑව හොන්තීති සබ්බෙපි විඤ්ඤත්තිරහිතා සියුන්ති. නච මිගපක්ඛිආදීනං චිත්තජො සද්දො විඤ්ඤත්තිරහිතො හොති. සමානජාතියානං පරෙසං අධිප්පායත්ථ විඤ්ඤාපනතොති.

පච්ඡිම ටීකායං පනස්ස

සද්දනවකං පනෙත්ථ අච්ඡරා සඞ්ඝාත පාණිප්පහාරාදි සද්ද සහිතං අට්ඨකමෙවාති වුත්තං. තංපි න යුත්තං.

තාදිසො හි සද්දො චිත්තපච්චයො උතුසමුට්ඨානොඑව. තස්මා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන අස්සාසපස්සාසෙවා අවචීඝොසෙසු කදාචි චිත්තසහිතෙසු උක්කාසිත ඛිපිත වමිත ඡඩ්ඩිතසද්දාදීසු පිවා එතං සද්දනවකං වෙදිතබ්බන්ති. උතුජකලාපෙසු පච්ඡිමා ද්වෙපි කස්මා බහිද්ධා නලබ්භන්ති. නනු බහිද්ධාපි රූපානං ලහු ගරු මුදු ථද්ධ කම්මඤ්ඤතා දිස්සන්තීති. සච්චං, තා පන භූතානං ඔමත්තාධිමත්ත වසෙන හොන්ති, න පන ලහුතාදිත්තයවසෙනාති දට්ඨබ්බං. කස්මා පන ආකාසධාතුච ලක්ඛණරූපානිච රූපකලාපෙසු නගහිතානීති වුත්තං කලාපානන්තිආදි. ආකාසධාතුකලාපානං පරිච්ඡෙද මත්තත්තා කස්සචි රූපකලාපස්ස අඞ්ගභූතා අවයවභූතා න හොති, ලක්ඛණරූපානිච සබ්බෙසංපි කලාපානං උප්පාදාදි ලක්ඛණ මත්තත්තා විකාරරූපානි විය කලාපානං භෙදකරානි අඞ්ගභූතානි කලාපවිසෙසපඤ්ඤාපනස්ස කාරණභූතානි න හොන්ති. තස්මා තානි තෙසු නගහිතානීති දස්සෙති. එතෙන එකුප්පාදාතිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනියමො නිප්ඵන්නරූපානඤ්ඤෙව, න අනිප්ඵන්නරූපානං. තෙසං පන කලාප භෙද කරණ මෙව කලාපඞ්ගන්ති ච දීපෙති. එවඤ්ච කත්වා එකනිරොධඞ්ගරහිතස්සපි විඤ්ඤත්තිද්වයස්ස කලාපභෙද කරත්තාඑව තෙසු ගහණං සුට්ඨු උපපන්නං හොතීති වෙදිතබ්බන්ති. [කලාපයොජනා]

160. යථාරහන්ති සභාවකා භාවකානං පරිපුණ්ණාපරි පුණ්ණින්ද්රියානඤ්ච අරහානුරූපතො. අනූනානීති පරිපුණ්ණානි. නඤ්හි ඉදං නාමරූපං කාමලොකෙ පවත්තියං න ලබ්භතීති අත්ථීති.

[198] විභාවනියං පන

‘‘යථාරහන්ති සභාවකපරිපුණ්ණායතනානං අනුරූපතො’’ති වුත්තං, තං න සුන්දරං.

න හි අනූනානීති ඉදං පුග්ගලවසෙන විසෙසනං හොතීති. සංසෙදජානඤ්චෙවඔපපාතිකානඤ්චාති එත්ථ මහාසීහනාදසුත්තෙ-

චතස්සො ඛො ඉමා සාරිපුත්ත යොනියො. කතමා චතස්සො, අණ්ඩජා යොනි ජලාබුජා යොනි සංසෙදජායොනි ¶ ඔපපාතිකා යොනීති. යෙ ඛො තෙ සාරිපුත්ත සත්තා අණ්ඩකොසං අභිනිබ්භිජ්ජ අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්ති, අයං වුච්චති සාරිපුත්ත අණ්ඩජා යොනි. යෙ ඛො තෙ සාරිපුත්ත සත්තා වත්ථිකොසං අභිනිබ්භිජ්ජ අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්ති. අයං වුච්චති සාරිපුත්ත ජලාබුජා යොනි. යෙ ඛො තෙසාරි පුත්තසත්තාපූතිමච්ඡෙවා ජායන්ති. පූතිකුණපෙවා පූතිකුම්මාසෙවා චන්දනිකායවා ඔළිගල්ලෙවා ජායන්ති, අයං වුච්චති සාරිපුත්ත සංසෙදජා යොනි. දෙවා නෙරකා එකච්චෙ ච මනුස්සා එකච්චෙච විනිපාතිකා අයං වුච්චති සාරිපුත්ත ඔපපාතිකා යොනීති වුත්තං.

අට්ඨකථායඤ්ච අණ්ඩෙ ජාතා අණ්ඩජා. ජලාබුම්හි ජාතා ජලාබුජා. සංසෙදෙ ජාතා සංසෙදජා. විනා එතෙහි කාරණෙහි උප්පත්තිත්වා විය නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තාති ඔපපාතිකා. අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්තීති භින්දිත්වා නික්ඛමනවසෙන ජායන්ති. පූති කුණපෙතිආදීහි අනිට්ඨට්ඨානානෙව දස්සිතානි. ඉට්ඨෙසු සප්පි තෙලමධුඵාණිතාදීසු සත්තා ජායන්තිඑවාති වුත්තං. එත්ථච පුරිමෙසු ද්වීසු පාළිනයෙන අණ්ඩං වුච්චති අණ්ඩකොසො. ජලාබුවුච්චති වත්ථිකොසො, තතො ජාතා විජාතා නික්ඛන්තාති අණ්ඩජා ජලාබුජාතිච වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බා. තත්ථ ජරං ජීරණං භෙදං යාති උපෙතීති ජලාබූති සද්දනීතියං වුත්තං. ජලං වුච්චති කලලං. තං ආවුනාති පටිච්ඡාදෙති අවතිවා රක්ඛතීති ජලාබු, ගබ්භපලිවෙඨනාසයො. සංසීදන්ති එත්ථාති සංසෙදො. පූතිමච්ඡා දිකො සප්පිතෙලාදිකො පදුමගබ්භවෙළුගබ්භරුක්ඛසුසිරපුප්ඵඵලාදි කොච අල්ලකිලින්නපදෙසො. උපපත්තික්ඛණෙඑව පරිපුණ්ණඅඞ්ගපච්චඞ්ගත්තා තතො තතො උප්පතිත්වා විය ජායන්තීති ඔපපාතිකා.

විභාවනියං පන

අණ්ඩජාදයොපි අණ්ඩකොසාදිම්හි ඔක්කමන්තා උප්පතන්තා එව නාම හොන්තීති තෙසංපි ඔපපාතිකත්තපසඞ්ගං මඤ්ඤමානො උපපාතො නෙසං අත්ථීති ඔපපාතිකාති වත්වා උක්කංසගති ¶ පරිච්ඡෙදවසෙන චෙත්ථ විසිට්ඨඔපපාතො ගහිතො. යථා අභිරූපස්ස කඤ්ඤා දාතබ්බාති වදති.

උක්කට්ඨවසෙනාති පරිපුණ්ණායතනභාවසඞ්ඛාතෙන උක්කංසතාවෙන, තත්ථ ඔපපාතිකා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි සහ සබ්බසො පරිපුණ්ණෙන අත්තභාවෙන ජායන්ති. පුන තෙසං වඩ්ඪනකිච්චං නත්ථි. සංසෙදජානං පන ආයතනානි එව පරිපුණ්ණානි හොන්ති. අඞ්ගපච්චඞ්ගානි පන පුන වඩ්ඪිත්වාඑව පරිපුණ්ණානි ජාතානීති වෙදිතබ්බං. ඔමකවසෙනාති අවකංසවසෙන. චක්ඛුසොතඝානභාවසෙකානිකදාචිපි න ලබ්භන්ති ජාතිබධිර ජච්චඝානකානං අභාවකානඤ්ච සම්භවතොති අප්පොයො. තත්ථ තානි සබ්බානිපි සුගති දුග්ගති ජාතියානං අහෙතුකසංසෙදජානං කදාචි නලබ්භන්ති. සුගතියං පන ඔපපාතිකභාවොනාම සෙට්ඨො අත්තභාව පටිලාභොති නයෙන කෙනචි ඔමකෙන කම්මෙන ලබ්භති. තස්මා සුගතිජාති යානං ඔපපාතිකානං අපරිපුණ්ණින්ද්රියතානාම නත්ථි අඤ්ඤත්ර අභාවකෙහි ආදිකප්පිකෙහිති. දුග්ගතිජාතියානංපි පන තෙසං කදාචි චක්ඛු සොත භාව වෙකල්ලතාඑව වත්තබ්බා. න ඝානවෙකල්ලතා. කාමධාතුයං පන අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථීති හි අට්ඨ කථායං වුත්තං. ජිව්හාවෙකල්ලතානාම සබ්බෙසංපි නත්ථි යෙවාති වෙදිතබ්බං. තථා හි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ –

කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසා යතනානි පාතුභවන්ති. කස්සචි දස. කස්සචිඅපරානි දස. කස්සචි නව. කස්සචි සත්තායතනානි පාතුභවන්තීති වුත්තං.

තත්ථ කාමධාතුයන්ති කාමලොකෙ. උපපත්තික්ඛණෙති පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ. කස්සචි එකාදසා යතනානීතිආදිසු චතූසු වාක්යෙසු සංසෙදජොපපාතිකා වුත්තා. කස්සචි සත්තායතනානීති එත්ථ පන ගබ්භසෙය්යකොව වුත්තො. තත්ථ යස්මා සත්තායතනං නාම පටිසන්ධික්ඛණෙ න ලබ්භති. පවත්ති කාලෙයෙව ලබ්භති. තස්මා එකාදසයතනානීති වුත්තං. කස්සචි දසාති චක්ඛුවෙකල්ලවසෙන. කස්සචි අපරානි දසාති සොත වෙකල්ලවසෙන. ¶ කස්සචි නවාති චක්ඛුසොත ද්වය වෙකල්ල වසෙන වුත්තං. යදිච අඝානකො ඔපපාතිකොනාම සියා. තදා සුද්ධජච්චඝානකෙන සද්ධිං තයො දසකවාරා වුත්තා සියුං. තථා ජච්චන්ධඝානක ජච්චබධිරඝානකෙහි සද්ධිං තයො නවකවාරා එකොච අට්ඨකවාරො වුත්තො සියා තිණ්ණං විපන්නානං වසෙන. තථා අවුත්තත්තා පන නත්ථි අඝානකො ඔපපාති කොති විඤ්ඤායතීති. තස්මිං පන විභඞ්ගෙ ඉන්ද්රියවාරෙ නපුංසකානං ඔපපාතිකානන්ති අවුත්තත්තා ථපෙත්වා ආදිකප්පිකෙ අභාවකොපි ඔපපාතිකො නත්ථියෙවාති. පාළියං අවුත්තංපි පන සංසෙදජානං වුත්තපකාරං චක්ඛාදිවෙකල්ලං අට්ඨකථාවසෙන වෙදිතබ්බං. යථාහ-සත්තති උක්කංසතොව රූපානි සංසෙදජොපපාත යොනීසු. අථවා, අවකංසතො තිංසාති. තත්ථ තිංසාති ජිව්හාකාය වත්ථු දසකානං වසෙන තිංසරූපානීති ච වුත්තං. ඉදඤ්හි වචනං සංසෙදජානං වසෙන වුත්තන්ති මහාටීකායං වුත්තං. ආචරියා නන්දත්ථෙරෙන පන යමකෙ ඝානජිව්හානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනාභාව වුත්තිතා වුත්තාති ජිව්හා වෙකල්ලතා විය ඝානවෙකල්ලතාපි නත්ථීති ඉච්ඡිතං. ඉන්ද්රිය යමකෙ පන –

යස්සවා පන ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඝානින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති. අඝානකානං ඉත්ථීනං උපපජ්ජන්තීනං තාසං ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, නොච තාසඞ්ඝානින්ද්රියං උප්පජ්ජතීතිච. යස්සවා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඝානින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති. අඝානකානං පුරිසානං උපපජ්ජන්තානං තෙසං පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, නොච තෙසං ඝානින්ද්රියං උප්පජ්ජතීතිච වුත්තං.

තස්මා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන ඝානවෙකල්ලතාපි අත්ථීති යුත්තං.

විභාවනියං පන

අපරෙ පන යමකෙ ඝානජිව්හානං සහචාරිතා වුත්තාති අජිව්හස්ස අසම්භවතො අඝානකස්සපි අභාවමෙව වණ්ණෙන්ති. තත්ථාපි යථා චක්ඛුසොතානි රූපභවෙ ඝාන ජිව්හාහි විනා පවත්තන්ති. න එවං ඝානජිව්හා අඤ්ඤමඤ්ඤං විනා පවත්තන්ති. ¶ ද්වින්නංපි රූපභවෙ අනුප්පජ්ජනතොති එවං විසුං විසුං කාමභවෙ අපවත්ති වසෙන තෙසං සහචාරිතා වුත්තාති න න සක්කා වත්තුන්ති වුත්තං. තං යුත්තං.

ඔකාසවාරෙ හි එකන්තසහචාරිතා වුත්තමත්තෙන පුග්ගලෙසු එකන්තසහචාරිතා න සක්කා වත්තුන්ති. ගබ්භෙ මාතුකුච්ඡිම්හි සෙන්තීති ගබ්භසෙය්යකා. රූපාදීසු ඛන්ධෙසු සඤ්ජන්ති ලග්ගන්තීති සත්තා. යථාහ-රූපෙ ඛො රාධ යො ඡන්දො, යො රාගො, යා නන්දි, යා තණ්හා, තත්ර සත්තො, තත්ර විසත්තො, තෙන සත්තොති වුච්චතීතිආදි. ගබ්භසෙය්යාච තෙ සත්තාචාති සමාසො. අණ්ඩජාචෙව ජලාබුජාච. තීණිදසකානි පාතු භවන්ති. යානි කලලන්ති වුච්චන්ති. භාවදසකං කදාචි නලබ්භති නපුංසකස්සාති අධිප්පායො. එවඤ්චකත්වා ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ ගබ්භසෙය්යකානං සත්තානං අහෙතුකානං නපුංසකානං උපපත්තික්ඛණෙ චත්තාරින්ද්රියානි පාතුභවන්ති කායින්ද්රියං මනින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති වුත්තං. තතොපරන්ති ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධික්ඛණතො පරං. පවත්තිකාලෙති එකදසමෙ සත්තාහෙ. තථා හි කථාවත්ථුඅට්ඨකථායං සෙසානි චත්තාරි සත්තසත්තති රත්තිම්හි ජායන්තීති වුත්තං. තත්ථ සෙසානීති කායායතන මනායතනතො අවසෙසානි චත්තාරි චක්ඛුසොතඝානජිව්හා යතනානි. සත්තසත්තතිරත්තිම්හීති එකාදසමසත්තාහස්ස පරියොසානරත්තිම්හි. අයඤ්ච අත්ථො යමකටීකාය දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

ගබ්භසෙය්යකස්ස පච්ඡිමභවිකස්ස උපපජ්ජන්තස්ස එකදස මසත්තාහා ඔරතො ඨිතස්ස රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති, නොච චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතීති.

යං පන යස්සවා පන යත්ථ රූපායතනං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තත්ථ ඝානායතනං උප්පජ්ජතීති. කාමාවචරා චවන්තානං අඝානකානං කාමාවචරං උපපජ්ජන්තානං රූපාවචරානං තෙසං තත්ථ රූපායතනං උප්පජ්ජිත්ථ. නොච තෙසං තත්ථ ඝානායතනං උප්පජ්ජතීති එත්ථ අඝානකානං කාමාවචරං උපපජ්ජන්තානන්ති වුත්තං.

තං ¶ යෙ එකාදසමසත්තාහා ඔරතො කාලඞ්කරිස්සන්ති. තෙසං ඝානායතනානිබ්බත්තකකම්මෙන ගහිතපටිසන්ධිකානං වසෙන වුත්තන්තිච වුත්තං. එත්ථච චක්ඛුඝානෙසු වුත්තෙසු සොතජිව්හා අවුත්තාපි අත්ථතො සිද්ධාඑව හොන්තීති.

[199] යං පන විභාවනියං

‘‘පවත්තිකාලෙති සත්තමෙ සත්තාහෙති’’ වුත්තං. තං න ගහෙතබ්බං.

අට්ඨකථා විරොධතො ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අට්ඨකථා පමාණතොති.

[200] යඤ්ච තත්ථ

‘‘ටීකාකාරමතෙන එකාදසමෙ සත්තාහෙ වාති’’ වුත්තං. තම්පි න සුන්දරං.

නහි අට්ඨකථායං නිද්දිට්ඨතො වුත්තො විනිච්ඡයො ටීකාකාර මතොනාම සක්කා වත්තුන්ති.

[201] යඤ්ච තත්ථ

‘‘කමෙනාති චක්ඛුදසකපාතුභාවතො සත්තාහාතික්කමෙන සොතදසකං. තතො සත්තාහාතික්කමෙන ඝාන දසකං. තතො සත්තාහා තික්කමෙන ජිව්හාදසකන්ති එවං අනුක්කමෙනාති වුත්තං’’. තංපි න දට්ඨබ්බ.

යථාවුත්ත අට්ඨකථාවිරොධත්තා එව.

[202] යංපි තත්ථ

‘‘අට්ඨකථායංපි හි අයමත්ථො දස්සිතො වා’’ති වුත්තං. තංපි න යුත්තං.

න හි සානාම අට්ඨකථා අත්ථි. යත්ථ ඊදිසො උප්පත්තික්කමො දස්සිතො සියා. නනු පටිච්චසමුප්පාදට්ඨකථාසු ගබ්භලෙය්යකවසෙනවා පුරිමංභවචක්කං වුත්තං. අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතොති වුත්තන්ති චෙ.න. තඤ්හි විඤ්ඤාණාදීනං පඤ්චන්නං අඞ්ගානං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවපවත්තික්කමෙන පාළියං ආගතං පඤ්චපදං සන්ධාය වුත්තන්ති. ආයතනනිද්දෙසට්ඨකථාසු ¶ පන සො පටික්ඛිත්තොයෙව. නච අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තො උප්පත්තික්කමො ථෙරෙන ඉධ කමෙනාති ඉමිනා පාඨෙන දස්සිතොති සක්කා වත්තුන්ති. තස්මා කමෙනාති ඉධපි දෙසනක්කමෙනාති අත්ථො. දෙසිතානීති සම්බන්ධොච වෙදිතබ්බො.

සච්චසඞ්ඛෙප ටීකායං පන

සාඛාවත්ථං අතික්කම්ම පච්ඡා සත්තමෙ සත්තාහෙ චක්ඛු සොතඝානජිව්හාදසකාච උප්පජ්ජන්ති. ටීකාකාරොපන එකාදසමෙ සත්තාහෙති ආහාති වුත්තං. තංපි නයුජ්ජති යෙවාති.

එත්ථ ච කලලාදීනං උප්පත්තික්කමො සංයුත්තකෙ වුත්තො. යථාහ –

පථමං කලලං හොති, කලලා හොති අබ්බුදං;

අබ්බුදා ජායතෙ පෙසි, පෙසියා නිබ්බත්තතෙ ඝනො;

ඝනා පසාඛා ජායන්ති, කෙසා ලොමා නඛාපිචාති.

අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තං. තත්ථ පථමන්ති පථමෙන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන තිස්සොති වා ඵුස්සොතිවා නාමං නත්ථි. අථඛො තීහි ජාතිඋණ්ණංසූහි කතසුත්තග්ගෙ සණ්ඨිතතෙලබින්දුපමාණං කලලං හොති. යං සන්ධාය වුත්තං –

තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණපටිභාගං, කලලං සංපවුච්චතීති.

කලලා හොති අබ්බුදන්ති තස්මා කලලා සත්තාහච්චයෙන මංසධොවනඋදකවණ්ණං අබ්බුදංනාම හොති, කලලන්ති නාමං අන්ත රධායති. වුත්තංපි චෙතං –

සත්තාහං කලලං හොති, පරිපක්කසමූහකං;

විවත්තමානං තබ්භාවං, අබ්බුදංනාම ජායතීති.

අබ්බුදා ජායතෙ පෙසීති තස්මාපි අබ්බුදා සත්තාහච්චයෙන විලීන තිපුසදිසා පෙසිනාම සඤ්ජායති. සා මරිචඵාණිතෙන දීපෙතබ්බා. ගාමදාරකා හි සුපක්කානි මරිචානි ගහෙත්වා සාටකන්තරෙ ¶ භණ්ඩිකං කත්වා පීළෙත්වා මණ්ඩං ආදාය කපාලෙ පක්ඛිපිත්වා ආතපෙ ථපෙන්ති. තං සුක්ඛමානං සුක්ඛමානං සබ්බභාගෙහි මුච්චති. එවරූපා පෙසි හොති. අබ්බුදන්ති නාමං අන්තරධායති. වුත්තංපි චෙතං –

සත්තාහං අබ්බුදං හොති, පරිපක්කසමූහකං;

විවත්තමානං තබ්භාවං, පෙසිනාම පජායතීති.

පෙසියා නිබ්බත්තතෙ ඝනොති තතො පෙසිතො සත්තාහච්ච යෙන කුක්කුටණ්ඩසණ්ඨානො ඝනොනාම මංසපෙසි පිණ්ඩො නිබ්බත්තති. පෙසීතිනාමං අන්තරධායති. වුත්තංපි චෙතං –

සත්තාහං පෙසි භවති, පරිපක්කං සමූහකං;

විවත්තමානං තබ්භාවං, ඝනොතිනාම ජායතීති;

යථා කුක්කුටියා අණ්ඩං, සමන්තං පරිමණ්ඩලං;

එවං ඝනස්ස සණ්ඨානං, නිබ්බත්තං කම්මපච්චයාතිච.

ඝනා පසාඛා ජායන්තීති පඤ්චමෙ සත්තාහෙ ද්වින්නං හත්ථපාදානං සීසස්සච අත්ථාය පඤ්චපීළකා ජායන්ති. යං සන්ධායෙතං වුත්තංපඤ්චමෙ ඛො භික්ඛවෙ සත්තාහෙ පඤ්චපීළකා ජායන්ති. සණ්ඨන්ති කම්ම තොති. කෙසා ලොමා නඛාපිචාති ද්වාචත්තාලීසමෙ සත්තාහෙ එතානි ජායන්තීති. එත්ථ ච ඡට්ඨසත්තාහාදයො ඡසත්තාහා පසාදනිස්සයානං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා පරිණතකාලා හොන්ති. චක්ඛාදීනි පන එකාදසම සත්තාහස්ස පරියො සානදිවසෙ එකතො ජායන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. යං පනෙත්ථ තිලතෙලස්ස යථාබින්දූතිආදිනා කලලස්ස වණ්ණසණ්ඨානං වුත්තං. තං ථොකං වඩ්ඪිතං සන්ධාය වුත්තං. න පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තමානං. න හි තදා තාදිසං පකතිචක්ඛුනා දිට්ඨං වණ්ණජාතංවා සණ්ඨානංවා තස්ස පඤ්ඤායෙය්යාති. අනුමානතො පන එවං වෙදිතබ්බං. එකාය ඌකාය සත්තමො භාගො ලික්ඛානාම. ලික්ඛාය ඡත්තිංසතිමො භාගො රථරෙණුනාම. රථරෙණුස්ස ඡත්තිංසතිමො. තජ්ජාරී නාම. තජ්ජාරියා ඡත්තිංසතිමො අණුනාම. අණුස්ස ඡත්තිංසතිමො භාගො පරමාණුනාම. සො පන ආකාසකොට්ඨාසිකො ¶ මංසචක්ඛුස්ස ආපාතං නාගච්ඡති. දිබ්බචක්ඛුස්සෙව ආගච්ඡතීති අට්ඨකථායං වුත්තං. තෙසං ඡත්තිංස පරිමානො අණු පන තිත්තිච්ඡිද්ද තාලච්ඡිද්දෙහි පවිට්ඨසූරියරස්මීසු වට්ටිවට්ටි හුත්වා පරිබ්භමන්තො පඤ්ඤායතීති වුත්තං. සකලං පන කලාපත්තයපරිමාණමත්තභූතං පටිසන්ධික්ඛණෙ පරමාණුතොපි පරිත්තකමෙව සියා. සො හි සන්තානානුබන්ධවසෙන පවත්තත්තා ඛණෙ ඛණෙ උපචිතරූපකලාපසමූහොඑව හොතීති හෙට්ඨිම කොටියා එකූනපඤ්ඤාසකලාපපරිමාණොඑව සියා. තතො පරිත්තකෙ සති සන්තාන ඝටනස්සෙව අසම්භවතොති. යං පන මහාටීකායං තෙ පන කලාපා පරමාණුපරිමාණා හොන්තීති වුත්තං. තං ධාතූනං චුණ්ණමනසිකාරානුරූපමත්තවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. දුතීයචිත්තන්ති පථම භවඞ්ගචිත්තං. ඨිතිකාලන්ති පටිසන්ධි චිත්තස්ස ඨිතිකාලං. ඔජාඵරණමුපාදායාති ගබ්භසෙය්යකානං තාව අබ්බුදභාව පෙසිභාව ඝනභාවාදි පත්තකාලෙ මාතුයා ආමාසයගතාය අජ්ඣොහටාහාර සිනෙහභූතාය ඔජාය ජලාබුමූලා නුසාරෙන වත්ථුස්මිං ඵරණකාලං උපාදාය, යථාහ –

යඤ්චස්ස භුඤ්ජති මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො තිරොති.

අට්ඨකථායඤ්ච තෙන සො තත්ථ යාපෙතීති තස්ස හි නාතිතො උට්ඨිතො නාළො මාතුඋදර පටලෙන එකාබද්ධො හොති. සො උප්පලදණ්ඩකො විය ඡිද්දො. තෙන ආහාරරසො සංසරිත්වා ආහාරසමුට්ඨානරූපං සමුට්ඨාපෙති. එවං සො දසමාසෙ යාපෙති. මාතුකුච්ඡිගතො තිරොති මාතුයා තිරො කුච්ඡිගතො. මාතුකුච්ඡියා අබ්භන්තරගතොති අත්ථොති වුත්තං. තත්ථ පන නාභිනාළස්ස උට්ඨිතකාලං සන්ධාය නාතිතො උට්ඨිතො නාළොති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. න හි අබ්බුදාදිකාලෙ තස්ස නාතිනාළොනාම උට්ඨිතො සියාති. සංසෙදජොපපාතිකානං පන යංකිඤ්චි ලද්ධංවා අත්තනො ඛෙළංවා අජ්ඣොහරණකාලෙ ඔජාඵරණං උපාදාය. තෙන වුත්තං ඔජාඵරණමුපාදායආහාරසමුට්ඨානාති ¶ . චුතිචිත්තොපරි සත්තරසමචිත්තස්සාති චුතිචිත්තතො උපරි පුබ්බකාලෙ සත්තරසමස්ස භවඞ්ගචිත්තස්ස. කම්මජරූපානි න උප්පජ්ජන්ති තෙසං තතො පට්ඨාය අනුප්පන්නත්තායෙව තතො සත්ත රසමං චුතිචිත්තංනාම හොති. නො අඤ්ඤථාති. පුරෙතරන්ති තස්ස සත්තරසමස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණංඑව සන්ධාය වුත්තං. තතොපරන්ති චුතිචිත්තතො පරස්මිං සොළසචිත්තක්ඛණපරිමාණෙ ඛණෙ. චිත්තජාහාරජරූපඤ්චාති චිත්තජරූපසන්තානං ආහාරජ රූපසන්තානඤ්ච වොච්ඡිජ්ජති අනුපාදින්නකසන්තානෙ තෙසං උප්පත්තියා අසම්භවතො. යමෙත්ථ වත්තබ්බං තං රූපසමුට්ඨානෙ වුත්තමෙව. භාවදසකංනාම කාමරාගනිදානකම්මසමුට්ඨානං හොතීති තබ්බිරාග භාවනාකම්මනිබ්බත්තෙ රූපලොකෙ තස්ස අලාභො වුත්තො. ආහාරජකලාපානිච න ලබ්භන්ති අජ්ඣොහටා හාරා භාවතො, තතොයෙවච සරීරගතස්ස අජ්ඣත්තාහාරස්සපි රූපසමුට්ඨානා භාවතො. ආචරියානන්දත්ථෙරො පන තත්ථ ලබ්භමාන රූපකලාපෙසුපි ගන්ධරසානං ඔජායච අභාවං වණ්ණෙති. රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති චක්ඛායතනං රූපායතනං, සොතා යතනං, මනා යතනං, ධම්මායතනන්ති ච, පඤ්චධාතුයො පාතුභවන්ති චක්ඛුධාතු, රූපධාතු, සොතධාතු, මනොවිඤ්ඤාණ ධාතු, ධම්මධාතූතිච, තයො ආහාරා පාතුභවන්ති ඵස්සාහාරො, මනොසඤ්චෙතනා හාරො, විඤ්ඤාණා හාරොති ච විභඞ්ගෙවුත්තත්තා. එත්ථච පාළියං රූපලොකෙ ඵොට්ඨබ්බෙ පටික්ඛිත්තෙපි කිච්චන්තරසබ්භාවා මහාභූතානං තත්ථ පටිලාභො අවාරිතො එව හොති. ගන්ධාදීනං පන කිච්චන්තරමෙව නත්ථි. යෙන තෙ ධම්මමත්තභාවෙපි තිට්ඨෙය්යං තස්මා තෙසං අවචනං තත්ථ අභාවමෙව දීපෙතීති ආචරියස්ස අධිප්පායො. තථා පන භූතචතුක්කං තත්ථ අත්ථියෙව, යථාහ-අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො මහාභූතාතිආදි. ඵොට්ඨබ්බායතනං පන ඵොට්ඨබ්බ ධාතුච තත්ථ පටික්ඛිත්තා. තස්මා සබ්බෙසං සභාවධම්මානං ධම්මභාවෙ සමානෙපි යෙන කිච්චවිසෙසෙන ගන්ධො රසො ඵොට්ඨබ්බං කබළීකාරාහාරොතිච වුච්චති. තස්ස නත්ථිතාය තෙසං තෙන නාමෙ න තත්ථ ¶ අනුපලබ්භමානතං සන්ධාය විභඞ්ගෙ කථාවත්ථුම්හි යමකෙ සූති සබ්බත්ථ තෙසං තත්ථ පටික්ඛෙපො. මහාභූතානං පන නිසන්ද ධම්මමත්තභාවෙන විජ්ජමානානං තෙසං ධම්මායතනධම්මධාතූසු අනුපවෙසොති යුත්තො සියාති වදන්ති. තීණිදසකානි ජීවිතනවකඤ්චාති එත්ථ ආචරියානන්ද මතියා චක්ඛුසත්තකං සොතසත්තකං වත්ථුසත්තකන්ති එවං තීණි සත්තකානි ජීවිතඡක්කඤ්චාති වත්තබ්බං. අභිරිච්ඡතීති අලබ්භමානෙ පථමං වජ්ජිතෙ තත්ථ ලබ්භමානතාවසෙන අවසිස්සති. අතිරෙකංවා හොතීති අත්ථො. එත්ථච රූපලොකෙ විය කාමලොකෙ ජීවිතනවකං කස්මා විසුං න වුත්තන්ති. රූපලොකෙ පන ආහාරුපත්ථම්භකස්ස අඤ්ඤස්සච සකලසරීරබ්යාපිනො අනුපාලක ජීවිතස්ස අභාවා එතදෙව තදුභයට්ඨානෙ ඨත්වා සකලසරීරං අනුපාලෙතීති පාකටං තත්ථ ජීවිතනවකන්ති විසුං වුත්තං. කාමලොකෙ පන අඤ්ඤානි උපත්ථම්භකා නුපාලකානි බහූනි පාකටානිච හොන්ති. තස්මා ජීවිතනවකං අපාකටන්ති කත්වා විසුං න වුත්තං සියා. කාමලොකෙපි පන එතං අසිතාදිපාචකග්ගිවසෙන තස්සෙවච උදයභූතස්ස සකලසරී රානුපාලකස්ස උස්මාසඞ්ඛාතස්ස කායග්ගිනො වසෙන පාකටමෙව. යං සන්ධාය –

ආයු උස්මාච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිමං;

අපවිද්ධො තදා සෙති, නිරත්ථංව කලිඞ්ගරන්ති වුත්තං.

තත්ථ ආයූති තෙසු ද්වීසු අග්ගීසු පතිට්ඨිතං ජීවිතමෙව වුච්චති. උස්මාති තෙ ද්වෙ අග්ගයො වුච්චන්ති. යෙසු තික්ඛමන්දවසෙන විසම භූතෙසු කායෙ නානාබාධා උප්පජ්ජන්ති. යථාහ-බහ්වාබාධො හොති බහ්වාතඞ්කො. විසමවෙපාකිනියා ගහණියා සමන්නා ගතො හොති අතිඋණ්හායඅතිසීතලායාති. සමභූතෙසු පන සත්තා නිරාබාධා හොන්ති. යථාහ-අප්පාබාධො හොති. අප්පාතඞ්කො. සමවෙපාකිනියාගහණියා සමන්නාගතොහොති. නාතිසීතාය නච්චුණ්හාය මජ්ඣිමාය පධානක්ඛමායාති. කෙචි පන අසිතාදිපාචකග්ගිස්මිං එව එතංමඤ්ඤන්ති. ථෙරෙනචනාමරූපපරිච්ඡෙදෙජීවිතනවකං නාම, රූපලොකෙ විසුං සියාති වුත්තං.

විසුද්ධිමග්ගෙ ¶ පන සෙසෙසු චතුසමුට්ඨානෙසු අට්ඨසු ජීවිතනව කඤ්චෙව තීණි ඔජට්ඨමකානි චාති තෙත්තිංස තෙත්තිංස රූපානි පාකටානි හොන්තීති වුත්තං. තත්ථ අට්ඨසූති පාචකග්ගිඅස්සාස පස්සාසවජ්ජිතෙසු තීසු තෙජොකොට්ඨාසෙසු පඤ්චසු වායො කොට්ඨාසෙසූති අට්ඨසු. ඉති කාමලොකෙපි සකලසරීරබ්යාපීසු තෙජොවායො කොට්ඨාසෙසු ලබ්භමානත්තා එතං සකල සරීරෙඑව දට්ඨබ්බන්ති. එත්ථ සියා, කස්මා පනෙත්ථ කාමලොකෙ විය රූපලොකෙ රූපකලාපානං නිරොධක්කමො න වුත්තොති. විසෙසාභාවතො, රූපලොකෙපි හි මරණකාලෙ පන චුතිචිත්තො පරි සත්තරසමචිත්තස්ස ඨිතිකාල මුපාදාය කම්මජරූපානි නුප්පජ්ජන්තීතිආදිකො නිරොධක්කමො කාමලොකසදිසොයෙව. කෙවලං පනෙත්ථ ආහාරජරූප නිරොධොනාම නත්ථි, තථා කළෙවර නික්ඛෙපොච. තස්මා තත්ථපි චුතිචිත්තතො පරං සොළසචිත්තක්ඛණ පරිමාණෙ එකස්මිං ඛණෙ චිත්තජරූපසන්තානං වොච්ඡිජ්ජති. තතො පරං උතුසමුට්ඨානරූපපරංපරා එකද්විති අච්ඡරාකාලමත්තංපි පවත්තිත්වා වොච්ඡිජ්ජතීති යුත්තං. නච එත්තකමත්තෙන කාලෙන පවත්තමානායපි රූපසන්තතියා මතකළෙවරංනාම සක්කා ලද්ධුං. පස්සන්තානං එකක්ඛණෙන විය සරීරස්ස අන්තරධානස්ස පඤ්ඤායනතොති. යථාච රූපලොකෙ, තථා කාමලොකෙපි උපපත්තිදෙවානං අඤ්ඤෙසඤ්ච ඔපපාතිකානන්ති. තෙසඤ්හි සරීරානි පටිසන්ධික්ඛණෙයෙව සබ්බසො පරිපුණ්ණෙන කම්මජකායෙන නිබ්බත්තත්තා කම්මජරූපෙහි ඝනපූරිතානි සල්ලහුකභරානි ච හොන්ති. ඉතරරූපානි කම්මජරූපෙසු පතිට්ඨාය පවත්තන්ති. තස්මා තෙසං චුතිකාලෙ කම්මජරූපෙසු නිරුද්ධෙසු තානි තින්න පතිට්ඨානි හුත්වා චිරං සන්තානං ඝට්ටෙතුං නසක්කොන්ති. ථොකං පවත්තිත්වා සබ්බසො නිරුජ්ඣන්ති. සරීරනික්ඛෙපොනාම තෙසං නත්ථීති දට්ඨබ්බං.

[203] යං පන විභාවනියං

‘‘මරණකාලෙ පන බ්රහ්මානං සරීරනික්ඛෙපාභාවතො සබ්බෙසංපි තිසමුට්ඨානානි ද්විසමුට්ඨානානිච සහෙව නිරුජ්ඣන්තී’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

එවඤ්හි ¶ සති සබ්බෙසං රූපබ්රහ්මානං මරණාසන්නචිත්තානි රූපං නසමුට්ඨාපෙන්තීති ආපජ්ජති. න හි මරණාසන්න චිත්ත සමුට්ඨිතානි රූපානි කම්මජරූපෙහි සහෙව නිරුජ්ඣන්තීති සක්කා වත්තුන්ති. යථාචතානි කම්මජරූපනිරොධතො ථොකං පවත්තිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. තථා උතුජරූපානිපි චිත්තජරූපනිරොධතො ථොකං පවත්තිත්වා නිරුජ්ඣන්තීති න න සක්කා විඤ්ඤාතුං. නච තාවත්තකෙන කාලෙන තෙසු පවත්ත මානෙසුපි සරීරනික්ඛෙපොනාම සක්කා භවිතුන්ති. බ්රහ්මානං පන ථින මිද්ධාදීනං නීවරණජාතියානං අත්ථිතාය තදනුරූපං චිත්තජරූපානං තදනුගතිකානඤ්ච උතුජරූපානං ලහුකගරුකතාදිවිකාරො න න සම්භවතීති ලහුතාදිත්තයංපි ගහෙත්වා වුත්තං තෙවීසරූපෙසූති. ඝානාදිත්තයභාවද්වයවජ්ජානි තෙවීසරූපානි හොන්ති. තානියෙව චක්ඛු සොතවත්ථු විඤ්ඤත්තිද්වයවජ්ජානි අසඤ්ඤීනං සත්තරසෙව රූපානි හොන්තීති යොජනා. අසඤ්ඤීනං පන ගරුලහුතාදිපකාරො චින්තෙ තබ්බො. න වා චින්තෙතබ්බො රූපධම්මානං රුප්පනවිකාරස්ස බහුකාරණත්තාති. උපපත්තියන්ති කාමරූපාසඤ්ඤීනං පටිසන්ධියා උප්පාදක්ඛණෙ. උප්පාදක්ඛණොඑව හි එකන්තෙන උපපත්තිඛණොනාම හොතීති. පවත්තෙතූති පටිසන්ධියා ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය සකලෙ පවත්තිකාලෙ පන නකිඤ්චිපි නලබ්භති. ලබ්භතියෙවාති අධිප්පායො. න හි ඉදංනාම රූපං පවත්තෙ නලබ්භති. පටිසන්ධියංඑව ලබ්භතීති අත්ථීති. [රූපපවත්තික්කමො]

161. එවං චිත්තචෙතසික රූපසඞ්ගහං කත්වා ඉදානි යථා නුප්පත්තං නිබ්බානසඞ්ගහං කරොන්තො නිබ්බානංපනාතිආදි මාහ. නිබ්බානං පන නිබ්බානන්ති පවුච්චතීති සම්බන්ධො. ලොකුත්තරසඞ්ඛාතන්ති ලොකුත්තරන්ති භගවතා කථිතං, යථාහ-කතමෙ ධම්මා ලොකුත්තරා. චත්තාරොච අරියමග්ගා චත්තාරිච සාමඤ්ඤඵලානි අසඞ්ඛතාච ධාතු, ඉමෙ ධම්මා ලොකුත්තරාති. එතෙන නිබ්බානස්ස පඤ්ඤත්තිමත්තභාවං නිවත්තෙති. න හි ලොකවොහාරසිද්ධා පඤ්ඤත්ති ලොකුත්තරානාම සක්කා භවිතුන්ති. චතුමග්ගඤාණෙන සච්ඡිකාතබ්බන්ති චක්ඛුමන්තෙන චන්දමණ්ඩලංවිය චක්ඛුනා පටිලද්ධමග්ගඤාණෙහි අරියජනෙහි චතූහි අරියමග්ගඤාණෙහි පච්චක්ඛතො දට්ඨබ්බං. පටිවිජ්ඣිතබ්බන්ති ¶ අත්ථො. තත්ථ චතුමග්ගඤාණෙනාති එතෙන තාදි සම්හා පටිපත්තිමග්ගතො විමුඛානං අන්ධපුථුජ්ජනානං ජච්චන්ධානං විය චන්ද මණ්ඩලස්ස තස්ස අවිසයභාවං දස්සෙති. න ච ජච්චන්ධානං චක්ඛුම්හි අනුපලද්ධමත්තෙන චන්දමණ්ඩලං නත්ථිනාම හොතීති. සච්ඡිකාතබ්බන්ති එතෙන පරමත්ථතො විජ්ජමානභාවං දස්සෙති. යඤ්හි කිඤ්චි පරමත්ථතො විජ්ජමානං නහොති. තං සරූපතො කස්ස පච්චක්ඛංනාම භවිස්සතීති. තදුභයෙන පනස්ස පඤ්ඤවන්තානං කල්යාණකපුථුජ්ජනානං අනුමානතො සිද්ධතං දීපෙති, න හි අනුමානතොපි අත්තනො බුද්ධියං අසිද්ධස්ස අපාකටස්ස සච්ඡිකිරියාය වායාමොපිනාම අත්ථි. යෙන සච්ඡිකිරියා සිද්ධියාති. එවං නිබ්බානස්ස පරමත්ථතො විජ්ජමානතං දස්සෙත්වා ඉදානි කෙවලං විජ්ජමානමත්තමෙව න හොති. අථඛො මහාතෙජවන්තං මහොජවන්තඤ්ච තං හොතීති දස්සෙතුං මග්ගඵලානමාලම්බණභූතන්ති වුත්තං. එතෙන නිබ්බානෙන විනාමග්ග ඵලානං අකිච්චසිද්ධිං දස්සෙති. තතො තස්ස මහාතෙජවන්ත තං මහොජවන්තතඤ්ච දීපෙති. යථා හි මහිද්ධිකො එකො රාජා හොති. තස්ස රට්ඨෙ එකස්මිං මහාගාමෙ එකො ගාමභොජකො එකොච චොරජෙට්ඨකො මහාපරිවාරො වසති. තෙච අඤ්ඤමඤ්ඤං වධාය පරිසක්කන්තා විචරන්ති. තත්ථ ගාමභොජකො නගරං ගන්ත්වා රාජානං උපට්ඨහි. සො න චිරස්සෙව රාජවල්ලභො හොති. රාජතො මහතිං ආණං ලභති. තං සුත්වා චොරජෙට්ඨකො ඉදානි ඉධවසන්තස්ස මමජීවිතං නත්ථීති අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං අට්ටවිං පවිට්ඨො. ගාමභොජකොච තංඅට්ටවිං පවිට්ඨංපි මුඤ්චිතුං අදත්වා ගහෙත්වා වධි. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. මහිද්ධිකරාජා විය හි නිබ්බානං. ගාම භොජකො විය ඤාණං. චොරජෙට්ඨකො විය මොහො. පරිවාර චොරා විය සෙසකිලෙසා. පුබ්බෙ රඤ්ඤො අනුපට්ඨා නකාලෙ ගාමභොජකො විය පුථුජ්ජනඤාණං. උපට්ඨානකාලෙ ගාම භොජකො විය මග්ගඤාණන්ති. තණ්හා පවත්තමානා අජ්ඣත්තබහිද්ධාදි භෙදෙසු ඛන්ධාදිධම්මෙසු විනන්ධමානාව පවත්තති. යථාහ –

අන්තොජටා බහිජටා, ජටාය ජටිතා පජාති.

තස්මා ¶ සා වෙළුගුම්බෙ වෙළුසාඛා විය විනනට්ඨෙන සංසිබ්බනට්ඨෙන වානසමඤ්ඤං ලභතීති වුත්තං වානසඞ්ඛාතායතණ්හායාති. නික්ඛන්තත්තාති නිස්සටත්තා. තස්සා විසයභාවං අතික්කමිත්වා ඨිතත්තාති අත්ථො. එතෙන වානතො නික්ඛන්තන්ති නිබ්බානන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. සභාවතොති සන්තිලක්ඛණෙන. අජ්ඣත්තසම්භූතානං තිවිධවට්ටසන්තාපානං නිබ්බුතිඅත්ථෙන. තෙසං සබ්බසො අභාවට්ඨෙනාති අත්ථො. එකවිධංපීති යථා චිත්තං සභාවතො එකවිධංපි ජාතිධම්මත්තා ජාතිභූමිසම්පයොගාදි භෙදෙන කාල දිසාදෙසපුග්ගලභෙදෙනච වත්ථුතො භින්නමෙව හොති. න තථා ඉදං නිබ්බානං. ඉදං පන සභාවතොපි වත්ථුතොපි අභින්නමෙව හුත්වා එකවිධං හොති. ඉදඤ්හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අතීතෙ එතරහි අනාගතෙච පරිනිබ්බුතානං බුද්ධානංවා පච්චෙකබුද්ධානංවා බුද්ධසාවකානංවා සබ්බෙසංපි එකමෙව හොති. කස්මා, අනිද්දිසිතබ්බධම්මත්තා. විඤ්ඤාණං අනිදස්සනං අනන්තං සබ්බතොපභන්ති හි භගවතා වුත්තං. තත්ථ විඤ්ඤාණන්ති සඞ්ඛතධම්මානං ඛයනිරොධභාවෙන සිද්ධත්තා එතං තබ්භාවෙනඑව සුට්ඨු අභිබ්යත්තං කත්වා ඤාතබ්බං. අනිදස්සනන්ති අනිමිත්තධම්මත්තා බාලපුථුජ්ජනානං දස්සනවිසයභූතෙන කෙනචිනිමිත්තෙන නිදස්සිතුංවා කාලභෙදෙන දිසාදෙසපුග්ගලසන්තාන භෙදෙන හීනපණීතාදිභෙදෙන ච භින්නං කත්වා නිදස්සිතුංවා නාරහතීති අත්ථො. අනන්තන්ති පුබ්බන්තාපරන්තවිරහිතං. සබ්බතොපභන්ති වට්ටදුක්ඛපටිපක්ඛසිද්ධෙහි අනන්තෙහි ගුණොභාසෙහි සබ්බතො පභාවන්තන්ති අත්ථො. තථා අනිද්දිසිතබ්බධම්මත්තාච පන අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සබ්බාසුච දිසාසු අසුකස්මිං නාම කාලෙ අසුකායනාම දිසාය නත්ථීති නවත්තබ්බං. කස්මා, අරියමග්ගං භාවෙන්තෙන යදා කදාචි යත්ථ කත්ථචි අවස්සං අධිගන්තබ්බතාවසෙන සබ්බදා සබ්බත්ථ ච ලබ්භමානත්තා. වුත්තඤ්හෙතං විනයෙ, අඞ්ගුත්තරෙ, උදානෙච –

සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ යාකාචි ලොකෙ සවන්තියො මහාසමුද්දං අප්පෙන්ති. යාච අන්තලික්ඛා ධාරා පපතන්ති. න තෙන මහාසමුද්දස්ස ඌනත්තංවා පූරත්තංවා පඤ්ඤායති. එව මෙව ඛො ¶ භික්ඛවෙ බහූචෙපි භික්ඛූ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බාන ධාතුයා පරිනිබ්බායන්ති. න තෙන නිබ්බානධාතුයා ඌනත්තං වා පූරත්තංවා පඤ්ඤායතීති.

අට්ඨකථාසුච න තෙන නිබ්බානධාතුයා ඌනත්තංවා පූරත්තංවා පඤ්ඤායතීති අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි මහාකප්පෙ බුද්ධෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසු එකසත්තොපි පරිනිබ්බාතුං නසක්කොති. තදාපි තුච්ඡා නිබ්බාන ධාතූති නසක්කා වත්තුං. බුද්ධකාලෙ පන එකෙකස්මිං සමාගමෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යාපි සත්තා අමතං ආරාධෙන්ති. තදාපි නසක්කා වත්තුං පූරා නිබ්බානධාතූති වුත්තං. බ්රහ්මනිමන්තනසුත්තෙච විඤ්ඤාණං අනිදස්සනං අනන්තං සබ්බතොපභන්ති වුත්තං. අට්ඨකථායඤ්ච සබ්බතොපභන්ති සබ්බතො පභාසම්පන්නං. නිබ්බානතො හි අඤ්ඤො කොචි ධම්මො පභස්සරතරොවා ජොතිවන්තතරොවා පරිසුද්ධතරොවා පණ්ඩර තරොවා නත්ථි. සබ්බතොවා පභූතමෙව හොති. නකත්ථචි නත්ථීති සබ්බතොපතං. පුරත්ථිමදිසාදීසු හි අසුකදිසායංනාම නිබ්බානං නත්ථීති නවත්තබ්බන්ති වුත්තං.

එවංසන්තෙපි එතං නිරුද්ධතෙකාලිකධම්ම සන්නිස්සයෙන විඤ්ඤාය මානත්තා නිරුද්ධධම්මභෙදෙන භින්නං කත්වා උපචරිතුං ලබ්භතීති වුත්තං සඋපාදිසෙසාතිආදි. තත්ථ උපාදීයති තණ්හාදිට්ඨීහි භුසං ගණ්හීයතීති උපාදි. උපාදින්නඛන්ධපඤ්චකං. සොයෙව එකදෙසෙනවා අනවසෙසෙනවා පහීනෙහි කම්මකිලෙසෙහි සෙසොති උපාදිසෙසො. සංවිජ්ජති තස්මිං සන්තානෙ උපාදිසෙසො යස්සා අධිගතකාලෙති සඋපාදිසෙසා. නිබ්බානධාතූති නිබ්බූතිස භාවො. සඋපාදිසෙසාච සා නිබ්බානධාතුචාති සමාසො. නත්ථි තස්මිං සන්තානෙ උපාදිසෙසො යස්සා අධිගතකාලෙති අනුපාදිසෙසා, අනුපාදිසෙසාච සා නිබ්බානධාතුචාති විග්ගහො. වුත්තඤ්හෙතං ඉති වුත්තකෙ-ද්වෙ මා භික්ඛවෙ නිබ්බානධාතුයො. කතමා ද්වෙ, සඋපාදිසෙසාච නිබ්බානධාතු, අනුපාදිසෙසාච නිබ්බානධාතූතිආදි. තත්ථ පුරිමා කිලෙසනිබ්බානංනාම. පච්ඡිමා ඛන්ධනිබ්බානංනාම. පුරිමාවා දිට්ඨධම්මික නිබ්බානංනාම. පච්ඡිමා සම්පරායික නිබ්බානංනාම. ¶ යථාහ-එකා හි ධාතු ඉධ දිට්ඨධම්මිකා සඋපාදිසෙසා භවනෙත්ති සඞ්ඛයා. අනුපාදිසෙසා පන සම්පරායිකාති. අඞ්ගුත්තරෙ පන සත්තනිපාතෙ උභතොභාගවිමුත්ත පඤ්ඤාපි මුත්තානං ද්වින්නං ඛීණාසවානං ඛන්ධුපාදිසෙසවසෙන කායසක්ඛිදිට්ඨිපත්ත සද්ධාවිමුත්තධම්මානුසාරීසඞ්ඛාතානං චතුන්නං සෙක්ඛානං ආරද්ධවිපස්ස කස්සච යොගීකල්යාණපුථුජ්ජනස්ස කිලෙසු පාදිසෙසවසෙන සඋපාදිසෙසතා අනුපාදිසෙසතාච වුත්තා. තත්ථෙව නවනිපාතෙ අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධං සොතඅකනිට්ඨගාමීති පඤ්චන්නං අනාගාමීනං සකදාගාමිස්ස තිණ්ණං සොතාපන්නානන්ති නවන්නං සෙක්ඛපුග්ගලානං කිලෙසුපාදිසෙසවසෙන සඋපාදිසෙසතා වුත්තා.

නෙත්තියං පන අරහත්තඵලංපි සඋපාදිසෙසනිබ්බානන්ති වුත්තං. තං ඉධ නාධිප්පෙතං. එත්ථච මග්ගක්ඛණෙ කිලෙසානං ඛයො සඋපාදි සෙසංනාම. චුති අනන්තරෙ ඛන්ධානං අනුප්පාදො අනුපාදිසෙසංනාම. යස්මා පන පටිසන්ධිවන්ධානාම කිලෙසෙසු සතිඑව ජායන්ති. අසති නජායන්ති, තස්මා තෙපි කිලෙසක්ඛයෙන සහෙව ඛිය්යන්ති. යාවචුතියා පවත්තමානං පච්චුප්පන්නඛන්ධසන්තානං පන ඛීණාසවස්සපි පුරිමභවෙ පවත්තකම්මකිලෙසානං ඵලනිසන්දභූතං සබ්බසත්තානං ධම්ම තාසිද්ධං. තස්මා තං ඛීණෙසුපි කිලෙසෙසු යාවචුතියා පවත්ත තියෙව. චුතික්ඛණෙ තස්ස නිරොධොපි ධම්මතානිරොධො එව. යො පන තදනන්තරෙ පුනභවස්ස අනුප්පාදො. සො කිලෙසක්ඛයෙන සහෙව සිද්ධො. න කෙවලං තදනන්තරෙ පුන භවස්සෙව. තතො පරංපි අනමතග්ග සංසාරෙ භවපරංපරාය අනුප්පාදොපි තෙන සහෙව සිද්ධො. සබ්බඤ්චෙතං එකමෙව නිබ්බානං. එවංසන්තෙපි ඛන්ධාවසෙසස්ස භාවා භාවලෙසං උපාදාය අයං භෙදො වුත්තොති වුත්තං දුවිධං හොති කාරණපරියායෙනාති දුවිධ පඤ්ඤාපනස්ස කාරණලෙසෙනාති අත්ථො.

යස්මා පන සඞ්ඛතධම්මානාම සපලිබොධධම්මත්තා නානාපලිබොධෙහි නිච්චකාලං ජනං පීළෙන්ති. සන්තසුඛංනාම ලද්ධුං නදෙන්ති. සනිමිත්ත ධම්මත්තාච කිලෙසානං ජරාමරණාදීනඤ්ච සබ්බෙසං අනත්ථානං වත්ථු භූතා ¶ භූමිභූතා හොන්ති. සපණිහිතධම්මත්තාච සබ්බදුක්ඛානං මූලභූතං ආසාදුක්ඛංනාම නිච්චකාලංපි ජනෙන්ති. තස්මා තප්පටිපක්ඛසිද්ධෙන ගුණභෙදෙන තිවිධංභෙදං දස්සෙතුං සුඤ්ඤතන්තිආදි මාහ. තත්ථ සබ්බපලිබොධ විවිත්තත්තා සුඤ්ඤතං. සක්කායදිට්ඨියා හි සති බාලානං යත්තකා පාපකම්මපලිබොධා අපාය දුක්ඛපලිබොධාච සන්දිස්සන්ති. පණ්ඩිතානංච තතො අත්තානං රක්ඛනත්ථං යත්තකා කල්යාණකම්මපලිබොධා සන්දිස්සන්ති. සක්කායදිට්ඨිනිරොධොයෙව සබ්බෙ තෙ සක්කායදිට්ඨිමූලකෙ පලිබොධෙ නිරොධෙතුං සක්කොති. න විනා තෙන අඤ්ඤො කොචි. තස්මා සොනිරොධො තෙහි පලිබොධෙහි විවිත්තො හොති, තථා රාගක්ඛයොයෙව රාගමූලකෙ පලිබොධෙ නිරොධෙතුං සක්කොති. න විනා තෙන අඤ්ඤො කොචි. දොසක්ඛයොයෙව දොසමූලකෙ. මොහක්ඛයොයෙව මොහමූලකෙතිආදි වත්තබ්බං. ඉති නිබ්බානං සබ්බපලි බොධෙහි විවිත්තත්තා සුඤ්ඤතංනාම.

නිමිත්තං වුච්චති උප්පාදපවත්තමූලකො ඔළාරිකාකාරො. යෙන සමන්නාගතා සඞ්ඛතධම්මා සබ්බෙසං කිලෙසානං ජරාමරණානඤ්ච වත්ථුභූතා භූමිභූතා හොන්ති. තථා සබ්බෙසං මාරානං සබ්බෙසං වෙරානං සබ්බෙසං රොගාදි අනත්ථානං වත්ථුභූතා භූමිභූතා හොන්ති. යතො තෙ මාරධෙය්යාතිපි මච්චුධෙය්යාතිපි වුච්චන්ති. කාල දිසා දෙස සන්තානාදි භෙදෙන හීනපණීතාදි භෙදෙනච භෙදං ගච්ඡන්ති. නිබ්බානං පන සබ්බෙසං නිමිත්තධම්මානං ඛයනිරොධභාවෙන සිද්ධත්තා නත්ථි. තස්මිං නිමිත්තන්ති අනිමිත්තං. තඤ්හි සබ්බෙසං කිලෙ සාදීනං අනත්ථානං වත්ථුභූතෙ නිමිත්තධම්මෙ විද්ධංසෙත්වා තෙසං අනත්ථානං අභාවං සාධෙන්තං නිච්චං තිට්ඨති. නච තං කාලභෙදෙන භින්නං හොති. ඉදං අතීතෙ අසුකකප්පෙ අසුකබුද්ධස්ස නිබ්බානං, ඉදං අනාගතෙ, ඉදං එතරහීති. නාපි දිසාභෙදෙන භින්නං. ඉදං දසසු දිසාසු අසුකායනාම දිසාය නිබ්බානං, ඉදං අසුකාය නාමාති. නචාපි දෙසභෙදෙනවා සන්තානභෙදෙනවා භින්නං. ඉදං මනුස්සලොකෙ ඉදං දෙවලොකෙ ඉදං බ්රහ්මලොකෙති වා ඉදං මනුස්සානං ඉදං දෙවානං ඉදං බ්රහ්මානන්තිවාති. තථා පණීතාදි භෙදෙන ¶ භින්නං න හොති. ඉදං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං. ඉදං පච්චෙකබුද්ධානං. ඉදං බුද්ධසාවකානන්ති.

පණිහිතං, පණිධානං, පණිධි, පත්ථනා, ආසා, ජීඝච්ඡා, පිපාසාති අත්ථතො එකං. සඞ්ඛතධම්මාච ලබ්භමානාපි භිජ්ජනධම්මත්තා පුනප්පුනං ලද්ධුං ආසා දුක්ඛංනාම වඩ්ඪෙන්ති. ආසාදුක්ඛස්ස පරියන්තොනාම නත්ථි. සබ්බඤ්ච දුක්ඛං ආසාමූලකං හොති. ආසාසදිසං දුක්ඛනිදානංනාම නත්ථි, නිබ්බානං පන සයං පිපාසවිනයධම්මත්තා ආසාසඞ්ඛාතං සබ්බං තණ්හාපණිධිංවා ඡන්දපණිධිංවා විනෙන්තං විධමෙන්තං වත්තතීති නත්ථි. තස්මිං පණිහිතන්ති අප්පණීහිතං. එත්ථච දුවිධං සුඛං වෙදයිතසුඛං සන්තිසුඛන්ති. තත්ථ මනුස්ස දිබ්බ බ්රහ්ම සම්පත්තියො ලභිත්වා අනුභවනවසෙන පවත්තං පීතිසොමනස්ස සුඛං වෙදයිතසුඛංනාම. තං පන ඛණෙඛණෙ විජ්ජුවිය භිජ්ජනධම්මං. සම්පත්තියොච අනිච්චධම්මා. සබ්බෙ තෙ අපරියන්තං ආසාදුක්ඛං භිය්යො වඩ්ඪෙන්තියෙව. තස්මා සබ්බං වෙදයිතසුඛංනාම ආසා දුක්ඛජනකත්තා එකන්තෙන දුක්ඛමෙව හොති. යථාහ-යංකිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති. ධම්මසෙනාපතිනාච කතමං තං ආවුසො සාරිපුත්ත නිබ්බානෙ සුඛං, යදෙත්ථ වෙදයිතං නත්ථීති පුට්ඨෙන එතදෙවෙත්ථ ආවුසො නිබ්බානෙ සුඛං, යදෙත්ථ වෙදයිතං නත්ථීති වුත්තං. සන්තිසුඛංනාම අත්තනි උප්පන්නානංවා උප්පජ්ජිතුං පච්චුපට්ඨි තානංවා කිලෙසාදීනං අපායදුක්ඛාදීනඤ්ච අත්තනො සම්මාපයොගං පටිච්ච විමුච්චනසුඛං. එතදෙවෙත්ථ එකන්තසුඛං අචලසුඛං. එතස්මිඤ්හි අසති පුථුජ්ජනානං මනුස්ස දිබ්බබ්රහ්මසම්පත්තියො අනුභවන්තානංපි අවස්සං පත්තබ්බට්ඨෙන පච්චුපට්ඨිතානෙව හොන්ති අවිචිනිරය භයාදීනීති. තස්මා සබ්බස්ස වෙදයිතසුඛමූලකස්ස ආසාදුක්ඛස්ස සන්තිසුඛදීපකං ඉදං අප්පණිහිතපදං නිබ්බානස්ස එකං මහන්තං ගුණපදං හොතීති.

ආකාර භෙදෙනාති තිවිධස්ස සුඤ්ඤතාදිකස්ස ගුණකොට්ඨාසස්ස භෙදෙන. එත්ථච යදෙතං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අජ්ඣත්තං අනුසයිත්වා ආගතානං කිලෙසානං මග්ගක්ඛණෙ අජ්ඣත්තමෙව නිරුජ්ඣනං ඛිය්යනං. තං ඛයධාතු නිරොධධාතු සඞ්ඛාතං එකං ධම්මායතනං හොති. ¶ එකා ධම්මධාතු හොති. එකො පරමත්ථධම්මො හොති. ඛයට්ඨෙන නිරොධට්ඨෙන සභාවතො විජ්ජමානත්තා, න හි තං පඤ්ඤත්තිරූපං හොති. කායෙ ඤාණෙච සරූපතො උපලද්ධත්තා, දුවිධඤ්හි නිබ්බානස්ස සච්ඡිකරණං කායසච්ඡිකරණං ඤාණසච්ඡිකරණඤ්ච. යථාහ-ඡන්දජාතො උස්සහති. උස්සහිත්වා තුලෙති. තුලයිත්වා පදහති. පහිතත්තො සමානො කායෙනචෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති. පඤ්ඤායච තං පටිවිජ්ඣ පස්සතීති. තත්ථ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අජ්ඣත්තං නිච්චං සන්තාපෙත්වා පරිදය්හිත්වා ආගතානං කිලෙසානං මග්ගක්ඛණෙ අජ්ඣත්තමෙව නිරුජ්ඣනං නිබ්බායනං කායසච්ඡිකරණංනාම. එවං කායෙන සච්ඡිකත්වා පුන පච්චවෙක්ඛන්තො අජ්ඣත්තං තං නිරුජ්ඣනං ඤාණෙන පච්චක්ඛතො පස්සති. නිරුද්ධා මෙ කිලෙසාති ජානාති, ඉදං ඤාණසච්ඡිකරණංනාම. තෙසු කාය සච්ඡිකරණං අනන්තං අපරිමාණං වට්ටදුක්ඛං ඛෙපෙති. ඤාණසච්ඡිකරණං අනප්පකං පීතිසොමනස්සං උප්පාදෙති. පඤ්ඤත්තිධම්මෙසු එව රූපං සච්ඡිකරණංනාම නත්ථීති. තස්ස පන නිරුජ්ඣනස්ස සුඤ්ඤතධම්මත්තා මන්දබුද්ධීනං තස්මිං තුච්ඡසඤ්ඤා නිරත්ථකසඤ්ඤා සණ්ඨාති. අනිමිත්ත ධම්මත්තා තස්මිං අභාවමත්තසඤ්ඤා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානසඤ්ඤා සණ්ඨාති. අප්පණිහිතධම්මත්තා තණ්හාවසිකා ජනා තස්මිං සුඛං නාම කිඤ්චි නත්ථීති මඤ්ඤන්ති.

යෙ පන යථාවුත්තං ඛයනිරොධමත්තං නිබ්බානංනාම නහොති. තඤ්හි අභාවමත්තං පඤ්ඤත්තිරූපං හොති. නිබ්බානඤ්චනාම ගම්භීරාදීනං අනන්තගුණානං වත්ථු හොති, නච අභාවමත්තං තෙසං වත්ථු භවිතුං අරහති. නිබ්බානං පරමං සුඛන්ති වුත්තං. නච අභාවමත්තෙ කිඤ්චි සුඛංනාම සක්කාලද්ධුං. තස්මා යො තස්ස ඛයනිරොධස්ස පච්චයො අත්ථි. යස්සච ආනුභාවෙන සො ඛයනිරොධො සිජ්ඣති. එත දෙව නිබ්බානං නාමාති ඉච්ඡන්ති. තෙසංපි වට්ටදුක්ඛ සන්තිතො අතිරෙකපයොජනංනාම නලබ්භති. නිබ්බානස්සච ගුණපදානි නාම අනන්තානං වට්ටධම්මානං පටිපක්ඛවසෙන සිජ්ඣන්ති, නො අඤ්ඤථා. තස්මා යත්තකානි අගුණපදානි වට්ටධම්මෙසු ලබ්භන්ති, තත්තකානි තෙසං ඛය නිරොධෙ අනන්තානි ගුණපදානි හුත්වා සිජ්ඣන්ති. යො ඛයනිරොධොපි ¶ තාව විසුං ධම්මභාවෙනවිඤ්ඤාතුං දුක්කරොගම්භීරො හොති. යතො තං අභාවමත්තං පඤ්ඤත්තිරූපං මඤ්ඤන්ති. ගුණපදානං පනස්ස ගම්භීරභාවෙ වත්තබ්බමෙවනත්ථි. සන්තිසුඛඤ්ච නාම වට්ටදුක්ඛානං වූපසන්තතාඑව. තෙසං වූපසමො සුඛොති හි වුත්තං. වූපසන්තතාතිච තෙසං සබ්බසො ඛයනිරොධොඑවාති වට්ටදුක්ඛපරියාපන්නානං සබ්බ වෙදයීතසුඛානං උක්කංසගතා තස්ස ඛයනිරොධස්ස පරමසුඛතා සිද්ධා හොතීති. තස්ස පන පරමත්ථතො විජ්ජමානභාවෙ තාව ඉදං සුත්තං.

අත්ථි භික්ඛවෙ අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං. නො චෙ තං භික්ඛවෙ අභවිස්ස අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං, න යිමස්ස ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායෙථ. යස්මාච ඛො භික්ඛවෙ අත්ථි අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං, තස්මා ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායතීති.

තත්ථ අජානනං අජාතං. ජාතික්ඛයොති අත්ථො. අභවනං අභූතං. අභාවොති අත්ථො. අකරණං අකතං. අසඞ්ඛරණං අසඞ්ඛතං. උප්පාදෙතුංවා පවත්තෙතුංවා සඞ්ඛාරදුක්ඛස්ස අභාවොති අත්ථො. ජාතික්ඛයොතිවා විසුං එකා ධම්මධාතු හොති. තස්මා විසුං ධම්මභාවං සන්ධාය නත්ථි ජාතං එත්ථාති අජාතන්තීපි යුජ්ජතියෙව. ඉදං වුත්තං හොති, සඞ්ඛතධම්මානාම පච්චයෙ සති ජායන්ති. අසති න ජායන්තීති ජාතං විය අජාතංපි තෙසං අත්ථි. පරමත්ථතො විජ්ජමානං හොතීති අත්ථො. යදිච අජාතංනාම නත්ථි, ජාතමෙව අත්ථි. එවංසති අත්තනි කිලෙසානං අජාතත්ථාය සම්මා පටිපජ්ජන්තානංපි සබ්බෙ කිලෙසධම්මා ජාතායෙව සියුං. නො අජාතා. කස්මා, අජාතස්සනාම නත්ථිතායාති. එසනයො සබ්බෙසු දුච්චරිතධම්මෙසු අපායදුක්ඛවට්ටදුක්ඛෙසු, දිට්ඨධම්මෙච සබ්බෙසු රොගාබාධභයුපද්දවෙසු. එවඤ්ච සති ලොකෙ සබ්බෙ පුරිසකාරා පුරිසථාමා පුරිසපරක්කමා නිරත්ථකා එව සියුන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය නො චෙතං භික්ඛවෙ.ල. පඤ්ඤායෙථාති වුත්තං. යස්මා පන ¶ අජාතංනාම එකන්තෙන අත්ථියෙව. තස්මා අත්තනි අජාතත්ථාය සම්මාපටිපජ්ජන්තානං තෙ එකන්තෙන නජායන්ති. එවං සති සබ්බෙ පුරිසකාරා පුරිසථාමා පුරිසපරක්කමා සත්ථකා එව හොන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය යස්මාච ඛො භික්ඛවෙතිආදි වුත්තං. එත්තාවතා අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාර නිරොධො. සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො.ල. දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතීති එවං වුත්තස්ස නිරොධස්ස පරමත්ථතො විජ්ජමානභාවං දස්සෙති. අත්ථි සද්දස්ස විජ්ජමානත්ථවචනත්තා. තත්ථ නිරොධො දුවිධො ජාතනිරොධො අජාතනිරොධොති. තත්ථ උප්පජ්ජිත්වා නිරොධො ජාතනිරොධොනාම. මච්චූතිච මරණන්තිච එතස්සෙවනාමං. අජ්ඣත්තපරියා පන්නානං කිලෙසාදීනං උප්පාදස්සපි සබ්බසො අභාවො අජාත නිරොනාම. යො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බුපධිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානන්ති වුච්චති. අයමිධාධිප්පෙතො, අයමෙව හි සබ්බපලිබොධෙහි සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතොනාම. කිලෙසානං ජාරාමරණාදීනඤ්ච වත්ථුභූතස්ස නිමිත්තස්ස අභාවා අනිමිත්තොනාම. සබ්බදුක්ඛානං නිදානභූතස්ස ආසාදුක්ඛස්ස අභාවා අප්පණිහිතොනාම. තෙන වුත්තං සුඤ්ඤතංඅනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්චෙති තිවිධං හොතීති. පදන්තිආදි නිබ්බානස්ස වෙවචනානි. තඤ්හි විසුං අසංමිස්සො කෙවලො උපලබ්භමානො එකො පරමත්ථ ධම්මොති පදං නාම. කොට්ඨාසත්ථො හි පදසද්දො. යථා පදසො ධම්මං වාචෙය්යාති. චවනාභාවෙන අච්චුතං. පුබ්බන්තාපරන්තෙ අතික්කම්ම පවත්තත්තා අච්චන්තං. සඞ්ඛරණකිච්චරහිතත්තා අසඞ්ඛතං. අත්තනො උත්තරිතරස්ස කස්සචි ධම්මස්ස අභාවතො අනුත්තරන්ති. වානමුත්තා තණ්හා විමුත්තා, මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදිකෙ ධම්මෙ එසිංසු අධිගච්ඡිංසූති මහෙසයො, බුද්ධා.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය රූපනිබ්බාන සඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.