📜

සමුච්චය සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

162. එවං ඡහි පරිච්ඡෙදෙහි චත්තාරො පරමත්ථෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසං තංතංරාසිසඞ්ඛාතං සමුච්චයං දස්සෙන්තො ආදිගාථ මාහ. යෙ සලක්ඛණා ද්වාසත්තතිවිධා වත්ථුධම්මා මයා වුත්තා. ඉදානි තෙසං සමුච්චයං යථායොගං පවක්ඛාමීති යොජනා. තත්ථ සලක්ඛණාවත්ථුධම්මාති පදෙහි දසවිධානි අනිප්ඵන්නරූපානි පටික්ඛිපති. න හි තානි අත්තනො ආවෙනිකභූතෙන සභාව ලක්ඛණෙන අනිච්චතාදි සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනච සලක්ඛණානි හොන්ති. එකන්තපරමත්ථතාය අභාවතො. තතොයෙවච වත්ථුධම්මාච නහොන්ති. සරූපතො අනුපලබ්භමානත්තා. දබ්බවාචකො හි ඉධ වත්ථුසද්දො. දබ්බඤ්චනාම ඉධ සරූපතො ලබ්භමානො සභාවො එව. එතෙන නිබ්බානස්සපි මග්ගඵල පච්චවෙක්ඛනඤාණෙසු සරූපතො ලබ්භමාන සභාවතා වුත්තා හොති. අනිප්ඵන්නරූපානං විය ච වත්ථුධම්ම සන්නිස්සයෙන දිස්සමානධම්මමත්තභාවං වා පඤ්ඤත්තිධම්මානං විය පරිකප්පිතාකාරමත්තභාවංවා සසවිසාණ කච්ඡපලොමාදීනං විය සබ්බසො අභූත පරිකප්පිත මත්තභාවංවා නිවාරෙතීති වෙදිතබ්බං. එත්ථච ද්වාසත්තතිවිධාසලක්ඛණාවත්ථුධම්මාති වචනෙ පයොජනං නදිස්සති. තෙසු හි ද්වාසත්තතිවිධෙසු එකච්චෙ එව ධම්මා පුරිමෙසු තීසු සඞ්ගහෙසු ආගතා. පච්ඡිමෙච සබ්බසඞ්ගහෙ අනිප්ඵන්නරූපානිපි අධිප්පෙතානිඑවාති. එත්ථච වත්ථුධම්මාසලක්ඛණාති පදෙහි අනිප්ඵන්නරූපානං සලක්ඛණතා පටික්ඛිපනෙ යං වත්තබ්බං. තං රූපසමුද්දෙස දීපනියං වුත්තමෙවාති. එකන්තාකුසලජාතියානං ආසව චතුක්කාදීනං සඞ්ගහො අකුසලසඞ්ගහො, න අකුසල සම්පයුත්තත්තායෙව අකුසලභූතානං චිත්තඵස්සාදීනන්ති. කුසලා කුසලාබ්යාකතමිස්සකානං සඞ්ගහො මිස්සකසඞ්ගහො.

බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, බුජ්ඣන්ති එතායාති කත්වා. බොධියා පක්ඛා බොධිපක්ඛා. බොධිසම්භාරාති අත්ථො. බොධි පක්ඛෙසු භවා අන්තොගධාති බොධිපක්ඛියා. තෙසං සඞ්ගහොති බොධිපක්ඛියසඞ්ගහො. සබ්බෙසං අනවසෙසානං පරමත්ථධම්මානං සඞ්ගහො සබ්බසඞ්ගහො. චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදනියට්ඨෙනච ආසව සදිසත්තා ආසවා. යදිච තදුභයට්ඨෙන ආසවානාම සියුං. ඉමෙ ලොභාදයො එව ආසවානාම සියුං. පුප්ඵාසවාදයො හි ලොකෙ ඡ පඤ්ච රත්තිමත්තං වා සත්තට්ඨරත්තිමත්තං වා සයංපි කුම්භෙසු පරිවාසං ගණ්හන්ති. කුම්භෙච පරිවාසං ගාහාපෙන්ති. ඉමෙ පන අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සයංපි සත්තසන්තානෙ පරිවාසං ගණ්හන්ති. සත්තසන්තානඤ්ච පරිවාසං ගාහාපෙන්ති. සකලං සත්තසන්තානං සදා ආසවපූරිතමෙව හොති. යථාහ-චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති. එත්ථ නිවීසමානා නිවීසතීතිආදි. තත්ථ එසා තණ්හා පරියුට්ඨානවසෙන උප්පජ්ජමානා එත්ථෙව උප්පජ්ජති. උප්පජ්ජිත්වාච පුන අනුසයභාවෙන පරිවාසං කත්වා නිවීසමානා එත්ථෙව නිවීසතීති අත්ථො. යාවච අරියමග්ගධොවනං නලබ්භති. තාව සන්තානං ගූථපූරිතකූපං විය දුබ්බිසොධං කත්වා පවත්තති. පුප්ඵාසවාදයොච මදං ජනෙන්තා මුහුත්තමෙව ජනෙන්ති. ඉමෙ පන යාව අරියමග්ගං නලභති. තාව නිච්චමදං ජනෙන්ති. තස්මා එකන්තෙන ඉමෙයෙව චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදනි යට්ඨෙනච ආසවානාම භවිතුං අරහන්තීති.

විසන්දනට්ඨෙනවා ආසවසදිසත්තා ආසවා, යථා හි කුධිත කුට්ඨිනො මහාවණමුඛෙහි යූසසඞ්ඛාතො ආසවො විසන්දිත්වා පිලොතිකඛණ්ඩානි දූසෙති, එවං ඉමෙපි ඡහිද්වාරෙහි විසන්දිත්වා ඡළාරම්මණානිදූසෙන්තීති. ආයතංවා සංසාරදුක්ඛං සවන්තිපසවන්ති වඩ්ඪෙන්තීති ආසවා. අථවා, භවතො ආභවග්ගා ධම්මතො ආගොත්රතුම්හා සවන්ති ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තන්තීති ආසවා. ආසද්දස්ස අවධිඅත්ථජොතකත්තා. අවධිච දුවිධො මරියාදවිසයො අභිවිධිවිසයොචාති තත්ථ යස්ස සම්බන්ධිනීක්රියා අවධිභූතං අත්තානං බහිකත්වා පවත්තති. සො මරියාදවිසයො නාම. යථා ආපාතලිපුත්තා දෙවො වුට්ඨොති. යස්ස සම්බන්ධිනීක්රියා අවධිභූතං අත්තානං බ්යාපෙත්වා අන්තො කත්වා පවත්තති, සො අභිවිධිවිසයොනාම. යථා ආබ්රහ්මලොකා භගවතො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතොති. ඉධ පන අභිවිධිවිසයො දට්ඨබ්බො. තස්මා භවග්ගඤ්ච ගොත්රභුඤ්ච බ්යාපෙත්වා අන්තො කත්වා සවන්තීති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

[204] විභාවනියං පන

අවධිච මරියාදඅභිවිධිවසෙන දුවිධොති වත්වා පුන තං විභාවෙන්තො ‘‘තත්ථ ආපාතලිපුත්තා දෙවො වුට්ඨොතිආදීසුවිය ක්රියං බහිකත්වා පවත්තො මරියාදො. ආභවග්ගාසද්දො අබ්භුග්ගතොතිආදීසුවිය ක්රියං බ්යාපෙත්වා පවත්තො අභිවිධී’’ති වදති. තං න යුජ්ජති.

න හි අවවිධිවිසයභූතො භවග්ගො ලොකත්තයබ්යාපකං සද්දස්ස අබ්භුග්ගමනක්රියං බ්යාපෙත්වා පවත්තති. නච අවධිභූතො අත්ථො ක්රියං බහිවා අන්තොවා කත්වා පවත්තතීති යුත්තො. ක්රියාඑව පන තං බහිවා අන්තොවා කත්වා පවත්තතීති යුත්තො. එවඤ්ච කත්වා මූලටීකායං-දුවිධොහි අවධි අභිවිධිවිසයො අනභිවිධිවිසයොච. අභිවිධිවිසයං ක්රියාබ්යාපෙත්වා පවත්තති, ආභවග්ගා භගවතො යසො ගතොති. ඉතරං බහිකත්වා, ආපාතලිපුත්තා වුට්ඨො දෙවොති. කාමෙති ඉච්ඡතීති කාමො. සොඑව ආසවොති කාමාසවො. කාමීයතිවා ඔළාරිකෙන කාමෙන ඉච්ඡීයතීති කාමො. පඤ්චකාමගුණමුඛෙන දෙසිතො සබ්බො කාමාවචරධම්මො. ඉධ පන තං නාමෙන තදාරම්මණා තණ්හාඑව අධිප්පෙතා, කාමොඑව ආසවොති කාමාසවො. කාමාවචරධම්මෙසු අස්සාදනාභිනන්දන වසෙන පවත්තො කාමරාගො. ථෙරෙන පන අයමත්ථොව ඉච්ඡිතො. වක්ඛති හි කාමභව නාමෙන තබ්බත්ථුකා තණ්හා අධිප්පෙතාති.

[205] විභාවනියං පන

පුරිමත්ථොව වුත්තො. සො අනුපපන්නො, ථෙරමතානුගතස්ස ඉධාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස අවුත්තත්තා.

භවාසවොති එත්ථ දුවිධො භවො කම්මභවො උපපත්තිභවො ච. තත්ථ මහග්ගතකුසලධම්මා කම්මභවො. තංනිබ්බත්තා විපාක ධම්මා උපපත්තිභවො. ඉධපි භවසද්දෙන තදාරම්මණා තණ්හාඑව අධිප්පෙතා. භවොඑව ආසවොති භවාසවො. තස්මිං දුවිධෙ භවෙ නිකන්තිවසෙන පවත්තො රූපාරූපරාගො.

[206] යං පන විභාවනියං

‘‘සස්සත දිට්ඨිසහගතොච රාගො එත්ථෙව සඞ්ගය්හතී’’ති වුත්තං. තං න යුත්තං.

භවාසවො චතූසු දිට්ඨිගත විප්පයුත්ත ලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතීති හි අට්ඨකථාකණ්ඩෙ වුත්තං. යත්ථ පන කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හාති ආගතං. තත්ථෙව සස්සතදිට්ඨි සහගතො රාගො යාකාචි කුසලාකුසල කම්මභවනිකන්ති යාකාචි උපපත්තිභවපත්ථනා. සබ්බා භවතණ්හායං සඞ්ගහිතාති යුත්තා. ඉධ පන යථාවුත්තං භවාසවං ථපෙත්වා සබ්බො ලොභො කාමාසවෙ එව සඞ්ගහිතොති යුත්තොති.

[207] එතෙනෙව යඤ්ච තත්ථ වුත්තං.

‘‘තතියො භාදිට්ඨිසහගතො’’ති. තංපි පටික්ඛිත්තං හොති.

යාකාචි දිට්ඨි දිට්ඨාසවො. යොකොචි මොහො අවිජ්ජාසවො. එත්ථ සියා, කස්මා ඉමෙ එව ආසවාති වුත්තා. නනු අඤ්ඤෙපි මානාදයො චිරපාරිවාසියට්ඨාදියුත්තා එව හොන්තීති. සච්චං. ඉමෙසු පන කාමාසවෙ පරිවුට්ඨෙ සති සබ්බෙකාමවිසයා මානාදයො පරිවුට්ඨාඑව හොන්ති. තස්මිං විමුත්තෙ විමුත්තාඑව, තථා භවාසවෙ පරිවුට්ඨෙ සති භවවිසයා. දිට්ඨාසවෙච පරිවුට්ඨෙ සති දිට්ඨිවිසයාති. අවිජ්ජාපන තෙසං තිණ්ණංපි මූලභූතාති. ඉති ඉමෙ එව පාරිවාසියට්ඨාදීසු පධානභූතා හොන්ති. ඉතරෙ පන තදනුබන්ධමත්තාඑව සම්පජ්ජන්තීති න තෙ ආසවාති විසුං වත්තුං අරහන්තීති. අත්තනි පතිතං ජනං අනස්සාසිකං කත්වා අජ්ඣොත්ථ රන්තො හනති මාරෙතීති ඔඝො. පකතිමහොඝො. තථා අවහනනට්ඨෙන දුත්තරට්ඨෙනච ඔඝසදිසාති ඔඝා. යදිච අවහඤ්ඤනට්ඨෙච දුත්තරට්ඨෙනච ඔඝානාම සියුන්තිආදිකො පසඞ්ගො මානාදීනඤ්ච ඔඝභාව පරිහාරො වුත්ත නයෙන වෙදිතබ්බො.

වට්ටස්මිංවා භවයන්තකෙවා සත්තෙ යොජෙන්තීති යොගා. භවන්තරචුතියා සහ භවන්තරපටිසන්ධිං ගන්තෙන්ති ඝටෙන්තීති ගන්ථා. අභිජ්ඣාති සබ්බස්ස රාගස්සෙතං නාමං. තස්මා රූපාරූප රාගාපි එත්ථ සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. බ්යාපාදොතිපි සබ්බො දොසො එව. ඉදං සච්චාති නිවෙසොති ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති පවත්තො මිච්ඡාභිනිවෙසො. වට්ටදුක්ඛතො විමුත්තියා අමග්ගභූතංයෙව ගොසීලගොවතාදිකං පරතො ආමසනං තථා තථා කප්පෙත්වා ගහණං සීලබ්බතපරාමාසො. එත්ථච පරතොති භූතසභාවපච්චනිකතොති අත්ථො. කායසද්දො පන සබ්බත්ථ රූපකායෙ නාමකායෙච පවත්තොති අතිතකායෙන පච්චුප්පන්න කායං පච්චුප්පන්නකායෙනච අනාගතකායං ගන්ථෙති ඝටෙතීති කායගන්ථො. අථවා, කායෙ ගණ්ඨොති කායගණ්ඨො. අජ්ඣත්ත ගණ්ඨොති අත්ථො. නිගණ්ඨොනාටපුත්තොතිආදීසුවිය ගණ්ඨසද්දො ගණ්ඨියං පවත්තො. භුසං ආදියන්ති අමුඤ්චනගාහං ගණ්හන්තීති උපාදානානි. කිලෙසභූතො කාමොඑව උපාදානං කාමු පාදානං. වත්ථුභූතංවා කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං.

ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො තිවිධ මහාදිට්ඨියො අඤ්ඤාපිවා සාසනෙ ලොකෙච සන්දිස්සමානා විපරීතගාහභූතා දිට්ඨියො දිට්ඨුපාදානං. යථාගහිතංවා පුරිමදිට්ඨිං ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති උපාදියතීති දිට්ඨුපාදානං. ගොණකුක්කුරාදීනං තංතංපකතිචාරිත්තං සීලං නාම. තමෙව සුට්ඨුං සමාදින්නං වතංනාම. තදුභයං සංසාරමුත්තියා මග්ගොති දළ්හගහණං සීලබ්බතු පාදානං නාම. අත්තවාදුපාදානන්ති එත්ථ අත්තා වුච්චති පරිකප්පබුද්ධියා ගහිතො එකෙකස්මිං සත්ත සන්තානෙ පධානිස්සරො. යං ලොකියමහාජනා සත්තොතිවා පුග්ගලොතිවා ජීවොතිවා තථාගතොතිවා ලොකොතිවා සඤ්ජානන්ති. යඤ්ච නානාතිත්ථියා ඉස්සරනිම්මිතංවා අධිච්චසමුප්පන්නංවා අච්චන්තසස්සතංවා එකච්චසස්සතංවා උච්ඡෙදංවා පඤ්ඤපෙන්තීති. තං අත්තානං අභිවදන්තිචෙව උපාදියන්තිච සත්තා එතෙනාති අත්තවා දුපාදානං. වීසතිවිධා සක්කායදිට්ඨි. තත්ථ අභිවදන්තීති විසිට්ඨං පධානං කත්වා වදන්ති. උපාදියන්තීති දළ්හං ආදියන්ති. යථාහ –

තත්ථ කතමා සක්කායදිට්ඨි. ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. රූපවන්තංවා අත්තානං. අත්තනි වා රූපං. රූපස්මිංවා අත්තානං. වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. වෙදනාවන්තංවා අත්තානං. අත්තනිවා වෙදනං. වෙදනාපවා අත්තානං. සඤ්ඤං. සඞ්ඛාරෙ. විඤ්ඤාණන්ති.

තත්ථ රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති රූපමෙව අත්තාති ගණ්හාති. රූපවන්තංවා අත්තානන්ති අත්තා මෙ රූපවාති ගණ්හාති. අත්තනි වා රූපන්ති අත්තානං පටිච්ච රූපං තිට්ඨතීති ගණ්හාති. රූපස්මිංවා අත්තානන්ති රූපං පටිච්ච අත්තා තිට්ඨතීති ගණ්හාති. කථං රූපකායං උද්දිස්ස අජ්ජ අහං ථද්ධොම්හීති වා අජ්ජ අහං මුදුකොම්හීතිවා වදන්තො පථවි සඞ්ඛාතං රූපං අත්තතො සමනුපස්සතිනාම. අජ්ජ මම කායො ථද්ධොතිවා මුදූතිවා වදන්තො සෙසධම්මෙවා ධම්මමුත්තකංවා අත්තානං ගහෙත්වා තං අත්තානං පථවීවන්තං සමනුපස්සතිනාම. අජ්ජ ථද්ධභාවොවා මුදුභාවොවා මයි ජාතොති වදන්තො අත්තනි පථවිංස මනුපස්සතිනාම. අජ්ජාහං ථද්ධභාවෙ ඨිතොම්හි මුදුභාවෙ ඨිතො ම්හීති වදන්තොපථවිම්හි අත්තානං සමනුස්සතිනාම. අයං පථවිම්හි චතුරාවත්ථිකාය සංක්කායදිට්ඨියා පවත්තාකාරො. සෙසෙසු සත්තවීසතිරූපෙසු යථාසම්භවං වත්තබ්බො. අහං මරාමි මරිස්සාමීතිආදිනා හි අනිච්චතායංපි සාදිට්ඨි පවත්තතියෙව. සෙසරූපෙසු වත්තබ්බං නත්ථි. ඉදං නාම අහං පුබ්බෙ සංභුඤ්ජිං. අජ්ජ සංභුඤ්ජාමි. පරතො සංභුඤ්ජිස්සාමීතිවා සුඛිතොම්හි දුක්ඛිතොම්හීතිවා වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. අජ්ජ මම කායො සුඛිතො දුක්ඛිතොතිවා මමචිත්තං සුඛිතං දුක්ඛිතන්තිවා අත්තානං වෙදනාවන්තං සමනුපස්සති. අජ්ජසුඛංවා දුක්ඛංවා මයිජාතන්ති අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති. අජ්ජාහං සුඛිත භාවෙ ඨිතොම්හි දුක්ඛිතභාවෙ ඨිතොම්හීති වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සතීති.

සඤ්ඤාය සබ්බෙසුච පඤ්ඤාසමත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු විසුං විසුං විත්ථාරෙත්වා වත්තබ්බො. අහං පස්සාමීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. දස්සනං මෙති අත්තානං විඤ්ඤාණවන්තං සමනුපස්සති. මයිදස්සනංනාම අත්ථීති අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති, අහං දස්සනෙ සමත්ථොම්හීති විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. එසෙ වනයො සෙසෙසු පඤ්චසු විඤ්ඤාණෙසූති. අහ මස්මි අහං එකො සත්තො එකොපුග්ගලො එකො ජීවො එකො ලොකො එකො නරො මනුස්සො දෙවොසක්කො බ්රහ්මාතිවා අහංගච්ඡාමි අහං තිට්ඨාමි අහං නිසීදාමි අහං නිප්පජ්ජාමි අහං සමිඤ්ජෙමි පසාරෙමීතිආදිනා වා ඛන්ධපඤ්චකංවා එකමෙකංවා ඛන්ධං සමූහතො ගහෙත්වා පවත්තිපි වත්තබ්බා. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානඤ්හි එකමුහුත්ත මත්තෙපි යංකිඤ්චි අත්තනොවා පරස්සවා අත්තපටිසංයුත්තවචනං කථෙන්තානං චිත්තංවා වචනංවා යථාවුත්තෙ රූපාරූපධම්මෙ කදාචි අත්තතො උපාදියිත්වා පවත්තති. කදාචි අත්තපරිවාර භාවෙන. කදාචි අත්තනිස්සිතභාවෙන. කදාචි අත්තනිස්සයභාවෙන. කදාචි එකෙකධම්මවසෙන. කදාචි සමූහධම්මවසෙනාති.

යස්මා පන අත්තනිමිත්තංනාම වසවත්තනාකාරං පටිච්ච උපට්ඨාති. වසවත්තනා කාරොච රූපාරූපධම්මානං පච්චයායත්ත වුත්තිකත්තං ඛණි කත්තඤ්ච සුට්ඨු පස්සන්තානං නත්ථි. තස්මා පරිඤ්ඤාතවත්තුකානං අත්ත පටිසංයුත්තවචනං කථෙන්තානංපි චිත්තං පදුමිනිපත්තෙ උදකබින්දු විය තෙසු ධම්මෙසු අලග්ගිත්වාඑව පවත්තතීති වෙදිතබ්බං. සත්තානං චිත්තසන්තානෙ කුසලෙ ධම්මෙ අනුප්පන්නෙවා උප්පාදෙතුං උප්පන්නෙවා වා සෙතුං අදත්වා නීවාරෙන්තීති නීවරණානි. කාමනට්ඨෙන කාමො, ඡන්දනට්ඨෙනඡන්දොති කාමච්ඡන්දො. බලවරාගො. සොඑවනීවරණන්ති කාමච්ඡන්දනීවරණං. පට්ඨානෙආරුප්පෙකාමච්ඡන්දං නීවරණං පටිච්චඋද්ධච්චනීවරණන්ති වුත්තත්තා පන ථපෙත්වා රූපාරූපරාගෙ අවසෙසො සබ්බොලොභො කාමච්ඡන්දෙ අසඞ්ගහිතොනාම නත්ථි. ඣානපටිපක්ඛභාවොපන පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙව හොතීති වෙදිතබ්බො. බ්යාපජ්ජනං බ්යාපාදො. චිත්තස්ස පූතිභාවොති අත්ථො. යොකොචිදොසො. කස්මා පනෙත්ථ ථිනමිද්ධ නීවරණන්ති ච උද්ධච්ච කුක්කුච්ච නීවරණන්ති ච ද්වෙ ද්වෙ ධම්මා එකං නීවරණං කත්වා වුත්තාති. කිච්චතො පච්චයතො පටිපක්ඛතොච සදිසත්තා. තථා හි කිච්චතො තාව ථිනමිද්ධද්වයං චිත්තුප්පාදානං ලීනභාවා පාදනකිච්චං. උද්ධච්චකුක්කුච්චද්වයං අවූපසන්තභාවාපාදනකිච්චං. පච්චයතො පුරිමද්වයං තන්දිවිජම්භි තතාපච්චයං. පච්ඡිමද්වයං ඤාතිබ්යසනාදිවිතක්කපච්චයං. පටිපක්ඛතො පුරිමද්වයං වීරියපටිපක්ඛං. පච්ඡිමද්වයං සමථපටිපක්ඛන්ති.

අනුසෙන්තීති අනුසයා. අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අනුඅනු සෙන්තීතිවා අනුසයා. යාව මග්ගං නපටිලභති. තාව අන්තරා අපරික්ඛිය්යමානා හුත්වා කාරණලාභෙ සති පුනප්පුනං උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. උප්පජ්ජනඤ්චෙත්ථ අප්පහීනට්ඨෙන උප්පජ්ජනා රහභාවො වෙදිතබ්බො. න පන සරූපතො උප්පත්ති, කථං විඤ්ඤා යතීති චෙ. යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්සෙව පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතීති වුත්තත්තා. එවඤ්ච කත්වා පාළියං පුථුජ්ජනස්ස සත්තපි අනුසයා අනුසයවාරෙ සහ අනුසෙන්තීති උප්පජ්ජනවාරෙ සහ උප්පජ්ජන්තීති වුත්තා. යථාහ පුථුජ්ජනස්ස අවිජ්ජානුසයොච අනුසෙති. කාමරාග. පටිඝ. මාන. දිට්ඨි. විචිකිච්ඡා. භවරාගනුසයොච අනුසෙතීති. තථා උප්පජ්ජනවාරෙපීති.

අපිච, සරූපතො පරියුට්ඨානං අපත්වා සන්තානෙ පවත්තමානෙහි කුසලාකුසලා බ්යාකතචිත්තුප්පාදෙහි සහ අනුරූපා අවිරුද්ධා හුත්වා සෙන්ති. විසුං සම්පයුත්තධම්මභාවෙන අවුට්ඨිතා හුත්වා සයිතා හොන්තීති අනුසයා. අනු අනු සෙන්තීතිවා අනුසයා. පකතියා යථානුසයිතෙසුඑව කාමරාගාදීසු පුනප්පුනං උප්පජ්ජිත්වා දිගුණ තිගුණාදි වසෙන පුනප්පුනං සෙන්ති. සයනාකාරෙන උපරුපරි පලිවෙඨෙන්තීති අත්ථො.

තීසු රාගාදීනං අවත්ථාසු පථමාවත්ථාය ඨිතානං කාමරාගා දීනමෙතං අධිවචනං. තිස්සො හි අවත්ථා අනුසයාවත්ථා පරියුට්ඨානාවත්ථා වීතික්කමාවත්ථාති. තත්ථ යෙ කාමරාගාදයො උප්පජ්ජිත්වා කායඞ්ගවාචඞ්ගං චාලෙන්ති, තෙසං තථාපවත්තා අවත්ථා වීතික්කමාවත්ථානාම. යෙ මනස්මිං එව ජවනචිත්තසහජාතා හුත්වා පවත්තන්ති, තෙසං තථාපවත්තා අවත්ථා පරියුට්ඨානාවත්ථානාම. යෙ පන ජවනසහජාතභාවංපි අපත්වා වාසනාධාතුයො විය චික්කසන්තානා නුසයිතා හුත්වා පරියුට්ඨානප්පත්තියා බීජභාවෙන තිට්ඨන්ති, සුභනිමිත්තාදිකෙච ආරම්මණෙ ආපාතමාගතෙ යෙසං වසෙන ආවජ්ජනං රාගාදිපාතුභාවත්ථාය අයොනිසො භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, අභාවිතඤ්ච චිත්තං යෙසං වසෙන දමථං නඋපෙති, තෙසං තථා පවත්තා අවත්ථා අනුසයාවත්ථානාම. තදවත්ථිකා කාමරාගාදයො අනුසයානාම. තෙ පන අපරමත්ථභූතාපි න හොන්ති. එකන්තපරමත්ථජාතිකත්තා. නච කුසලාබ්යාකතභූතා එකන්තාකුසලජාතිකත්තා. නාපි කුසලාබ්යාකතවිරුද්ධා, විසුං සම්පයුත්තධම්මභාවෙන අනුපලද්ධත්තා. නාපි කාලත්තයවිනිමුත්තා, තෙකාලිකධම්මසන්නිස්සයෙන පවත්තනතො. යදා පන තෙ සමුට්ඨ හිත්වා පරියුට්ඨානභාවං ගච්ඡන්ති, තදා විසුං සම්පයුත්තධම්ම භාවඤ්ච ගච්ඡන්ති. සාරම්මණාදිභාවොච තෙසං පරිබ්යත්තො හොති. එතදත්ථං සන්ධාය කථාවත්ථුම්හි තෙසං සාරම්මණධම්මභාවො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධභාවොච පතිට්ඨාපිතො හොතීති.

යථා පන ඵලධාරිම්හි රුක්ඛම්හි විසකණ්ටකෙ දින්නෙ රුක්ඛානුසයිතො ඵලුප්පත්තියා පච්චයභූතො සිනෙහො පරික්ඛයං ගච්ඡති. සමයෙ උප්පජ්ජිස්සමානානි ඵලානි නුප්පජ්ජන්ති. එවං සානුසයෙ චිත්ත සන්තානෙ යස්මිං ඛණෙ මග්ගො පාතුභවති, තස්මිං සහමග්ගුප්පාදා සො සො අනුසයො පරික්ඛයං ගච්ඡති. පරික්ඛීණස්ස පන පුන පරියුට්ඨානංනාම නත්ථි, කුතො වීතික්කමොති ඉමමත්ථං සන්ධාය මග්ගො අනාගතසාමඤ්ඤං කිලෙසජාතං පජහතීති තත්ථ තත්ථ වුත්තො. තත්ථ අනාගතසාමඤ්ඤන්ති අනාගතසම්මතං, න එකන්ත අනාගතං. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං මග්ගො යෙකිලෙසෙ පජහති, තෙ අතීතාකිවා අනාගතාතිවා පච්චුප්පන්නාතිවා නවත්තබ්බාති වුත්තං. එතෙනච මග්ගො කිලෙසමුඛෙන යානි කුසලාකුසලකම්මානිච උපාදින්නකඛන්ධපඤ්චකෙච පජහති, තෙ අතීතාතිවාඅනාගතාතිවා පච්චුප්පන්නාතිවා නවත්තබ්බාති දීපෙති. යදි එවං මග්ගෙන පහීනා සබ්බෙ තෙභූමකධම්මා කාලවිමුත්තානාම අතඞ්ඛතා නාම අපච්චයානාම සියුන්ති.න. තෙකාලිකජාතිකත්තා සඞ්ඛත සපච්චයජාතිකත්තා ච. තෙ හි මග්ගෙ අනුප්පන්නෙ ඉමෙ නාමධම්මා උප්පජ්ජිස්සන්ති නිරුජ්ඣිස්සන්තීති එවං සඞ්ඛතලක්ඛණං ආහච්ච ඤාණෙන ගහිතත්තා ලක්ඛණවසෙන තෙභූමකාදිභාවං භජන්තීති. එවඤ්ච කත්වා විසුං සම්පයුත්තධම්මභාවං අපත්තානං අනුසයාවත්ථාය වා වාසනාවත්ථායවා කම්මසමඞ්ගීතාවත්ථායවා ආසයජ්ඣාසයා ධිමුත්තිචරිතවත්ථාසුවා ඨිතානං සභාවානං ජාතිවසෙන පරමත්ථ ධම්මතා අකුසලාදිතාච පච්චෙතබ්බා හොතීති.

[208] විභාවනියං පන

‘‘අප්පහීනා හි කිලෙසා කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජනා රහා සන්තානෙ අනුඅනුසයිතා විය හොන්තීති තදවත්ථා අනුසයාති වුච්චන්ති. තෙ පන නිප්පරියායතො අනාගත කිලෙසා. අතීතපච්චුප්පන්නාපි තංසභාවත්තා තථා වුච්චන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ අනුසයානාම සන්තානෙ කදාචිපි අනුප්පන්න පුබ්බා අනාගත කිලෙසා එවාති කත්වා සන්තානෙ අනු අනුසයිතා විය හොන්තීති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

න හි තෙ අනුඅනුසයිතා විය හොන්ති. එකන්තෙන අනුසයිතාඑව හොන්තීති.

[209] යඤ්ච තත්ථ

‘‘තෙ පන නිප්පරියායතො අනාගතකිලෙසා’’ති වුත්තං. තංපි න යුත්තං.

න හි මග්ගෙන අප්පහීනා අනුසයා අනාගතානාම හොන්ති. පහීනාපිච නිප්පරියායතො අනාගතාති නසක්කා වත්තුං. අනාගත සාමඤ්ඤස්ස අධිප්පෙතත්තාති. එතෙන අතීතපච්චුප්පන්නාපි තංසභාවත්තාතථා වුච්චන්තීති ඉදංවිපටික්ඛිත්තං හොති. අපිච, උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ග පත්තානංඑව එකන්තෙන තෙකාලිකතා හොතීති තදපත්තානං අනුසයානං පච්චුප්පන්නතා පරියායොව වත්තුං යුත්තො. එවඤ්ච කත්වා පාළියං යස්ස කාමරාගනුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතීතිආදිනා පච්චුප්පන්නකාලිකො උප්පාදවාරො එව වුත්තො, න නිරොධවාරො, නච අතීතානාගත වාරාති. යං පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ හඤ්චි පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති. තෙන හි රත්තො රාගං පජහති, දුට්ඨො දොසං, මුළ්හො මොහන්ති වුත්තං. තං පරියුට්ඨානපත්තානං එකන්තපච්චුප්පන්නක්ඛණං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං වත්තමානුප්පන්නං භුත්වා විගතුප්පන්නං ඔකාසකතුප්පන්නං සමුදාචාරුප්පන්නන්ති චතුබ්බිධං උප්පන්නං න මග්ගවජ්ඣං. භූමිලද්ධුප්පන්නං ආරම්මණා ධිග්ගහි තුප්පන්නං අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං අසමුග්ඝාටිතුප්පන්නන්ති චතුබ්බිධං මග්ගවජ්ඣන්ති වුත්තං. තත්ථ වත්තමානුප්පන්නං සමුදා චාරුප්පන්නන්ති ඉදං ද්වයං ඛණපච්චුප්පන්නමෙව. භුත්වාවිගතුප්පන්නං අතීතමෙව. ඔකාස කතුප්පන්නං අනාගතමෙව. තදුභයං පන පච්චුප්පන්නසමීපත්තා උප්පන්නන්ති වුත්තං. සමීපපච්චුප්පන්නන්ති වුත්තං හොති.

භූමිලද්ධුප්පන්නංනාම අත්තනො ඛන්ධෙසු අනුසයිතානං මග්ගෙන අප්පහීනානං අනුසයානංඑව නාමං. ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං නාම සුභනිමිත්තාදිකෙ ආරම්මණෙ සකිං ජවිත්වා යාව තම්මූලකො පරියුට්ඨානවෙගො න වූපසම්මති, තාව අධිමත්තථාමගත භාවෙන ඨිතානං තෙසඤ්ඤෙව නාමං. අනුසයා හි නාම අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පුනප්පුනං පරියුට්ඨානපත්තානං කිලෙසානං වසෙන උපරුපරි ථිර තර දළ්හතර පත්තියා පකතියාපි ථාමගතාඑවනාම හොන්ති. න යෙනවා තෙනවා වායාමෙන පජහිතුං සක්කුණෙය්යා. එවං සන්තෙපි යදා යො යො අනුසයො පච්චයලාභෙන පරියුට්ඨාන බහුලො හොති, තදා සො සො විසෙසෙන අධිමත්තථාම ගතභාවං පත්වා ඨිතො හොති. යදා යො යො පටිපක්ඛධම්ම සමාදානෙන නිග්ගහපත්තො හොති, තදා සො සො මන්දථාම ගතභාවං පත්වා ඨිතො හොතීති. අවික්ඛම්භිතුප්පන්නංනාම සමථ විපස්සනාහි සුට්ඨුඅනිග්ගහිතානං තෙසඤ්ඤෙව නාමං. අසමුග්ඝාටි තුප්පන්නංනාම මග්ගෙන අප්පහීනානං භූමිලද්ධානං තෙසංඑව නාමන්ති. යස්මා පන ලොකුත්තරධම්මානාම කිලෙසානං අච්චන්තපටිපක්ඛා හොන්තීති හෙට්ඨිමා මග්ගට්ඨඵලට්ඨා සෙක්ඛා අත්තනො මග්ගඵලක්ඛණෙසු උපරි මග්ගාජ්ඣෙහිපි අනුසයෙහි සානුසයාතිවා නිරානුසයාතිවා ථාමවතාතිවා අථාමගතාතිවා නවත්තබ්බා. තස්මා අනුසයානං තාදිසෙ පච්චුප්පන්න භාවෙ සතිපි හඤ්චි පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති. තෙනහි ථාමගතො අනුසයං පජහතීති වුත්ත දොසො නත්ථීති වෙදිතබ්බොති. කාමරාගොඑව අනුසයො කාමරාගානුසයො.

සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානි, තානි පන සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදොති පඤ්ච ඔරම්භාගියානි. රූපරාගො අරූපරාගො මානො උද්ධච්චං අවිජ්ජාති පඤ්ච උද්ධංභාගියානීති සුත්තන්තෙ අභිධම්මෙච දසසංයොජනානි ආගතානි. ඉතරානි පන අභිධම්මෙඑව ආගතානීති තතො විසෙසකරණත්ථං සුත්තන්තෙති වුත්තං. කමො පන ද්වින්නංපි පාළියා නසමෙති. සභාග ධම්මසඞ්ගහවසෙන පන ඉධ අඤ්ඤථා කමො වුත්තො සියාති. චිත්තං කිලිස්සන්ති විබාධෙන්ති උපතාපෙන්තිචාති කිලෙසා. කිලිස්සන්තිවා මලීනභාවං නිහීනභාවඤ්ච ගච්ඡන්ති සත්තා එතෙහීති කිලෙසා. කාමභවනාමෙනාති වත්ථුකාමදීපකෙන කාමනාමෙන රූපාරූපභවදීපකෙන ච භවනාමෙන. තාදිසං කාම භවසඞ්ඛාතං ආරම්මණභූතං වත්ථු එතිස්සාති තබ්බත්ථුකා. තථා පවත්තන්ති සීලබ්බතානි පරතො ආමසනාකාරෙන ඉදං මෙ සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති අභිනිවිසනාකාරෙන ඛන්ධෙසු අත්තාභිනිවෙසාකාරෙනච පවත්තං. වත්ථුතොති සභාවධම්මතො. අයං පාපසඞ්ගහො අකුසලඞ්ගහො නවධා වුත්තොති යොජනා. [අකුසලසඞ්ගහො]

163. මිස්සක සඞ්ගහෙ පාණාතිපාතාදීනි පාපකම්මානි කරොන්තානංපි චිත්තස්ස ආරම්මණෙ උජුකරණංනාම ඣානෙන විනා න සිජ්ඣතීති වුත්තං සත්තඣානඞ්ගානීති. කල්යාණෙවා පාපකෙවා ආරම්මණෙ උජුකං චිත්තපටිපාදනසඞ්ඛාතස්ස උපනිජ්ඣායන කිච්චස්ස අඞ්ගානීති අත්ථො. තත්ථ දොමනස්සං අකුසලජ්ඣානඞ්ගං. සෙසානි කුසලාකුසලාබ්යාකතානීති. කල්යාණකම්ම පාපකම්මසඞ්ඛාතාසු සුගති දුග්ගති විවට්ටසඞ්ඛාතාසුච නානාදිසාසු තංතංදිසාති මුඛප්පවත්තිසඞ්ඛාතා චිත්තස්ස ගතිනාම සම්මාවා මිච්ඡාවා පවත්තෙහි දස්සනාදීහි එව සිජ්ඣතීති වුත්තං ද්වාදසමග්ගඞ්ගානීති. චිත්තස්ස උජුගතියාවා වඞ්කගතියාවා ගමනස්ස පථඞ්ගානි උපායඞ්ගානීති අත්ථො. තත්ථ මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාසඞ්කප්ප මිච්ඡාවායාම මිච්ඡාසමාධයො පාපකම්ම දුග්ගතිභව සඞ්ඛාතාසු අහිතදිසාසු චිත්තස්ස වඞ්කගතියා ගමනස්ස උපායඞ්ගානි, ඉතරානි කල්යාණකම්ම සුගතිභව විවට්ටධම්මසඞ්ඛාතාසු හිතදිසාසු උජුගතියාති දට්ඨබ්බං. තත්ථ පාණාතිපාතකම්මෙ විතක්ක විචාර දොමනස්සෙකග්ගතා සඞ්ඛාතං චතුරඞ්ගිකජ්ඣානං මිච්ඡාසඞ්කප්ප මිච්ඡාවායාම මිච්ඡාසමාධි සඞ්ඛාතො තියඞ්ගීකමග්ගොච වෙදිතබ්බො. එවං සෙසෙසු සුචරිතදුච්චරිතකම්මෙසු ඣානමග්ගා උද්ධරිතබ්බා. විභඞ්ගෙ පන සුත්තන්තෙසුච මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවො මිච්ඡාසතීති ඉමෙපි චත්තාරො ආගතා. ඉමෙ පන විසුං චෙතසිකධම්මා නහොන්ති. තථා තථා පවත්තානං චතුන්නං ඛන්ධානං අධිවචනන්ති කත්වා ඉධ නගහිතා.

[210] යං පන විභාවනියං

‘‘සුගති දුග්ගතීනං නිබ්බානස්ස ච අභිමුඛං පාපනතො මග්ගා; තෙසං පථභූතානි අඞ්ගානි මඞ්ගානී’’ති වුත්තං; තං න සුන්දරං;

න හි අඞ්ගානි මග්ගානං පථභූතානිනාම හොන්ති; මග්ගසද්දොයෙව පථපරියායො අට්ඨකථාසු වුත්තො න අඞ්ගසද්දොති;

[211] යඤ්ච තත්ථ

‘‘මග්ගස්සවා අට්ඨඞ්ගිකස්ස අඞ්ගානි මග්ගඞ්ගානී’’ති වුත්තං. තංපි අනුපපන්නං.

ඉධ හි කත්ථචි චිත්තෙ තියඞ්ගිකො කත්ථචි චතුරඞ්ගිකොතිආදිනා නානාමග්ගොව අධිප්පෙතොති. ආධිපච්චට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි. කිඤ්ච ආධිපච්චං. අත්තාධීනවුත්තිකෙ ධම්මෙ අත්තනො ගතියං සබ්බසො වත්තෙතුං සමත්ථභාවො. ඉති තෙසු තෙසු කිච්චෙසු අත්තනො ආධිපච්චසඞ්ඛාතං ඉන්දට්ඨං කරොන්ති සාධෙන්තීති ඉන්ද්රියානි. ඉන්දට්ඨං කාරෙන්තීතිපි ඉන්ද්රියානි. ඉස්සරා අධිපතිනොති වුත්තං හොති. තත්ථ පඤ්චචක්ඛාදීනි දස්සනාදිකිච්චෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ඉස්සරාහොන්ති. බලවදුබ්බලමන්ද තික්ඛාදීසු අත්තාකාරානුවත්තාපනතො. භාවද්වයං ඉත්ථාකාරාදිවසෙන පවත්තියං චතුසමුට්ඨානික රූපානං සකලඛන්ධපඤ්චකස්සෙව වා ඉස්සරො හොති. අඤ්ඤථා අප්පවත්තිතො. තථා හි යස්මිං සන්තානෙ පටිසන්ධියං ඉත්ථිභාවො පවත්තති. තස්මිං සබ්බෙ කම්මාදිපච්චයා චතුසමුට්ඨානරූපසන්තතිං සමුට්ඨාපෙන්තා ඉත්ථාකාරසහිතමෙව සමුට්ඨාපෙන්ති, නො අඤ්ඤථා. ඡන්දචිත්තාධිප්පායාපි තස්මිං මන්දාකාරසහිතාව පවත්තන්ති. තබ්බිපරීතෙන පුරිසසන්තානං වෙදිතබ්බං. ජීවිතද්වයං රූපා රූපසන්තතීනං රත්ති දිව මාස සංවච්ඡරානුක්කමෙන අද්ධානඵරණෙ සහජාතධම්මානං ඉස්සරො හොති. තෙසං තදායත්තවුත්ති කත්තා. මනො විජානනකිච්චෙ. වෙදනාපඤ්චකං තථා තථා ආරම්මණරසානුභවනෙ. සද්ධා ආරම්මණාවීමුච්චනෙ. වීරියං කම්මනි අලීන වුත්තිභාවෙ. සති ආරම්මණුපට්ඨානෙ. සමාධි ආරම්මණෙ නිච්චලට්ඨි තියං. පඤ්ඤා අසම්මොහකිච්චෙ සම්පයුත්තධම්මානං ඉස්සරො හොති. අනඤ්ඤාභිභවනීයභාවෙන පවත්තනතො. යථා හි සිලායං පථවී සහජාතෙහි අනභිභවනීයා හොති. අත්තනාවතෙ අභිභවිත්වා විසුං අවිජ්ජමානෙවිය කත්වා පවත්තති. යථා ච උදකෙ ආපො අග්ගිම්හි තෙජො වාතෙ වායො. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

අඤ්ඤායිත්ථ පටිවිජ්ඣිත්ථාති අඤ්ඤාතං. න අඤ්ඤාතං අනඤ්ඤාතං. චතුසච්චධම්මො. අමතංවා පදං. අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමි ජානිස්සාමීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමි. ආඛ්යාතිකංපි හි පදං සඤ්ඤාසද්දභාවෙ ඨිතං නාමිකට්ඨානෙ තිට්ඨති. යථා මක්ඛලිගොසාලො එහිපස්සි කොති. එවඤ්හි සති තස්ස පදන්තරෙන සහ සමාසභාවො නවිරුජ්ඣතීති. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති එවං පටිපන්නස්ස ඉන්ද්රියං අනඤ්ඤා තඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. ආදිමනසිකාරතො පට්ඨාය තාදිසෙන උස්සාහෙන සහ විපස්සනං ආරභන්තස්ස තස්මිං උස්සාහෙ අපටිපස්සද්ධෙයෙව සොතාමත්තිමග්ගං පටිලභන්තස්ස ඉන්ද්රියන්ති වුත්තං හොති. ආජානාතීති අඤ්ඤං. තමෙව ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤින්ද්රියං, පථමමග්ගෙන අනඤ්ඤාතං ඤත්වාපි කිලෙසප්පහානකිච්චස්ස අපරිනිට්ඨිතත්තා තස්ස ජානනකිච්චස්ස විප්පකතභාවෙන යථා දිට්ඨෙ තස්මිං චතුසච්චධම්මෙ අමතපදෙඑව වා පුනප්පුනං ජානනකිච්ච යුත්තානං ඉන්ද්රියන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති අඤ්ඤා තාවිනො පරිනිට්ඨිත ආජානන කිච්චස්ස ඛීණාසවස්ස ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. තිවිධං පෙතං තථාරූපෙ ජානනෙ සම්පයුත්ත ධම්මානං ඉස්සරො හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ඉමෙසං සත්තානං පාකටෙ රූපකායෙ අත්තගාහදළ්හත්තං තබ්බිමුත්තිච ඉමෙසං අපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤායච හොතීති දීපෙතුං ආදිතො පඤ්ච පසාදින්ද්රියානි වුත්තානි. තස්ස අත්තස්ස ඉත්ථිපුම තාභෙදො ඉමෙසං වසෙන හොති. තස්මිං වා ඉත්ථිපුරිස ගාහො තබ්බිමුත්තිච ඉමෙසං අපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤායච හොතීති දීපෙතුං කදනන්තරං භාවින්ද්රියද්වයං වුත්තං. සොච අත්තා ඉමස්ස වසෙන ජීවසඤ්ඤං ලභති. තස්මිංවා ජීවගාහො තබ්බිමුත්තිච ඉමස්ස අපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤායච හොතීති දීපෙතුං තදනන්තරං ජීවිතින්ද්රියං වුත්තං. ඉදං පන භාවින්ද්රියතො පුරෙ වත්තබ්බංපි රූපාරූප මිස්සකත්තා ඉධ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නාමකායෙ අත්තගාහදළ්හත්තං තබ්බිමුත්තිච ඉමස්ස අපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤායච හොතීති දීපෙතුං නාමින්ද්රියෙසු මනින්ද්රියං ආදිතො වුත්තං. සොච අරූපී අත්තා ඉමෙසං වසෙන සංකිලිට්ඨො විප්ඵන්දිතොච හොති. තස්මිංවා සුඛිතදුක්ඛිතගාහො තබ්බිමුත්තිච ඉමෙසං අපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤායච හොතීති දීපෙතුං තදනන්තරං පෙදනින්ද්රියපඤ්චකං වුත්තං. තස්ස සංකිලිට්ඨස්ස වොදානප්පත්තියා තංතංගාහවිමුත්තියාවා පටිපත්තිදස්සනත්ථං තදනන්තරං සද්ධාදිපඤ්චින්ද්රියං වුත්තං. තාය පටිපත්තියා වොදානප්පත්ති යා ආදි මජ්ඣ පරියොසාන දස්සනත්ථං අන්තෙ තීණි ලොකුත්තරින්ද්රියානි වුත්තානීති.

[212] විභාවනියං පන

‘‘එත්තාවතා අධිප්පෙතත්ථසිද්ධීති අඤ්ඤෙසං අගහණන්ති’’ වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

නහි සන්තෙසුපි අඤ්ඤෙසු ඉන්ද්රියභාවාරහෙසු ධම්මෙසු එත්තාවතා අධිප්පෙතත්ථසිද්ධියා තෙසං අඤ්ඤෙසං භගවතො ථෙරස්සච අගහණන්ති යුත්තං වත්තුං. ඉන්ද්රියභාවාරහස්ස අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො. යදි හි සම්භවෙය්ය, සතංපි සහස්සංපි ගණ්හිස්සතියෙවාති. බලියන්ති උප්පන්නුප්පන්නෙ පටිපක්ඛධම්මෙ සහන්ති මද්දන්තීති බලානි. යථා අබලානං බලියන්ති. මද්දන්තෙනං පරිස්සයාති. එත්ථච අබලාති දුබ්බලා. නන්ති හීනවීරියං ජනං. බලියන්තීති බලසා කරොන්ති අජ්ඣොත්ථරන්ති. පරිස්සයාති අබලා රාගාදි පරිස්සයාති අත්ථො. අපිච, පටිපක්ඛධම්මෙහි අකම්පියට්ඨෙන අක්ඛො භණියට්ඨෙන බලානිනාම. තස්මා අස්සද්ධියසඞ්ඛාතෙන පටිපක්ඛධම්මෙන කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතා සද්ධාබලංනාම. කොසජ්ජසඞ්ඛාතෙන කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතා වීරියබලංනාම. මුට්ඨසච්චෙන කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතාසතිබලංනාම. උද්ධච්චෙන කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතාසමාධිබලංනාම. අවිජ්ජායකම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතා පඤ්ඤාබලං නාම. සෙසදුකද්වයං පන අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිපක්ඛෙනයොජෙතබ්බං.

[213] විභාවනියං පන

පාපබලදුකං පටිපක්ඛෙන යොජෙතුං නලබ්භතීති කත්වා ‘‘අහිරිකානොත්තප්පද්වයං පන සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙ නෙවාති’’ වුත්තං. තං න සුන්දරං.

සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවොතිච පටිපක්ඛෙහි අකම්පියතා තිච අත්ථතො නානත්තාභාවතොති. වීරියසමාධිබලානි කුසලාකුසලාබ්යාකතානි. අහිරිකානොත්තප්පානි අකුසලබලානි. සෙසානි කුසලාබ්යාකතානීති. අධිපතීති එත්ථ පතීති සාමි ඉස්සරො. සො පන පදෙස ඉස්සරො සකලිස්සරොති දුවිධො. තත්ථ ඉන්ද්රියානි පරෙසං විසයෙ සයං පරවසෙ වත්තිත්වා අත්තනො විසයෙඑව පරෙහි අත්තනො වසෙ වත්තාපෙන්තීති පදෙසිස්සරා නාම. පුබ්බාති සඞ්ඛාරවසෙන පුබ්බාගමනවසෙන වා විසෙසෙත්වා පවත්තං අධිපතිට්ඨානං පත්වා පන අඤ්ඤො දුතියො ඉස්සරොනාම නත්ථි. තස්මා අධිකො පතීති අධිපති. අත්තා ධීනවුත්තීනං පතීති අධිපතීතිච වදන්ති.

ඡන්දොඑව අධිපතීති ඡන්දාධිපති. ඡන්දවතො කිංනාම කම්මං නසිජ්ඣතීති එවං පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙනවා පුබ්බෙ අතීතභවෙසු සුට්ඨු ආසෙවිතඡන්දාගමනවසෙනවා තෙසු තෙසු කල්යාණ පාපකම්මෙසු සම්පයුත්තධම්මෙ මහොඝොවිය තිණපණ්ණකසටෙ අත්තපරාධීනෙ නිච්චං පග්ගහිතධුරෙ කත්වා පවත්තො කත්තුකම්යතා ඡන්දො. එස නයො සෙසෙසුපි. නනු චෙත්ථ පච්ඡිමා තයො ධම්මා අධිපතිභාවං ගණ්හන්තා ඉන්ද්රියභාවං අවිජහිත්වාව ගණ්හන්තීති අධිපතිභූතාව සමානා ඉන්ද්රියකිච්චවසෙන පරවසෙපි වත්තන්තීති. සච්චං, අඤ්ඤං පන අධිපතිකිච්චං, අඤ්ඤං ඉන්ද්රියකිච්චන්ති නත්ථෙත්ථ දොසොති. යථා හි රාජා චක්කවත්තී එකස්ස අත්තනො පුරොහිතස්ස සන්තිකෙ එකං දිබ්බවිජ්ජං ගණ්හාති. න එත්තාවතා රාජා චක්කවත්තිනාම නහොති. නච විජ්ජාහෙතු අඤ්ඤස්ස වසෙන වත්තති. අඤ්ඤඤ්හි චක්කවත්ති රජ්ජකිච්චං, අඤ්ඤං විජ්ජාගහණ කිච්චන්ති. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. තත්ථ අධිපතිකිච්චංනාම තංතංකිච්ච විසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා අතුල්යබලෙන අභිභවිත්වා සහජාත ධම්මෙ අත්තනො අත්තනො කිච්චෙසු අනිවත්තමානෙ කත්වා ධුර වාහිතා. ඉන්ද්රියකිච්චං පන විජානනාදිකිච්චං ආරබ්භ පවුච්චතීති.

ආහරන්ති සහජාතාදිපච්චයසාමඤ්ඤතො අතිරෙකෙන අසාධාරණපච්චයසත්තිවිසෙසෙන හරන්ති පවත්තෙන්තීති ආහාරා. ආහරන්තිවා අජ්ඣත්තසම්භූතා තෙ තෙ පච්චයධම්මා පච්චයුප්පන්නධම්මාච අත්තානඤ්චෙව අත්තනො අත්තනො පච්චයකිච්චං පච්චයුප්පන්නකිච්චඤ්ච සුට්ඨු හරන්ති වහන්ති එතෙහීති ආහාරා. යථාහසබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකාති. එත්ථච සබ්බෙ සත්තාති එතෙන සබ්බෙ අජ්ඣත්තසම්භූතා පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මා වුත්තා. ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා. යථාරහං චතුවීසතිපච්චයෙහි ඨිතිසභාවාති අත්ථො. නනුචෙත්ථ පච්චයාහාරොව වුත්තො. න ආහාරපච්චයො. ඉධ පන චතුබ්බිධො ආහාරපච්චයධම්මොව වුත්තොති. සච්චං, පච්චයට්ඨෙන පන ආහාරනාමකානං සබ්බෙසං චතුවීසතිපච්චයධම්මානං මජ්ඣෙ යෙධම්මා චත්තාරො ආහාරාති විසෙසෙත්වා වුත්තා. තෙ තෙසං පච්චයාහාරානංපි ආහාරභූතාති සිද්ධා හොන්තීති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චතුන්නං ආහාරානං මහන්ත භාවො පාකටො හොතීති.

තත්ථ යථා යවබීජානංවා සාලිබීජානංවා ආනුභාවො නාම කළිරඞ්කුරානං උප්පාදාන පධානං හොති. තතොපරං පන සස්සභාවං පත්වා ඡ පඤ්ච මාසෙ වඩ්ඪියාවා ඨිතියාවා පථවි රසආපොරසානං ආනුභාවො පධානං හොති. එවමෙවං කබළී කාරාහාරූපජීවීනං කාමසත්තානං කම්මස්ස ආනුභාවොනාම පටිසන්ධිරූපුප්පාදනෙ පධානං හොති. තතොපරං පන යාවතායුකං වඩ්ඪීයාවාඨිතියාවා උතුආහාරානං ආනුභාවො පධානං හොති. කම්මජරූපානි හි යාව ආසන්නමරණා පවත්තමානානිපි උතුආහාරෙහි අනුග්ගහිතානිඑව පවත්තන්ති. උතුච ආහාරු පත්ථම්භිතොයෙව අත්තනො කිච්චං කරොති. තස්මා තෙසං සත්තානං චතුසන්තතිරූපං කබළීකාරාහාරෙන අනුපත්ථම්භීයමානං චිරං නපවත්තති. උපත්ථම්භීයමානංඑව යාවතායුකං පවත්තති. යථාච සකුණාවා ඩංසමකසා දයොවා තුණ්ඩෙන ආහාරං ගහෙත්වා අත්තභාවං පොසෙන්ති. තුණ්ඩෙ අසන්තෙ ආහාරං අලභන්තා මරන්ති. එවමෙව ඉමෙ සත්තා ඵස්සෙන ආරම්මණෙසු රසං ගහෙත්වා වෙදනාසඞ්ඛාතං උපභොගපරිභොගං සම්පාදෙත්වා තණ්හාවෙපුල්ලං පත්වා තිවිධං වට්ටං පූරෙත්වා යාවජ්ජතනාපි වට්ටෙ අනුකණ්ඨමානා පවත්තන්ති.

යදි හි ඵස්සොනාම න සියා, ආරම්මණරසං අලභිත්වා වෙදනා පරිභොගරහිතෙන තණ්හුප්පත්තියා ඔකාසො නත්ථීති තිවිධවට්ටමෙව නසියාති. යථාච තෙ සකුණාදයො පක්ඛෙ වියූහිත්වා අන්තරා අපතමානා රුක්ඛතො රුක්ඛං වනතො වනං විචරිත්වා අත්තානං යාපෙන්ති. පක්ඛෙසු අසන්තෙසු ගමනං අසම්පාදෙන්තා පතිත්වා මරන්ති. එවමෙවං ඉමෙ සත්තා ආයූහනලක්ඛණාය චෙතනාය චෙතයිත්වා කම්මසමඞ්ගිතං සම්පාදෙත්වා භවතො භවං විචරිත්වා යාවජ්ජතනා වට්ටෙ සංසරන්ති. යදි හි චෙතනානාම න සියා, කම්මවට්ටස්ස අභාවො. තදභාවෙච විපාකවට්ටස්ස අභාවො. තදභාවෙච තදනුසයිතස්ස කිලෙසවට්ටස්ස අභාවොති වට්ටංනාම න සියාති. යථාච තෙ සකුණාදයො චක්ඛුනා ගොචරට්ඨානංවා තංතංදිසාභාගංවා විභාවෙත්වා යාවජීවං අත්තානං යාපෙන්ති. චක්ඛුස්මිං අසන්තෙ කිඤ්චිගහෙතබ්බවත්ථුංවා ගන්තබ්බට්ඨානංවා අලභිත්වා තත්ථෙව මරන්ති. එවමෙවං සම්පයුත්තා ධම්මා ආරම්මණවිජානලක්ඛණෙන විඤ්ඤාණෙන තංතංආරම්මණං ලභිත්වා තස්මිං තස්මිං ඵස්සාදයො උප්පාදෙත්වා තිවිධං වට්ටං වට්ටෙන්ති. යදි හි විඤ්ඤාණංනාම න සියා, ඵස්සාදීනං ආරම්මණලාභොයෙව නත්ථීති වට්ටමෙව න සියාති. තෙනාහ චත්තාරො ආහාරා.ල. විඤ්ඤාණං චතුත්ථන්ති. සංයුත්තකෙච –

චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනංවා සත්තානං අනුග්ගහාය කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකොවා සුඛුමොවා, ඵස්සො දුතීයො, මනොසඤ්චෙතනා තතීයා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථන්ති වුත්තං.

තත්ථ භූතානන්ති වුද්ධිප්පත්තානං. සම්භවෙසීනන්ති කලලාදි කාලෙ ඨිතානං. චතුන්නංපන ආහාරානං යථාසම්භවං අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙවා තස්මිං තස්මිං භවෙවා ඨිතියාවා අනුග්ගහායවා පවත්ති ආකාරො වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අට්ඨකථායං පන කොපනෙත්ථ ආහාරො. කිං ආහාරෙතීති. කබළීකාරා හාරො ඔජට්ඨමකරූපානි ආහාරෙති. ඵස්සාහාරො තිස්සො වෙදනා. මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ. විඤ්ඤාණා හාරො පටිසන්ධිනාමරූපන්ති වුත්තං. තං පාකටඵලවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඔජට්ඨමකරූපුප්පාදනං පන කබළීකාරාහාරස්ස මහන්තං කිච්චං නහොති. චතුසන්තතිරූපුපත්ථම්භනමෙව මහන්තං. තෙනෙව හි පාළියං ඨිතියාතිච අනුග්ගහායාතිච වුත්තං.

අපිච යථා උපනිස්සයාසෙවනපච්චයා සුත්තන්ති කපරියායා අභිධම්මපරියායාතිච දුවිධා හොන්ති. තථා ආහාරපච්චයොපි දුවිධො. තත්ථ යං වුත්තං මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයොභවෙති. තං සුත්තන්තිකපරියායං සන්ධාය වුත්තං. නහි පට්ඨානෙ අරූපා හාරා අසහජාතානං ධම්මානං ආහාරට්ඨෙන පච්චයානාම හොන්තීති. පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු ඣානඞ්ගානි නලබ්භන්ති. තානි හි දුබ්බලකිච්චට්ඨානවත්ථුකත්තා රූපාදීසු අභිනිපාතමත්තානි හොන්තීති න තෙසු විජ්ජමානා වෙදනා එකග්ගතා ඣානකිච්චං සාධෙන්තීති. විතක්කපච්ඡිමකං ඣානන්තිච වුත්තං. ඣානඞ්ගානං නායකභූතොච විතක්කො තෙසු නත්ථීති තත්ථ තාවෙදනා එකග්ගතායො තං න සාධෙන්තීති. වීරියුපත්ථම්භරහිතා ධම්මා සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවප්පත්තා නහොන්තීති අවීරියෙසු සොළසාහෙතුකචිත්තෙසු සමාධිබලකිච්චං න සාධෙති. වීරියපච්ඡිමකං බලන්ති හි වුත්තන්ති ආහ අවීරියෙසු බලානි නලබ්භන්තීති. හෙතුරහිතා ච ධම්මා වට්ටස්ස විවට්ටස්සච පත්තියා පථභාවං නගච්ඡන්ති. හෙතුපච්ඡිමකො මග්ගොති හි වුත්තන්ති ආහ අහෙතුකෙසු මග්ගඞ්ගානි න ලබ්භන්තීති. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙචිත්තෙ එකග්ගතා අධිමොක්ඛරහි තත්තා එකන්තෙන සංසප්පනසභාවාය විචිකිච්ඡාය අභිභූතත්තා ච මග්ගින්ද්රියබලභාවාය බලවතී නහොතීති වුත්තං විචිකිච්ඡා චිත්තෙ එකග්ගතා මග්ගින්ද්රියබලභාවං න ගච්ඡතීති. ද්විහෙතුක තිහෙතුක ජවනෙස්වෙවාති එත්ථ ද්විහෙතුක තිහෙතුකසද්දෙන මොමූහද්වයහසනජවනානි නිවත්තෙති. ජවනසද්දෙන තිභූමකානි ද්විහෙතුකතිහෙතුකවිපාකානි නිවත්තෙති.

[214] විභාවනියං පන

‘‘ද්විහෙතුකතිහෙතුකගහණෙන එකහෙතුකෙසු අධිපතීනං අභාවං දස්සෙතී’’ති වුත්තං, ජවනභාවසාමඤ්ඤත්තා පන හසනචිත්තෙපි තෙසං අභාවො දස්සෙතබ්බොයෙව හොතීති.

යථාසම්භවන්ති ලද්ධපුබ්බාති සඞ්ඛාරස්ස ලද්ධපුබ්බාගමස්ස ච එකෙකස්ස අධිපතිනො සම්භවානුරූපං එකොව ලබ්භති. න දුතියො. ඉතරථා අධිපතිඑව නසියාති. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ යථා ඉන්ද්රියපච්චයවිභඞ්ගෙ අරූපිනොඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානංධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයොති වුත්තං. න තථා අධිපතිපච්චයවිභඞ්ගෙ. තත්ථ පන ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානන්තිආදිනා එකෙකාධිපති විභාගවසෙනෙව වුත්තන්ති. එවඤ්හි සති අධිපති ඉන්ද්රියානං විසෙසො පාකටො හොතීති. නවෙරිතාති නව ඊරිතා කථිතා. කුසලා කුසලා බ්යාකතෙහි සමාකිණ්ණො කුසලාදි සමාකිණ්ණො. [මිස්සකසඞ්ගහො]

164. චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣතීති බොධි. බුජ්ඣන්තිවා තානි තං සමඞ්ගිනො එතායාති බොධි. චතුමග්ගඤාණං. වුත්තඤ්හෙතං මහා නිද්දෙසෙ බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු-ඤාණන්ති. පක්ඛොති කොට්ඨාසො සම්භාරො. බොධියා පක්ඛෙ භවාති බොධිපක්ඛියා. අධිසීලා ධිචිත්තා ධිපඤ්ඤා සඞ්ඛාතාසු තීසු සික්ඛාසු පරියාපන්නානං සත්ථුසාසනධම්මානං එතංනාමං. තෙ පන කොට්ඨාසතො සත්ත විධා හොන්තීති ආහ චත්තාරොසතිපට්ඨානාතිආදි. සම්පයුත්ත ධම්මෙසු පමුඛා පධානා හුත්වා කායාදීසු ආරම්මණෙසු තිට්ඨන්ති නානාරම්මණෙසු චිත්තගමනං නිවත්තෙත්වා තෙස්වෙව කායාදීසු චිත්ත නිබන්ධනවසෙන පවත්තන්තීති පට්ඨානානි. සතිඑව පට්ඨානානීති සති පට්ඨානානි. චත්තාරිසතිපට්ඨානානීති වත්තබ්බෙ ධම්මභාවං අපෙක්ඛිත්වා චත්තාරොසතිපට්ඨානා තිවුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කායෙඅනුපස්සනා කායා නුපස්සනා. රූපකායෙ රූපසමූහෙ අස්සාසපස්සාසාදිකස්ස අවයවකායස්ස තංතංකායභාවෙනවා අනිච්චාදිභාවෙනවා යාව තස්මිං තස්මිං කායෙ සම්මොහො පහිය්යති. තාව පුනප්පුනං නිරන්තරං සමනුපස්සනාති අත්ථො. නවප්පභෙදාසු වෙදනාසු සුඛවෙදනාදි කායඅවයවවෙදනාය තංතං වෙදනාභාවෙන උදයබ්බයවසෙන ච අනුපස්සනා වෙදනානුපස්සනා. සොළස පභෙදෙසු සරාගා දීසු චිත්තෙසු සරාගාදිකස්ස අවයවචිත්තස්ස තංතං චිත්තභාවෙන උදයබ්බයවසෙනච අනුපස්සනා චිත්තානුපස්සනා. පඤ්චපභෙදෙසු නීවරණාදීසු ධම්මෙසු කාමච්ඡන්දාදිකස්ස අවයවධම්මස්ස තං තං ධම්මභාවෙන උදයබ්බයවසෙනච අනුපස්සනා ධම්මානුපස්සනා.

[215] යං පන විභාවනියං

‘‘කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො. අස්සාස පස්සාසානංවා සමූහො කායො’’ති වුත්තං. තං න සුන්දර මෙව.

[216] යඤ්ච තත්ථ

‘‘කායස්ස අනුපස්සනා කායානුපස්සනා’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

කායෙ කායානුපස්සී විහරතීති හි වුත්තං. එතෙන හි කායෙ අනුපස්සනා කායානුපස්සනාති අයමත්ථොව පධානතො දස්සිතොති.

[217] යඤ්ච තත්ථ

‘‘වෙදනානං වසෙන අනුපස්සනා’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීති හි වුත්තං. තථා චිත්තානුපස්සනා පදෙපි.

[218] යංපි තත්ථ

‘‘සඤ්ඤාසඞ්ඛාරානං ධම්මානං භින්නලක්ඛණානමෙව අනුපස්සනා ධම්මානුපස්සනා’’ති වුත්තං. තංපි න සුන්දරමෙව.

න හි කත්ථචි පාළියං සඤ්ඤාසඞ්ඛාරාව විසෙසෙත්වා ධම්මාති වුත්තා අත්ථීති. පාළියඤ්හි ඡනීවරණා පථමං ධම්මාති වුත්තා. තතො පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. තතො ද්වාදසායතනානි. තතො සත්තබොජ්ඣඞ්ගා. තතො චත්තාරි සච්චානීති. යදිඑවං එකාය ධම්මානුපස්සනාය වුත්තාය ඉතරාපි සිද්ධාති සතිපට්ඨානං එකමෙව වත්තබ්බං, න චත්තාරොති.න. යො හි ධම්මානුපස්සනායං රූපක්ඛන්ධො වුත්තො. සො රුප්පනලක්ඛණානුපස්සනවසෙන වුත්තො. රුප්පනලක්ඛණඤ්හි නිබ්බත්තිතපර මත්ථධම්මො. සොච තථා අනුපස්සන්තස්ස විසෙසතො සුඛුමස්ස අත්තවිපල්ලාසස්ස පහානාය හොතීති. කායොති පන තංතං සමූහභූතරූපධම්මවසෙන වෙදිතබ්බො. නරුප්පනලක්ඛණවසෙන. නච තංතං කායභාවෙන ගහිතො තංතං රූපධම්මසමූහො නිබ්බත්තිත පරමත්ථධම්මොනාම හොති. පඤ්ඤත්තිමිස්සකත්තා. සොච තථා අනුපස්සන්තස්ස විසෙසතො ඔළාරිකස්ස සුභාදි විපල්ලාසස්ස පහානාය හොතීති. තථා වෙදනාචිත්තෙසුපි ඔළාරිකවිපල්ලාසො සුඛුමවිපල්ලාසොති ද්වෙ ද්වෙ විපල්ලාසා හොන්ති. තත්ථ අත්තුපනිබන්ධා නිච්චසුඛ විපල්ලාසා ඔළාරිකා. අත්තවිපල්ලාසො සුඛුමො. තත්ථ වෙදනා චිත්තා නුපස්සනා ඔළාරිකවිපල්ලාසානං පහානාය විසුං වුත්තා. ධම්මෙසු වෙදනාක්ඛන්ධවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා සුඛුම විපල්ලාස පහානායාති. තස්මා චත්තාරොව සතිපට්ඨානා වත්තබ්බාති. සම්මා පදහන්ති එතෙහීති සම්මප්පධානානි. කාමං තචොච න්හාරුච, අට්ඨිච අවසිස්සතු. උපස්සුස්සතු මෙ සරීරෙ මංසලොහිතං. යන්තං පුරිසථාමෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං. න තං අපත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති එවං අනිවත්තනවුත්ති වසෙන පවත්තස්ස සම්මාවායාමස්ස එතං නාමං. සො පන තථා පවත්තො එකොපි සමානො කිච්චසිද්ධිවසෙන චතුධා හොතීති. වුත්තං උප්පන්නානන්තිආදි.

තත්ථ උප්පන්නානංපාපකානන්ති අසුකස්මිං කාලෙ දෙසෙ ඨානෙ වා අහං ඉදඤ්චිදඤ්ච නාම පාපං අකාසිං, ඉදඤ්චිදඤ්චනාම මය්හං උප්පන්නන්ති එවං අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නභාවෙන විදිතානං අකුසලානං. පහානායාති තෙසං අත්තනො සන්තානෙ අජ්ජතග්ගෙ යාවපරිනිබ්බානාපුන අනුප්පාදධම්මතාපාදනකරණත්ථං. වායාමොති සීල පූරණ සමථ විපස්සනාභාවනාකම්මෙසු දළ්හං වායාමො. අනුප්පන්නානන්ති අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නපුබ්බන්ති අවිදිතානං පරසන්තානෙසුවා සුත්තන්තෙසුවා දිස්වාවා සුත්වාවා විදිතානං. අනුප්පාදායාති යෙසං අකුසල මූලානං අත්ථිතාය ඉමෙසං සත්තානං ඊදිසානි කිලෙසජාතානි වා පාපකම්මානිවා උප්පජ්ජන්ති. තානි මයි විජ්ජන්තිඑව. අහංපි තෙහි කිලෙසෙහිවා කම්මෙහිවා අපරිමුත්තොයෙව. අහංපි ස්වෙවා පරසුවෙවා භවන්තරෙසුවා තානි අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙස්සා මියෙවාති එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා තෙසං අකුසලමූලානං අත්තනො සන්තානෙ උප්පත්තියා පච්චයසමුච්ඡින්දනත්ථං. අනුප්පන්නානංකුසලානන්ති චතුභූමකෙසු කුසලධම්මෙසු සත්තවිසුද්ධිපභෙදෙසු ඉමෙනාම විසුද්ධිධම්මා මයා අප්පත්තා අනධිගතාඑව හොන්තීති එවං ඤත්වා සමයෙ අනතික්කන්තෙඑව අප්පත්තානං අනධිගතානං උපරි විසුද්ධිධම්මානං අධිගමනත්ථාය.

උප්පන්නානං කුසලානං භිය්යො භාවායාති යානි සීලාදීනි කුසලානි මයි උප්පන්නානි. තානි යාව නියාමං නඔක්කමන්ති, තාව මය්හං එතානීති වත්තුං නාරහන්ති. ස්වෙවා පරසුවෙවා භවන්තරං පත්වාවා භිජ්ජිස්සන්ති යෙවාති එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නානං තෙසං සබ්බසො අකුප්පධම්මතාපාදනවසෙන සුට්ඨුතරං වඩ්ඪනත්ථාය. එතෙසු පන චතූසු මුඛෙසු යෙන කෙනචි එකෙන මුඛෙන උප්පන්නො වායාමො චතුකිච්චසාධකොඑව හොතීති වෙදිතබ්බො. අට්ඨකථායං පන මග්ගක්ඛණෙ එව එකස්ස තස්ස චතුකිච්චසාධකතා වුත්තාති.

ඉජ්ඣනං ඉද්ධි, තස්ස තස්ස යොගකම්මස්ස සිද්ධි සමිද්ධි නිබ්බත්තීති අත්ථො. සා පන සඞ්ඛෙපතො අභිඤ්ඤෙය්යානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසිද්ධි, පරිඤ්ඤෙය්යානං පරිඤ්ඤාසිද්ධි, පහාතබ්බානං පහානසිද්ධි, සච්ඡිකා තබ්බානං සච්ඡිකරණසිද්ධි, භාවෙතබ්බානං භාවනාසිද්ධීති පඤ්චවිධා හොති. ඉජ්ඣතීතිවා ඉද්ධි සත්ථුසාසනෙ යොගකම්මෙන ඉජ්ඣන්තානං සබ්බෙසං මහග්ගත ලොකුත්තරධම්මානං නාමං. පජ්ජති එතෙනාති පාදො. ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. ඉද්ධිපත්තියා බලවුපායො පධානකාරණන්ති වුත්තං හොති. සො පන චතුන්නං අධිපතිධම්මානං වසෙන චතුධා හොතීති වුත්තං චත්තාරො ඉද්ධිපාදාතිආදි. අධිපතිභූතො ඡන්දොව ඉද්ධිපාදොති ඡන්දිද්ධිපාදො. එසනයො සෙසෙසුපීති. එත්ථච සබ්බෙ මහග්ගතානුත්තරභූතා උත්තරිමනුස්ස ධම්මානාම නපාකතිකෙන ඡන්දෙනවා වීරියෙනවා චිත්තෙනවා පඤ්ඤාය වා අධිගන්තබ්බා හොන්ති. යෙන කෙනචි පලිබොධෙන පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යෙන අධිපතිභාවපත්තෙන ඡන්දාදිනාඑව අධිගන්තබ්බා. තස්මා ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා අධිපතිභූතාව ඉධ අධිප්පෙතාති දට්ඨබ්බාති.

[219] යංපන විභාවනියං

‘‘ඉජ්ඣති අධිට්ඨානාදිකං එතායාති ඉද්ධි, ඉද්ධිවිධඤ්ඤාණං. ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති වුත්තං. තං සංයුත්තකෙ කතමාච භික්ඛවෙ ඉද්ධි. ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති. එකොපි හුත්වා බහුධා හොති.ල. යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙති. අයං වුච්චති භික්ඛවෙ ඉද්ධීති ඉමාය පාළියා සමෙති. එවංසන්තෙපි ඉධ අභිධම්මපරියායොව අධිප්පෙතොති තං න යුජ්ජතියෙව.

විභඞ්ගෙ පන පථමවාරෙ ලොකිය ලොකුත්තරමිස්සකා චිත්ත චෙතසිකරාසීඑව ඉද්ධිපාදාති වුත්තා. අට්ඨකථායඤ්ච-පථමජ්ඣාන පරිකම්මංහි ඉද්ධිපාදොනාම. පථමජ්ඣානං ඉද්ධිනාම.ල. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනජ්ඣානපරිකම්මං ඉද්ධිපාදොනාම. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා යතනජ්ඣානං ඉද්ධිනාම. සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම. සොතාපත්තිමග්ගො ඉද්ධිනාම.ල. අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදොනාම. අරහත්තමග්ගො ඉද්ධිනාමාතිච. පථමජ්ඣානං ඉද්ධිපාදොනාම. දුතියජ්ඣානං ඉද්ධිනාම. ල. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජ්ඣානං ඉද්ධි පාදොනාම. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා යතනජ්ඣානං ඉද්ධිනාම. සොතා පත්තිමග්ගො ඉද්ධිපාදොනාම. සකදාගාමිමග්ගො ඉද්ධිනාම.ල. අරහත්තමග්ගො ඉද්ධිනාමාති ච වුත්තං. තංතං පාදකජ්ඣානං ඉද්ධිපාදොනාම. තතො තතො වුට්ඨහිත්වා උප්පාදිතමග්ගො ඉද්ධිනාමාතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. ඉධ පන උත්තරචූළභාජනියෙ ආගතනයෙන චත්තාරො අධිපතිධම්මාඑව ඉද්ධිපාදාති වුත්තා.

තත්ථ පන ලොකුත්තරභූතාඑව අධිප්පෙතා. ඉධ ලොකිය ලොකුත්තර මිස්සකභූතාති. ඉන්ද්රියබලානි අත්ථතො හෙට්ඨා වුත්තානෙව. පාකටට්ඨානතො පන චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධාය ථාමො වෙදිතබ්බො. යථාහ-කත්ථ භික්ඛවෙ සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු එත්ථ සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බන්ති. චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියස්ස. යථාහ-කත්ථ භික්ඛවෙ වීරියින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සම්මප්පධානෙසු එත්ථ වීරියින්ද්රියං දට්ඨබ්බන්ති. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතියා. යථාහ-කත්ථ භික්ඛවෙසතින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සතිපට්ඨානෙසුඑත්ථ සතින්ද්රියං දට්ඨබ්බන්ති. චතූසු ඣානෙසු සමාධිස්ස. යථාහ-කත්ථ භික්ඛවෙ සමාධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු ඣානෙසු එත්ථ සමාධින්ද්රියං දට්ඨබ්බන්ති. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤාය ථාමො වෙදිතබ්බො. යථාහ-කත්ථ භික්ඛවෙ පඤ්ඤින්ද්රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු අරියසච්චෙසු එත්ථ පඤ්ඤින්ද්රියං දට්ඨබ්බන්ති. සම්බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, සමන්තතො බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣති බුජ්ඣන්ති වා එතායාති කත්වා. සා හි චතුසච්චධම්මං බුජ්ඣමානා එකක්ඛණෙ සොළසහි අත්ථෙහි සද්ධිං සමන්තතො බුජ්ඣති, න එකදෙස තොති තස්සා සම්බොධියා සමුට්ඨාපනට්ඨෙන සම්බොධියා අඞ්ගො සහකාරීබලවපච්චයොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සතිඑව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. සා හි කායාදීසු චතූසු අත්තනො ගොචරෙසු භාවනාවසෙන සුට්ඨුසංවඩ්ඪමානා අනුපුබ්බෙන සබ්බපමාද පක්ඛං විධමෙත්වා සබ්බං අප්පමාදපක්ඛඤ්ච පූරෙත්වා චතුමග්ගඤ්ඤාණ සඞ්ඛාතං සම්බොධිං සමුට්ඨාපෙතීති. විපස්සනාය භූමිභූතෙ අජ්ඣත්ත බහිද්ධාධම්මෙ විචිනාති කක්ඛළත්තඵුසනාදීහි අනිච්චතාදීහිච විවිධා කාරෙහි චුණ්ණවිචුණ්ණං කුරුමානොවිය තෙසු දට්ඨබ්බාකාරං අසෙසං උපධාරෙතීති ධම්මවිචයො. සොඑව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති ධම්මවිචය සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සොපි හි අත්තනො ගොචරභූතෙසු තෙසු ධම්මෙසු භාවනාවසෙන සුට්ඨුසංවඩ්ඪමානො අනුපුබ්බෙන සබ්බංසම්මොහ පක්ඛං විධමෙත්වා සබ්බං අසම්මොහපක්ඛං පූරෙත්වා සයං චතුමග්ගඤාණ සම්බොධි හුත්වා සමුට්ඨහතීති. සම්මප්පධානවීරියමෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තම්පි හි චතුබ්බිධෙසු අත්තනො ගොචරෙසු භාවනාවසෙන සුට්ඨු සංවඩ්ඪමානං අනුපුබ්බෙන සබ්බං කුසලෙසු ධම්මෙසු ලීනසඞ්කොච කොසජ්ජපක්ඛං කිලෙසජාතං විධමෙත්වා සබ්බං ධුරසංපග්ගහපක්ඛං පූරෙත්වා වුත්තප්පකාරං සම්බොධිං සමුට්ඨා පෙතීති.

පීතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො පීති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සාපි හි වුත්තප්පකාරෙසු ගොචරෙසු සුට්ඨු සංවඩ්ඪමානා කුසලෙසු ධම්මෙසු සබ්බං චිත්තස්ස අරතිඋක්කණ්ඨපක්ඛං විධමෙත්වා සබ්බං ධම්මරති ධම්මනන්දිධම්මාරාම පක්ඛං පූරෙත්වා වුත්තප්පකාරං සම්බොධිං සමුට්ඨාපෙති. පස්සද්ධිඑව සම්බොජ්ඣඞ්ගො පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සාපි හි වුත්තපකාරෙසු ගොචරෙසු භාවනාවසෙන සුට්ඨු සංවඩ්ඪමානා සබ්බං චිත්තස්ස සාරම්භ දරථපක්ඛං විධමෙත්වා සබ්බං වූපසන්තසීතලපක්ඛං පූරෙත්වා වුත්තප්පකාරං සම්බොධිං සමුට්ඨාපෙති. සමාධිඑව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති සමාධි සම්බොජ්ඣඞ්ගො. තස්ස සම්බොධිසමුට්ඨාපනතා පාකටා. තත්රමජ්ඣත්තතා සඞ්ඛාතා උපෙක්ඛාඑව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සාපිහි වුත්තප්පකාරෙසු සතිආදීනං ගොචරෙසු භාවනාවසෙන සුට්ඨු සංවඩ්ඪමානා සබ්බං චිත්තස්ස ලීනුද්ධච්චපක්ඛං විධමෙත්වා සමවාහිතපක්ඛං පූරෙත්වා වුත්තප්පකාරං සම්බොධිං සමුට්ඨාපෙතීති. සම්මා අවිපරීතතො දස්සනං සම්මාදිට්ඨි. සා පන දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරො ධගාමිනිපටිපදාය ඤාණන්ති චතුබ්බිධා හොති. සම්මා අවිපරීතතො සංකප්පනං සම්මාසඞ්කප්පො. යථා සම්මාදිට්ඨි දට්ඨබ්බසභාවෙසු ඵරමානා පවත්තති තථා තස්සා සංවිධානන්ති අත්ථො. තෙනෙව හි සො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතොති. යථාහ-යාචාවුසො විසාඛ සම්මාදිට්ඨි, යොච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතාති. සම්මාවාචා දයො පුබ්බෙ වුත්තත්ථායෙව. සම්මා වායමන්ති එකෙනාති සම්මාවායාමො. චතුකිච්චසාධකං සම්මප්පධාන වීරියං. පස්සද්ධිද්වයං පස්සද්ධිසාමඤ්ඤෙන එකං කත්වා චුද්දසෙතෙ සභාවතොති වුත්තං. සත්තධාති වුත්තප්පකාරානං සතිපට්ඨානචතුක්ක සම්මප්පධානචතුක්කාදීනං වසෙන සත්තධා. ඉදානි තෙසං චුද්දසන්නං කිච්චානං ඨානභෙදං දස්සෙතුං සඞ්කප්පපස්සද්ධිචාතිආදිමාහ.

[220] යංපන විභාවනියං

‘‘සත්තධා තත්ථ සඞ්ගහොති වත්වා පුන තං දස්සෙතුං සඞ්කප්පපස්සද්ධිචාතිආදිමාහා’’ති වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

න හි තත්ථ සත්ත සරූපං ලබ්භතීති. සඞ්කප්පො විරතිත්තයඤ්ච එකං මග්ගඞ්ගට්ඨානං පාපුණාති. පස්සද්ධිච පීතිච උපෙක්ඛාච එකං බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානං. ඡන්දොච චිත්තඤ්ච එකං ඉද්ධිපාදට්ඨානන්ති එවං නවධම්මා එකට්ඨානිකා හොන්ති. එකං වීරියං චතුසම්මප්පධාන ඉද්ධි පාදින්ද්රිය බලබොජ්ඣඞ්ග මග්ගඞ්ග වසෙන නවට්ඨානිකං. එකා සති චතුසතිපට්ඨාන ඉන්ද්රිය බල බොජ්ඣඞ්ග මග්ගඞ්ග වසෙන අට්ඨට්ඨානිකා. එකො සමාධි ඉන්ද්රිය බල බොජ්ඣඞ්ග මග්ගඞ්ග වසෙන චතුට්ඨානිකො. එකාපඤ්ඤා ඉද්ධිපාදින්ද්රිය බල බොජ්ඣඞ්ග මග්ගඞ්ග වසෙන පඤ්චට්ඨානිකා. එකා සද්ධා ඉන්ද්රිය බල වසෙන දුට්ඨානිකාති. තෙ පන සත්තතිංස පභෙදා ධම්මා පුබ්බභාගෙ නානාරම්මණා නානාඛණිකාච හොන්ති. මග්ගඵලෙසු පන නවට්ඨානිකං වීරියං එකමෙව නිබ්බානං ආරම්මණංකත්වා නවසුඨානෙසු අත්ත පටිපක්ඛානං පාප ධම්මානං පච්චය යමුග්ඝාතවසෙන නව කිච්චානි සාධයමානං එකමෙව පවත්තති. එස නයො අට්ඨට්ඨානිකාදීසු. තස්මා තෙ එකක්ඛණෙ එකචිත්තෙ සබ්බෙ එකතො උපලබ්භන්තීති වුත්තං සබ්බෙ ලොකුත්තරෙ හොන්තීති. නවාසඞ්කප්ප පීතියොති එත්ථ වාසද්දො ක්වචි සද්දත්ථො. සඞ්කප්පො ක්වචි දුතීයජ්ඣානිකා දිකෙපීතිච ක්වචි චතුත්ථජ්ඣානිකාදිකෙ ලොකුත්තරෙ නහොන්තීති අත්ථො.

ලොකියෙපීති සීලවිසොධනාදිවසෙන පවත්තෙ කාමා වචරකුසලාදිකෙ ලොකියකුසල ක්රියචිත්තුප්පාදෙපි. යථා යොගන්ති සීලවිසොධනකම්ම සමථකම්මනාමරූපපරිග්ගහාදිකම්මෙසු යුජ්ජිතබ්බානං විරතිත්තයාදීනං අනුරූපං. ඡබ්බිසුද්ධිපවත්තියන්ති සීල විසුද්ධාදීනං ඡන්නං විසුද්ධීනං අනුක්කමෙන පවත්තිකාලෙ. එතෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ මග්ගඵලපතිට්ඨාභාවත්ථාය පූරිතෙ චතුපාරිසුද්ධි සීලෙපි සද්ධාසතිආදයො බොධිපක්ඛියෙසු සඞ්ගහිතා එව හොන්ති. තථා මග්ගපාදකත්ථාය උප්පාදිතෙසු මහග්ගතජ්ඣානෙසු මීති දස්සෙති. තථා හි බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තකෙ –

එවං භාවිතො ඛො කුණ්ඩලිය ඉන්ද්රියසංවරො තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙති. එවං භාවිතානි තීණි සුචරිතානි චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ පරිපූරෙන්ති. එවං භාවිතා චත්තාරො සතිපට්ඨානා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති. එවං භාවිතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ විජ්ජාවිමුත්තියො පරිපූරෙන්තීති වුත්තං.

අට්ඨකථායංපි නකෙවලං බලවවිපස්සනා මග්ගඵලෙසුඑව බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති. විපස්සනාපාදක කසිණජ්ඣාන ආනාපාණා සුක බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්තීති වුත්තං. [බොධිපක්ඛියසඞ්ගහො]

165. සබ්බසඞ්ගහෙ පඤ්චක්ඛන්ධාති පඤ්ච රාසයො. අතීතාදි භෙද භින්නානං රූපානං ඛන්ධො රාසීති රූපක්ඛන්ධො. එකස්මිං රුප්පන ලක්ඛණෙ රාසිං කත්වා ඤාණෙන පරිග්ගහිතා රූපධම්මාඑව. තථා එකස්මිං වෙදයිතලක්ඛණෙ සඤ්ජානන ලක්ඛණෙ රාසිං කත්වා පරිග්ගහිතා අතීතාදිභෙදභින්නා වෙදනාසඤ්ඤායො වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො චනාම. සඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා. ඵස්ස චෙතනා දයො. තෙහි ඡසුවා උපපත්තිද්වාරෙසු තීසුවා කම්මද්වාරෙසු එකතො සඞ්ගම්ම සමාගම්ම ඵුසනචෙතයිතාදීහි අත්තනො අත්තනො කිච්චෙහි දස්සනසවනාදීනි සාධාරණකිච්චානිවා කායික වාචසිකමානසිකානිවා සයන නිසජ්ජට්ඨාන ගමන කථන චින්තනාදීනි සබ්බානි කිච්චානි කරොන්ති විදහන්තීති. වුත්තඤ්හෙතං සංයුත්තකෙ –

කිඤ්ච භික්ඛවෙ සඞ්ඛාරෙ වදෙථ. සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා සඞ්ඛාරාති වුච්චන්ති. කිඤ්ච සඞ්ඛතං අභි සඞ්ඛරොන්ති, රූපං රූපත්ථාය සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්ති. වෙදනං වෙදනත්ථාය සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්ති. සඤ්ඤං සඤ්ඤත්ථාය සඞ්ඛත අභිසඞ්ඛරොන්ති. සඞ්ඛාරෙ සඞ්ඛාරත්ථාය සඞ්ඛත මභිසඞ්ඛරොන්ති. විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණත්ථාය සඞ්ඛත මභි සඞ්ඛරොන්තීති. සඞ්ඛත මභිසඞ්ඛරොන්තීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා සඞ්ඛාරාති වුච්චන්තීති.

තත්ථ රූපං රූපත්ථාය සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති යස්මිං යස්මිං කාලෙ සයන නිසජ්ජාදිවසෙන පවත්තා යා යා රූපවිකති ඉච්ඡීයති, තස්මිංතස්මිං කාලෙ තස්සා තස්සා රූපවිකතියා ජාතත්ථාය ඉරියාපථ පරිවත්තනාදි වසෙන තං තං රූපවිකතිං සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. ඛජ්ජභොජ්ජාදිකං වත්ථාලඞ්කාරාදිකං මඤ්ච පීඨ ගෙහ රථාදිකං සබ්බං උපභොග පරිභොගභූතං බාහිර රූපංපි ගහෙත්වා යොජෙතුං වට්ටතියෙව. වෙදනන්ති දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච සබ්බංපි වෙදනං. තත්ථ දිට්ඨධම්මිකං වෙදනං සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තා චිත්තකම්මනච්චගීතාදීනි තං තං වෙදනුපකරණානි සම්පාදන වසෙන සම්පරායිකඤ්ච අභිසඞ්ඛරොන්තා මානුසකංවා දිබ්බංවා තංතං වෙදනං පත්ථෙත්වා දාන සීලාදි සම්පාදන වසෙන අභිසඞ්ඛරොන්ති. එසනයො සෙසෙසුපි. සඞ්ඛාරෙසු පන ඵස්සං ඵස්සත්ථාය චෙතනං චෙතනත්ථායාතිආදිනා දානං දානත්ථාය සීලං සීලත්ථාය පාණාතිපාතං පාණාතිපාතත්ථායාතිආදිනා වා සබ්බං ලොකපවත්තිං ඤත්වා විත්ථාරෙතබ්බාති. එත්ථ සියා, කස්මා සඞ්ඛාරෙසු පාකටා චෙතනාදයො විතක්කාදයො ලොභාදයො සද්ධාසතිපඤ්ඤාදයොච ධම්මෙ විසුං විසුං ඛන්ධභාවෙන අවත්වා වෙදනාසඤ්ඤාව වුත්තාති. වුච්චතෙ.

යථා හි ඡෙකො මහාභිසක්කො භෙසජ්ජමූලානි ගහෙත්වා චුණ්ණං කරොන්තො තෙසු මූලෙසු ඉමානි ථූලානිපි මුදූනි හොන්ති. ඉමානි ඛුද්දකානිපි කක්ඛළානි හොන්තීති ඤත්වා තතො පථමතරං කක්ඛළානි විසුං උද්ධරිත්වා සුට්ඨු කොට්ටෙත්වා චුණ්ණං කරොති. සෙසානි පන සබ්බානි මුදූනි එකතො කත්වා කොට්ටෙත්වා චුණ්ණං කරොති. තතො උභයානි මිස්සෙත්වා සිලායං පිසෙත්වා භෙසජ්ජකම්මෙ උපනෙති. එවං කරොන්තො නකිලමති. එවමෙවං භගවාපි නාමරූපධම්මෙසු තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා නිච්චසුඛඅත්ත විපල්ලාසානං පහානත්ථාය අනුයුඤ්ජන්තා දෙවමනුස්සා විභාගෙ අකතෙ තීසු ධම්මෙසු කිලමිස්සන්තීති ඤත්වා නාමධම්මෙසු වෙදනාසඤ්ඤාචිත්තසඞ්ඛාතෙ තයො ධම්මෙ විසුං උද්ධරිත්වා එකමෙකං ඛන්ධං නාම කත්වා දෙසෙසි. තථා හි යථා මච්ඡානාම උදකෙ සති උක්කණ්ඨිතා නාම නත්ථි. අසති පන එකන්තෙන උක්කණ්ඨිතායෙව හොන්ති. යථාවා මධුකරාවා භමරාවා යස්මිං වනෙ පුප්ඵරස ඵලරසෙ ලභන්ති, තත්ථ උක්කණ්ඨිතානාම නත්ථි. අලභමානා පන එකන්තෙන උක්කණ්ඨිතාඑව හොන්ති. එවමෙව ඉමෙසං සත්තානං සුඛ සඤ්ඤිතෙසු පතිසරණෙසු වෙදනාසදිසං පතිසරණංනාම නත්ථි. මනුස්සදෙවබ්රහ්මසම්පත්තියො අස්සාදෙන්තාපි සුඛවෙදනත්ථායඑව අස්සාදෙන්ති. යදිච තාහි විනා යථිච්ඡිතං සුඛවෙදනං ලභෙය්යුං. කොනාම තා සාදියිස්සති. තථා ඵස්සචෙතනාදීහි විතක්කවිචාරවීරියාදීහි ලොභදොසාදීහි සද්ධාසතිපඤ්ඤාදීහි ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මෙහි දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච යංකිඤ්චි සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තාපි සුඛවෙදනත්ථායඑව අභිසඞ්ඛරොන්ති. යදිච තාදිසෙන අභිසඞ්ඛරණෙන විනාපි යථිච්ඡිතං සුඛං ලභෙය්යුං, තෙහි ධම්මෙහි අත්ථො නත්ථීති කොනාම තෙ ධම්මෙ අභිසඞ්ඛරිස්සතීති.

ඉති සුඛසඤ්ඤිතෙසු ධම්මෙසු වෙදනානාම ඉමෙසං සත්තානං පරමුක්කංසගතං සුඛසඤ්ඤිතට්ඨානං හොති. තස්මා භගවා තං විසුං එකං ඛන්ධං කත්වා ඛන්ධදෙසනං දෙසෙතීති. තථා ඉමෙසං සත්තානං අත්තසඤ්ඤිතෙසු පතිසරණෙසු සඤ්ඤාසදිසං පතිසරණං නාම නත්ථි. තථා හි තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ උප්පන්නා තෙ තෙ සත්තා අත්තානො අත්තනො විසයෙසු සබ්බං ජානිතබ්බං සඤ්ඤාය සඤ්ජානිත්වා විඤ්ඤුත්තං ආපජ්ජන්ති. තථා විඤ්ඤුත්තං ආපජ්ජන්තා යත්තකං පරෙ ජානන්ති. තත්තකං මයංපි ජානාම. කො අම්හාකං උත්තරිතරොති එවං ලොකෙ ඤාණසම්මභං සඤ්ඤං පරමං අත්තානං කත්වා විචරන්ති. ඉති අත්තසඤ්ඤිතෙසු ධම්මෙසු සඤ්ඤානාම ඉමෙසං සත්තානං පරමුක්කං සගතං අත්තසඤ්ඤිතට්ඨානං හොති. තස්මා භගවාතංපි විසුං එකං ඛන්ධං කත්වා ඛන්ධදෙසනං දෙසෙතීති. තථා ඉමෙසං සත්තානං නිච්චසඤ්ඤිතෙසු පතිසරණෙසු චිත්තසදිසං පතිසංරණං නාම නත්ථි. තථා හි සත්තා සුඛං දුක්ඛංනාම අනිච්චං සුඛපත්තානං දුක්ඛං නත්ථි. දුක්ඛ පත්තානං සුඛං නත්ථීතිවා. සඤ්ඤානාම අනිච්චා, කදාචි පමුස්සති කදාචි නපමුස්සතීතිවා. වීරියංනාම අනිච්චං. කදාචි ආරභති, කදාචි න ආරභතීතිවා. ලොභොනාම අනිච්චො. කදාචි උප්පජ්ජති, කදාචි නඋප්පජ්ජතීතිවා. දොසොනාම අනිච්චො. කදාචි උප්පජ්ජති, කදාචි න උප්පජ්ජතීතිවා. සද්ධානාම අනිච්චා. කදාචි පසන්නචිත්තො හොති, කදාචි අප්පසන්නචිත්තො හොතීතිවා. පඤ්ඤානාම අනිච්චා. ජානිතබ්බංපි කදාචි ජානාති, කදාචි න ජානාතීතිවා එවං චෙතසිකධම්මානං අනිච්ච භාවොනාම කෙසඤ්චි ලොකියජනානංපි පාකටො හොති. න පන චිත්තස්ස. න හි සත්තා චිත්තංනාම අනිච්චං. කදාචි උප්පජ්ජති, කදාචි න උප්පජ්ජතීති ගණ්හන්ති. තං පන සයං නිච්චං පවත්තමානං හුත්වා කදාචි සුඛෙන යුත්තං හොති, කදාචි දුක්ඛෙනාතිආදිනා තස්මිං නිච්චසඤ්ඤමෙව උප්පාදෙන්තීති. ඉති චිත්තංනාම නිච්චසඤ්ඤිතෙසු ධම්මෙසු පරමුක්කං සගතං නිච්චසඤ්ඤිතට්ඨානං හොති. තස්මා භගවා තංපි විසුං එකං ඛන්ධං කත්වා ඛන්ධදෙසනං දෙසෙතීති.

[221] යංපන විභාවනියං

‘‘භාජන භොජන බ්යඤ්ජන භත්තකාරක භුඤ්ජක විකප්පවසෙන පඤ්චෙව වුත්තා’’ති වත්වා තං විභාවන්තෙන ‘‘රූපඤ්හි වෙදනා නිස්සයත්තා භාජනට්ඨානියං. වෙදනා භුඤ්ජිතබ්බත්තා භොජනට්ඨානියා. සඤ්ඤා වෙදනස්සාද ලාභ හෙතුත්තා බ්යඤ්ජනට්ඨානියා. සඞ්ඛාරා අභිසඞ්ඛරණතො භත්තකාරකට්ඨානියා. විඤ්ඤාණං උපභුඤ්ජකත්තා භුඤ්ජකට්ඨානියං. එත්තාවතාච අධිප්පෙ තත්ථසිද්ධීති පඤ්චෙව වුත්තා’’ති වුත්තං. තං සාරතො නදට්ඨබ්බං.

න හි තං අට්ඨකථායං එතප්පරමවිනිච්ඡයෙ ආගතං. උපමාදීපනෙඑව ආගතං. න ච භගවතා භාජනාදිවිකප්පසිද්ධිමත්තං උද්දිස්ස පඤ්චෙව ඛන්ධා වුත්තාති සක්කා වත්තුං. තථාසිද්ධස්ස අත්ථස්ස පයොජනාභාවතොති.

[222] යඤ්ච තත්ථ

‘‘දෙසනාක්කමෙපි ඉදමෙව කාරණං. යත්ථ භුඤ්ජති, යඤ්ච භුඤ්ජති, යෙනච භුඤ්ජති, යොච භොජකො, යොච භුඤ්ජිතා. තෙසං අනුක්කමෙන දස්සෙතුකාමත්තා’’ති වුත්තං. තංපි අසාරං.

චතුන්නං උපාදානානං විසයභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. සබ්බ සභාගධම්ම පරියාදානවසෙන සාසවා අනාසවාච ධම්මා පඤ්චක්ඛන්ධාති වුත්තා, විපස්සනා භූමිපරිග්ගහවසෙන සාසවාඑව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාති වුත්තා. ආයතන්ති අත්තනො ඵලුප්පත්තියා භුසං උස්සහන්තා විය හොන්තීති ආයතනානි. ආයතනසද්දො පන ඡසු අජ්ඣත්තිකෙසු ද්වාරධම්මෙසු පවත්තමානො සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන, ඡසු බාහිරෙසු ආරම්මණධම්මෙසු පවත්තමානො සමොසරණට්ඨෙන, උභයත්ථපි කාරණට්ඨෙන පවත්තති. තත්ථ චිත්ත චෙතසිකා ධම්මා එකස්මිංවා භවෙ අනමතග්ගෙවා සංසාරෙ පුනප්පුනං සහ ජායමානා චක්ඛාදීසු ඡසු ද්වාරපදෙසෙසුඑව ජායන්ති, න අඤ්ඤත්ථ. සන්තානානුබන්ධවසෙන නිවසන්තාපි තෙස්වෙව නිවසන්ති, න අඤ්ඤත්ථ. ආකිරිත්වා ථපිතා විය පවත්තමානාපි තෙස්වෙව පවත්තන්ති, න අඤ්ඤත්ථ. තස්මා චක්ඛාදීනි ඡසඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙනච ආයතනානිනාම. දෙවායතනං විය අධිට්ඨානට්ඨෙනාතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව.

යථාච සම්පන්නපුප්ඵඵලෙසු ඛෙමෙසු රුක්ඛෙසු තතො තතො පක්ඛිනො නිලිනත්ථාය ආහාරත්ථායච නිච්චං සමොසරන්ති. එවං රූපාදීසු ඡසුඨානෙසු තතො තතො චිත්තචෙතසිකා ධම්මා ආරම්මණකරණත්ථාය නිච්චං සමොසරන්ති. තස්මා රූපාදීනි ඡ සමොසරණට්ඨෙන ආයතනානිනාම. තදුභයානි පන තෙසං චිත්ත චෙතසිකානං කාරණට්ඨෙන ආයතනානිනාම. චක්ඛුච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං. එවං සෙසානි. තත්ථ චක්ඛුසොතානි සත්තානං හිතක්රියාසු බහුපකාරත්තා කාමරූප බ්යාපිතත්තා ච පාකටානීතිආදිම්හි වුත්තානි. තෙහි ආසන්නත්තා තදනන්තරං ඝානං. තතො ජිව්හාති ඉමානි චත්තාරි පදෙසායතනානිනාම. තතො සකලකායබ්යාපකො කායො. තතො තෙසං සබ්බෙසං ගොචරවිසයග්ගාහකං මනොති. සෙසානි පන තෙසං විසයත්තා තදනුක්කමෙනෙව වුත්තානීති.

කස්සචි පන පුග්ගලස්සවා සත්තස්සවා මනුස්සස්සවා දෙවස්සවා බ්රහ්මුනොවා වසෙ අවත්තිත්වා අත්තනොඑව සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. විසුං විසුං වවත්ථිතසභාවත්තාවා යථාසභාවං ධාරීයන්ති සල්ලක්ඛීයන්ති වවත්ථපීයන්තීති ධාතුයො. අපිච, නිස්සත්ත නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතුයො. තත්ථ නිස්සත්තට්ඨෙනාති සත්තාකාරා භාවට්ඨෙන සත්තකිච්චාභාවට්ඨෙන. කො පනෙත්ථ සත්තාකාරො කිං සත්තකිච්චන්ති. ජීවයොගො සත්තාකාරො. ඊහාච බ්යාපාරො ච සත්තකිච්චං. නිජ්ජීවට්ඨෙනාති එකස්මිං භවෙ යාව නමරති. භවපරංපරායවා යාව සංසාරො න නිවත්තති. තාව අභිජ්ජමානො අච්ඡිජ්ජමානො එකොව වත්තතීති එවං ගහිතස්ස ජීවස්ස අභාවට්ඨෙන. චක්ඛාදයොච ධම්මා සබ්බසො සත්තාකාරරහිතා සත්ත කිච්චරහිතාච හොන්ති. නච සයං ජීවානාම හොන්ති. නාපි ජීවයොගාති. ඉති නිස්සත්තට්ඨෙන නිජ්ජීවට්ඨෙනචතෙධාතුයොනාමාති. තෙසං පන දට්ඨබ්බාකාරො අට්ඨකථායං වුත්තො. යථාහ-භෙරිතලං විය චක්ඛුධාතු දට්ඨබ්බා. දණ්ඩො විය රූපධාතු. සද්දොවිය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා ආදාසතලං විය චක්ඛුධාතු. මුඛං විය රූපධාතු. මුඛනිමිත්තං විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. අථවා, උච්ඡුයන්ත කිලයන්තං විය චක්ඛුධාතු. යන්තචක්කයට්ඨි විය රූපධාතු. උච්ඡුරස තෙලානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා අධරාරණි විය චක්ඛුධාතු. උත්තරාරණි විය රූපධාතු. අග්ගි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. එසනයො සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදීසු. මනොධාතු පන යථාසම්භවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා.

ධම්මධාතුයා වෙදනාක්ඛන්ධො සල්ලමිව සූලමිවච දට්ඨබ්බො. සඤ්ඤා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධා වෙදනාසල්ල සූලයොගා ආතුරා විය දට්ඨබ්බා. පුථුජ්ජනානංවා සඤ්ඤා ආසා දුක්ඛජනනතො රිත්තමුට්ඨි විය අයථාභුච්චනිමිත්තගාහතො වනමිගොවිය. සඞ්ඛාරා පටිසන්ධියං පක්ඛිපනතො අඞ්ගාරකාසුයං ඛිපනපුරිසා විය. ජාතිදුක්ඛානුබන්ධතො රාජපුරිසානුබන්ධචොරො විය. සබ්බානත්ථාවහස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස හෙතුතො විසරුක්ඛබීජානි විය. රූපං නානාවිධුපද්දවනිමිත්තතො ඛුර චක්කංවිය දට්ඨබ්බං. අසඞ්ඛතාපිධාතු අමතතො සන්තතො ඛෙමතො ච දට්ඨබ්බා. කස්මා, සබ්බානත්ථපටිපක්ඛභූතත්තා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු ගහිතාරම්මණං මුඤ්චිත්වාපි අඤ්ඤං ගහෙත්වා පවත්තනතො වනමක්කටො විය, දුද්දමනතො අස්සඛලුඞ්ගො විය, යත්ථ කාමනිපාතිතො වෙහාසං ඛිත්තදණ්ඩො විය, ලොභදොසාදි නානාප්පකාර කිලෙසයොගතො රඞ්ගනටො විය දට්ඨබ්බාති. අරියසච්චානීති එත්ථ සන්තස්ස ධම්මස්ස භාවො සච්චං. සන්තස්සාති භූතස්ස තථස්ස අවිපරීතස්ස. අපිච, කෙනට්ඨෙන සච්චන්ති. තථට්ඨෙන අවිතථට්ඨෙන අනඤ්ඤථට්ඨෙන. යඤ්හි චක්ඛුස්ස දුක්ඛත්තං, තං තථං හොති අවිතථං අනඤ්ඤථං. දුක්ඛදුක්ඛ සඞ්ඛාරදුක්ඛ විපරිණාමදුක්ඛ සඞ්ඛාතෙහි තීහි දුක්ඛෙහි තං සමඞ්ගිපුග්ගලස්ස අභිණ්හපීළනතො. තත්ථ සඞ්ඛාරදුක්ඛං නාම කම්මජානං උප්පත්තියා පගෙව තංතංකම්මා භිසඞ්ඛරණදුක්ඛං. තථා උතුජාදීනං උප්පත්තියා පගෙව තංතං උතුචිත්තාහාරානං අභිසඞ්ඛරණදුක්ඛං.

චක්ඛු හි නාම රූපිබ්රහ්මානංපි පුරිමභවෙ ඣානභාවනා සඞ්ඛාතං මහන්තං කම්මාභිසඞ්ඛරණ දුක්ඛං අනුභවන්තානංයෙව උප්පජ්ජති. නො අඤ්ඤථා. කාමසත්තානං පන පුරිමභවෙ කම්මසඞ්ඛාරදුක්ඛං අනුභවිත්වා උප්පන්නංපි යාවජීවං පවත්තියා ආහාරාදිසඞ්ඛාරදුක්ඛඤ්ච පටිජග්ගන දුක්ඛඤ්ච අනුභවන්තානඤ්ඤෙව පවත්තති, නො අඤ්ඤථා. පවත්තමානඤ්ච පච්චයවෙකල්ලෙවා ජාතෙ අන්තරායෙවා ආගතෙ යදාකදාචි භිජ්ජති. මරණකාලං පත්වා පන එකන්තෙන භිජ්ජතියෙව. තස්මා තං අස්සාදෙත්වා තදත්ථාය කම්මංවා ආහාරාදිපච්චයංවා පටිජග්ගනං වා සඞ්ඛරොන්තානං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සඞ්ඛාරදුක්ඛස්ස පරියන්තොනාම නත්ථි. ඉති සබ්බං චක්ඛු අපරියන්තෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛෙන පුග්ගලං අභිණ්හං පීළෙතියෙව. ඉදමස්ස සඞ්ඛාරදුක්ඛං. ඉදං චක්ඛු නාම පච්චයවෙකල්ලෙවා ජාතෙ අන්තරායෙවා ආගතෙ යදා කදාචි භිජ්ජනජාතිකං. තස්මා තස්ස භිජ්ජනභයෙන පගෙව පච්චය සම්පාදනදුක්ඛං රක්ඛාවරණගුත්තිසංවිධානදුක්ඛං භිජ්ජනනිමිත්තානි දිස්වා වා භිජ්ජමානෙවා භින්නෙවා සොචනපරිදෙවනාදිදුක්ඛඤ්ච විපරිණාම දුක්ඛංනාම. ඉති සබ්බං චක්ඛු අපරියන්තෙන විපරිණාමදුක්ඛෙන පුග්ගලං අභිණ්හං පීළෙතියෙව. ඉදමස්ස විපරිණාමදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන තදුභයෙන දුක්ඛෙන සහෙව සිජ්ඣති. එවං චක්ඛු දුක්ඛදුක්ඛ සඞ්ඛාර දුක්ඛ විපරිණාම දුක්ඛසඞ්ඛාතෙහි තීහි දුක්ඛෙහි තං සමඞ්ගිපුග්ගලං අභිණ්හං පීළෙතියෙව. යඤ්ච තස්ස තථාපීළනං, තං තථං හොති, අවිතථං, අනඤ්ඤථං. තස්මා චක්ඛු දුක්ඛසච්චංනාම. එස නයො සොතාදීසු තෙභූමකධම්මෙසු.

සෙසසච්චෙසුපි යං ලොභස්සෙව දුක්ඛසමුදයත්තං. යං නිබ්බානස්සෙව දුක්ඛනිරොධත්තං. යං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගස්සෙව දුක්ඛනිරොධමග්ගත්තං තං කථං හොතීතිආදිනා වත්තබ්බං. යාවච ලොභො න පහිය්යති. තාව චක්ඛාදීනි අස්සාදෙතියෙව. යාවච තානි අස්සාදෙති. තාව තෙසං පවත්තියා කම්මාදීනි සඞ්ඛරොන්තියෙව. යාවච කම්මාදීනි සඞ්ඛරොන්ති. තාව චක්ඛාදීනි පවත්තන්තියෙව. යාවචතානි පවත්තන්ති. තාව තෙසං වුත්තප්පකාරෙහි සඞ්ඛාර දුක්ඛාදීහි නමුච්චතියෙව. තස්මා ලොභස්ස දුක්ඛසමුදයත්තං තථං හොති. චක්ඛාදීසුච පවත්තමානෙසු වුත්තප්පකාරං සබ්බං දුක්ඛං ආගච්ඡතියෙව. අපවත්තමානෙසු නාගච්ඡති. තස්මා තෙසං පවත්තිනිරොධභූතස්ස නිබ්බානස්සෙව දුක්ඛනිරොධත්තං තථං හොති. තථා ලොභපහානතො අඤ්ඤො දුක්ඛමුත්තිමග්ගොනාම නත්ථි. අට්ඨඞ්ගිකමග්ගොච උප්පජ්ජ මානො එකන්තෙන තං පජහති. තස්මා අට්ඨඞ්ගිකමග්ගස්සෙව දුක්ඛනිරොධමග්ගත්තං තථං හොති, අවිතථං, අනඤ්ඤථන්ති.

එවංසන්තෙපි සච්චසද්දො පරියාය සච්චෙසුපි වත්තතීති වුත්තං චත්තාරිඅරියසච්චානීති. තත්ථ දුක්ඛසච්චෙ තාව සක්කායපරියා පන්නා අජ්ඣත්තධම්මාඑව අරියසච්චංනාම. තෙයෙව හි අස්මිමානස්ස අධිට්ඨානභූතා හුත්වා යාවතං මානං න සමූහනති. තාව දුක්ඛකිච්චං කරොන්ති. දුක්ඛපරිඤ්ඤාචනාම යාවදෙව අස්මිමානසමුග්ඝාතාය හොති. අස්මිමානොච තෙස්වෙව අජ්ඣත්තධම්මෙසු නිවිසතීති තෙසු පරිඤ්ඤාතෙසු පරිඤ්ඤාකිච්චං සිද්ධමෙව හොතීති. තබ්බිපරී තෙන පන අනින්ද්රිය බද්ධධම්මා මග්ගඵලධම්මාච අට්ඨඞ්ගිකවජ්ජා උදයබ්බය පීළනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛෙහිච අපරිමුත්තත්තා දුක්ඛසච්චං නාම. සමුදයසච්චෙ එකො ලොභොයෙව අරියසච්චංනාම. සොහි අත්තසමඞ්ගිනො සත්තෙ අත්තනිච ආරම්මණධම්මෙසුච අස්සාදං ජනයිත්වා නිච්චං වට්ටදුක්ඛතො අනුක්කණ්ඨමානෙ කරොතීති තෙසං ලොභසදිසො අඤ්ඤො ඤාතිවා මිත්තොවා සහායොවා අත්තාවා අත්තනියංවා නත්ථිවිය ඛායති. තස්මා තංසදිසො අඤ්ඤො කොචි වට්ටදුක්ඛසංවිධායකොනාම නත්ථි. තඤ්ච පජහිතුං සක්කොන්තස්ස අඤ්ඤො දුජ්ජහොනාම නත්ථි. අවසෙසාපන සබ්බෙපි සාසවා කුසලාකුසලධම්මා සමුදයසච්චංනාම.

එත්ථ සියා, නනු අවිජ්ජාපි සබ්බස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස මූලභාවෙන වුත්තාති සාපි සමුදයෙ අරියසච්චෙඑව වත්තබ්බාති. වුච්චතෙ, යථාහි එකො ඡෙකො උය්යානපාලො සම්පත්තියුත්තං භූමි භාගං ලභිත්වා අත්තනො ඤාණබලෙන භූමිභාගඤ්ච නානාබීජානිච අභිසඞ්ඛරිත්වා නන්දනසදිසං උය්යානං මාපෙසි. තත්ථ භූමි උය්යාන පාලස්ස බීජානං රුක්ඛානඤ්ච පතිට්ඨානකිච්චං සාධෙති. බීජානිච අඞ්කුරුප්පාදනකිච්චං සාධෙන්ති, උය්යානපාලොයෙව පන සබ්බකිච්චානි සාධෙති. සො හි භූමියං බීජෙසු රුක්ඛෙසුච යංයං කත්තබ්බං හොති. තං සබ්බං කරොති. මමෙතන්ති පරිග්ගණ්හාති රක්ඛති. තතො උප්පන්නෙ භොගෙ භුඤ්ජති. තස්මා කො ඉදං මාපෙසි, කස්සෙදං උය්යානන්ති වුත්තෙ උය්යානපාලොයෙව මාපෙසි. තස්සෙදං උය්යානං ඉච්චෙව වුච්චති. න භූමිං මාපෙසි. බීජානි මාපෙන්ති. තෙසං ඉදං උය්යානන්ති වුච්චති. කා පන උය්යානසම්පත්තියා පච්චයපරංපරාති වුත්තෙ පන භූමිඑව ආදිතො වත්තබ්බා. න උය්යානපාලො. නච බීජානීති. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. පටිච්චසමුප්පාද නයඤ්හි පත්වා පච්චයපරං පරවසෙන දුක්ඛ ධම්මානං පවත්ති නිවත්තිවිධානෙ අවිජ්ජාඑව ආදි පභවපධානභූතා හොති, න තණ්හා. සච්චදෙසනායං පන තෙසං නිබ්බත්තකධම්මවිධානෙ තණ්හාඑව සාමිජෙට්ඨක පධානභූතා හොති. න අවිජ්ජාති නත්ථි සමුදයාරියසච්චභාවෙ අවිජ්ජාය ඔකාසොති දට්ඨබ්බො. කිලෙසානං තදඞ්ගනිරොධවික්ඛම්භන නිරොධා නිරොධසච්චංනාම. නිබ්බානං නිරොධාරියසච්චංනාම. ඡසු ලොකියවිසුද්ධීසු මග්ගඞ්ගානි මග්ගසච්චං නාම. අට්ඨඞ්ගිකො ලොකුත්තරමග්ගොඑව මග්ගඅරියසච්චංනාමාති.

අරියසද්දො චෙත්ථ කත්ථචි කදාචි කෙසඤ්චි කුතොචි කථඤ්චි අවිතථභාවෙන උත්තමත්ථවාචකොති. විභාවනියං පන අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන සච්චසද්දස්ස අත්ථො විභාවිතො දුක්ඛංඅරිය සච්චන්ති එත්ථ පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨොති ඉමෙහි චතූහි අත්ථෙහි චක්ඛාදිකස්ස එකෙකස්ස තෙභූමකධම්මස්ස දුක්ඛසච්චතා වෙදිතබ්බා. තත්ථ සඞ්ඛතට්ඨ විපරිණාමට්ඨා පුබ්බෙ සඞ්ඛාර දුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛෙසු වුත්තනයාඑව. පදත්ථතොපන පච්චයෙහි සඞ්ඛරීයතීති සඞ්ඛතො. පගෙව කම්මාදිපච්චයාභිසඞ්ඛරණදුක්ඛෙන විනා න උප්පජ්ජති, නපවත්තතීති වුත්තං හොති. විරූපො හුත්වා පරිණාමො විපරිණාමො. පරිහානිචෙව පරිභෙදොච. පීළනට්ඨොති එත්ථ පීළිතබ්බන්ති පීළනං. පීළෙතීති පීළනං. පීළීයතෙ පීළනං. අත්ථොති සභාවො. පීළනං අත්ථො යස්සාති විග්ගහො. තත්ථ යථා එකිස්සා දුග්ගතිත්ථියා කුච්ඡිම්හි පුත්තො උප්පජ්ජති. සොච නානාරොගෙහි සයං නිච්චං පීළිතො හුත්වා පටිජග්ගනදුක්ඛෙහි මාතරඤ්ච නිච්චං පීළෙතියෙව. යඤ්ච තස්සා කුච්ඡිම්හි තාදිසස්ස පුත්තස්ස උප්පජ්ජනං, තඤ්ච තස්සා ඉත්ථියා පීළනකිච්චමෙව හොති. එවමෙවං යෙ චක්ඛාදයො ධම්මා ජරාමරණෙහි නිච්චං පීළීයන්ති, තෙ පටිජග්ගනදුක්ඛෙහි තං සමඞ්ගීනං පුග්ගලං නිච්චං පීළෙන්තියෙව. යඤ්ච තස්ස සන්තානෙ තෙසං උප්පජ්ජනං, තඤ්ච තස්ස පීළනකිච්චමෙවාති. යථාහයො භික්ඛවෙ චක්ඛුස්ස උප්පාදො ඨිති අභිනිබ්බත්ති පාතුභාවො. දුක්ඛස්සෙසො උප්පාදො. රොගානං ඨිති ජරාමරණස්ස පාතුභාවො. යො භික්ඛවෙ සොතස්ස ඝානස්ස ජිව්හාය කායස්ස මනස්ස උප්පාදොතිආදි.

සන්තාපට්ඨොති රාගග්ගිආදීහි එකාදසහි අග්ගීහි භුසං පරිදය්හනට්ඨො. යථාහ –

චක්ඛුං ආදිත්තං. කෙන ආදිත්තං. රාගග්ගිනා ආදිත්තං. දොසග්ගිනා. මොහග්ගිනා. ජාතියා. ජරාය. මරණෙන. සොකෙන. පරිදෙවෙන. දුක්ඛෙන. දොමනස්සෙන. උපායාසෙන ආදිත්තන්ති වදාමි. සොතං ආදිත්තං. ඝානං ආදිත්තං. ජිව්හා ආදිත්තා. කායො ආදිත්තො. මනො ආදිත්තොති.

ආදිපනං සන්තාපනං පරිදය්හනන්ති ඉධ අත්ථතො එකන්ති. එත්ථ සියා, අරියමග්ගොපි චිරකාලං පාරමිතාභිසඞ්ඛරණදුක්ඛෙන අන්තිමභවෙච සීලාදිවිසුද්ධිභාවනාභිසඞ්ඛරණදුක්ඛෙන පුග්ගලං සුසං පීළෙතියෙව. තථා විපරිණාමධම්මොච. තස්මා සොපි පිළනාදිඅත්ථෙන දුක්ඛසච්චසඞ්ගහො සියාති.න. සබ්බදුක්ඛසන්ති වංහත්තා. සො හි වුත්තප්පකාරං අභිසඞ්ඛරණදුක්ඛං පරිපුණ්ණං අනුභූතස්ස පුග්ගලස්ස සකිං උප්පජ්ජමානො සබ්බං කිලෙසජාතං ඛෙපෙන්තො උප්පජ්ජති. නිරුජ්ඣමානොච සබ්බං ආයතිං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ වට්ටදුක්ඛං වූපසමෙන්තො නිරුජ්ඣති. වූපසන්තංච අනාගත දුක්ඛං උපාදාය වුත්තප්පකාරං අභිසඞ්ඛරණදුක්ඛං ගණනුපගං නහොති. භිජ්ජන්තොච අනුත්තරං විමුත්තිසුඛං දත්වාව භිජ්ජති. තස්මා තස්ස විපරිණාමපච්චයාපි පුග්ගලස්ස කාචි හානිනාම නත්ථීති න සො දුක්ඛසච්චසඞ්ගහොති. ලොකියධම්මා පන උප්පජ්ජමානා පවත්ත මානාච පුබ්බෙ වුත්තපකාරෙහි සඞ්ඛාරදුක්ඛෙහි භුසං පීළෙත්වා එව උප්පජ්ජන්ති පවත්තන්තිච. නිරුජ්ඣමානා මහන්තං පරිළාහදුක්ඛං ජනෙත්වා අපරියන්තෙ ඛුරචක්කසදිසෙ වට්ටදුක්ඛයන්තෙ පුග්ගලං යොජෙන්තාව නිරුජ්ඣන්ති. තස්මා තෙඑව පීළනාදිඅත්ථෙහි එකන්තදුක්ඛා හොන්තීති. එතෙන නිබ්බානස්සපි සම්පාපකපච්චයාභිසඞ්ඛරණලෙසං ගහෙත්වා දුක්ඛසච්චත්තපසඞ්ගො නිවත්තිතො හොතීති.

දුක්ඛසමුදයොඅරියසච්චන්ති එත්ථ භවාභවසඞ්ඛාතං දුක්ඛක්ඛන්ධං සමුදෙති. පුනප්පුනං අබ්බොච්ඡින්නං කත්වා උදයති උට්ඨාපෙති වඩ්ඪෙතිවාති දුක්ඛසමුදයො, ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨොති චතූහි අත්ථෙහි ලොභස්ස දුක්ඛසමුදයතා වෙදිතබ්බා. තත්ථ ආයූහනට්ඨොති භවාභව සඞ්ඛාතස්ස එකෙකස්මිං භවෙපි වත්ථුකාමපටිසංයුත්තස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස භිය්යො පරිබ්යූහනට්ඨො රාසිකරණට්ඨො නිදානට්ඨොති තදෙව නිරන්තරං කත්වා අනුප්පදානට්ඨො නිය්යාතනට්ඨොති වුත්තං හොති. සංයොගට්ඨොති දුක්ඛක්ඛන්ධස්මිංඑව දළ්හං බන්ධනට්ඨො. පලිබොධට්ඨොති තතො තස්ස තස්ස මුච්චනුපායස්ස නීවාරණ වසෙන පලිබුන්ධනට්ඨො උපරුන්ධනට්ඨොති අත්ථො. දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චන්ති එත්ථ වට්ටදුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනං අනුප්පාද ධම්මතාපත්ති වසෙන ඛිය්යානං දුක්ඛනිරොධො. දුක්ඛං වා නිරුජ්ඣති නපවත්තති එතස්මින්ති දුක්ඛනිරොධො. නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨොති චතූහි අත්ථෙහි නිබ්බානස්ස දුක්ඛනිරොධතා වෙදිතබ්බා. තත්ථ නිස්සරණට්ඨොති නිස්සරණ විමුත්තියා විමුච්චනට්ඨො. විවෙකට්ඨොති වට්ටදුක්ඛපලිබොධතො විවිච්චනට්ඨො. අසඞ්ඛතට්ඨොති සඞ්ඛාරදුක්ඛස්ස අභාවට්ඨො. අමතට්ඨොති මරණදුක්ඛස්ස අභාවට්ඨොති.

දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාති එත්ථ දුක්ඛනිරොධං ගමෙති සම්පාපෙතීති දුක්ඛනිරොධගාමිනී. අත්තනො සන්තානෙ පටිලාභකරණ වසෙන පටිපජ්ජිතබ්බාති පටිපදා. දුක්ඛනිරොධගාමිනීච සා පටිපදා චාති විග්ගහො. නිය්යානට්ඨො, හෙත්වට්ඨො, දස්සනට්ඨො, අධිපතෙය්යට්ඨොති චතූහි අත්ථෙහි අට්ඨඞ්ගිකමග්ගස්ස දුක්ඛනිරොධමග්ගතා වෙදිතබ්බා. තත්ථ නිය්යානට්ඨොති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිකං වට්ටසොතං පටිනිවත්තෙත්වා අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධොතිආදිකං වට්ටපටිසොතං අභිමුඛං නිග්ගමනට්ඨො. හෙත්වට්ඨොති සබ්බෙසං අරියගුණානං සුප්පතිට්ඨිතභාව සාධනට්ඨො. දස්සනට්ඨොති අඤ්ඤාණඅදස්සනසඞ්ඛාතස්ස සම්මොහස්ස පහාන වසෙන චතුසච්චධම්මස්ස පටිවිජ්ඣනට්ඨො. අධිපතෙය්යට්ඨොති තණ්හා දාසබ්යවිමුත්තියා භූජිස්සභාවපත්තිවසෙන සයමෙව අත්තනො අධිපති හුත්වා විරොචනට්ඨො. ලොකියමග්ගා හි තණ්හාය ආරම්මණභාවෙ ඨිතා තණ්හාදාසබ්යං නාතිවත්තන්තීති. එත්ථච ඉමෙ සත්තානාම එකන්තෙන දුක්ඛපටිකූලා හොන්ති දුක්ඛභීරුකා. යෙච අත්තනි දුක්ඛං ජනෙන්ති. තෙසු වෙරිසඤ්ඤං උප්පාදෙන්ති. අත්තනො පන එකන්තදුක්ඛංවා එකන්තදුක්ඛජනකංවා තෙ නජානන්ති. තස්මා තෙ අත්තනො දුක්ඛමුත්තියා යං යං කම්මං ආයූහන්ති. තං තං අත්තනො දුක්ඛවඩ්ඪියාඑව සම්පජ්ජති. කිං පන එකන්තදුක්ඛං, කිංච එකන්ත දුක්ඛජනකන්ති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නභූතා අත්තනො අත්තනො අත්තහාවපරියාපන්නා තෙභූමකධම්මාඑව අත්තනො අත්තනො එකන්තදුක්ඛානාම. කස්මා, තෙහි මුත්තෙඑව සබ්බදුක්ඛෙහි මුච්චනතො, අමුත්තෙච අමුච්චනතොති. අත්තනො තණ්හාඑව අත්තනො එකන්තදුක්ඛජනකංනාම. කස්මා, තාය පහීනායඑව එකන්ත දුක්ඛෙහි මුච්චනතො, අපහීනායච අමුච්චනතොති.

තථා ඉමෙ සත්තා එකන්තෙන සුඛකාමා හොන්ති සුඛාභිනන්දිනො. යෙච අත්තනි සුඛං ජනෙන්ති. තෙසු පියමිත්තසඤ්ඤං උප්පාදෙන්ති. අත්තනොපන එකන්තසුඛංවා එකන්තසුඛමග්ගංවාතෙ නජානන්ති. තස්මා තෙ අත්තනො සුඛවඩ්ඪියා යං යං කම්මං ආයූහන්ති. තං තං අත්තනො දුක්ඛවඩ්ඪියාඑව සම්පජ්ජති. කිං පන එකන්තසුඛං කොච එකන්ත සුඛමග්ගොති. එකන්තදුක්ඛධම්මස්ස අභාවොඑව අත්තනො එකන්ත සුඛංනාම. එකන්තදුක්ඛජනකස්ස පහානමග්ගොඑව අත්තනො එකන්ත සුඛමග්ගොනාමාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ඉමානි චතුසච්චපදානි කථෙසීති වෙදිතබ්බං.

[223] යං පන විභාවනියං

‘‘දුක්ඛස්ස අනුප්පාදනිරොධො එත්ථ එතෙනාතිවා දුක්ඛනිරොධො’’ති වුත්තං. තත්ථ එතෙනාති ඉදං නයුජ්ජති.

න හි නිබ්බානං දුක්ඛස්ස අනුප්පාදනිරොධ ක්රියාසාධනෙ දුක්ඛෙන සහකාරී කාරණං හොතීති. සෙසචෙතසිකාති වෙදනා සඤ්ඤාහි සෙසා පඤ්ඤාස චෙතසිකා. අතීතාදිවසෙන තිවිධ භින්නානං අජ්ඣත්තාදි ඔළාරිකාදි හීනාදි දූරාදිවසෙන දුවිධභින්නානඤ්ච ධම්මානං රාසට්ඨෙන ඛන්ධවොහාරො හොති. නිබ්බානස්ස පන තාදි සො භෙදො නත්ථීති වුත්තං භෙදාභාවෙනාතිආදි. තඤ්හි අතීතාදිකෙ තිවිධභෙදෙ එකංපි න හොති. කස්මා. අනිද්දිසිතබ්බ ධම්මත්තා. තඤ්හි තෙකාලිකධම්මානං ඛයවිරාගනිරොධභූතො අනිමිත්ත ධම්මොයෙව හොති. තස්මා ඉදං අතීතෙ අසුකබුද්ධකාලෙ නිබ්බානං. ඉදං අනාගතෙ. ඉදං එතරහීති එවං කාලභෙදෙන නිද්දිසිතබ්බං නහොති. තථා දිසා දෙසඨානභෙදෙන පරිනිබ්බුතපුග්ගලභෙදෙන ච. කෙවලං පන අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ යත්තකානි අනත්ථ පදානි දිස්සන්ති. තප්පටිපක්ඛසිද්ධෙහි ගුණපදෙහිඑව තං කථෙ තබ්බන්ති. දුකෙසු පන අජ්ඣත්තදුකං පත්වා තං බහිද්ධාඑව හොති. න අජ්ඣත්තං. ඔළාරිකදුකං පත්වා සුඛුමමෙව හොති, න ඔළාරිකං. හීනදුකං පත්වා පණීතමෙව හොති, න හීනං. දූරෙ දුකං පත්වා දූරෙඑව හොති, න සන්තිකෙති. ඛන්ධසඞ්ගහනිස්සටන්ති ඛන්ධසඞ්ගහතො විමුත්තං.

ද්වාරාලම්බණභෙදෙනාති ද්වාරඡක්ක ආරම්මණඡක්කානං භෙදෙන. ආයතනානි ද්වාදස භවන්තීති යොජනා. එත්ථච ද්වාරඡක්කං ධම්මාරම්මණංඑවාති සෙසධම්මාලම්බණං සන්ධාය ආරම්මණඡක්කං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ද්වාරා.ල. පරියායෙනාති ඡන්නං ද්වාරානං ඡන්නං ආලම්බණානං තෙසු ද්වාරාලම්බණෙසු උප්පන්නානං විඤ්ඤාණානඤ්ච කමෙන ධාතුයො අට්ඨාරස භවන්තීති යොජනා. එත්ථපි ද්වාරඡක්කෙ මනොද්වාරං විඤ්ඤාණෙකදෙසමෙව හොති. ද්වාරඡක්කං විඤ්ඤාණසත්තකඤ්ච ධම්මා ලම්බණෙකදෙසමෙවාති. මග්ගො ලොකුත්තරො මග්ගොනාම මතොති යොජනා. මග්ගයුත්තා එකූනතිංසධම්මා ඵලභූතාච සත්තතිංස ධම්මා චතුසච්ච විනිස්සටා චතූහි අරියසච්චෙහි විනිස්සටා විමුත්තා. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය සමුච්චය සඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.