📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අනුදීපනීපාඨ

1. චිත්තසඞ්ගහඅනුදීපනා

අනන්තඤ්ඤාණං ¶ නත්වාන, ලොකාලොකකරං ජිනං;

කරිස්සාමි පරමත්ථ-දීපනියා නුදීපනිං.

[තත්ථ, ලොකාලොකකරන්ති දසසහස්සිලොකධාතුයං චතුස්සච්චධම්මදෙසනාලොකකාරකං. පරමත්ථදීපනීති එත්ථ අත්ථො දුවිධො පධානත්ථොච පරියායත්ථොච. තත්ථ පධානත්ථො පරමත්ථොනාම, පධානත්ථොතිච පදවාක්යානං මුඛ්යත්ථො උජුකත්ථො. පරියායත්ථොපි කොචි, යුත්තරූපො අත්ථො පරමත්ථො යෙව. පරමත්ථංදීපෙතිපකාසෙතීතිපරමත්ථදීපනී]. තංපර මත්ථදීපනිංකරොන්තොආචරියො පථමංතාව බුද්ධස්සභගවතො පණාමංකරොති ‘‘උදයායස්සා’’තිආදිනා.

තත්ථ ‘‘උදයා’’ති උදයතොඋග්ගමනතො. ‘‘යස්සා’’ති යස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරස්ස. ‘‘එකස්සා’’ති අදුතීයස්ස, අසදි සස්සවා ¶ . ‘‘සද්ධම්මරංසිජාලිනො’’ති එත්ථසද්ධම්මොතිසත්ථුසා සනධම්මොවුච්චති. තත්ථච චතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධසඞ්ඛාතො දෙසනාසද්ධම්මොඉධාධිප්පෙතො. සද්ධම්මසඞ්ඛාතංරංසිජාලංඅස්ස අත්ථීති සද්ධම්මරංසිජාලී. තස්සසද්ධම්මරංසිජාලිනො. ‘‘පබුජ්ඣිංසූ’’ති විකසිංසු, චතුස්සච්චඤ්ඤාණවිකාසංතඤ්ඤාණසම්ඵුල්ලං පාපුණිංසු. ‘‘ජනම්බුජා’’ති ජනසඞ්ඛාතාඅම්බුජා. තත්ථජනානාම ඉධබොධනෙය්යසත්තා අධිප්පෙතා, යෙසබ්බඤ්ඤුදෙසනං සුත්වා චතුස්සච්ච ධම්මං බුජ්ඣිස්සන්ති. අම්බුජාතිපදුමා. ‘‘ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙති’’ ජාතික්ඛෙත්ත සඞ්ඛාතෙ ජනම්බුජමහාසරෙ. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං නාමදසසහස්ස චක්කවාළං, යං එකං බුද්ධක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති. යත්ථ ච මහාබොධිසත්තානං බුද්ධභාවත්ථාය පථමමහාභිනීහාරකාලාදීසු එකප්පහාරෙනපථවිකම්පනාදීනිපවත්තන්ති. යත්ථචවසන්තාදෙවබ්රහ්මානො බුද්ධපරිසාහොන්ති. ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙයස්ස එකස්ස සද්ධම්මරංසිජාලිනො මහාසූරස්ස උදයා තස්මිං ජාතික්ඛෙත්තෙ මහාසරෙ ජනම්බුජාපබුජ්ඣිංසූතියොජනා.

‘‘තං මහාසූර’’න්ති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරියමණ්ඩලං. ජනම්බුජ සන්තානෙසුපවත්තං මහන්තං මොහතමංනූදති අපනෙති, සද්ධම්මරංසිජාලං විස්සජ්ජන්තො අන්තරධාපෙතීති මහාමොහතමොනුදො. තං ‘‘මහාමොහතමොනුදං’’.

එවං බුද්ධස්සපණාමං කත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතං පණාමප්පයොජනං පරිණාමෙන්තො ‘‘සඤ්ජාත’’න්තිආදිමාහ. ‘‘සොමහාසූරොමය්හං හදයෙ සඤ්ජාතං තමොඛන්ධං පනූදත’’න්තියොජනා. තත්ථ ‘‘සඤ්ජාත’’න්ති සුට්ඨුජාතං, අනමතග්ගෙසංසාරෙ දළ්හං පවත්තන්ති අත්ථො. ‘‘තමොඛන්ධ’’න්ති මහාමොහතමොඛන්ධං. සබ්බකිලෙසතමොඛන්ධං වා. අන්තරායකරානි උපවීළකොපඝාතකකම්මානිපි තමොඛන්ධෙ සඞ්ගහිතානි එව. තථා රොගාදයො අන්තරාය ධම්මාපි තමොජාතිකාඑවතමොතමපරායනොතිආදීසු. ‘‘පනූදත’’න්ති පනූදතු, අපනෙතු, අන්තරධාපෙතු.

එවං සප්පයොජනං පණාමං කත්වා ඉදානි සනිදානං ගන්ථප්පටිඤ්ඤං කරොන්තො ‘‘පොරාණකෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිදානං නාම ගන්ථප්පටිඤ්ඤාය ¶ ආසන්නකාරණං. කතධංපනතන්ති, සාරත්ථාභිමානීනං යාචනඤ්චසඞ්ගහස්සවිපුලත්ථතා ච.

තත්ථ ද්වීහි ගාථාහි සකාරණං යාචනං දස්සෙති. පුන ද්වීහි ගාථාහි සඋපමංවිපුලත්ථතංදස්සෙති. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ගන්ථප්පකාර ගන්ථගුණෙහි සහගන්ථප්පටිඤ්ඤං දස්සෙති. තත්ථ ආදිගාථායං ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ පොරාණකෙහි විඤ්ඤූහි වණ්ණිතා බහූවණ්ණනා ඉධලොකම්හිදිස්සන්තී’’ති යොජනා. ‘‘වණ්ණනා’’ති පොරාණටීකායො වුච්චන්ති. එවඤ්චසති කස්මා අභිනවං වණ්ණනං යාචන්තීති. ‘‘යෙ සාරත්ථාභිමානිනො, තෙ තාහිබහූහි පොරාණවණ්ණනාහිතුට්ඨිං නවින්දන්ති. තස්මා තං යාචන්තී’’තියොජනා. එතෙන අප්පසාරත්ථා එව තාපොරාණවණ්ණනායොතිපි දීපෙතියෙව. තත්ථ ‘‘තුට්ඨි’’න්ති සන්තුට්ඨිං. නවින්දන්තිනපටිලභන්ති. ‘‘යෙ’’තියෙජනා.

සාරත්ථමෙව අභිමානෙන්ති, විසෙසෙන නන්දන්තිසීලෙනාති සාරත්ථාභිමානිනො. තෙනවින්දන්තීතිපුරිමෙනසම්බන්ධො. පුන ‘‘තෙ’’ති තාහි තුට්ඨිං අවින්දන්තා තෙජනා. ‘‘ම’’න්ති අත්තානං නිද්දිසති. ‘‘සඞ්ගම්මා’’ති සමාගන්ත්වා. යස්මා පරමත්ථස්සදීපනං යාචන්ති, තස්මා ඉමිස්සාටීකාය ‘‘පරමත්ථදීපනී’’ති නාමංපි සිද්ධංහොති. ‘‘මහණ්ණවෙ’’ති මහාසමුද්දෙ. ‘‘රතනානී’’ති සුවණ්ණරජතාදීනි රතනානි. ‘‘උද්ධරිත්වා’’ති උද්ධං ආහරිත්වා. ‘‘යථිච්ඡකංවී’’තියථිච්ඡිතංපි. යත්තකං ඉච්ඡන්ති, තත්තකංවීති අධිප්පායො. ‘‘දජ්ජෙය්යුං’’ති දදෙය්යුං. කාමං දදන්තූති අත්ථො. එය්යාදිවචනානං අනුමති අත්ථෙපවත්තනතො. ‘‘නවත්තබ්බාවඌනතා’’ති මහණ්ණවෙරතනානං ඌනතාහානිතා නවත්තබ්බාව. කස්මා, අපරිමාණ රතනාධිට්ඨානත්තා මහාසමුද්දස්ස. යතො සො සාගරොති වුච්චති, සානංධනරතනානං ගෙහගබ්භසදිසත්තාසාගරොති හිස්ස අත්ථො.

‘‘තථෙවෙත්ථා’’ති එතස්මිං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙතථෙව. ‘‘විපුලත්ථා’’ති මහන්තා අත්ථා. ‘‘රතනූපමා’’ති මහණ්ණවෙ රතනසදිසා. ‘‘සතක්ඛත්තුංපී’’ති අනෙකසතවාරංපි. ‘‘වණ්ණෙය්යුං’’ති කාමංවණ්ණෙන්තු. ‘‘පරියාදින්නා’’ති පරිතො අනවසෙසතො ආදින්නා ගහිතා. පරික්ඛීණාති වුත්තං හොති. ‘‘නහෙස්සරෙ’’ති නහෙස්සන්ති ¶ නභවිස්සන්ති. ‘‘තස්මා’’ති යස්මාච යාචන්ති, යස්මාච පරියාදින්නානහෙස්සන්ති, තස්මා. ‘‘තාසුවණ්ණනාසූ’’ති තාසු පොරාණටීකාසු. ‘‘වණ්ණන’’න්ති අභිනවවණ්ණනං, අභිනවටීකංකරිස්සන්ති සම්බන්ධො. කීදිසංවණ්ණනං කරිස්සතීති ආහ ‘‘නානාසාරත්ථ සම්පුණ්ණ’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘උත්තානපදබ්යඤ්ජන’’න්ති උත්තානපදඤ්ච උත්තානවාක්යඤ්ච. ‘‘නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාර’’න්ති නාතිසඞ්ඛෙපංනාතිවිත්ථාරඤ්ච. මන්දා බුද්ධි යෙසං තෙ මන්දබුද්ධිනො. ‘‘මන්දා’’ති මුදුකා. ‘‘බුද්ධී’’ති ඤාණං. මන්දබුද්ධිනො සොතුජනෙ පබොධෙති විකාසෙති, ඤාණ විකාසංපාපෙතීති මන්දබුද්ධිප්පබොධනා. ‘‘කරිස්ස’’න්ති කරිස්සාමි. ‘‘ත’’න්ති තංවණ්ණනං. ‘‘පරමත්ථෙසුපාටවත්ථිනොසුණන්තූ’’ති යොජනා. පටුනොභාවොපාටවං. පටුනොති බ්යත්තස්සපණ්ඩිතස්ස. පාටවෙන අත්ථො යෙසං තෙ පාටවත්ථිනො. ඉතිසද්දො පරිසමාපනජොතකො. සො හි ගන්ථාරබ්භවිධානස්ස ඉධපරිසමාපනං පරිනිට්ඨානං ඤාපෙතුං ගන්ථාරබ්භවාක්යස්සපරියන්තෙ යොජිතො. අවයව වාක්යානං පියොජීයතියෙව. එසනයොසබ්බත්ථ.

ගන්ථාරබ්භගාථාවණ්ණනානිට්ඨිතා.

1. එවං ගන්ථාරබ්භවිධානං කත්වා ඉදානි ආදිගාථාය සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ’’න්තිආදිමාහ. සම්බන්ධන්ති කාරණප්ඵලසංයොගං. තත්ථ ගාථාපවත්තනං කාරණං නාම. පඤ්චපිණ්ඩත්ථ දස්සනං ඵලං නාම. කාරණප්ඵලසංයොගො සම්බන්ධොනාම. ‘‘සප්පයොජනෙ’’ති ඵලප්පයොජනසහිතෙ. ගන්ථෙන අභිධාතබ්බො කථෙතබ්බොති ගන්ථාභිධෙය්යො. නිපතස්ස කම්මං නිපච්චං. නිපච්ච කිරියා, නිපච්චාකාරො, නිපච්චකාරස්සකරණන්ති සමාසො. ‘‘සා’’ති රතනත්තයවන්දනා. දස්සිතාතිසම්බන්ධො. ‘‘අභිහිතා’’ති කථිතා. පකාසිතාති වුත්තං හොති. ‘‘පධානත්ථභූතා’’ති අධිප්පෙතත්ථභූතාති අධිප්පායො. දුවිධොහි අත්ථොවචනත්ථො ච අභිධානත්ථොච. තත්ථ ගච්ඡතීති ගතො, පුරිසොති වුත්තෙගච්ඡති පදෙන වුත්තො යොකොචි ගච්ඡන්තො වචනත්ථොනාම. පුරිසොති පදෙනදස්සිතො ¶ පධානත්ථො අධිප්පෙතත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාමාති. ‘‘අභිධම්මත්ථා’’ති.

තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථා, චතුධා පරමත්ථතො;

චිත්තං චෙතසිකං රූපං, නිබ්බානමිති සබ්බථා. ති

එවං වුත්තා අභිධම්මත්ථා. එවං වුත්තත්තායෙවච තෙචත්තාරො අභිධම්මත්ථා එව ඉධපධානත්ථභූතාති ච, - පධානත්ථාඑව ඉධගන්ථාභිධෙය්ය භාවෙන අධිප්පෙතාති චවිඤ්ඤායතීති අධිප්පායො.

කෙචිපනවදෙය්යුං, තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තා විසුං සඞ්ගහත්ථානාමභවෙය්යුං, නඅභිධම්මත්ථා නාම. ඉධ ච සඞ්ගහත්ථා එව අභිධෙය්යභාවෙන අධිප්පෙතාති වුත්තං අභිධෙය්යො අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහප්පදෙනාති. වුච්චතෙ. තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තාපි අභිධම්මත්ථා එවනාම හොන්ති, න විසුං සඞ්ගහත්ථානාම. තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථාතිහි වුත්තං, නතුවුත්තං තත්ථ වුත්තාසඞ්ගහත්ථාති. එවඤ්චසති සඞ්ගහිතභාවමත්තං විසිට්ඨං හොති. තදෙව ඉධ අභිධෙය්යො නාම සියාති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ගහිතභාවො’’තිචිත්තසඞ්ගහො, චෙතසිකසඞ්ගහොතිආදිනා සඞ්ගහණකිරියා. සා සඞ්ගහිතෙහි ධම්මෙහි අඤ්ඤා නහොති. තෙස්වෙවධම්මෙසුසඞ්ගය්හතීති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’ති. කිඤ්චාපිතෙහි අඤ්ඤානහොති, තෙ ස්වෙව සඞ්ගය්හති. සාපන ගන්ථස්සපධානත්ථො නහොති. ඉධ ච පධානත්ථොව අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘තංනසුන්දර’’න්ති. කස්මා නසුන්දරන්ති ආහ ‘‘නහිසො’’තිආදිං. එත්ථචහිසද්දො ඉමස්ස වාක්යස්සහෙතුවාක්යභාවං ජොතෙති. එසනයොපරත්ථපි. ‘‘ඉතොපට්ඨාය චා’’තිආදි ගන්ථ ගරුදොසවිවජ්ජනං. තත්ථ ‘‘ඉමස්සසඞ්ගහස්සා’’ති ඉමස්සඅභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස. ‘‘දුතීයා’’තිදුතීයාටීකා. ‘‘ද්වෙපී’’ති ද්වෙපිටීකායො. ‘‘විසුද්ධිමග්ගෙමහාටීකා’’ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන කතාපරමත්ථමඤ්ජූසානාමටීකා. සා බ්රම්මරට්ඨෙ තිරියපබ්බතවාසිනා ථෙරෙනකතං චූළටීකං උපාදාය මහාටීකාති පාකටා. තංසන්ධායෙතං වුත්තං.

ගන්ථප්පකාරොච ¶ පකාරවන්තෙහි ධම්මෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනා නසිජ්ඣතීති අධිප්පායෙන ‘‘සොඅභිධම්මත්ථපදෙනා’’ති වුත්තං. කාමඤ්ච සො තෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනානසිජ්ඣති. අභිධම්මත්ථපදං පන සඞ්ගහණකිරියාපකාරංන වදතීති වුත්තං ‘‘තං නසුන්දර’’න්ති. දුවිධං නාමං අන්වත්ථනාමං රුළිනාමන්ති. තත්ථ, අත්ථානුගතං නාමං අන්වත්ථනාමං, යථා සුඛිතස්සජනස්ස සුඛොතිනාමං. අත්ථරහිතං ආරොපිතං නාමං රුළිනාමං, යථා දුක්ඛිතස්සජනස්ස සුඛොති නාමං. ඉධ පන අන්වත්ථනා මන්තිදස්සෙතුං ‘‘අත්ථානුගතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්ථානුගතා’’ති සකත්ථානුගතා. සද්දප්පවත්තිනිමිත්තානුගතාති වුත්තං හොති. ‘‘ගන්ථසමඤ්ඤා’’ති ගන්ථසම්මුති. ගන්ථස්සනාමන්ති වුත්තං හොති. සඞ්ගහගන්ථොනාම පාළියංතත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙධම්මෙ එකත්ථ සභාගරාසිකරණවසෙන පවත්තො ගන්ථො. තං උග්ගණ්හන්තො අප්පකෙන ගන්ථෙනබහුකෙධම්මෙසුඛෙනජානාති. ‘‘තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙනා’’ති තස්සඋග්ගහොච පරිපුච්ඡාචාති ද්වන්දො. ආදිසද්දෙන ධාරණාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ පාඨස්සවාචුග්ගතකරණං උග්ගහොනාම. උග්ගහි තස්සපාඨස්ස අත්ථග්ගහණං පරිපුච්ඡානාම. ‘‘අනායාසතො’’ති නිද්දුක්ඛෙන. ‘‘ලද්ධබ්බංඵලානුඵල’’න්ති සම්බන්ධො. සරූපතො අවබුජ්ඣනං සරූපාවබොධො. ආදිසද්දෙන ලක්ඛණාවබොධො රසාව බොධොතිආදිං සඞ්ගණ්හාති. අනුපාදාපරිනිබ්බානං අන්තො පරියොසානං යස්සාති අනුපාදාපරිනිබ්බානන්තං. තත්ථ ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බාන’’න්ති තණ්හාදිට්ඨීහි ඛන්ධෙසු අනුපාදායපරිනිබ්බානං. අනුපාදිසෙස පරිනිබ්බානන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඵලානුඵල’’න්ති ඵලඤ්චෙව අනුඵලඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඵල’’න්ති මූලප්ඵලං. ‘‘අනුඵල’’න්ති පරම්පරප්ඵලං. පයොජෙතීති ‘‘පයොජනං’’. පයොජෙතීති නියොජෙති. කිං නියොජෙති. ඵලත්ථිකංජනං. කත්ථ නියොජෙති. ඵලනිබ්බත්තකෙකම්මෙ. කිමත්ථාය නියොජෙති. තස්සකම්මස්ස කරණත්ථායාති. ඵලානුභවනත්ථාය තත්ථතත්ථ ඵලානුභවනකිච්චෙසු පයුජ්ජීයතීති පයොජනන්ති පිවදන්ති. ‘‘සාමත්ථියතො’’ති වචනසාමත්ථියතො. කිං වචනසාමත්ථියන්ති. කාරණවචනං ඵලංපිදීපෙති. ඵලවචනං කාරණංපිදීපෙති. යථාතං අසුකස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති වුත්තෙ තං රට්ඨංසු ¶ භික්ඛන්ති විඤ්ඤායති. අසුකරට්ඨං සුභික්ඛන්තිවුත්තෙ තස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති විඤ්ඤායතීති. පයොජනං පන අභිධම්මත්ථ සද්දෙන දස්සෙතබ්බං නත්ථි, සඞ්ගහවචනසාමත්ථියෙනෙව සිද්ධං හොතීති අධිප්පායෙන ‘‘සඞ්ගහසද්දෙනා’’ති වුත්තං. සාමත්ථියදස්සනෙ පන සුට්ඨු පරිපුණ්ණවචනං ඉච්ඡිතබ්බං හොති. ඉතරථා අනිට්ඨත්ථප්පසඞ්ගොපි සියාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං න සුන්දර’’න්ති වත්වා ‘‘නහී’’තිආදිනා හෙතුවාක්යෙන තදත්ථං සාධෙති.

2. එවං සප්පයොජනෙ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙති එත්ථ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසංපඤ්චන්නං පිණ්ඩත්ථානං විසුංවිසුං පඤ්චප්පයොජනානි දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසුපඤ්චසු පිණ්ඩත්ථෙසු. නසඞ්ඛ්යාතබ්බන්ති අසඞ්ඛ්යෙය්යං. සඞ්ඛාතුංඅසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. නපමෙතබ්බන්ති අප්පමෙය්යං. පමෙතුං අසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. එවං කිච්චපච්චයානං කත්ථචි සක්කත්ථ දීපනං හොති. සකවචනං පාළිවචනෙන සාධෙතුං ‘‘යථාහා’’ති පුච්ඡිත්වා පාළිගාථං ආහරි. තත්ථ ‘‘යථාහා’’ති කථං ආහ ඉච්චෙවත්ථො. අනන්තරෙ වුත්තස්ස අත්ථස්ස සාධකං වචනං කථං පාළියං ආහ, කථං අට්ඨකථායං ආහ, කථං ටීකායං ආහාති එවං යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘තෙතාදිසෙනිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ පූජයතො’’ති යොජනා. තත්ථ ‘‘තෙ’’ති බුද්ධ බුද්ධ සාවකෙ. ‘‘තාදිසෙ’’ති තථා රූපෙසී ලක්ඛන්ධාදිගුණ සම්පන්නෙ. ‘‘නිබ්බුතෙ’’ති කිලෙස නිබ්බානෙන නිබ්බුතෙ. නත්ථි කුතොචි හෙතුතො භයං යෙසං තෙ අකුතො භයා. අනාගාමි ඛීණාසවා. ‘‘භය’’න්ති චිත්තුත්රාසභයං. ‘‘පූජයතො’’ති පූජෙන්තස්ස. ‘‘තං පයොජන’’න්තිතස්සාරතනත්තය වන්දනාය පයොජනං. ‘‘සඞ්ගහකාරා’’ති බුද්ධඝොසත්ථෙරාදයො පච්ඡිම අට්ඨකථාකාරා වුච්චන්ති. තෙහි පොරාණට්ඨකථාසු තත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙපකිණ්ණකවිනිච්ඡයෙයුත්තට්ඨානෙසු සඞ්ගහෙත්වා අභිනව අට්ඨකථායො කරොන්ති. තස්මා සබ්බාඅභිනවඅට්ඨකථායො සඞ්ගහා නාම හොන්ති. තෙ ච ආචරියා සඞ්ගහකාරා නාම. තෙන වුත්තං ‘‘සඞ්ගහකාරාති බුද්ධඝොස. පෙ… වුච්චන්තී’’ති. තෙ අන්තරාය නීවාරණමෙව ඉච්ඡන්තීති කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. තෙසං වචනෙන ¶ විඤ්ඤායතීති දස්සෙතුං සඞ්ගහකාර ගාථං ආහරි. ‘‘රතනත්තයෙකතස්ස එතස්සනිපච්චකාරස්ස ආනුභාවෙන අන්තරායෙ අසෙසතොසොසෙත්වාති යොජනා. ‘‘හී’’ති ඤාපකහෙතු ජොතකො. ‘‘වුත්ත’’න්ති අට්ඨසාලිනියං වුත්තං.

3. ‘‘කථඤ්චහොතී’’ති සම්බන්ධො. ඉති අයං පුච්ඡා. ‘‘වුච්චතෙ’’ති විසජ්ජනා කථීයතෙ. ‘‘හී’’තිවිත්ථාරජොතකො. ‘‘වන්දනා කිරියාභිනිප්ඵාදකො පුඤ්ඤප්පවාහො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘අනෙක…පෙ… වාරෙ’’ති අච්චන්ත සංයොගත්ථෙ උපයොග වචනං. ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දො’’ති පුඤ්ඤාභිසොතො, පුඤ්ඤප්පවාහොති තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘සො ච පුඤ්ඤාතිස්සයො හොතී’’ති සම්බන්ධො. කස්මා සො පුඤ්ඤා තිස්සයො හොතීති. ඛෙත්ත සම්පත්තියා ච අජ්ඣාසය සම්පත්තියා ච හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අනුත්තරෙසූ’’තිආදිමාහ. සංවඩ්ඪිත්ථාති සංවඩ්ඪිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දො. සංවඩ්ඪිතස්සභාවො සංවඩ්ඪිතත්තං. සුගන්ධෙහිවිය සුපරිසුද්ධංවත්ථං පරිභාවීයිත්ථාති පරිභාවිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දොයෙව. පරිභාවිතස්ස භාවො පරිභාවිතත්තං. උභයත්ථාපි හෙතු අත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ‘‘මහාජුතිකො’’ති මහාතෙජො. ‘‘මහප්ඵලො’’ති මූලප්ඵලෙන මහප්ඵලො. ‘‘මහානිසංසො’’ති ආනිසංසප්ඵලෙන මහානිසංසො. ආනිසංසප්ඵලන්ති ච පරම්පරා ඵලං වුච්චති. අඤ්ඤං පුඤ්ඤං අතික්කමන්තො සයති පවත්තතීති අතිස්සයො. පුඤ්ඤඤ්ච තං අතිස්සයොචාති පුඤ්ඤාතිස්සයො. අතිස්සයපුඤ්ඤං, අධික පුඤ්ඤන්ති අත්ථො. ‘‘සො අනුබලං දෙති, ඔකාසලාභං කරොතී’’ති සම්බන්ධො. කථඤ්ච අනුබලං දෙති, කථඤ්ච ඔකාසලාභං කරොතීති ආහ ‘‘සයං පයොග සම්පත්තිභාවෙඨත්වා’’තිආදිං. තත්ථ පයොගසම්පත්තිනාම අතීත පුඤ්ඤකම්මානං බලවතරං උපත්ථම්භකකම්මං හොති. ‘‘බහිද්ධා’’ති බහිද්ධසන්තානතො. ‘‘විපත්තිපච්චයෙ සම්පත්තිපච්චයෙ’’ති යොජෙතබ්බං. තත්ථ, විපත්තිපච්චයානාම-රාජතොවා චොරතොවා-තිආදිනා ආගතා දුක්ඛුප්පත්තිපච්චයා. සම්පත්තිපච්චයානාම කායචිත්තානං සප්පාය පච්චයා. චත්තාරො පච්චයා ච උපට්ඨාකකුලානි ච ආරක්ඛ දෙවතාදයො ච සුඛුප්පත්ති පච්චයා. තෙහි පච්චයෙහි පාමොජ්ජ බහු ලස්ස ¶ ථෙරස්ස සන්තානෙ රත්තිදිවං පීතිපස්සද්ධිසුඛසමාධීනං පවත්තියා අජ්ඣත්තභූතා උතුචිත්තාහාරා ච අති පණීතා හොන්ති. තෙහි සමුට්ඨිතා සරීරට්ඨකධාතුයො ච අතිපණීතා එව හුත්වා උපබ්රූහන්ති. තත්ථ සරීරට්ඨකධාතුයො නාම පථවි ආදයො වාතපිත්තසෙම්හාදයොච. ‘‘අනුබලංදෙතී’’තිඅභිනවංථාමබලං පවත්තෙති. ‘‘පුඤ්ඤන්තරස්සා’’ති පවත්තිවිපාකජනකස්ස බහුවිධස්ස පුඤ්ඤ කම්මස්ස. ‘‘අථා’’ති තස්මිං කාලෙති අත්ථො. ‘‘බලවබලවන්තියො හුත්වා’’ති පකති බලතො අතිබලවන්තියො හුත්වා. ‘‘තස්මිං ථෙරසන්තානෙ’’ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉට්ඨප්ඵලඝනපූරිතෙ’’ති ඉට්ඨප්ඵලභූතානං රූපසන්තතීනං ඝනෙන පූරිතෙ. ‘‘ඔකාසො නාම නත්ථී’’ති පතිට්ඨානොකාසො නාම නත්ථි. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘දූරතො අපනීතානෙව හොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ඉට්ඨප්ඵලසන්තානං විබාධන්ති නීවාරෙන්තීති ඉට්ඨප්ඵලසන්තානවිබාධකානි උපපීළකූපඝාතකකම්මානි. අනිට්ඨප්ඵල සන්තාන ජනකානි, අකුසල ජනක කම්මානි, අපුඤ්ඤ කම්මානීති තානිතිවිධානි අකුසලකම්මානි දූරතො අපනීතානෙව හොන්ති, තෙසං විපාකස්ස අනොකාසකරණෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නහී’’තිආදිං. ‘‘තතො’’ති තස්මා අපුඤ්ඤ කම්මානං දූරතො අපනීතත්තා. අභිවාදෙතබ්බානං මාතාපිතු සමණබ්රාහ්මණාදීනං අභිවාදනකම්මෙගරුංකරණං අභිවාදන සීලං නාම. තං අස්ස අත්ථීති අභිවාදනසීලී. ගුණවුද්ධවයවුද්ධෙ අපචෙති අත්තානං නීචවුත්ති කරණෙන පූජෙතිසීලෙනාති වුද්ධාපචායී. උභයත්ථාපිසම්පදාන වචනං. එවන්තිආදිනි ගමන වචනං. නිගමන්ති ච නිට්ඨඞ්ගමනං. තස්මාතිආදි ලද්ධගුණ වචනං. ලද්ධගුණොති ච තංතංපසඞ්ග විසොධනං පරිපුණ්ණං කත්වා ලද්ධොවිසුද්ධො අත්ථො වුච්චති. තථා වචන සාමත්ථියෙන ලද්ධො අත්ථන්තරොපි අයමිධ අධිප්පෙතො. ‘‘නකෙවලඤ්ච ථෙරස්සෙව අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘සොතූනඤ්චගහණ කිච්ච සම්පජ්ජනත්ථ’’න්තිසම්බන්ධො. සුණන්තීති සොතාරො. තෙසං. ‘‘ගණ්හන්තාන’’න්ති උග්ගණ්හන්තානං. ‘‘වන්දනාසිද්ධියා’’තිර තනත්තයෙවන්දනා පුඤ්ඤස්සසිද්ධිතො. ජවනවිනිච්ඡයෙ යස්මා අන්තරාය නීවාරණංනාම දිට්ඨධම්මෙ ඉච්ඡිතබ්බං ඵලං හොති. දිට්ඨ ¶ ධම්මො ච පථම ජවනස්ස විපාකක්ඛෙත්තං. තස්මා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි පථම ජවන චෙතනා එව ඉධපරියත්තාති අධිප්පායෙන ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා’’ති වුත්තං. සා පන පථම ජවන චෙතනා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි සබ්බදුබ්බලා එවසියා. කස්මා, අලද්ධාසෙවනත්තා. සෙස චෙතනායො එව බලවතියො සියුං. කස්මා, ලද්ධා සෙවනත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සත්තජවනපක්ඛෙ අධිප්පෙතත්තා උපලද්ධබ්බත්තා තං නසුන්දර’’න්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතී’’ති වාක්යපරිසමාපනං. ‘‘යථා අප්පමත්තකං හොති. එවමෙවං අප්පමත්තකං හොතී’’ති යොජෙතබ්බං. ‘‘තථාහී’’ති තතො එවාති අත්ථො. පට්ඨානෙපි=කබළීකාරොආහාරො ඉමස්සකායස්ස ආහාර පච්චයෙනපච්චයො=තිවිභත්තො. ඉතරථා ‘කබළීකාරො ආහාරො ආහාරසමුට්ඨානානං රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’ති විභත්තො සියාති. ‘‘අධුනාවා’’ති ඉමස්මිං භවෙ එව. එවං වන්දනායපයොජනං දීපෙත්වා ඉදානි සෙසානං පිණ්ඩත්ථානං පයොජනං දීපෙතුං ‘‘යස්මාපනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘ආදිතොවිදිතෙසතී’’තිආදිම්හි-භාසිස්සං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහ-න්ති පදං සුත්වා විඤ්ඤාතෙසති, ‘‘උස්සාහොජායති’’. ඉමං උග්ගහෙත්වා සුදුල්ලභෙ අභිධම්මත්ථෙ ච අනායාසෙන ජානිස්සාම, තම්මූලකස්ස ච අනුපාදා පරිනිබ්බානන්තස්ස පයොජනස්සභාගිනො භවිස්සාමාති චිත්තුප්පාද සම්භවතොති අධිප්පායො.

පිණ්ඩත්ථානුදීපනා නිට්ඨිතා.

4. පදත්ථෙ. ‘‘බුජ්ඣී’’ති අඤ්ඤාසි. ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං පදෙ. ච සද්දො වාක්යාරම්භ ජොතකො. වාක්යා රම්භොති ච මූලවාක්යෙ යං යං වත්තබ්බං අවුත්තං, තස්ස තස්ස කථනත්ථාය අනුවාක්යස්ස ආරම්භො. බුජ්ඣනකිරියාවුච්චතිඤාණං. කථංපනඅවිපරීතත්ථෙ පවත්තො සම්මාසද්දො අසෙස බ්යාපනං දීපෙතීති පුච්ඡාය පුරිමත්ථමෙ වබ්යතිරෙකතො ච අන්වයතො ච පුන විත්ථාරෙන්තො ‘‘තථාහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තථාහී’’ති තස්ස වචනස්ස අයං විත්ථාරොති ජොතෙති. ‘‘අවිපරීත’’න්ති කිරියාවිසෙසන පදමෙතං. ‘‘අත්තනො ¶ විසයෙ එවා’’ති අත්තනො ඤාණවිසයෙ එව තෙසං විසයොචාති සම්බන්ධො. යස්මා එකොපි ධම්මො කාලදෙසසන්තානාදිභෙදෙන අනන්ත භෙදො හොති. තස්මා පදෙසඤාණිකා පච්චෙකබුද්ධාදයො එකධම්මංපි සබ්බාකාරතො ජානිතුං න සක්කොන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙහී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සබ්බාකාරතො’’ති සභාවතො, හෙතුතො, පච්චයතො, ඵලතො, නිස්සන්දතො, කාලතො, දෙසතොතිආදිනා ආකාරෙන. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං අවිසයෙධම්මෙ. ‘‘තෙ විපරීතං බුජ්ඣෙය්යුං, සො අවිසයො නාමධම්මොනත්ථී’’තියොජනා. තං විත්ථාරෙන්තො ‘‘තෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තියද්ධගතෙ’’ති තීසුකාලෙසු ගතෙ පවත්තෙ. ‘‘අද්ධාමුත්තකෙ’’ති කාලත්තයවිමුත්තකෙ. ‘‘හත්ථමණිකෙවියා’’ති හත්ථ තලෙ ඨපිතමණිරතනානිවිය. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’තිආදි පාළිසාධකං. තත්ථ, ‘‘ආපාත’’න්ති අභිමුඛං පතනං. ආබාධන්තිපි පාඨො, ඔත්ථරිත්වා උපට්ඨානන්ති අත්ථො. ‘‘සබ්බඤ්ඤුමහාභවඞ්ග’’න්ති සබ්බෙසංසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං පච්ඡිමභවෙ පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පවත්තං අට්ඨසු මහාවිපාකෙසු පථමමහාවිපාකං භවඞ්ග චිත්තං. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං මහාභවඞ්ගෙ. ‘‘නිච්චකාලං උපට්ඨහන්තී’’ති සබ්බකාලං උපට්ඨානාකාර පත්තා හුත්වා තිට්ඨන්ති. කස්මා, කස්සචි ආවරණස්ස අභාවතො. ඉදංපිහි එකං උපට්ඨානං නාමාති. ‘‘ආවජ්ජනායා’’ති මනොද්වාරාවජ්ජන චිත්තෙන. ධම්මා මහන්තා. භවඞ්ගං පරිත්තකං. තස්මා පරිත්තකං භවඞ්ගං එකක්ඛණෙ මහන්තානං ධම්මානං නපහොතීති චොදකස්ස අධිප්පායො. ‘‘නචොදෙතබ්බමෙත’’න්ති එතං ඨානං නචොදෙතබ්බං. ‘‘පරමුක්කංසපත්තාන’’න්ති එත්ථ ‘‘උක්කංසො’’ති අච්චුග්ගමො අච්චුත්තරො. පරමො උක්කංසො පරමුක්කංසොතිවිග්ගහො.

එවං සම්මාසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙත්වා ඉදානි සංසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙන්තො ‘‘සංසද්දොපනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘උපසග්ගො’’ති උපසග්ගපදං. ‘‘පටිවෙධධම්මෙසූ’’ති පටිච්චසමුප්පාදාදීනං පටිවිජ්ඣනඤ්ඤාණෙසු. නත්ථි ආචරියො එතස්සාති අනාචරියො. සමාසන්තෙ කකාරෙන සහ අනාචරියකො. අනාචරියකස්ස භාවො අනාචරියකතා. තං අනාචරියකතං. තතීයා රුප්පසමාපත්ති නාම ¶ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං භගවා ආළාරස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හාති. චතුත්ථාරුප්පසමාපත්ති නාම නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං උදකස්සසන්තිකෙ උග්ගණ්හාතීති වුත්තං ‘‘ආළාරුදකමූලිකා’’ති. ‘‘අනලඞ්කරිත්වා’’ති ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාදිවසෙන අනලඞ්කරිත්වා. අනාසෙවිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘ඡඩ්ඩිතත්තා’’ති එතාසමාපත්තියොනාලං බොධාය, අථ ඛො යාවදෙව තතීය චතුත්ථාරුප්පභවප්පටිලාභාය සංවත්තන්තීති එවං ආදීනවං දිස්වා ඡඩ්ඩිතත්තා. ‘‘බුජ්ඣනකිරියායා’’ති පටිවෙධඤ්ඤාණස්ස. ‘‘කුතො පටිවෙධධම්මා’’ති තා කුතො පටිවෙධධම්මා හොන්ති. පටිවෙධධම්මා එව ච බුද්ධභාවායපදට්ඨානාහොන්තීති අධිප්පායො.

පාළියං. ‘‘පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසුධම්මෙසූ’’ති ඉමස්මිං භවෙ ඉතො පුබ්බෙ කස්සචිසන්තිකෙ අනනුස්සුතෙ සුචතුස්සච්ච ධම්මෙසු. ‘‘අභිසම්බුජ්ඣී’’තිපදෙ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගඤ්ඤාණං වුත්තං. තදෙව ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං හොති. තප්පච්චයා තදනන්තරා එවසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පාතුබ්භවතීති වුත්තං ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාතී’’ති. ‘‘තදනන්තරා’’ති ච අරහත්ත මග්ගවීථියාච චතුන්නං පච්චවෙක්ඛන වාරානඤ්ච අනන්තරෙ කාලෙති අත්ථො. ‘‘නිමිත්තත්ථෙ’’ති නිමිත්ත හෙත්වත්ථෙ. ‘‘භුම්ම’’න්ති අට්ඨකථාසුආගතං සත්තමීවිභත්තියානාමං. තාසු හි පච්චත්තවචනං, උපයොගවචනං, කරණ වචනං, සම්පදාන වචනං, නිස්සක්කවචනං, සාමිවචනං, සුම්මවචනන්ති එවං අනුක්කමෙන සත්තන්නං විභත්තීනං නාමානි ආගතානීති.

‘‘දසබලඤ්ඤාණෙසූ’’ති ඨානාඨාන කොසල්ලඤ්ඤාණාදීසු දස ඤාණබලෙසු. ‘‘වසිභාව’’න්ති එත්ථ අත්තනො වසං වත්තෙතුං සමත්ථතා සඞ්ඛාතොසත්ති විසෙසො වසොනාම. වසො එතස්ස අත්ථීති වසී-වසිගණෙහීතිආදීසුවිය. වසිනො භාවො වසිභාවො. තං වසිභාවන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘වසිභාව’’න්ති ඉස්සරභාවන්ති. කත්ථචි පන ‘‘වසී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගපදංපි දිස්සති=තත්රිමා පඤ්චවසියො ආවජ්ජනවසීසමාපජ්ජනවසී=තිආදීසු.

සම්මාසම්බුද්ධපද.

5. අතුලපදෙ ¶ . අනෙකෙහිගුණපදෙහි පවත්තිතාවන්දනා ‘‘අනෙකගුණපදවිසයානාම’’. ‘‘ඉතිකිංදුතීයෙනා’’ති ඉති තස්මා දුතීයෙන අතුලපදෙන කිං පයොජනං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නන සමත්ථා’’ති නසමත්ථා න හොතීති යොජනා. සමත්ථා එවාති අධිප්පායො. ‘‘මත්තකාරිනො’’ති පමාණකාරිනො. ‘‘ථෙරො ච තෙසං අඤ්ඤතරො’’, තස්මා මත්තං න කරොති, දුතීයං අතුල පදං ආහරීති අධිප්පායො. ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නකෙවලං වන්දනාය අන්තරායනීවාරණමෙව ඉච්ඡි තබ්බං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘වන්දනායා’’ති වන්දනාහෙතු. සොපි පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථො. ‘‘ගන්ථපාරිසුද්ධියා’’ති ගන්ථදොසානාම පදදොස වාක්යදොස අත්ථදොසාදයො අත්ථි. තෙහි දොසෙහි ඉමස්ස ගන්ථස්ස පාරිසුද්ධියා. කථං පන වන්දනාය පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථොසම්භවතීති වුත්තං ‘‘අනුස්සතිට්ඨානෙසූ’’තිආදි. අනුස්සතිට්ඨානානි නාම බුද්ධ ධම්ම සඞ්ඝසීලාදීනි. චිත්තසමාධානං ආවහතීති චිත්තසමාධානාවහො. ‘‘තික්ඛාසූරාහුත්වාවහතී’’ති ගම්භීරෙසු අත්ථ බ්යඤ්ජන පදෙසු අමන්දා විස්සට්ඨා හුත්වා වහති. ‘‘තදත්ථායපී’’ති පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථායපි. ගුණනාමපදානං ගුණත්ථොනාමවිග්ගහ වාක්යෙසු පාකටො, සිද්ධපදෙසු අපාකටො. තස්මා තානි විග්ගහත්ථං අජානන්තානං සන්තිකෙ නාම මත්තානි සම්පජ්ජන්තීති වුත්තං ‘‘යථාවුත්ත වචනත්ථයොගෙපි…පෙ… පවත්තත්තා’’ති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං ජානන්තාන’’න්ති මාගධ භාසං ජානන්තානං. මාගධභාසාහි මූලභාසාති ච අරියභාසාති ච මාගධභාසාති ච පාළිභාසාති ච ධම්මනිරුත්තීති ච සභාවනිරුත්තීති ච වුච්චති. ‘‘භාවත්ථසුඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ ගුණනාමානං ගුණත්ථො භාවත්ථො නාම. සො එවසකත්ථොති ච වචනත්ථොති ච විග්ගහත්ථොති ච වුච්චති. කිරියනාමාදීසූපි එසෙවනයො. ‘‘සත්ථූ’’ති සත්ථුනො. ‘‘සමඤ්ඤාමත්ත’’න්ති නාමසඤ්ඤාමත්තං භවිතුං නාරහති. තථාහි අනාථපිණ්ඩිකොසෙට්ඨි රාජගහං අනුපත්තො බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නොති සුත්වා උදානං උදානෙසි=ඝොසොපි ඛො එසොදුල්ලභො ලොකස්මිං යදිදං බුද්ධො=ති. තස්මා බුද්ධොති නාමංපි ලොකෙ මහන්තං සුදුල්ලභංගුණපදං හොති. සම්මාසම්බුද්ධ නාමෙවත්තබ්බමෙවනත්ථීති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං ¶ අජානන්තානං පන පදසහස්සං වුච්චමානංපී’’ති තිට්ඨතු එකං අතුලපදං, පදසහස්සංපි වුච්චමානං සත්ථුසමඤ්ඤාමත්තමෙව සම්පජ්ජති. තාදිසාහි ජනා ඉදං ලොකෙ මහන්තං ගුණපදන්තිපි නජානන්ති. භාවත්ථං කිංජානිස්සන්ති.

‘‘අතුලො’’ති අඤ්ඤෙන සො අසදිසොති වා, අඤ්ඤො වාතෙන සදිසොතස්සනත්ථීතිවා, - ද්විධාපිඅත්ථොලබ්භති. සාධකගාථායං ‘‘පටිපුග්ගලො’’ති යුගග්ගාහීපුග්ගලො. කිඤ්චාපි මක්ඛලි පූරණාදයො විසුංවිසුං - අහං සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී - තිච, අහං සම්මාසම්බුද්ධො-තිච පටිජානන්තා යුගග්ගාහිනො හුත්වා විචරන්ති. ධම්මතො පන සිනෙරු පබ්බත රාජස්ස සන්තිකෙ සක්ඛර කථලානිවියසම්පජ්ජන්තීති. ‘‘අනච්ඡරිය’’න්ති නතාව අච්ඡරිතබ්බං හොතීති අත්ථො. ‘‘බුද්ධභූතස්සා’’ති බුද්ධභාවං භූතස්සපත්තස්ස. ‘‘යං බුද්ධ භූතස්ස අතුලත්තං, එතං අනච්ඡරිය’’න්ති යොජනා. යදි චෙතං අනච්ඡරියං හොති, කතමං පන තාව අච්ඡරියං භවතීති ආහ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’ති අජ්ජෙවජාතස්සපි අස්ස භගවතො. කථං අතුලතා පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තදාහී’’තිආදිං. ‘‘එකඞ්ගණානී’’ති එකතලානි. තදාහි බොධිසත්තස්සපුඤ්ඤානුභාවෙන අතිමහන්තො ඔභාසො පාතුබ්භවති. = උළාරො ඔභාසො පාතුරහොසි අතික්කම්මදෙවානං දෙවානුභාව=න්තිහි වුත්තං. තෙන ඔභාසෙන ඵරිතා සබ්බෙ පථවි පබ්බතාදයො ජාතිඵලිකක්ඛන්ධාවිය සුප්පසන්නා හොන්ති. දසසහස්ස චක්කවාළානි එකතලං හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසු’’න්ති. ‘‘පරමාය පූජායාති ථුතිමඞ්ගලවචනපූජාය. ‘‘ලොකස්සා’’ති සබ්බ සත්තලොකතො. එවං අච්ඡම්භි වාචං නිච්ඡාරෙසි ධම්මතාය සඤ්චොදිතත්තාති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘අච්ඡම්භිවාච’’න්ති විසාරදවාචං. ආසභිං වාචන්තිපි පාඨො. උත්තමවාචන්ති අත්ථො. ‘‘නිච්ඡාරෙසී’’ති උදාහරති. ඉදම්පි අනච්ඡරියං, අඤ්ඤං පිතතො අච්ඡරියතරං අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘යදාපනා’’තිආදි ආරද්ධං. පාරමිතා ගුණෙහි තෙන සදිසො කොචිනත්ථෙව ථපෙත්වා අඤ්ඤෙ ච මහාබොධි සත්තෙති අධිප්පායො ¶ . ‘‘අස්සා’’ති තෙන සදිසස්ස. ‘‘නත්ථිභාවො දීපෙතබ්බො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘දීපෙතබ්බො’’ති බුද්ධවංසපාළිතො ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො. ‘‘කුතොසාවකබොධිසත්තානං සතසහස්සං සක්ඛිස්සතී’’ති යොජනා. පාරමියො පකාරෙනවිචිනන්ති එතෙනාති පාරමිපවිචයො. ඤාණං. තංපනඤාණං මහාබොධිසත්තානං එව උප්පන්නං නහොති. පච්චෙකබොධිසත්ත සාවකබොධිසත්තානංපි උප්පන්නමෙව. තදෙව ච සබ්බෙසංපි බොධිසත්තානං නියතබ්යාකරණප්පටිලාභෙ පධානකාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘සාවකබොධිසත්තාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බොධිවුච්චතිවිමොක්ඛඤ්ඤාණං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. බොධිම්හිසජන්ති ලග්ගන්තීති බොධිසත්තා. ‘‘ලග්ගන්තී’’ති තප්පටිලාභත්ථාය නියත චිත්තා හොන්තීති අත්ථො. බොධි අත්ථාය පටිපන්නා සත්තා බොධිසත්තාතිපි යුජ්ජති. බුද්ධ සුඤ්ඤෙපිලොකෙ කම්මස්සකතාඤාණෙ ඨත්වා වට්ටදුක්ඛතො මොක්ඛධම්මපරියෙසිනො සත්තාති වුත්තං හොති. ‘‘සම්භාර ධම්මෙ’’ති දසවිධෙ පාරමි ධම්මෙ. වට්ටං අනුසරන්ති අනුගච්ඡන්තීති වට්ටානුසාරිනො. පථවියං පංසුචුණ්ණානි විය පකතියා වපුථුභූතාජනාති පුථුජ්ජනා. මහන්තාපුථුජ්ජනාති මහාපුථුජ්ජනා. වට්ටානුසාරිනො ච තෙ මහාපුථුජ්ජනාචාති සමාසො. තෙසං භාවොති විග්ගහො. අයං භාවොයෙව තෙසං භූමීති ච වුච්චති. අත්ථතො පන මොක්ඛධම්මනිරපෙක්ඛතා එව. අච්ඡන්දිකතාතිපි වුච්චති. ‘‘ඔක්කන්තා’’ති පවිට්ඨා. තයොනියතා, බොධිසත්තනියතො ච චූළසොතාපන්නනියතො ච අරිය සොතාපන්නනියතො ච. තත්ථ බොධිසත්තනියතො බොධිසම්භාරබලෙන සිද්ධො. චූළසොතාපන්න නියතො පච්චයාකාරානුබොධඤ්ඤාණබලෙන. අරියසොතාපන්න නියතො සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණ බලෙන. තෙසු බොධිසත්තනියතො ඉධ අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘එකෙන පරියායෙනා’’තිආදි. වත්තබ්බමෙවනත්ථිතෙසං ද්වින්නං බොධිසත්තානං පාරමි පවිචයඤ්ඤාණ සම්පත්තියා විනා නියතබ්යාකරණ ලාභා සඞ්කාය එව අභාවතොති අධිප්පායො.

පදසිද්ධිවිචාරෙයං වුත්තං විභාවනියං=තුලායසමිතොතුල්යො. තුල්යො එව තුලොයකාර ලොපවසෙනා=ති. තංසන්ධාය ‘‘ය කාරස්සවාවසෙනා’’ති ¶ වුත්තං. යඤ්චවුත්තං තත්ථෙව=අථවාසමීතත්ථෙ අකාරපච්චයවසෙන තුලායසමීතොතුලො=ති. තං සන්ධාය ‘‘අකාරස්සවාවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘තුලායා’’ති ලොකෙ ධාරණතුලාසදිසාය පඤ්ඤායාති අත්ථො. ‘‘සමීතො’’ති සමං කතො. නහි තුලසද්දො භවිතුං නයුත්තො. යුත්තො එවාති අධිප්පායො. කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තුලයිතු’’න්තිආදිං. තත්ථහි ‘‘තුලයිතුං අසක්කුණෙය්යො’’තිවචනෙන තස්සකම්මසාධනත්තංදස්සෙති. ‘‘කම්මසාධනෙනෙවා’’ති පුබ්බෙ-තුලයිතබ්බො අඤ්ඤෙන සහ පමිතබ්බොති තුලොති එවං ඉධවුත්තෙන කම්ම සාධන වචනත්ථෙනෙව. ‘‘තදත්ථසිද්ධිතො’’ති තස්ස විභාවනියං වුත්තස්ස දුවිධස්ස අත්ථස්ස සිද්ධිතො. ‘‘තතො’’ති තුලසද්දතො. චින්තාය කිං පයොජනං අත්ථි. නත්ථියෙවාති අධිප්පායො. වදති සීලෙනාති වත්තා. වාදී පුග්ගලො. වත්තුනො ඉච්ඡාවත්තිච්ඡා. වත්තුං ඉච්ඡාවත්තිච්ඡාතිපිවදන්ති. වත්තිච්ඡං අනුගතො සම්මුති සඞ්කෙතවොහාර සිද්ධත්තාති සමාසො. ‘‘එත’’න්ති එතං ද්විධාසිද්ධවචනං. ‘‘චෙ’’ති චෙවදෙය්ය. ‘‘නා’’ති නයුත්තං. ‘‘යථාසුත’’න්ති තුල ඉති සුතං. ‘‘යුත්ත’’න්ති යථාසුත නියාමෙනෙව යුත්තං වජ්ජෙත්වා. ‘‘අස්සුතස්සා’’ති ධාරණතුලාපරියායස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතුලාසද්දස්ස. තතොයෙවයකාර යුත්තස්සතුල්යසද්දස්ස ච අස්සුතස්ස. ඉත්ථිලිඞ්ගෙසති, තතොපි එකො අකාරොති කත්වා සමීතත්ථෙ දුතීයො තද්ධිත අකාරොපි අස්සුතොයෙවනාමහොති. ‘‘පරිකප්පනායා’’ති පරිකප්පෙත්වා කථනාය. පයොජනාභාවතො න යුත්තන්තිසම්බන්ධො. අතුලපදං.

6. එවං ද්වින්නං පදානං පදත්ථ සංවණ්ණනං කත්වා ඉදානි තෙසංයෙව අත්ථුද්ධාරසංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘ඉමෙහි පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සම්පදා’’ති සම්පත්තියො. ‘‘බොධිසම්භාරසම්භරණං නාම’’ සමතිං සපාරමීනං පරිපූරණං. ‘‘මහාවජිරඤ්ඤාණ’’න්ති භගවතො ආසවක්ඛයඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. තස්ස පුබ්බභාගෙ බුද්ධභාවත්ථාය අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන ඡත්තිංස කොටි සතසහස්ස සඞ්ඛානං දෙවසිකං වළඤ්ජනකප්ඵලසමාපත්තීනං පුබ්බභාග විපස්සනාඤාණම්පි මහාවජිරඤ්ඤාණන්ති ¶ වුච්චති. සබ්බම්පෙතං මහාටීකායං වුත්තං. ‘‘මහාබොධියා’’ති සබ්බඤ්ඤු බුද්ධානං අභිසම්බොධි සඞ්ඛාතස්ස අග්ගමග්ගඤ්ඤාණස්ස. පහිය්යන්ති පහාතබ්බා ධම්මා එතෙනාති පහානං. පජහන්ති පහාතබ්බෙධම්මෙඑතෙනාතිවා පහානන්ති කත්වා තං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණම්පිතං විපස්සනාඤාණම්පි පහානන්ති වුච්චතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘පහානසම්පදායං වා සා සඞ්ගහිතා’’ති වුත්තං. පඤ්චසීලානි. පාණාතිපාතස්ස පහානංසීලං, වෙරමණිසීලං, චෙතසිකංසීලං, සංවරොසීලං, අවීතික්කමොසිලන්තිආදීසුවිය එත්ථහි පහානසීලං නාම යථා වුත්තෙන අත්ථෙන වෙරමණිසීලමෙවාති යුජ්ජති. පහානං නාම කොචිධම්මො නහොතීති අධිප්පායෙ පන සතිපහාන සීසෙන පහානසාධකං තදෙවඤාණද්වයං උපචාරෙනපහානන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා පහානසම්පදා නාම අසාරා අඵලාති ආපජ්ජෙය්යාති. පච්චෙකබුද්ධ බුද්ධසාවකා කිලෙසෙ පජහන්තාපි වාසනාය සහ අප්පජහනතො චිත්ත සන්තානෙ මොහවාසනාය විජ්ජමානත්තා සබ්බඤ්ඤු භාවං නගච්ඡන්ති. තස්මා යථාතෙසං කිලෙසප්පහානං පහානසම්පදා නාම නහොති. නතථාසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානන්ති ආහ ‘‘සහවාසනායා’’තිආදිං. විභාවනියංඤාණසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො පහාන සම්පදා. ටීකායං පන පහානසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො අධිගම සම්පදානාම වුත්තා. තතො ඤාණසම්පදා. පහානසම්පදායඤ්ච අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං දස්සිතං. අධිගම සම්පදාති ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභො වුත්තො. ඤාණසම්පදායම්පන තෙහි ද්වීහි ඤාණෙහි අවසෙසානිදසබලඤ්ඤාණාදීනිසබ්බඤ්ඤාණානිදස්සිතානි. ඉධපි ටීකානයමෙව සම්භාවෙන්තො ‘‘පහානසම්පදායෙවපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පදට්ඨාන’’න්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සපදට්ඨානං, ආසන්න කාරණං. ‘‘න හි මග්ගඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා පහානසම්පදානාම අත්ථි’’. පරමත්ථතො නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ=පහානන්ති කොචි ධම්මොනාම නත්ථි අඤ්ඤත්ර වුත්තප්පකාරානං පාණාතිපාතාදීනං අනුප්පාදමත්තතො=ති ආගතත්තා වුත්තං. පහායකධම්මසමාදානෙන පන පහාතබ්බ ධම්මානං අනුප්පාදො නාම එකොපණීත ධම්මොහොති. එකං සන්ති පදං හොති. තථාහි වුත්තං පටිසම්භිදා මග්ගෙ=උප්පාදො භයං ¶ , අනුප්පාදො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්ති භයං, අප්පවත්ති ඛෙමන්ති සන්තිපදෙඤාණ=න්ති. තදඞ්ගප්පහානං පනතදඞ්ගඅනුප්පාදො නාම. වික්ඛම්භනප්පහානං වික්ඛම්භන අනුප්පාදො නාම. සමුච්ඡෙදප්පහානං සමුච්ඡෙද අනුප්පාදො නාමාති වත්තබ්බං. ඉධ පන අනුප්පාද සම්පාපකං විපස්සනා ඤාණඤ්ච මග්ගඤ්ඤාණඤ්ච උපචාරෙන පහානන්ති අධිප්පෙතං. කස්මා, උපරිඤාණ සම්පදාදීනං පච්චයත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සම්පදාසඞ්කරො’’ති සම්පදාසම්භෙදො, සම්පදාසම්මිස්සො. ‘‘ඤායාගත’’න්ති යුත්තිතො ආගතං. ‘‘සීලාදිගුණෙහී’’ති සීල සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤ්ඤාණදස්සන ගුණෙහි. ‘‘ඉද්ධිධම්මෙහී’’ති ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාදීහි ඉද්ධිගුණෙහි. ‘‘ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතස්සා’’ති ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණෙහි ච අසීති ඛුද්දකලක්ඛණෙහි ච පටිමණ්ඩිතස්ස. ‘‘ආසයො’’ති චිත්ත සන්තානෙ අධිසයිතො ඉච්ඡාවිසෙසො. ‘‘අජ්ඣාසයස්සා’’ති අලොභජ්ඣාසයාදිකස්සඅජ්ඣාසයස්ස. ‘‘උළාරතා’’ති පණීතතා. ‘‘හිතජ්ඣාසයතා’’තිහිතකාමතා. අපරිපාක ගතින්ද්රියානං සත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලාගමනඤ්ච එත්ථ වත්තබ්බං. ‘‘අභිඤ්ඤාතාන’’න්ති අතිපාකටානං. ‘‘ද්වෙපහානසම්පදා’’ති ද්වෙපහාන සම්පදා ඤාණසම්පදා. සම්මාසම්බුද්ධපදෙ. ‘‘සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣී’’ති එත්ථ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං ගහිතං. තඤ්ච පහානකිච්චප්පධානං හොති. ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො’’ති එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘බලෙසු ච වසිභාව’’න්ති එත්ථ දසබලඤ්ඤාණානි ගහිතානි. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධපදෙනවිභාවිතා’’ති.

සම්පදානිට්ඨිතා.

7. සසද්ධම්මගණුත්තමපදෙ. යථා=සසඞ්ඝංලොකනායකං නමස්සිස්සං=ති එත්ථසහසද්දස්ස සමවායත්ථත්තා අහංලොකනායකඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච නමස්සිස්සන්ති එවං සමවායත්ථො විඤ්ඤායති. තථා ඉධපි සම්මාසම්බුද්ධඤ්චසද්ධම්මඤ්ච ගණුත්තමඤ්ච අභිවාදියාමීති එවං කිරියාසමවායත්ථො සහසද්දෙන දීපිතොති දස්සෙතුං ‘‘දූරතොහං…පෙ… එවමිදං දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ඉද’’න්ති සසද්ධම්මගණුත්තමපදං. එත්ථ ¶ ච‘‘සමවායො’’ති ද්වින්නං තිණ්ණං බහූනං වා අත්ථානං එකස්මිං දබ්බෙවා ගුණෙවාකිරියායවාසමං අවෙච්ච අයනංපවත්තනං සමවායො. පච්චානුතාප පච්චානුමොදනාදිඨානෙසු=අහං පුබ්බෙදානං නදදිස්සං, සීලං නරක්ඛිස්සං. - අනෙකජාති සංසාරං සන්ධාවිස්ස=න්තිආදිනා අතීතෙපිකාලෙ අනාගතවචනං පයුජ්ජතීති ආහ ‘‘නමස්සිස්ස’’න්ති නමස්සිංති. ‘‘ගුණීභූතාන’’න්ති සමාසපදෙ විසෙසනභූතානං, අප්පධානභූතානන්ති අත්ථො. අබ්භූත තබ්භාවෙචායං ඊකාරො. යථා, කාකො සෙතී භවති, බකො කණ්හීභවතීති. එත්ථ ච ‘‘සෙතී භවතී’’ති අසෙතපුබ්බො සෙතොභවති. ‘‘කණ්හීභවතී’’ති අකණ්හපුබ්බො කණ්හොභවතීති අත්ථො. තථා ඉධපි. බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්චවන්දිත්වා-තිආදීසු විසුංවිසුං පධානත්තා අගුණභූතාපි ධම්මසඞ්ඝා ඉධසමාසපදෙ අඤ්ඤපදත්ථස්සගුණභූතාහොන්ති. අයං අබ්භූතතබ්භාවත්ථො නාම. ‘‘අභිවාදිතභාවො’’ති වුත්තෙ තපච්චයස්ස බහුලං අතීතකාලවිසයත්තා පුබ්බෙගන්ථාරම්භකාලෙ ධම්ම සඞ්ඝානංපි ථෙරස්ස වන්දනාසිද්ධි දස්සිතා හොති. ‘‘අභිවාදෙතබ්බ භාවො’’ති වුත්තෙපන තබ්බපච්චයස්සකාලසාමඤ්ඤවිසයත්තාන තථා දස්සිතා හොති. දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බන්තිආදීසු විය ධම්මසඞ්ඝානාමසබ්බකාලංපි අභිවාදෙතබ්බාති. එවං ධම්මසඞ්ඝානං සබ්බකාලංපි අභිවාදනාරහගුණො එව දස්සිතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අභිවාදන’’න්ති ඉදං කිරියාසමවායදස්සනතො වුත්තං. කාලවිසෙසං පන නදීපෙතියෙව. ‘‘අත්තනො නිදස්සනෙනා’’ති සපුත්තදාරො ආගතොති අත්තනා නීහරිත්වා දස්සිතෙන පයොගෙන. සොහි පයොගො කිරියා සමවායස්සෙව. නගුණසමවායස්සාති. එත්ථ ච ථෙරස්ස වන්දනාවචනෙ ථෙරො ඉමෙහි යෙවපදෙහි රතනත්තයංතීහිද්වාරෙ හිවන්දතීති ගහෙත්වා ‘‘අභිවාදියා’’ති එත්ථ අභිවාදියාධීති ච අත්ථං නීහරන්ති. අප්පධාන කිරියාපදෙ පන තදත්ථ නීහරණං අසම්භාවෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථජොතනෙ අයං නිපාතසමුදයො. ‘‘ගන්ථප්පටිඤ්ඤායා’’ති ගන්ථප්පටිඤ්ඤාවචනෙන. ‘‘සහඝටෙත්වා’’ති එකතො සම්බන්ධිත්වා.

වචනත්ථෙ ¶ . සධනො පුරිසො, ධනවාපුරිසො-ති ආදයො සමාසතද්ධිතසද්දා යෙභූය්යෙන අතිස්සයත්ථ දීපකා හොන්ති. නහි අප්පකෙන ධනෙන තථා වොහරන්ති. තස්මා ඉධාපි තථා රූපං අතිස්සයත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අත්තනානිම්මිතෙන…පෙ… සරණභූතෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අත්තනානිම්මිතෙනා’’ති අත්තනා උප්පාදිතෙන. ‘‘නහී’’තිආදිනා තදත්ථමෙව බ්යතිරෙකතො විවරති. තත්ථ, ‘‘පරනිම්මිතෙනා’’ති බුද්ධනිම්මිතෙනාති අධිප්පායො. ‘‘තථා ථොමන’’න්ති සසද්ධම්ම ගණුත්තමන්ති ථොමනං. ‘‘ඉදංපී’’ති දුතීයත්ථ සම්පිණ්ඩනෙ අයංපිකාරො. නකෙවලං පුරිමපදද්වයමෙව සත්ථු අසාධාරණගුණපදං හොති. අථ ඛො ඉදංපි පදං සත්ථු පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණ පදමෙවහොතීති යොජනා.

ධම්මවචනත්ථෙ. ‘‘ධාරෙතී’’ති වහති. ගාථායං ‘‘රක්ඛතී’’ති අපායාදිදුක්ඛතොරක්ඛති. ‘‘යෙස’’න්ති කිලෙසානං. ‘‘ඉමස්මිං අත්ථෙ’’ති කිලෙසසමුච්ඡින්දනසඞ්ඛාතෙ ධාරණත්ථෙ. ‘‘නිබ්බානඤ්චනිප්පරියායතො ධම්මො නාමා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු නිස්සරණප්පහානමෙව නිබ්බානස්ස කිච්චං, ඉදඤ්ච සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘අරියමග්ගාහී’’තිආදිමාහ. ‘‘නිබ්බානෙන සහෙව හුත්වා’’ති ආරම්මණාධිපතිභූතං ආරම්මණූ පනිස්සයභූතඤ්ච නිබ්බානං අත්තනො පතිට්ඨං කත්වාති අධිප්පායො. අපිච, සමුච්ඡෙදොති ච නිස්සරණන්ති ච අත්ථතො සමානගතිකං හොති. තස්මා නිස්සරණංපි මුඛ්යධාරණ මෙවාති දට්ඨබ්බං. නිස්සරණමෙවවා පධානධාරණන්ති පියුජ්ජතියෙව. ‘‘ධාරණූපායොයෙවහොති’’. නමුඛ්යධාරණං. කස්මා, සමුච්ඡෙද කිච්චාභාවතො. ‘‘එතෙපඤ්ච පරියායධම්මායෙව’’. කස්මා, නිබ්බානස්සවියමග්ගානං සමුච්ඡෙද කිච්චෙ අසහායත්තාති. එත්ථ ච ‘‘සාමඤ්ඤප්ඵලානී’’ති සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. සාමඤ්ඤස්සඵලං සාමඤ්ඤප්ඵලං. දුතීයවිකප්පෙ අකිච්ච පච්චයභූතාපි කෙචිකිතකපච්චයා කම්මත්ථෙගතා කිච්චපච්චයානංපි අත්ථං දීපෙති. යථා, දිට්ඨං, සුතං, මුතං, විඤ්ඤාතන්ති වුත්තං ‘‘ධාරණාරහො’’ති. ‘‘යථා වුත්ත ධම්මා යෙවා’’ති පඤ්චමුඛ්යධම්මා, පඤ්චපරියායධම්මායෙව. ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො මග්ගා. පුන ‘‘කෙචී’’ති නිබ්බානමෙව. බහුවචන සොතෙපතිතත්තා ¶ එත්ථ බහුවචනං රුළං. පුන ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො සාමඤ්ඤප්ඵල ධම්මා. ‘‘කෙචී’’ති පරියත්ති ධම්මො. එත්ථාපි බහුවචනං සොතපතිතමෙව. ‘‘ධාරෙන්ත’’න්ති ධාරෙන්තං පුග්ගලං. තතීය විකප්පෙ ‘‘අපතමානං වහන්තී’’ති අපතමානං කත්වා වහන්ති. චතුත්ථ විකප්පෙ ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං ධම්මෙ. ධම්මොවදීපං එතෙසන්ති ධම්මදීපා. ධම්මොව පටිසරණං එතෙසන්ති ධම්මප්පටිසරණා. ධම්මදීපා භික්ඛවෙ භවථ ධම්මප්පටිසරණා, අනඤ්ඤප්පටිසරණා තිහි වුත්තං. ලද්ධා පතිට්ඨා එතෙසන්ති ලද්ධප්පතිට්ඨා. යුජ්ජතියෙව. ධම්මදීපපාඨානුලොමත්තාති අධිප්පායො. ධම්මවිචාරණායං, චොදකොපටිපත්ති ධම්මං දසවිධ ධම්මතො අඤ්ඤංමඤ්ඤමානො ‘‘කස්මා’’තිආදිනා චොදෙති. සො පන පටිපත්ති ධම්මො තතො අඤ්ඤොන හොති, තත්ථෙව අන්තොගධොති දස්සෙන්තො ‘‘සොපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘මග්ගස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදා හොතී’’ති යථා අම්බරුක්ඛො අම්බපුප්ඵඅම්බප්ඵලස්ස පතිට්ඨා භාවෙන පුබ්බභාග නිස්සයො හොති. කස්මා, ඉතොයෙවතස්ස පුප්ඵප්ඵලස්ස ජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. තථා පටිපත්ති ධම්මොපි අරියමග්ගප්ඵලස්සපතිට්ඨාභාවෙන පුබ්බභාගූපනිස්සයප්පටිපදාහොති. කස්මා, ඉතොයෙව තස්සජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. වුත්තඤ්හෙතං මහාවග්ග සංයුත්තෙ. සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ යෙකෙචි මෙබීජගාමභූතගාමාවුඩ්ඪිං විරුළිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති. සබ්බෙතෙ පථවිං නිස්සාය පථවිං පතිට්ඨාය. එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛුසීලං නිස්සාය සීලෙපතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගීකං මග්ගං භාවෙන්තො වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසූති. ‘‘පුබ්බචෙතනාවියදානෙ’’ති යථා තිවිධං පුඤ්ඤං, දානමයං පුඤ්ඤං සීලමයං පුඤ්ඤං භාවනාමයං පුඤ්ඤන්ති වුත්තෙ දානවත්ථු පරියෙසනතො පට්ඨාය දානං ආරබ්භපවත්තා සබ්බා පුබ්බභාග චෙතනා දානවචනෙ සඞ්ගහිතා දානන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යංගතා. එවං සො පටිපත්ති ධම්මො අරිය මග්ගවචනෙ එවසඞ්ගහිතො, අරියමග්ගො ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතොති වුත්තං හොති.

ඉමස්මිං ධම්මසංසන්දනෙ අපරම්පි වත්තබ්බං වදන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යදග්ගෙනා’’ති යෙනකාරණකොට්ඨාසෙන ධාරණූපායොතිආදිනා කාරණභාගෙනාති අත්ථො. වන්දනං අරහ තීති ¶ වන්දනෙය්යො. තස්මිං වන්දනෙය්යෙ. ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකො’’ති එත්ථ තිවිධො කල්යාණකො විනයකල්යාණකො සුත්තන්තකල්යාණකො අභිධම්මකල්යාණකොති. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො භික්ඛු විනයකල්යාණකො නාම. සො ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛ සංවරසංවුතො විහරති ආචාර ගොචර සම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාකල්යාණප්පටිපත්තිදුවිධා, ආදි බ්රහ්මචරියකසීලං අභිසමචාරිකසීලන්ති. තත්ථ, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං සීලං ආදිබ්රහ්මචරියකං නාම. ඛන්ධකපරියාපන්නං සීලං අභිසමචාරිකං නාම.

සුත්තන්තෙසු වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත්තන්ත කල්යාණකො නාම. සො චතූහි භික්ඛවෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සබ්බං දුග්ගතිභයං සමතික්කන්තො හොති. කතමෙහි චතූහි. ඉධ භික්ඛවෙ අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ඉති පිසො භගවා…පෙ… සත්ථාදෙවමනුස්සානං, බුද්ධො, භගවාති. ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො…පෙ… පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ… අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති. අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදො නාම අරහං, සම්මාසම්බුද්ධො, තිආදිකානං ගුණපදානං අත්ථ ජානනඤ්ඤාණෙන යුත්තො පසාදො. අරියෙහිකාමීයන්ති ඉච්ඡීයන්තීති අරියකන්තානි. සුපරිසුද්ධස්ස ආජීවට්ඨමකසීලස්සෙතං නාමං. චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ සොතාපත්තියඞ්ගානි. කතමානි චත්තාරි. සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසො මනසිකාරො, ධම්මානු ධම්මප්පටිපත්තීතිආදීනි බහූනි සුත්තන්තානි ඉධ වත්තබ්බානි.

අභිධම්මෙ වා සුත්තන්තෙසු වා වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතොගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා අභිධම්මකල්යාණකො නාම. සො ඉධ සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරිය ධම්මස්සකොවිදො ¶ අරියධම්මෙසු විනීතො. සො රූපං අත්තතො න සමනුපස්සතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ, ‘‘සුතවා’’ති එත්ථ ඛන්ධා, යතන, ධාතු, පටිච්චසමුප්පාද, සතිපට්ඨානා, දීසු උග්ගහ පරිපුච්ඡා විනිච්ඡයඤ්ඤාණ සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත වා නාමාති අට්ඨකථාසු වුත්තො. සො එව පුථුජ්ජන කල්යාණකොති ච වුච්චති.

දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො. ති

ච වුත්තං. අඞ්ගුත්තරෙ පන චතුක්කනිපාතෙ කතමො පුග්ගලො අප්පස්සුතො සුතෙන උපපන්නො හොති. ඉධෙකච්චො ධම්මං සුණාති එකායපි චාතුප්පදිකාය ගාථාය අත්ථ මඤ්ඤාය ධම්ම මඤ්ඤාය ධම්මා නු ධම්මප්පටිපන්නො හොති. අයං අප්පස්සුතොසුතෙන උපපන්නොති වුත්තං. සුතවාති ච සුතෙන උපපන්නොති ච අත්ථතො එකන්ති. පුථුජ්ජන කල්යාණකො සඞ්ඝෙ සෙක්ඛෙසුසඞ්ගහිතො. වුත්තංහෙතං පරිවාරෙ කෙ සික්ඛන්තීති. පුථුජ්ජන කල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත අරියපුග්ගලා සික්ඛන්ති. අරහා ඛීණාසවො සික්ඛිතසික්ඛොති. දක්ඛිණ විභඞ්ගසුත්ත අට්ඨකථායං පන. ති සරණ සරණං ගතො උපාසකොපි සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ සඞ්ගහිතොති වුත්තං. තත්ථ, සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොනාම සොතාපත්ති මග්ගට්ඨො අරියපුග්ගලො. ‘‘සොහිසඞ්ගහිතො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තාවතා පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතො’’ති සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති ච, සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝොති ච, එවරූපෙසු ඨානෙසු ආගතෙ සඞ්ඝ වචනෙ අසඞ්ගහිතො. ‘‘න හිතං සරණං ගච්ඡන්තස්සසරණගමනං සම්පජ්ජතී’’ති ඉදං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති එත්ථ සඞ්ඝ වචනෙතස්සපුග්ගලස්ස අසඞ්ගහිත භාවසාධනත්ථං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තං පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති. සචෙ පන සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං අනුද්ධිස්සතමෙව පුග්ගලං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡෙය්ය ආයස්මන්තං සරණං ගච්ඡාමීති. සරණ ගමනං න සම්පජ්ජතියෙව. අථ සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං උද්දිස්ස තස්ස සන්තිකෙ සරණං ගච්ඡෙය්ය සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමීති. සම්පජ්ජතියෙව ¶ . ඉදඤ්ච දහරකාලෙ සබ්බප්පථමං සරණගමනං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්හි සරණ ගමනං නාම සකිං ගහෙත්වා රතනත්තයෙ සද්ධං අජහන්තස්ස යාවජීවංපි න භිජ්ජති. පුනප්පුනං ගහණ කිච්චං නත්ථි. පුනප්පුනං ගණ්හන්තෙපි දොසොනත්ථි. පුනප්පුනං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. සබ්බප්පථමං ගහණකාලෙ ච අඤ්ඤෙන දින්නත්තා ලද්ධං නහොති. අත්තනොවචී භෙදෙන ලද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ අග්ගහෙත්වා සයමෙව වචීභෙදං ගණ්හන්තස්ස ගහට්ඨස්ස සරණ ගමනං සම්පජ්ජතියෙව. තථා සබ්බානි ගහට්ඨසීලානීති. සාමණෙර සරණ ගමනම්පන භික්ඛුනාදින්නමෙව ලබ්භති. තඤ්ච ඛො උභින්නංපිඨානකරණ සම්පත්තියා සති එවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘වො’’ති තුම්හාකං. යොධම්මො ච දෙසිතො යොවිනයොචපඤ්ඤත්තො. ‘‘මමච්චයෙනා’’ති මමාතික්කමෙන. මයි පරිනිබ්බුතෙති වුත්තං හොති. සත්ථා භවිස්සතීති පාඨසෙසො. ‘‘සංවණ්ණිතො’’ති සුට්ඨුතරංවණ්ණිතො ථොමිතො. ‘‘කල්යාණප්පටිපත්තියං ඨිතොපී’’ති තීසුකල්යාණප්පටිපත්තීසු අඤ්ඤතරප්පටිපත්තියං ඨිතොපි. ‘‘අට්ඨිතොපී’’ති සබ්බප්පටිපත්තිබාහිරො දුස්සීලොපාපධම්මොති අධිප්පායො. විසෙසතො පන විනයප්පටිපත්ති එව ඉධ පරියත්තාති දට්ඨබ්බා. ‘‘සො’’ති සොදුස්සීලො පාපධම්මො. අත්තනොපි සරණං නහොති. අවස්සං අපායගාමීයෙව සො හොතීති අධිප්පායො. ‘‘කුතො සරණං භවිස්සතී’’ති යොජනා. ‘‘අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසූ’’ති විනයෙපි බහූනි ගරහසුත්තපදානි දිස්සන්ති සුත්තන්තෙසුපි. විසෙසතො පන අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදීසු.

සද්ධම්මවචනත්ථෙ. කිලෙසෙසමෙන්ති වූපසමෙන්තීති සන්තොති වචනත්ථං සන්ධාය ‘‘සමිතකිලෙසාන’’න්ති වුත්තං. සන්ත සද්දො පන පසත්ථෙච, පූජිතෙච, සප්පුරිසෙච, පණ්ඩිතෙච, දිස්සතීති ඉමං අභිධානත්ථං සන්ධාය ‘‘පසත්ථාන’’න්තිආදිවුත්තං. ‘‘සච්චොවා ධම්මො සද්ධම්මො’’ති යොජනා. එතෙන සභාවතො අත්ථිසංවිජ්ජතීති සන්තොති දස්සෙති. ‘‘සො’’ති අඤ්ඤතිත්ථිය ධම්මො. ‘‘ධාරෙන්තස්සා’’ති සවනුග්ගහධාරණප්පටිපජ්ජනාදිවසෙන ධාරෙන්තස්ස. අහිතොයෙව සම්පජ්ජති, යෙභුය්යෙන දුග්ගති විපාකත්තාති අධිප්පායො. ‘‘අයං පනා’’ති සත්ථු සද්ධම්මො පන. ‘‘තථා ධාරෙන්තස්සා’’ති ¶ අයං මෙ හිතොති ධාරෙන්තස්ස හිතොයෙවසම්පජ්ජති, සුගති නිබ්බාන සම්පාපකත්තාති අධිප්පායො.

‘‘සමානදිට්ඨිසීලාන’’න්ති සමානදිට්ඨිකානං සමානසීලානඤ්ච. එතෙන සමානදිට්ඨිසීලා ජනා ගණීයන්ති එත්ථාති ගණො. සංහනීයන්ති එකතොකරීයන්ති එත්ථාති සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං දීපෙති. සහ එකතො ධම්මං චරන්තීති සහධම්මිකා. එකස්ස සත්ථුනො ධම්ම විනයෙ පබ්බජිතා. තෙසං සහධම්මිකානං. භගවතො සාවකසඞ්ඝො උත්තමගණො නාම. යෙ කෙචි ලොකෙ සඞ්ඝාවා ගණාවා. තථාගතස්ස සාවකසඞ්ඝො තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති හි වුත්තං. සොයෙව ඉධ ගණුත්තමොති වුච්චති විසෙසන පර නිපාත වසෙනාති අධිප්පායො. උත්තමසද්දස්ස ගුණනාමත්තා ‘‘ගුණම්හියෙව පවත්තතී’’ති වුත්තං. ‘‘තෙනා’’ති උත්තම සද්දෙන. ‘‘ගණොති සඞ්ඝොයෙව වුච්චති’’ සඞ්ඝසද්දස්සපි සමූහට්ඨෙ නිරුළ්හත්තා, ‘‘සො විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති පඤ්චසඞ්ඝා චතුවග්ගසඞ්ඝො, පඤ්චවග්ගසඞ්ඝො, දසවග්ගසඞ්ඝො, වීසතිවග්ගසඞ්ඝො, අතිරෙකවීසතිවග්ගසඞ්ඝො, චතුවග්ගකරණීයං කම්මං, පඤ්චවග්ගකරණීයං කම්මන්තිආදිනා පසිද්ධො පාකටො. දක්ඛිණා වුච්චති කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහිත්වා ආයතිං විපාකප්ඵලප්පටි ලාභත්ථාය දින්නං දානකම්මං දක්ඛන්ති වඩ්ඪන්ති සත්තා එතායාති කත්වා. තංදක්ඛිණං පටිග්ගණ්හිතුං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො. ‘‘අරහතී’’ති ච අනුත්තර පුඤ්ඤක්ඛෙත්ත විසෙසත්තාදායකෙන ඉච්ඡිත පත්ථිතස්ස ආයතිං ඵලස්ස සුට්ඨුසම්පාදනවසෙන දායකස්ස ච අවිරාධනතො අසඞ්ඛ්යෙය්යාප්පමෙය්යවඩ්ඪි ආවහනතො ච පටිග්ගණ්හිතුං අරහති. එවරූපංහිදානං නාම උළාරදානං හොති. තං යෙසුදුස්සීලෙසුදිය්යති. තෙසං ඛෙත්ත දුට්ඨත්තා දායකෙන ඉච්ඡිතපත්ථිතං ඵලං න සම්පාදෙති. නිප්ඵලං වා හොති. අප්පප්ඵලං වා. එවංසති, තෙ දායකඤ්ච විරාධෙන්ති නාම. පුඤ්ඤප්ඵලානි ච විනාසෙන්ති නාම. සයඤ්ච තංදානං පටිග්ගහණතො වා පරිභොගතො වා සද්ධාදෙය්යං විනිපාතනතො වා දුග්ගති භාගිනො හොන්ති. තස්මාතෙ එවරූපං දානං පටිග්ගණ්හිතුං නාරහන්තීති. ‘‘උපසම්පදාකම්මං සම්මුති නාමා’’ති එකෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මං නාම. තඤ්හි කාමංතෙර සසුසම්මුති කම්මෙසුනාගතං. ඤත්ති චතුත්ථ කම්මවාචා සඞ්ඛාතාය ¶ පන සඞ්ඝසම්මුතියා සිද්ධත්තා තෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මන්ති වුච්චතීති. ‘‘උපසම්පන්නභූමිං පත්වා’’ති උපසම්පන්නභූමි සඞ්ඛාතං උපරිඨානන්තරං පත්වා. තථා හි වුත්තං විනයෙ භික්ඛු විභඞ්ගෙ. ඤත්ති චතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙනාති. තත්ථ, ‘‘ඨානාරහෙනා’’ති උපසම්පන්න භූමිසඞ්ඛාතං ඨානන්තරං පාපෙතුං අරහෙනාති අත්ථො. ‘‘උපසම්පන්නභූමී’’ති ච උපසම්පන්න සීලං වුච්චති. ‘‘විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති. සුණාතුමෙභන්තෙ සඞ්ඝො තිආදීසු පාකටො. අපිච ‘‘සම්මුති සඞ්ඝො’’ති, දෙවසඞ්ඝාසමාගතාතිආදීසු විය බහූනං සමූහනට්ඨෙන ලොකසම්මුතියා සිද්ධොසඞ්ඝො සම්මුති සඞ්ඝොතිපි යුජ්ජති. ‘‘අරියපුග්ගලසමූහො’’ති පුථුජ්ජනකල්යාණකො භික්ඛු පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සොතාපත්ති මග්ගට්ඨෙ සඞ්ගහිතොති, තෙන සහ අට්ඨවිධො අරිය පුග්ගලසමූහො. ‘‘සම්මුති සඞ්ඝෙ අන්තොගධොයෙවා’’ති එතෙන දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො නාම විසුං නවත්තබ්බො. තස්මිඤ්ච නවත්තබ්බෙ සති, සම්මුති සඞ්ඝොතිපි වත්තබ්බ කිච්චං නත්ථි. භගවතො සාවකසඞ්ඝො ත්වෙව වත්තබ්බං හොතීති දස්සෙති. සච්චමෙතං. ඉධ පන සඞ්ඝවචනෙන ආගතට්ඨානස්ස දුවිධත්තා සඞ්ඝස්ස දුවිධතා වුත්තා. තත්ථ සම්මුති සඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං විනයකම්මෙසූති වුත්තමෙව. ඉදානි අරියසඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘තථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සරණ ගමන…පෙ… අනුස්සතිට්ඨානෙසු උපසම්පන්නභූතො භික්ඛුසඞ්ඝොව ගහෙතබ්බො. දක්ඛිණාවිසුද්ධිට්ඨානෙ පන පුග්ගලිකදානෙසු චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො උපාසකොපි සාමණෙරොපි යුජ්ජති. සඞ්ඝික දානෙසු පන භික්ඛුසඞ්ඝොව. ‘‘තථා තථා සංවණ්ණෙත්වා’’ති ආහුනෙය්යො, පාහුනෙය්යො, දක්ඛිණෙය්යො, අඤ්ජලීකරණීය්යො, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා, තිආදිනාසුට්ඨු ථොමෙත්වා. සො දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝො. ‘‘පුථුජ්ජන සඞ්ඝො’’ති ඉදං අරිය සඞ්ඝෙන විනාකෙවලං පුථුජ්ජනසඞ්ඝං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච සඞ්ඝ වචනෙන සඞ්ඝ පරියාපන්නො එකොපි භික්ඛු ගහෙතබ්බො. සො සචෙ පුථුජ්ජනො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නහොති. යදි අරිය පුග්ගලො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං හොති.

දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තෙ ¶ සඞ්ඝිකදානෙ භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා. තෙසංපි සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති. තදාපානන්ද සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යන්ති වදාමීති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකට්ඨානං පත්වා කොචි භික්ඛු දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතොති නත්ථීති දට්ඨබ්බො.

ඛෙත්තං දූසෙන්තීති ඛෙත්තදුට්ඨානි. තිණානි. ඛෙත්තදුට්ඨා කිලෙසා. වුත්තඤ්හිධම්මපදෙ.

තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයංපජා;

තස්මාහි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.

තිණදොසානි ඛෙත්තානි, දොසදොසා අයංපජා;

තස්මාහි වීතදොසෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.

තිණදොසානි ඛෙත්තානි, මොහදොසා අයංපජා;

තස්මාහි වීතමොහෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලන්ති.

ඉධ පන සාතිස්සයතො ඛෙත්තදුට්ඨෙ කිලෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සබ්භාවා’’ති සන්තස්ස විජ්ජමානස්සභාවො සබ්භාවොතිවිග්ගහො. ‘‘අස්සා’’ති පුථුජ්ජන සඞ්ඝස්ස. ‘‘සද්ධම්මපදෙ වුත්තනයෙනා’’ති අපිචයදග්ගෙනාති වුත්තනයෙන.

සසද්ධම්මගණුත්තමපදත්ථානුදීපනී නිට්ඨිතා.

8. ‘‘අභිවාදියා’’ති සුඛීහොහිසප්පුරිසාති එවං අභිවදාපෙත්වා. අභිවාදනඤ්ච නාම වන්දනාමෙවාති වුත්තං ‘‘වන්දිත්වා’’ති. වන්දන්තොහි වන්දනෙය්යෙ වුද්ධෙ තථා වදාපෙති නාම. තථා වදනඤ්ච වන්දනෙය්යානංවුද්ධානං වත්තං. ‘‘පච්චුපට්ඨාපෙත්වා’’ති පටිමුඛං උපට්ඨාපෙත්වා. ‘‘තිවිධා’’ති ද්වාර භෙදෙන තිවිධා. ‘‘වන්දනෙය්යාන’’න්ති බුද්ධාදීනං. ‘‘නිපජ්ජන්තො’’ති නිපතන්තො. ‘‘අවන්දියෙසූ’’ති භික්ඛූහි අවන්දිතබ්බෙ සුනවකතරාදීසු. ‘‘ගුණපදානී’’ති ගුණදීපකානි අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදිපදානි. එත්ථචකායෙනවන්දතීතිආදි උපචාර වචනං හොති. යථා චක්ඛුනා රූපං පස්සතීති. තථාහි වුත්තං අට්ඨකථාසු ¶ චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සන සමත්ථෙන චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු චක්ඛු රූපං න පස්සති, අචිත්තත්තා. චිත්තං න පස්සති, අචක්ඛුත්තා. ද්වාරාරම්මණ සඞ්ඝට්ටනෙ පන සති චක්ඛු පසාදවත්ථු කෙනචිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා කථා ධනුනා විජ්ඣතීතිආදීසු විය සසම්භාර කථානාම හොති. තස්මා චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථොති. එත්ථහි ‘‘කායෙනා’’ති කාය විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං ද්වාර රූපං කරණං හොති. තස්මා චක්ඛුනාති වචනෙ උපචාර වචනෙ සති කායෙනාති වචනංපි උපචාර වචනන්ති විඤ්ඤායති. තථා චක්ඛුනාති පදෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙනාති අත්ථෙ සති කායෙනාති පදෙපි කායකම්මෙනාති අත්ථො විඤ්ඤායති. වාචාය වන්දති, මනසාවන්දතී,ති පදෙසුපි එසනයො. එවඤ්ච සති, කාය කම්මෙනවන්දාමි, වචීකම්මෙන වන්දාමි, මනොකම්මෙන වන්දාමි, තීහි කම්මෙහි වන්දාමීති ඉදමෙව මුඛ්යවචනන්ති සිද්ධං හොති. සබ්බමිදං ඉන්ද්රිය සංවරසීලට්ඨානෙ අට්ඨකථාසු ආගතත්තා වුත්තං. චක්ඛුනාති ඉදං පන මුඛ්ය කරණ වචනමෙව සම්භවති. කස්මා, චක්ඛුස්ස දස්සනසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු පුරෙජාතින්ද්රියපච්චයවිසෙසත්තා. සොතෙන සද්දංසුත්වාතිආදීසුපි එසනයො.

කායෙනවන්දති, වාචායවන්දතී,ති එත්ථ තංකායවචීවිඤ්ඤත්ති රූප ද්වයං කිඤ්චාපි සහජාත චෙතනා කම්මෙන ජාතං හොති. න තං චෙතනාකම්මං විඤ්ඤත්ති ද්වයෙනජාතං. එවං සන්තෙපි තං රූප ද්වයං තස්සාචෙතනාය කායවන්දනාකම්ම, වචීවන්දනාකම්ම සිද්ධියා උපනිස්සය පච්චයවිසෙසො හොති. යථාතං මාතිතො ජාතො පුත්තො වුද්ධි පත්තො තං තං කම්මෙසු මාතුයා බල වූපනිස්සයො හොති. එවඤ්ච කත්වා තං රූපද්වයං අභිධම්මෙ ද්වාරරූපන්ති වුත්තං. තස්මා ‘කායෙන, වාචායා,ති ඉදංපි මුඛ්ය කරණ වචනමෙවාති දට්ඨබ්බං. කායෙනාති පන කායකම්මෙනාති අත්ථෙ සති, තස්සකම්මස්ස වන්දනාකිරියාය සහ අභෙදො ආපජ්ජතීති චෙ. නාපජ්ජති. කස්මා චෙතනාහං භික්ඛවෙ කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොති ‘කායෙන, වාචාය, මනසාති ඉමස්මිං සුත්තෙ යථාහි ‘‘චෙතයිත්වා’’ති පුරිමචෙතනාහි චෙත යිත්වා ¶ . ‘‘කම්මං කරොතී’’ති පච්ඡිමං සන්නිට්ඨාපන චෙතනා කම්මං කරොතීති අත්ථො. තථා ඉධපි පුරිමපච්ඡිමචෙතනා සම්භවතොති. එත්ථ හි ‘‘කායකම්මෙනා’’ති පුරිමචෙතනා කම්මං ගය්හති. ‘‘වන්දතී’’ති පච්ඡිම සන්නිට්ඨාපනචෙතනාකම්මන්ති.

9. ‘‘රචයන්තො’’ති විදහන්තො. ‘‘රචයිස්සතී’’ති අපච්චක්ඛෙ අතීතෙ අනාගතවචනං. ‘‘පොත්ථකාරුළ්හ’’න්ති පොත්ථක පත්තෙසුලිඛනවසෙන ආරුළ්හං.

10. අභිධම්මත්ථපදෙ. ‘‘අභිධම්මෙ’’ති අභිධම්මප්පකරණෙ. ‘‘එත්ථ, එතෙනා’’ති වචනෙහි සඞ්ගහසද්දස්ස එකසෙසවිධානංපි විඤ්ඤායති. ‘‘අඤ්ඤංපාළිද්වයං වුච්චති’’. කස්මාතං පාළිද්වයං අභිධම්මො නාමාති වුත්තං ‘‘තඤ්චා’’තිආදි. ‘‘යථාපවත්තෙ’’ති අත්තනො පච්චයානුරූපං පවත්තෙ. ‘‘පරමත්ථධම්මෙ එවා’’ති ද්වෙ මෙ භික්ඛවෙ පුග්ගලා, තයොමෙභික්ඛවෙ පුග්ගලාතිආදිනා පඤ්ඤත්තිවොහාරෙන පවත්තාපි දෙසනා පරමත්ථ ධම්මෙහි විනා නපවත්තති. පරමත්ථ ධම්මානං නානත්තවසෙනෙව පුග්ගලානං නානත්තසම්භවතො. තස්මා පරමත්ථධම්මෙ එව දීපෙති. න ආණාවිධානං දීපෙති. ‘‘ද්වීසුධම්මෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. ‘‘යොඉතරතො’’ති නිද්ධාරණීයං. ‘‘යො’’ති යො ධම්මො. ‘‘ඉතරතො’’ති ඉතර ධම්මතො සුත්තන්ත ධම්මතො. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’ති ඉමිනාකාරණෙනාති අත්ථො. අට්ඨකථාසු වුත්තන්ති සම්බන්ධො. දෙසෙතබ්බප්පකාරානං අනවසෙසවිභත්තිවසෙන අතිරෙකතා, සුද්ධ ධම්මාධිට්ඨාන දෙසනා පවත්තිවසෙන විසෙසතා යොජෙතබ්බා. ‘‘යතො’’ති යස්මා අනවසෙසවිභත්තිතො, අතිවිත්ථාරදෙසනාභාවතොති වුත්තං හොති. කස්මා දෙවෙසු එව දෙසෙන්තීති ආහ ‘‘න හි මනුස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘න හි මනුස්සා පටිග්ගහෙතුං සක්කොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘පවත්තනයොග්ය’’න්ති පවත්තනත්ථාය පහොන්තං. ‘‘කථාමග්ග’’න්ති දෙසනාකථාපබන්ධං. ‘‘එකමාතිකානු බන්ධා’’ති කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මාතිආදිකං එකං අභිධම්ම මාතිකං අනුගතා. ‘‘තස්සා’’ති අභිධම්මස්ස. අතිරෙක විසෙසතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තත්ථා’’ති තිස්සං අට්ඨසාලිනියං. ආදිම්හියෙවතත්ථ කෙනට්ඨෙන අභිධම්මො, ධම්මාතිරෙක ධම්මවිසෙසට්ඨෙ නා-ති ¶ වත්වා තදත්ථං විත්ථාරෙන්තො සුත්තඤ්හි පත්වා පඤ්චක්ඛන්ධා එකදෙසෙනෙව විභත්තා, නනිප්පදෙසෙන. අභිධම්මං පත්වා පන නිප්පදෙසතොව විභත්තා-ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ධම්මනාමිකාන’’න්තිආදිං. ‘‘ධම්මො පනා’’ති පාළිද්වයමාහ.‘‘එවං සන්තෙපී’’ති අට්ඨසාලිනියං එවං විචාරිතෙපිසති. ‘‘සබ්බජෙට්ඨකො’’ති තිණ්ණං පිටකානං මජ්ඣෙසබ්බජෙට්ඨකො. කස්මා සබ්බජෙට්ඨකො සියාති ආහ ‘‘විනයං විවණ්ණෙන්තස්සහී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘විවණ්ණෙන්තස්සා’’ති ගරහන්තස්ස. චරති පවත්තතීති චක්කං. ලොකස්මිං කෙනචි සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා පටිනිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යං ආණාවිධානං ආණාචක්කං නාම. තථා අසක්කුණෙය්යං දෙසනා විධානං ධම්මචක්කං නාම. තත්ථ, යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති, පාරාජිකො හොති අසංවාසො-තිආදිනා නයෙන පවත්තං ආණාවිධානං ආණාචක්කං නාම. චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ අරියසච්චානී-තිආදිකං දෙසනාවිධානං ධම්මචක්කං නාම. තදුභයංපි කොචි භින්දිතුං පාරාජිකං වා භික්ඛුං අපාරාජිකං කාතුං චතුස්සච්චං වා ධම්මං අසච්චං කාතුං නසක්කොති. අථ ඛො කරොන්තොයෙව දෙවදත්තොවිය ආපායිකො හොති. පාරාජිකොච භික්ඛු අත්තානං සුද්ධං අකරොන්තො අපායගාමීයෙව හොති. එවං සබ්බෙසු විනය සික්ඛාපදෙසු. එවං කෙනචි පටිනිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තදුභයංපි අප්පටිවත්තියං චක්කං නාම හොති. ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස මූල’’න්ති විනයෙ ඨිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝො පඤ්ඤායති. භික්ඛු සඞ්ඝෙ පඤ්ඤායන්තෙ තිවිධොපිසද්ධම්මොපඤ්ඤායති, තිවිධංපි සත්ථුසාසනං තිට්ඨති. එවං විනයො තිවිධස්සසාසනස්ස මූලං හොතීති. කථඤ්චපරියත්තිසද්ධම්මෙ පඤ්ඤායන්තෙ තිවිධංපි සාසනං තිට්ඨතීති. වුච්චතෙ. තත්ථ සාසනං තිට්ඨතීති කිත්තකංකාලං තිට්ඨතීති. පඤ්චවස්සසහස්සානි තිට්ඨතීති පොරාණට්ඨකථාසුකථයිංසු. මිච්ඡාවාදිනොපනවදන්ති විනයෙ චූළවග්ගෙභික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ සචෙ ආනන්ද මමසාසනෙමාතුගාමො පබ්බජ්ජං නලභෙය්ය. වස්සසහස්සං සද්ධම්මො තිට්ඨෙය්ය. ඉදානි මාතුගාමස්ස පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා ගොතමියා පුනප්පුනං ආයාචනං උපාදාය. පඤ්චෙවදානි ආනන්ද වස්සසතානි සද්ධම්මොඨස්සතීති වුත්තං. තස්මා බුද්ධසාසනං ¶ පඤ්චවස්සසතානි එව තිට්ඨති. තතොපරං එකදිවසංපි න තිට්ඨති. ඉදානි සාසනප්පටි රූපකමත්තං හොතීති. තං තෙසං මිච්ඡා වචනමත්තං. ‘‘පඤ්චෙවවස්සසතානී’’ති ඉදං පන සන්නිට්ඨාන වචනං නහොති. මාතුගාමානං ආදීනව දීපනමත්තවචනං. සො ච ආදීනවො අට්ඨගරුධම්මෙ සණ්ඨපෙත්වා සත්ථාරා එව පටිබාහිතො. පුන ‘‘වස්සසහස්ස’’න්ති ඉදමෙවසන්නිට්ඨාන වචනං ජාතන්ති. එත්ථපිකෙචිවදන්ති වස්සසහස්සමෙව සාසනං තිට්ඨති, තතොපරං එකදිවස මත්තංපි න තිට්ඨති, අන්තරධායති. තදා සීමායොපි අසීමා හොන්ති. පච්ඡාතාසු උපසම්පාදිතාපි අනුපසම්පන්නා හොන්ති. ඉදානි සාසනප්පටි රූපකමත්තං හොතීති. ඉදංපි තෙසං අත්ථඤ්චකාරණඤ්ච අදිස්වා අජානිත්වා වුත්තත්තා මිච්ඡා වචනමත්තං හොති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො. ‘‘වස්සසහස්සං සද්ධම්මො තිට්ඨෙය්යා’’ති වස්සසහස්සමෙව සද්ධම්මො අපරිහායමානො තිට්ඨෙය්ය. තතොපරං පන න තිට්ඨෙය්ය, අනුක්කමෙන පරිහායමානො ගච්ඡෙය්යාති. කථං පන අපරිහායමානො තිට්ඨති, කථඤ්ච පරිහායමානො ගච්ඡතීති. වුච්චතෙ. පඤ්චසඞ්ඝා වෙදිතබ්බා. යෙසු සඞ්ඝෙ සුසද්ධම්මො තිට්ඨති. කතමෙ පඤ්ච. ඛීණාසවසඞ්ඝො, අනාගාමිසඞ්ඝො, සකදාගාමිසඞ්ඝො, සොතාපන්නසඞ්ඝො, පුථුජ්ජනකල්යාණකසඞ්ඝො,ති. තත්ථ, වස්සසහස්සබ්භන්තරෙ සබ්බෙපඤ්චසඞ්ඝා පඤ්ඤායන්ති. එවං වස්සසහස්සං සද්ධම්මො අපරිහායමානො තිට්ඨති. තතොපරං ඛීණාසවසඞ්ඝො න පඤ්ඤායති. සෙසානි චත්තාරිවස්සසහස්සානි අනුක්කමෙන සෙසානං චතුන්නං සඞ්ඝානං ඛෙත්තානි ජාතානි. එවං තතොපරං පරිහායමානො ගච්ඡතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. කාරණං වුච්චතෙ. ‘‘සද්ධම්මො තිට්ඨෙය්යා’’ති එත්ථ තිවිධො සද්ධම්මො ‘පරියත්තිසද්ධම්මො, පටිපත්තිසද්ධම්මො, පටිවෙධසද්ධම්මො,ති. සො එව තිවිධං සාසනන්ති ච වුච්චති. තත්ථ, පරියත්ති සද්ධම්මො නාම සාට්ඨකථානිතීණිපිටකානි. සොච එතරහි පරිපුණ්ණො තිට්ඨති. කථං පරියත්ති සාසනං පටිරූපකමත්තං භවෙය්ය. භික්ඛූ ච පරියත්තිකම්මිකා අනෙක සතසහස්සමත්තා පඤ්ඤායන්ති. කථඤ්චිදං සාසනං තතොපරං එකදිවසංපි න තිට්ඨෙය්ය. තෙ ච භික්ඛූ සීලප්පටිපත්තියං ඨිතා අනෙක සතසහස්සමත්තා එතරහි සන්ධිස්සන්ති. කථඤ්ච පටිපත්ති සාසනං තතොපරං ¶ න තිට්ඨෙය්ය. පරියත්තියාච පටිපත්තියාච තිට්ඨමානායපටිවෙධසද්ධම්මොපි න තිට්ඨතීති න වත්තබ්බො. යථාහි-එකො ධනසෙට්ඨි නාම අත්ථි. සො පුත්තධීතු පරම්පරානං අත්ථාය මහන්තාරතනනිධයො භූමියං බහූසුට්ඨානෙසු නිදහිත්වා ඨපිතා හොන්ති. පොත්ථකෙසු ච තෙසං පවත්තිං පරිපුණ්ණං ලිඛිත්වා ඨපෙති. තත්ථ නිමීසු ච පොත්ථකෙසු ච අක්ඛරෙසු ච ධරන්තෙසු තෙනිධයො නස්සන්ති අන්තරධායන්තීති න වත්තබ්බායෙව. එවමිදං සාසනං දට්ඨබ්බං. තත්ථහි නිධීනංනිධානභූමිසදිසං තෙපිටකං බුද්ධවචනං, ධනරතනසදිසානි ධම්මරතනානි. යථා ච සෙට්ඨිවංසෙජාතො බලසම්පන්නො පුරිසො පොත්ථකං පස්සිත්වා සුට්ඨු ඛණන්තො තානිරතනානි ලභිස්සතියෙව. එවමිධපි බලසම්පන්නො භික්ඛු දෙසනාධම්මං සුත්වා සුට්ඨු පටිපජ්ජන්තො තානිධම්මරතනානි ලභිස්සතියෙව. ලභමානෙ ච සති, කථං තානිධම්මරතනානි අන්තරහිතානි. සීමානඤ්ච පවත්තිවානිවත්ති වා ආණාචක්කස්සෙව විසයො හොති. න ධම්මචක්කස්ස. යඤ්ච වුත්තං-පඤ්චෙවවස්සසතානිසද්ධම්මො ඨස්සතීති ච, - වස්සසහස්සං සද්ධම්මො තිට්ඨෙය්යාති ච. ඉදඤ්ච වචනං ධම්මචක්කමෙව හොති, න ආණාචක්කං. බද්ධසීමායො ච නිවත්තමානා ද්වීහි කාරණෙහි නිවත්තන්ති අන්තරධායන්ති. ආණාචක්කභූතාය කම්මවාචාය සමූහනනෙන වා, සාසනස්ස වා අන්තරධානෙන. තත්ථ වස්සසහස්සපරියන්තෙ කම්මවාචාය සමූහනනඤ්ච නත්ථි. සාසනන්තරධානඤ්ච නාම අනාගතෙ ධාතුපරිනිබ්බානෙන පරිච්ඡින්නං හොති. ධාතුපරිනිබ්බානෙහි ජාතෙ සබ්බං ආණාචක්කං විගතං හොති, අන්තරධායති. ධම්මචක්කං පන දෙවලොකෙසු යාවානාගතබුද්ධකාලාපි පවත්තිස්සතියෙව ආළවකපුච්ඡාගාථායො විය. අපිචයො වො ආනන්ද මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො. සො වො මමච්චයෙන සත්ථා-ති වුත්තං. සොචති පිටකභූතො ධම්මවිනයො සත්ථා එතරහි තිවිධංපි සාසනං ලොකස්ස දීපෙන්තො පකාසෙන්තො තිට්ඨති. යතොබුද්ධභාසිකානං දෙවමනුස්සානං නානා බාහිරකෙහි ජනෙහි අසාධාරණො මහන්තො ඤාණාලොකො එතරහි විජ්ජොතමානො පවත්තති. තෙහි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන දෙසිතානි එතරහිධරමානානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධ සහස්සානි සුත්වා අනමතග්ගෙසංසාරෙ ¶ අනන්තාසු ලොකධාතූසු සබ්බංලොකත්තයප්පවත්තිඤ්ච, සබ්බංධම්මප්පවත්තිඤ්ච, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුගතිකෙන සුතමයඤ්ඤාණෙන ජානන්ති. ආයතිඤ්ච සග්ගත්ථාය ච මග්ගඵලනිබ්බානත්ථාය ච නානාපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි ආරභන්ති, පබ්බජන්ති. පරියත්තිං පරියාපුණන්ති. පටිපත්තිං පූරෙන්ති. භාවනංභාවෙන්ති. ඉදං සබ්බං සාසනප්පටිරූපකමත්තංන හොති. එකන්ත සාසනං හොති. කස්මා, යථා ධම්මං යථා විනයං පටිපජ්ජනතො. ඉමාය ච පටිපත්තියා ආයතිං සග්ගමග්ගඵල නිබ්බානප්පටිලාභාය සංවත්තනිකත්තාති. එත්තාවතා සබ්බං මිච්ඡාවාදීනං මිච්ඡාවචනං විධමිතංවිද්ධංසිතං හොතීති.

පණාමගාථාවණ්ණනා.

11. දුතීයගාථාවණ්ණනායං. ‘‘ආදිගාථායා’’ති පථමගාථාවාක්යෙන. ‘‘තං තං පයොජනසහිතෙ’’ති තෙනතෙනපයොජනෙන සහිතෙ. ‘‘පඤ්ච අත්ථෙ’’ති පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙ. ‘‘තෙඅභිධම්මත්ථෙ’’ති අභිධම්මත්ථපදෙ දීපිතෙ තෙඅභිධම්මත්ථෙ. ‘‘තත්ථා’’ති තිස්සං දුතීයගාථායං. ‘‘නතු වුත්ත’’න්ති නපනපකරණංපි පුබ්බෙවුත්තං හොති. අභිධම්මත්ථා කුතොපුබ්බෙවුත්තා හොන්තීති යොජනා. එවංතීසු අත්ථවිකප්පෙසු පථමස්ස කාලවිරොධං දස්සෙත්වා ඉදානි දුතීය තතීයානං සද්දතොවිරොධං වත්තුං ‘‘නචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ආදිම්හි යෙවා’’ති එතෙන යදාකදාචි පච්චාමසනං අප්පධානන්ති දස්සෙති. ‘‘අප්පධානපදානී’’ති අභිධම්මත්ථසඞ්ගහන්ති ඉමස්මිං එකස්මිං සමාසපදෙ පුරිමානි විසෙසන පදානි. තත්ථ සබ්බථාපි වුත්තාති යොජිතෙ සති, තස්මිං අභිධම්මත්ථසඞ්ගහප්පකරණෙ තස්මිං අභිධම්මත්ථ පදෙවා සබ්බථා මයා වුත්තාති අත්ථො හොති. සො න යුජ්ජති. තස්මිං අභිධම්මෙ බුද්ධෙන භගවතා සබ්බථා වුත්තාති අත්ථො යුජ්ජති. අප්පධානපදං පච්චාමසතීති දොසොපන ආපජ්ජතෙව. තෙනාහ ‘‘එවඤ්හිසතී’’තිආදිං. තත්ථ, ‘‘එවඤ්හිසතී’’ති අට්ඨසාලිනියං විය ඉධ අභිධම්මත්ථසඞ්ගහපදං පච්චාමසන්තෙ සති. හිසද්දො ඵල වාක්යජොතකො. ලද්ධගුණජොතකොතිපි යුජ්ජති. ‘‘පටික්ඛිත්තා හොති’’ ¶ තස්මිං අභිධම්මත්ථසඞ්ගහපදෙ මයා සබ්බථා වුත්තාති අත්ථස්ස සම්භවතො. න කෙවලං සො එව දොසො ආපජ්ජති. අපරොපිදොසො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘සාහී’’තිආදිමාහ. ධාතුකථායං වුත්තෙනසඞ්ගහාසඞ්ගහාදිප්පකාරෙනාතියොජනා.

12. පරමත්ථපදවණ්ණනායං. විසෙසනපදං නාම කත්ථචි භූතකථනත්ථායවා පයුජ්ජති කණ්හොකාකො, සෙතොබකො,ති. කත්ථචි අඤ්ඤනිවත්තනත්ථාය වා පයුජ්ජති නීලොපටො, නීලංපුප්ඵ, න්ති. ඉධ පන අඤ්ඤ නිවත්තනත්ථායාති දස්සෙතුං ‘‘දුවිධානිහිසච්චානී’’තිආදිමාහ. පඤ්ඤාපීයතීතිපඤ්ඤත්ති. පඤ්ඤාපනඤ්ච නාම සමග්ගානං ජනානං වොහාරෙන ච සම්පටිච්ඡනෙන චාති ද්වීහි අඞ්ගෙහි සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘තෙචමහාජනා’’තිආදිං. ‘‘තස්මාතෙ සම්මුති සච්චන්ති වුච්චන්තී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සම්මතත්තා’’ති වොහරිතත්තාචෙව සම්පටිච්ඡිතත්තා ච. ‘‘වචීසච්චවිරතිසච්චාන’’න්ති එත්ථ වචීසච්චං නාම මුසාවාදරහිතං සච්චවචනං. විරතිසච්චං නාම සම්මාවාචාවිරති. සාහි මුසාවාදාදීහි වචීදුච්චරිතෙහි විරමණමත්තෙන වචීසච්චන්ති වුච්චති. ‘‘වත්ථුභූතත්තා’’ති අධිට්ඨානභූතත්තා. සම්මුතිසච්චන්ති වුච්චන්ති, සම්මතත්තා සම්මුති ච, සා සච්චානං වත්ථුභූතත්තා සච්චඤ්චාති කත්වා. සම්මුතියා සිද්ධං සච්චං සම්මුතිසච්චන්තිපි යුජ්ජති. ‘‘සම්මාපටිපජ්ජන්තා’’ති පාණො නහන්තබ්බො, සබ්බෙසත්තා අවෙරා හොන්තූතිආදිනා සම්මාපටිපජ්ජන්තා. ‘‘සබ්බලොකියසම්පත්තියො’’ති දානසීලාදීනං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං ඵලවිපාකභූතා සබ්බලොකියසම්පත්තියො. සබ්බෙ ‘‘බොධිසම්භාරධම්මෙ’’ති දානපාරමිසීලපාරමිආදිකෙපාරමිධම්මෙ. ‘‘ආරාධෙන්තී’’ති සම්පාදෙන්ති. ‘‘මිච්ඡාපටිපජ්ජන්තා’’ති දුච්චරිත දුරාජීවමිච්ඡාජීවාදීනං වසෙන මිච්ඡාපටිපජ්ජන්තා. ‘‘එවං මහන්තං සම්මුති සච්ච’’න්ති එතෙන අහං පරමත්ථ සච්චමෙවගණ්හාමීති සම්මුති සච්චං නභින්දිතබ්බං. භින්දන්තොහි සබ්බසම්පත්තීහි පරිබාහිරො අස්සාති දස්සෙති. කථඤ්ච තං භින්දතීති. සත්තො නාම නත්ථි. සත්තස්ස භවතොසඞ්කන්ති නාම නත්ථි. භවනිබ්බත්තකං කුසලාකුසලකම්මං නාම නත්ථීති ගණ්හන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨියං තිට්ඨති. සබ්බසම්පත්තීහි පරිබාහිරො හොති. අපාය පූරකො භවතීති. ‘‘විජ්ජමානන්ත්වෙව ගණ්හාපෙතී’’ති සඤ්ඤා චිත්තදිට්ඨි ¶ විපල්ලාසානං වත්ථුභාවෙන ගණ්හාපෙති. තෙනාහ ‘‘සක්කායදිට්ඨී’’තිආදිං. ‘‘එවං විපරීතඤ්හි සම්මුතිසච්ච’’න්ති එතෙනසම්මුති සච්චමෙවදළ්හං ගහෙත්වා පරමත්ථ සච්චං නභින්දිතබ්බං. භින්දන්තොහි තාහි දිට්ඨීහි නමුච්චති. කථඤ්ච තං භින්දති. ඛන්ධෙ වා ඛන්ධමුත්තකෙවා අත්තජීවෙ ගහෙත්වා තෙච අත්තජීවා පරම්මරණා උච්ඡිජ්ජන්තීති ගණ්හන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨියං තිට්ඨති. තෙ ච අත්තජීවා භවාභවෙසුසස්සතා හුත්වා භවතොභවං සංසරන්ති සන්ධාවන්තීති ගණ්හන්තොසස්සතදිට්ඨියං තිට්ඨති. ‘‘නවිසංවාදෙන්තී’’ති විපරීතං නාපාදෙන්ති. ‘‘තං පනා’’ති සභාවසච්චං පන. අනුභවනභෙදමත්තං උපාදායෙව වෙදනා සුඛාති වුත්තා. සබ්බාකාරතො සුඛභූතත්තා වෙදනා සුඛාති වුත්තා නහොති. ‘‘සබ්බාපිවෙදනා දුක්ඛා එවා’’ති පධානත්ථො. තත්ථ අනුභවනභෙදො තිවිධො. සාතතො වා අනුභවනං, අස්සාතතො වා, මජ්ඣත්තතො වා. ‘‘දුක්ඛා එවා’’ති භයට්ඨෙන දුක්ඛා එව. භයට්ඨෙනාති ච සංසාර භයදස්සීහිභායිතබ්බට්ඨෙන. සුඛො විපාකො යෙසං තෙ සුඛවිපාකා. තෙභූමකකුසලා. ‘‘කුසලසම්මතා’’ති එතෙන සභාවසච්චෙපි එතෙවොහාරා ලොකසම්මුති නිස්සිතාති දීපෙති. ‘‘සාසවතා’’ති ආසවෙහි සහිතභාවො. ‘‘සංකිලෙසි කතා’’ති සංකිලෙස ධම්මෙහි සංයුත්තභාවො. ඔඝෙහි ච යොගෙහි ච උපාදානෙහි ච පත්තබ්බභාවො ‘‘ඔඝනීයයොගනීය උපාදානීයතා’’. අධිකා අත්තා අජ්ඣත්තා. බහිද්ධාරුක්ඛෙරූපධම්මාරුක්ඛස්ස අත්තානාම සාරට්ඨෙන. සාඛායං රූපධම්මා සාඛාය අත්තානාම සාරට්ඨෙන. සත්තසන්තානපරියාපන්නා පන රූපාරූපධම්මා තණ්හාපරිග්ගහ දළ්හට්ඨෙන තතො බහිද්ධා අත්තතො අධිකා අත්තාති අත්ථෙන අජ්ඣත්තාති ලොකසම්මුති හොති. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣත්තතිකඤ්චා’’තිආදිං. දුක්ඛනිරොධ මග්ගභාවො ච, ඉති ඉදං චතුක්කං අරියසච්චං නාමාති යොජනා. ‘‘ඉදමෙවා’’ති ඉදං චතුක්කමෙව. ‘‘අචලමාන’’න්ති එතෙන අරියසද්දස්ස අත්ථං දීපෙති. තෙභූමක ධම්මානං සුඛතා නාම චලා හොති. කස්මා, අනිච්ච ධම්මත්තා. තෙ ධම්මෙසුඛාති ගහෙත්වා අත්තනො අජ්ඣත්තඞ්ගං කරොන්තා අචිරෙනෙව දුක්ඛං පාපුණන්ති. තෙ ධම්මෙ දුක්ඛාති ඤත්වා තෙහිවිමුත්තා පුන දුක්ඛං පාපුණන්තීති නත්ථි. එසනයො සෙසඅරියසච්චෙසු ¶ . ‘‘තෙසූ’’තිආදිම්හි දුවිධානිහි සච්චානීති වුත්තෙසු ද්වීසු සච්චෙසු. ‘‘තෙන වුත්ත’’න්තිආදි ලද්ධගුණවචනං. ‘‘යො විනා අඤ්ඤාපදෙසෙනා’’ති එත්ථ අඤ්ඤාපදෙසො නාම අට්ඨධම්ම සමොධානං නිස්සාය ඝටසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, පටසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, තං සණ්ඨානං අත්තනො සභාවෙන විනා අඤ්ඤාපදෙසෙන සිද්ධං හොති. යාපනචින්තන කිරියා නාම අත්ථි. යං චිත්තන්ති වුච්චති. සා අඤ්ඤාපදෙසෙන සිද්ධා න හොති. අත්තනො සභාවෙනෙවසිද්ධා. එසනයො ඵුසනකිරියා, වෙදයිතකිරියා, දීසූති. ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යොවිනා අඤ්ඤාපදෙසෙනා’’තිආදිමාහ. ‘‘චිත්තෙනපරිකප්පෙත්වා’’ති මනොවිඤ්ඤාණ චිත්තෙන අවිජ්ජමානං සණ්ඨානං විජ්ජමානං කත්වා. ‘‘සවිග්ගහං කත්වා’’ති සරීරං කත්වා. වත්ථු දබ්බසහිතං කත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘චිත්තමයොචිත්තනිම්මිතො’’ති සුපිනන්තෙ දිට්ඨරූපානි විය චිත්තෙනපකතො චිත්තෙන නිම්මිතො. කස්මා සභාවසිද්ධො පරමත්ථො නාමාති ආහ ‘‘සොහී’’තිආදිං. ‘‘සන්තී’’ති එතෙන අසධාතු වසෙන අත්ථොති සිද්ධං වුත්තං. සද්දාබුද්ධීහි අරණීයතො උපගන්තබ්බතො අත්ථොතිපිවදන්ති. ‘‘ඉතරතො’’ති පරිකප්පසිද්ධතො. ‘‘පරමො’’ති අධිකො. තෙනාහ ‘‘උක්කංසගතො’’ති. එතෙන පරමසද්දස්ස අධිකත්ථං වදති. ඉදානි තස්ස උත්තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිවුත්තං. තත්ථ, ඉමස්මිං බුද්ධසාසනෙ පඤ්චසාසන කිච්චානි මහන්තානි අභිඤ්ඤෙය්යානං ධම්මානං අභිජානනං. පරිඤ්ඤෙය්යානං පරිජානනං. පහාතබ්බානං පහානං. සච්ඡි කාතබ්බානං සච්ඡිකරණං. භාවෙතබ්බානං භාවනාති. තත්ථ සබ්බෙපි පරමත්ථ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා නාම. දුක්ඛ සච්චධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා නාම. සමුදය සච්චධම්මා පහාතබ්බා නාම. සාමඤ්ඤප්ඵලානි ච නිබ්බානඤ්ච සච්ඡිකාතබ්බා නාම. මග්ගසච්චධම්මා භාවෙතබ්බා නාම. තෙසු ධම්මෙසු තෙසං කිච්චානං සිද්ධියා ඉමස්මිං සාසනෙ සාසනකිච්චං සිද්ධං හොති. නිට්ඨානං ගච්ඡති. තෙ ච ධම්මා එව රූපානං සාසන කිච්චානං අවිරාධකත්තා අවිසංවාදකත්තා උත්තමට්ඨෙන පරමත්ථා නාම හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යෙ’’තියෙජනා. ‘‘අය’’න්ති අයං ධම්මො. ‘‘තස්සා’’ති තස්සඅභිඤ්ඤෙය්යස්ස, තස්සපරිඤ්ඤෙය්යස්ස, තස්සපහාතබ්බස්ස, තස්සසච්ඡිකා තබ්බස්ස ¶ තස්සභාවෙතබ්බස්සාති සම්බන්ධො. පරමත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘තං නසුන්දර’’න්ති බ්යඤ්ජනතො නසුන්දරං. නකෙවලං බ්යඤ්ජනතොයෙව නසුන්දරං, අත්ථතොපි නසුන්දරමෙව. චතුසච්ච ධම්මාහි පච්චෙකබුද්ධඤ්ඤාණස්සපි ගොචරා හොන්ති. පඤ්චඤෙය්ය ධම්මා පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව. තත්ථ චතුසච්ච ධම්මා නාම පරමත්ථ ධම්මා එව. පඤ්චඤෙය්යධම්මා පන සබ්බ පඤ්ඤත්තියා සහ සබ්බපරමත්ථ ධම්මා. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං චතුසච්චාභි සම්බොධො ධම්ම පඤ්ඤත්තියා සහ සිජ්ඣති. පච්චෙකබුද්ධානං චතුසච්ච සම්බොධො ධම්මපඤ්ඤත්තියා සහ නසිජ්ඣති. තස්මා තෙ සයං පටිවිද්ධං චතුසච්ච ධම්මං නාම පඤ්ඤත්තිං නීහරිත්වා පරෙසං දෙසෙතුං න සක්කොන්ති. තෙසං චතුසච්චසම්බොධො මූගස්ස සුපිනදස්සනං විය හොතීති අට්ඨකථාසු වුත්තං. තස්මා පඤ්ඤත්තියා සහ පඤ්ච ඤෙය්ය ධම්මා එව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ගොචරාති සක්කාවත්තුන්ති.

පරමත්ථපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. චිත්තවචනත්ථෙ. නහි සා ආරම්මණෙනවිනා ලබ්භති. චින්තෙතීති වුත්තෙ කිං චින්තෙති, ආරම්මණං චින්තෙතීති එවං ආරම්මණභූතෙන කම්මපදෙන විනා අසම්භවතො. තස්මා ඉධ චින්තනාති දට්ඨබ්බා, තස්මා අස්ස නාමං සිද්ධන්ති දට්ඨබ්බන්ති සම්බන්ධො. සුතමයඤ්ඤාණං, චින්තාමයඤ්ඤාණ, න්ති එත්ථ ආරම්මණස්ස භූතසභාව චින්තාපි අත්ථි, සාපඤ්ඤාඑවාති තං නිවත්තෙතුං ‘‘ආරම්මණ…පෙ… ණූපලද්ධියෙවා’’ති වුත්තං. චිත්තං, මනො, මානසං, විඤ්ඤාණ, න්ති සබ්බං චිත්තස්ස නාමං. ආරම්මණ පච්චයප්පටිබද්ධං හොති. න අඤ්ඤපච්චයප්පටිබද්ධං. න ච අඤ්ඤපච්චයෙන ලද්ධං නාමං. එවරූපස්ස ආරම්මණ විජානන සඞ්ඛාතස්ස අත්ථන්තරස්සබොධකං නහොතීති දස්සෙතුං ‘‘සන්තෙසු චා’’තිආදිවුත්තං. ‘‘එතෙනා’’ති ඉදං කත්තුනො කිරියාසාධනෙ අතිස්සයූපකාරකං කරණ සාධනං වදතීති දස්සෙතුං ‘‘තඤ්හී’’තිආදිවුත්තං. ‘‘චින්තනමත්ත’’න්ති එත්ථ මත්තසද්දො විසෙසනිවත්ති අත්ථොති, තෙන නිවත්තිතං අත්ථං දස්සෙති ‘‘සබ්බෙපිහී’’තිආදිනා. ‘‘විග්ගහො වා’’ති සරීරං වා. පච්චයෙන ¶ ආයත්තා පච්චයායත්තා. ‘‘ආයත්තා’’ති සම්බන්ධා. වත්තනං වුත්ති. උප්පජ්ජනං වා ඨිති වා. පච්චයායත්තා වුත්ති එතෙසන්ති ‘‘පච්චයායත්ත වුත්තිනො’’. ‘‘ථාමෙනා’’තිආදි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. ‘‘එකං භාවසාධනමෙව පධානතො ලබ්භතී’’ති ඉදං ධම්මානං තං තං කිරියා මත්තභාවං සන්ධාය වුත්තං. කිරියාමත්තභූතාපි පන තෙ ධම්මාසයං නානාපච්චයා වත්ථායං ඨිතා වා හොන්ති නානාපච්චයුප්පන්නාවත්ථායං ඨිතා වා. තස්මා පරමත්ථ පදෙසුපි යථාරහං තදඤ්ඤසාධනානං පටිලාභො අවාරිතො හොති. ඉතරථා හෙතු පච්චයො, ආරම්මණ පච්චයො, සහජාතපච්චයො, නිස්සයපච්චයොතිආදීසු කථං භාවසාධනං යුත්තං සියාති. ‘‘පධානතො’’ති මුඛ්යතො. ‘‘අභෙදස්ස චින්තනස්සභෙදකරණ’’න්ති ඉදං චින්තෙතීති චිත්තන්තිකතං කත්තුසාධනං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සිලාපුත්තකස්සා’’ති භෙසජ්ජමූලානං පිසනසිලාපොතකස්ස. තස්ස සරීරං නාම විසුං අඞ්ගං නත්ථි. අභින්නංපි භින්නං කත්වා වුච්චති ‘‘සිලාපුත්තකසරීර’’න්ති. ඉදං අභෙදස්සභෙදකරණං නාම අභූතරූපං හොති. පයොජනෙ සති වත්තබ්බං, අසති න වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘තථාකරණඤ්චා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘පරපරිකප්පිතස්සා’’ති පරෙහි අඤ්ඤතිත්ථා චරියෙහි පරිචින්තිතස්ස. ‘‘සතිහි…පෙ… කප්පනායා’’ති සචෙ අත්තා අත්ථි, අත්තා චින්තෙති, තස්මා අත්තා චිත්තොනාමාතිආදි වත්තබ්බං. න වත්තබ්බං චින්තෙතීති චිත්තන්ති, චිත්තස්ස කිරියාමත්තත්තා. න පන අත්තාදිකො කත්තා නාම අත්ථි. තස්මා කිරියා මත්තමෙව කත්තාරං කත්වා ‘‘චින්තෙතීති චිත්ත’’න්ති වුත්තං. තෙන විඤ්ඤායතිලොකෙ අත්තාදිකොකත්තා නාම නත්ථීති. ඉදං අභෙදස්සභෙද පරිකප්පනාය පයොජනන්ති වුත්තං හොති. ‘‘අත්තප්පධානො’’ති කිරියාසාධනෙ බහූනංකාරකානං මජ්ඣෙ සයංපධානො සයංජෙට්ඨකො හුත්වා. ‘‘තංකත්තුභාව’’න්ති ලොකෙසිද්ධං කත්තුභාවං. ‘‘පුන කරණභාව’’න්ති පුන ලොකෙ සිද්ධං කරණභාවං. එවං චිත්තස්ස වචනත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස අභිධානත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදිමාහ. යථයිදං යෙ ඉමෙ තිරච්ඡානගතා පාණා චිත්තාවිචිත්තා. එවං චිත්තං විචිත්තං යං අඤ්ඤං අත්ථි, තං අඤ්ඤං එකනිකායංපි නසමනුපස්සාමී-ති යොජනා. ‘‘නිකාය’’න්ති සත්තජාතිසමූ හං ¶ .‘‘නිස්සක්කෙ කරණවචන’’න්ති විභත්තාපාදානත්ථෙ කරණවචනං. එතෙන තතො චරණතො චිත්තතොති අත්ථං වදති. ගාථායං. ‘‘තං තං සභාවො’’ති විජානනඵුසනාදිකො සභාවො, අග්ගිස්සඋණ්හොවිය. ‘‘කිච්චසම්පත්තියොරසො’’ති තෙන තෙන ධම්මෙන කරණකිච්චඤ්ච, තං කිච්චං කත්වා ලද්ධො සම්පත්තිගුණො ච. අග්ගිස්ස වත්ථුම්හි පරිපාචනකිච්චං විය, ඔභාසනගුණොවිය ච. ‘‘ගය්හාකාරො’’ති ඤාණෙන ගහෙතබ්බො තස්ස තස්ස ධම්මස්ස ධජභූතො ආකාරො. සම්පත්ති රසොයෙව වුච්චති. ‘‘ඵලංවාපී’’ති කාරියප්ඵලං වාපි, අග්ගිස්ස ධූමොවිය. ‘‘ආසන්නකාරණ’’න්ති අත්තනො අනන්තරෙ ඵලනිබ්බත්තකං කාරණං, අග්ගිස්ස අග්ගිකාරක පුරිසො විය. ‘‘අල’’න්ති සමත්ථා. ‘‘විබුද්ධිනො’’ති විසෙසබුද්ධි සම්පන්නස්ස පණ්ඩිතස්ස. ‘‘පුබ්බඞ්ගමරස’’න්ති ආරම්මණග්ගහණෙ පධානරස කිච්චං. ‘‘සන්ධාන පච්චුපට්ඨාන’’න්ති නිරන්තරප්පවත්තාකාරපච්චුපට්ඨානං. ‘‘නාම රූපපදට්ඨාන’’න්ති ඵස්සාදිනාමඤ්ච වත්ථු රූපඤ්චචිත්තස්සපදට්ඨානං.

චිත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. ‘‘චෙතසි භව’’න්ති චිත්තස්මිං පාතුභූතං. ‘‘එතෙන සිද්ධා හොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සා එව ඵස්සාදීනං ජාති. යාචිත්තස්සජරා, සා එව ඵස්සාදීනංජරා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘එකවණ්ටූපනි බන්ධානී’’ති එකෙන වණ්ටදණ්ඩකෙන උපනිබන්ධානි. ‘‘එකජාතියාදි උපනිබන්ධා’’ති එකජාතිකථා දිවසෙන උපනිබන්ධා. ‘‘චෙ’’ති චෙවදෙය්ය. ‘‘නා’’ති න වත්තබ්බං. ගාථායං. ‘‘ධම්මා’’ති නාමක්ඛන්ධ ධම්මා. ‘‘මනසා එවා’’ති කත්තුභූතෙන මනෙන එව. ‘‘පකතා’’ති පවත්තිතා. ‘‘නිම්මිතා’’ති නිප්ඵාදිතා. ‘‘චිත්තකිරියා භූතා එවා’’ති ආරම්මණං විජානන්තං චිත්තං ඵුසනාකාරං ජනෙත්වාව විජානාති. සො ඵුසනාකාරො ඵස්සොති වුච්චති. අවසෙසා පන සබ්බෙපි චෙතසිකධම්මා ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති. ඵස්සො හෙතු ඵස්සො පච්චයො වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උපාදාය. සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස උපාදායාති හි වුත්තං. එවං සන්තෙපි චිත්තමූලකත්තා චිත්තනිස්සිතත්තා ච තෙපිධම්මා චිත්තකිරි යාභූතා ¶ එව හොන්තීති. ‘‘එතෙනා’’ති එතෙනගාථාපදෙන. විභාවනියං පන එකාලම්බණතා මත්තෙන විභාවෙති. පරිපුණ්ණානි චෙ තසිකඞ්ගානි උපරි ථෙරෙන සයමෙව වක්ඛමානත්තාති අධිප්පායො. ඉධ පන පදත්ථවිභාවනට්ඨානත්තා පරිපුණ්ණෙහි අඞ්ගෙහි විභාවෙතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘තං නසුන්දර’’න්ති. ‘‘වත්ථුම්හී’’ති පටකොට්ඨකාදිම්හි. ‘‘නානාචිත්තකම්මානී’’ති හත්ථි අස්සරූපාදීනි. විජානනමත්තං චිත්තං, කුසලන්ති වා අකුසලන්ති වා වත්තබ්බං නත්ථි. නානාචෙතසිකෙ හි යුත්තත්තා එව තථා වත්තබ්බං හොති. වුත්තංහෙතං භගවතා. පභස්සරමිදං භික්ඛවෙ චිත්තං. තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨන්ති. තෙනාහ ‘‘උදකං වියචිත්ත’’න්තිආදිං.

චෙතසිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15. රුප්පතීති පදං කත්තරිවාහෙතුකම්මනිවාසිද්ධං. රුප්පනඤ්චවිකාරාපත්ති එවාති දස්සෙතුං ‘‘සීතුණ්හාදීහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘විසමප්පවත්තිවසෙනා’’ති ධාතූනං විසමප්පවත්තිවසෙන. ධාතුක්ඛො භවසෙනාති වුත්තං හොති, ‘‘කෙනරුප්පතී’’ති එත්ථ ‘‘කෙනා’’ති හෙතු අත්ථෙවා හෙතු කත්තරිවා කරණවචනං දට්ඨබ්බං. තථා සීතෙනාතිආදීසුපි. ඩංසමකසා නාම සූචිමුඛා ඛුද්දකමක්ඛිකාචෙව මහන්ත මක්ඛිකා ච. වාතා නාම පුරත්ථිමවාතාදයො. ආතපො නාම සූරියාතපො. සරිංසපානාම අහි විච්ඡික සතපදිකාදයො. තෙසං සම්ඵස්සෙහිපි රුප්පති. මරණං වා ගච්ඡති, මරණ මත්තං වා දුක්ඛං. ‘‘යෙ ධම්මා’’ති ද්වාදසවිධා සප්පටිඝරූපධම්මා. ‘‘අඤ්ඤෙස’’න්ති සොළසන්නං අප්පටිඝරූපානඤ්ච අරූපධම්මානඤ්ච. ‘‘තෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙභුම්මං. ඉදානි පාළියා සද්ධිං මුඛ්යරුප්පනං සංසන්දෙන්තො ‘‘සමාගමො චා’’තිආදිමාහ. සමාගමො ච නාම අඤ්ඤමඤ්ඤාභිඝට්ටනං වුච්චතීති සම්බන්ධො. ආපාතාගමනඤ්ච ආරම්මණකරණඤ්ච ඨපෙත්වාති යොජනා. ‘‘මහාභූතානමෙව වා’’ති ආපොධාතු වජ්ජිතානං තිණ්ණං මහාභූතානමෙව වා. ‘‘විකාරං ආපජ්ජතී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං විවරන්තො ‘‘යස්මිං ඛණෙ’’තිආදිමාහ. ‘‘සයංපි විකාරපත්තා හොන්තී’’ති ¶ තෙමහාභූතාසයංපි පකතිං විජහිත්වා ඔමත්තාධිමත්තභාවං පාපුණන්තීති අත්ථො. ‘‘ඔමත්තාධිමත්තරූපසන්තතීනඤ්චා’’ති පරම්පරතො උප්පජ්ජමානා රූපසන්තතියො සන්ධාය වුත්තං. එවං පාළිනයෙන විපත්තිවසෙන රුප්පනං වත්වා ඉදානි විපත්ති වා හොතු, සම්පත්ති වා. පුරිමපච්ඡි මසන්තතීනං විසදිසප්පවත්තිභූතො විකාරොපි එකෙන පරියායෙන රුප්පනංනාමාති කත්වා පුන තං රුප්පනං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘ඝට්ටනවසෙන රුප්පන ධම්මාන මෙවා’’ති ආපාතාගමනාදිවසෙන රුප්පනධම්මෙහිවිනා අභිඝට්ටනවසෙනරුප්පන සභාවානං රූපධම්මානමෙව සිද්ධන්ති පුච්ඡා. ‘‘සවිග්ගහා හොන්තී’’ති දබ්බ සණ්ඨානාකාරසහිතා හොන්ති. කස්මා, ඔළාරිකසභාවත්තා. බහූනඤ්චරූපකලාපානං එකක්ඛණෙ එකාබද්ධභාවෙනපවත්තත්තා. අරූපධම්මාහි සණ්හසුඛුමසභාවා ච හොන්ති. සචෙ අනෙකසතසහස්සානිපි එකතො පවත්තෙය්යුං. දබ්බසණ්ඨානභාවං නගමිස්සන්තියෙව. එකස්මිඤ්ච සත්තසන්තානෙ එකක්ඛණෙ එක කලාපොව පවත්තති. කස්මා, අනන්තර පච්චයූපනිබන්ධෙන පවත්තත්තා. තස්මාතෙ සවිග්ගහාන හොන්ති. රූපධම්මා පන ඔළාරික සභාවා ච හොන්ති. බහූනං සන්නිචයෙසති දබ්බසණ්ඨානත්ථාය සංවත්තන්ති. එකක්ඛණෙ ච බහුකලාපාපි එකාබද්ධාහුත්වා පවත්තන්ති. තස්මා තෙසවිග්ගහාහොන්තීති.

‘‘සීතාදිග්ගහණසාමත්ථියෙනා’’ති සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පතීතිආදිනා ලොකස්ස පච්චක්ඛතො පාකටස්ස සීතාදිවචනස්සසාමත්ථියෙන. තඤ්හි වචනං ලොකස්ස අපාකටං අරූපධම්මානං රුප්පනං ඉධනාධිප්පෙතන්ති දීපෙතීති අධිප්පායො. ‘‘වොහාරො නාමා’’ති නාමසඤ්ඤා නාමාති වුත්තං හොති. ‘‘ලොකොපචාරෙනා’’ති බහුජනස්ස උපචාරෙන වොහාරෙන කථනෙන. ‘‘පාකට නිමිත්තවසෙනෙවා’’ති පාකටස්ස සද්දප්පවත්තිනිමිත්තස්ස වසෙනෙව. ‘‘සීතාදිග්ගහණෙන විනාපී’’ති පිසද්දෙන සීතාදිග්ගහණසාමත්ථියෙනපීති දීපෙති. එවං සන්තෙපි පාළිසාධකං නාම න සක්කාසබ්බත්ථ ලද්ධුං. පාකටනිමිත්ත වචනමෙව සබ්බත්ථ සාධාරණන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘තප්පසඞ්ගනිවත්තී’’ති තස්ස අරූපධම්මානං රූපතාපසඞ්ගස්ස නිවත්ති. ‘‘ඉද්ධිවිකුබ්බනාවසප්පවත්තා’’ති එත්ථ ඉද්ධිවිකුබ්බනානාමඉද්ධියානානප්පකාරමාපනං. ‘‘රූපතා සිද්ධී’’ති ¶ රූපන්ති නාම සඤ්ඤාසිද්ධි. ‘‘ඉදං පනා’’ති ඉදං රූපං පන. ‘‘අනුග්ගහානං සීතාදීනං වසෙනා’’ති කිඤ්චාපිපාළියං සීතාදිවචනං උපඝාතකානං සීතාදීනං වසෙන වුත්තං. තෙච බ්රහ්මලොකෙ නත්ථි. අනුග්ගාහකා එව අත්ථි. තෙසංවසෙනාති අධිප්පායො. ‘‘පාළියං නිද්දිට්ඨානී’’ති සඤ්ජානාතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා සඤ්ඤාති වුච්චති. කිඤ්ච සඤ්ජානාති. නීලංපි සඤ්ජානාති, පීතම්පි සඤ්ජානාතී-තිආදිනා ච, විජානාතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා විඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. කිඤ්ච විජානාති. මධුරංපි විජානාති, අම්බිලංපි විජානාතී-තිආදිනා ච-පාළියං නිද්දිට්ඨානි.

රූපපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. නිබ්බානපදෙ. ‘‘ඛන්ධාවා’’ති භවන්තරෙ අපායාදීසු භවිස්සමානා ඛන්ධාවා. න හි අතීත ධම්මා, නිබ්බායන්ති නාම, සත්තෙ පීළෙත්වා නිරුද්ධත්තාති අධිප්පායො. පච්චුප්පන්නා ච ධම්මා එතරහි පීළෙන්ති, අවස්සං උප්පජ්ජමානා අනාගතධම්මා ච අනාගතෙ පීළෙස්සන්ති, කථං තෙ නිබ්බායන්ති නාමාති ආහ ‘‘පච්චුප්පන්නෙසු…පෙ… වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති. ‘‘විසයෙභුම්ම’’න්ති විසයාධාරෙභුම්මං. විසයාධාරො නාමමනුස්සාභූමියං ගච්ඡන්තීතිආදීසු විය මුඛ්යාධාරො නහොති. තෙන පන විනා අඤ්ඤත්ථ තං කිරියං කාතුං නසක්කොති. තස්මා ආධාරභාවෙන පරිකප්පිතො ආධාරොති දස්සෙතුං ‘‘යථාආකාසෙ’’තිආදිවුත්තං. යථා සකුණානං පක්ඛන කිරියා නාම ආකාසෙන විනා අඤ්ඤත්ථ නසිජ්ඣති. තථා වට්ටදුක්ඛධම්මානං නිබ්බුති කිරියාපි නිබ්බානෙන විනා අඤ්ඤත්ථ නසිජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘යෙහිතෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යෙ’’ති යෙතිවිධවට්ටදුක්ඛසන්තාපධම්මා. හිසද්දොනිපාතො. තෙසද්දො වචනාලඞ්කාරො. ‘‘තබ්බිනිමුත්ත’’න්ති නිබ්බානවිනිමුත්තං. නිබ්බුතිඨානං නාම නත්ථි. තස්මා නිබ්බානං තෙසං නිබ්බුති කිරියාය විසයා ධාරොහොතීති අධිප්පායො. යථා අයං පදීපො නිබ්බායති. තථාධීරා නිබ්බන්තීති යොජනා. ‘‘තං තං කිලෙසානං වා’’ති තෙ සංතෙසංකිලෙසානං වා. ‘‘ඛන්ධානං වා’’ති අනාගතභවෙසු ඛන්ධානං වා. ‘‘පුනඅප්පටිසන්ධිකභාව’’න්ති සන්තානස්ස පුන පටිසන්ධානාභාවං පාපුණන්ති ¶ අරියා ජනා. යථා මග්ගෙ කරණවචනං දිස්සති අද්ධා ඉමායපටිපත්තියා ජරාමරණම්හා පරිමුච්චිස්සාමීතිආදීසු. න තථා නිබ්බානෙති ආහ ‘‘මග්ගෙවියා’’තිආදිං. නිබ්බානෙපනභුම්මවචනමෙව දිස්සති යත්ථනාමඤ්චරූපඤ්ච. අසෙසං උපරුජ්ඣතීතිආදීසු. තස්මා නිබ්බානෙ කරණ වචනං න දිස්සති, කරණ ලක්ඛණස්සෙව අභාවතොති දස්සෙතුං ‘‘න ච නිබ්බාන’’න්තිආදි වුත්තං. කරණ ලක්ඛණං නාමකත්තුනො සහකාරී පච්චයභාවො. නනු අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිබ්බායන්තීති දිස්සතීති. සච්චං, තත්ථ පන විසෙසනෙ කරණ වචනං. න කරණකාරකෙ. තඤ්හි සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයානිවත්තනත්ථං වුත්තන්ති.

නිබ්බානපදවණ්ණනා.

දුතීයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. කාමාවචරපදෙ. ‘‘කාමීයතී’’ති ඉච්ඡීයති. නිමිත්තස්සාදවත්ථු මජ්ඣිමට්ඨකථායං ආගතං. ‘‘තෙකාමීයන්තී’’ති තෙ අවීචිනිරයාදයො ඉච්ඡීයන්ති. ‘‘තත්ථ උප්පන්නානම්පී’’ති අවීචිනිරයාදීසු උප්පන්නානංපි සත්තානං. ‘‘භවනිකන්ති නාම හොතී’’ති භවසඞ්ඛාතං අත්තනො ඛන්ධං එතං මම, එසොහමස්මි, එසොමෙ අත්තාති ගණ්හන්තී තණ්හා භවනිකන්ති නාම. සා නෙරයිකසත්තානංපි අත්ථියෙව. ‘‘කාමෙ අවචරතී’’ති කාමෙපරියාපන්නං හොති. කාමෙ අන්තොගධං හොති. රූපාරූපභූමීසු උප්පන්නංපි රූපාරූපසඞ්ඛ්යං නගච්ඡති. කාමසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති. කාමගණනමෙවගච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘තීසුභවෙසු උප්පන්නානිපී’’ති කාමරූපාරූපසත්තසන්තානෙසු උප්පන්නානිපි න තත්රපරියා පන්නානෙව හොන්ති. තත්ර අපරියාපන්නානෙව හොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘කාමාවචරතාපත්තිදොසො’’ති කාමාවචර ධම්මාති වත්තබ්බතා පත්තිදොසො. ‘‘රූපාවචරතාදිමුත්තිදොසො’’ති ඉමෙ රූපාවචර ධම්මා න හොන්ති, අරූපාවචර ධම්මා න හොන්ති, ලොකුත්තර ධම්මා න හොන්තීති එවං වත්තබ්බතාපත්ති දොසොති වුත්තං හොති. එසනයො ‘‘රූපාරූපාවචරතාපත්ති දොසො කාමාවචරතාමුත්ති දොසො’’ තිපදෙසු ¶ . අවචරසද්දස්ස උප්පන්නත්ථෙ ගහිතෙපි එතෙදොසා නාපජ්ජන්ති. කස්මා, ලොකෙ යෙභූය්යනයතබ්බහුලනයානංපි සබ්භාවාති ඉමමත්ථං වදන්තො ‘‘නනුයෙභූය්ය වුත්තිවසෙනපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති කෙසඤ්චි පුග්ගලානං වා ධම්මානං වා. යථාමිගලුද්දකො ගාමෙ චරන්තොපි වනෙ චරණබහුලත්තා වනචරකොති නාමං ලභති. රාජහත්ථී අඤ්ඤත්ථ චරන්තොපි සඞ්ගාමෙ චරණබහුලත්තා සඞ්ගාමාවචරොති නාමං ලභති. අයං යෙභූය්යනයො නාම. යස්මිං වනෙ අම්බරුක්ඛාපි අත්ථි, අඤ්ඤරුක්ඛාපි අත්ථි. අම්බරුක්ඛබහුලත්තා පන තං වනං අම්බවනන්ති නාමං ලභති. එවං සිම්බලිවනාදීසු. අයං තබ්බහුලනයො. ඉධ පන භූමියො තබ්බහුලනයෙන කාමරූපාරූප නාමං ලභන්ති, ධම්මා යෙභූය්යනයෙන කාමාවචරාදි නාමං ලභන්තීති. එවං ගහිතෙ සති, තෙ දොසානා පජ්ජන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා ඉධපි…පෙ… දොසොතී’’තිආහ. ‘‘නා’’ති න කොචිදොසො නත්ථි. අත්ථි එවාති අධිප්පායො. ‘‘තස්මාස්සා’’ති එත්ථ ‘‘අස්සා’’ති අවචරසද්දස්ස. ‘‘තථා අත්ථං අග්ගහෙත්වා’’ති උප්පජ්ජනත්ථං අග්ගහෙත්වා. ‘‘පරිග්ගාහිනියා කාමතණ්හාය කතො’’ති තථා පරිග්ගාහිනියා කාමතණ්හාය ගොචරවිසයත්තාතායතණ්හාය කතොනාම හොති. එතෙන කාමෙතීති කාමො, කාමතණ්හා. අවචරති එත්ථාති අවචරං. කාමස්ස අවචරන්ති කාමාවචරං. කාම තණ්හාය ගොචරවිසයත්තා කාමාවචරන්ති අයමත්ථොපි සිජ්ඣති.

රූපෙඅවචරතීති රූපාවචරං. ‘‘රූපෙ’’ති සොළසවිධායරූපභූමියා. ‘‘අවචරතී’’ති තත්ථ පරියාපන්නභාවෙන පවත්තති. අරූපෙ අවචරතීති අරූපාවචරං. ‘‘අරූපෙ’’ති චතුබ්බිධාය අරූපභූමියා. ‘‘අවචරතී’’ති තත්ථ පරියාපන්නභාවෙන පවත්තතීති ඉමමත්ථං වදති ‘‘රූපාරූපාවචරෙසුපි අයංනයො නෙතබ්බො’’ති. රූපෙ භවො රූපං. රූපතණ්හා. අරූපෙ භවො අරූපං, අරූපතණ්හා. රූපස්ස අවචරං රූපාවචරං. අරූපස්ස අවචරං අරූපාවචරන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති ‘‘තෙසු පනා’’තිආදිනා. ‘‘අත්රා’’ති ඉමස්මිං ඨානෙ. යදිපි ලොභො, රාගො, කාමො, තණ්හා, තිසබ්බම්පෙතං ලොභස්සවෙවචනං හොති. රූපරාගො අරූපරාගොති පන විසුං විභත්තත්තා ඉධ කාමසද්දෙන තං දඤ්ඤොලොභො ¶ ගය්හති. ‘‘සබ්බොපි ලොභො’’ති එතෙනසස්සතුච්ඡෙද දිට්ඨිසහගතොපි සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

19. ‘‘රූපාරූපසද්දා තාසු භූමීසු නිරුළ්හා’’ති අනිමිත්තා හුත්වා නිරුළ්හාති අධිප්පායො. ඉදානි සනිමිත්තං නයං වදති ‘‘අපිචා’’තිආදිනා. ‘‘නිස්සයොපචාරො’’ති ඨානූපචාරො, යථා සබ්බොගාමො ආගතොති. ‘‘නිස්සිතො පචාරො’’ති ඨාන්යූපචාරො. යථා ධජා ආගච්ඡන්තීති. ‘‘යං එතස්මිං අන්තරෙ’’ති යෙ එතස්මිං අන්තරෙ ඛන්ධධාතු ආයතනා. යං රූපං, යා වෙදනා, යාසඤ්ඤා, යෙ සඞ්ඛාරා, යංවිඤ්ඤාණන්ති යොජනා. ‘‘සුවිසද’’න්ති යෙභූය්යාදි නයෙහි අනාකුලත්තාසුවිසුද්ධං. ‘‘කිං වික්ඛෙපෙනා’’ති චිත්තවික්ඛෙපෙන කිං පයොජනන්ති අත්ථො.

20. ‘‘ලුජ්ජනප්පලුජ්ජනට්ඨෙනා’’ති භිජ්ජනප්පභිජ්ජනට්ඨෙන. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං තෙභූමකෙ ධම්මසමූහෙ. ‘‘නිවිසතී’’ති නිච්චං විසති, උපගච්ඡති. ‘‘තස්සා’’ති මිච්ඡාග්ගාහස්ස. ‘‘තෙස’’න්ති ලොකුත්තර ධම්මානං. ‘‘යෙස’’න්ති ලොකිය ධම්මානං. ‘‘ලුජ්ජන’’න්ති ඛණිකභඞ්ගෙන භිජ්ජනං. ‘‘පලුජ්ජන’’න්ති සණ්ඨානභෙදෙන සන්තතිච්ඡෙදෙන නානප්පකාරතො භිජ්ජනං. නිබ්බානං පන ඉධ න ලබ්භති චිත්තසඞ්ගහාධිකාරත්තාති අධිප්පායො. සො ච අපරියාපන්නභාවො, විසුං එකාචතුත්ථී අවත්ථා භූමිනාමාති යොජනා.

චතුබ්භූමිවිභාගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. ‘‘හීන’’න්ති සද්ධාසතිආදීහි සොභණධම්මෙහි අයුත්තත්තාහීනං. ‘‘සබ්බහීන’’න්ති ලොභාදීහි පාපධම්මෙහි යුත්තත්තා සබ්බ චිත්තෙහි හීනතරං. ‘‘තදත්ථො’’ති උපරිමානං චිත්තානං සොභණසඤ්ඤාකරණසුඛත්ථො. ‘‘ආදිතො’’තිආදිම්හි. ‘‘වීථිචිත්තවසෙනාති එතං මම, එසොහමස්මි, එසොමෙ අත්තාති එවං පවත්තස්ස භවනිකන්ති ජවනවීථිචිත්තස්ස වසෙන. එවඤ්චසති, කිං කාරණං ලොභමූලචිත්තස්සපථමං වචනෙති ආහ ‘‘අකුසලෙසු පනා’’තිආදිං ¶ .‘‘ද්වීහිවට්ටමූලෙහී’’ති ලොභමොහසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි වට්ටමූලෙහි.

22. ‘‘සිනිද්ධචිත්ත’’න්ති සාතවෙදනායුත්තත්තාලූඛචිත්තං න හොතීති අධිප්පායො. සුමනස්සභාවොති වුත්තෙ කායිකසුඛවෙදනායපි පසඞ්ගො සියාති වුත්තං ‘‘මානසික…පෙ… නාම’’න්ති. ‘‘සුමනාභිධානස්සා’’ති සුමනනාමස්ස. ‘‘පවත්තිනිමිත්ත’’න්ති පවත්තියා ආසන්න කාරණං. කථං පන භාවො පවත්තිනිමිත්තං නාමහොතීති ආහ ‘‘භවන්ති…පෙ… කත්වා’’ති. නිමිත්තෙ භුම්මං. තථාහි භාවො නාම සද්දප්පවත්තිනිමිත්තන්ති වුත්තං. ඉදානි නිමිත්ත ලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘යථාහී’’තිආදිමාහ. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං පයොගෙ. ‘‘දන්ත නිමිත්ත’’න්ති දන්තකාරණා. ‘‘තං වෙදනා නිමිත්ත’’න්ති තං වෙදනාකාරණා. එත්ථ සියා, ‘‘එතස්මින්ති නිමිත්තෙ භුම්ම’’න්ති වුත්තං, නිමිත්තඤ්චනාම අකාරකං අසාධනං, තං කථං සාධනවිග්ගහෙ යුජ්ජතීති. අධිකරණ සාධනානුරූපත්තා සද්දප්පවත්තිනිමිත්තස්සාති දට්ඨබ්බං. එතෙනාති ච එතස්මාති ච හෙතු අත්ථෙ උභයවචනන්ති වදන්ති. ආසන්නහෙතු නාමසාධනරූපො භවතීති තෙසං අධිප්පායො. සුට්ඨු කරොති, පකතිපච්චයෙන අනිප්ඵන්නං කම්මං අත්තනො බලෙන නිප්ඵාදෙතීති සඞ්ඛාරො. ‘‘පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො’’ති පුබ්බභාගෙ අභිසඞ්ඛාරො. පයොජෙති නියොජෙතීති පයොගො. උපෙති ඵලසඞ්ඛාතො අත්ථො එතෙනාති උපායො. ‘‘ආණත්තියාවා’’ති පෙසනායවා. ‘‘අජ්ඣෙසනෙන වා’’ති ආයාචනෙන වා. ‘‘තජ්ජෙත්වා වා’’ති භයං දස්සෙත්වා වා. ‘‘තං තං උපායං පරෙ ආචික්ඛ’’න්ති. කථං ආචික්ඛන්තීති ආහ ‘‘අකරණෙ’’තිආදිං. ‘‘තස්මිං තස්මිං කම්මෙ පයොජෙතීතිකත්වා ඉධ සඞ්ඛාරො නාමා’’ති යොජනා. ‘‘පච්චය ගණො’’ති පකතිපච්චයගණො. ‘‘තෙනා’’ති සඞ්ඛාරෙන. ‘‘සාධාරණො’’ති කුසලාකුසලාබ්යාකතානං සාධාරණො. ‘‘දුවිධෙන සඞ්ඛාරෙනා’’ති පයොගෙන වා උපායෙන වා. ‘‘යො පන තෙනසහිතො’’තිආදිනා පුබ්බෙවුත්තමෙවත්ථං පකාරන්තරෙනපාකටං කාතුං ‘‘සොපන යදා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ඉතී’’තිආදි ලද්ධගුණ වචනං. ‘‘පච්චයගණස්සෙවනාම’’න්ති පච්චයගණස්සෙව විසෙස නාමන්ති ¶ වුත්තං හොති. උප්පන්නත්ථෙ ඉකපච්චයොති කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යස්මිං සමයෙ’’තිආදිං. ‘‘පාළිය’’න්ති ධම්මසඞ්ගණිපාළියං. ‘‘අසල්ලක්ඛෙත්වා’’ති අචින්තෙත්වා ඉච්චෙවත්ථො. සබ්බමෙතං නයුජ්ජතියෙව. කස්මා, පාළිඅට්ඨකථාහි අසංසන්දනත්තා, අත්ථයුත්තිබ්යඤ්ජනයුත්තීනඤ්ච අවිසදත්තාති අධිප්පායො. ‘‘ත’’න්ති චිත්තං. ‘‘එතෙනා’’ති පුබ්බප්පයොගෙන. ‘‘යථාවුත්තනයෙනා’’ති තික්ඛභාවසඞ්ඛාතමණ්ඩනවිසෙසෙන. ‘‘සො පනා’’ති පුබ්බප්පයොගො පන. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘තං නිබ්බත්තිතො’’ති තෙන පුබ්බප්පයොගෙන නිබ්බත්තිතො. ‘‘විරජ්ඣිත්වා’’ති අයුත්තපක්ඛෙපතිත්වා. එතෙනපටික්ඛිත්තා හොතීති සම්බන්ධො. ගාථායං. ‘‘චිත්තසම්භවී’’ති චිත්තස්මිං සම්භූතො. විසෙසො සඞ්ඛාරො නාමාති යොජනා. සලොමකො, සපක්ඛකොත්යාදීසුවියාති වුත්තං. සාසවා ධම්මා, සාරම්මණා ධම්මාත්යාදීසුවියාති පන වුත්තෙ යුත්තතරං. ‘‘පාළිඅට්ඨකථා සිද්ධ’’න්ති පාළිඅට්ඨකථාතො සිද්ධං. අපිචයත්ථවිසුද්ධිමග්ගාදීසු අසඞ්ඛාරං චිත්තං, සසඞ්ඛාරං චිත්තන්ති ආගතං. තත්ථ අයං පච්ඡිමනයො යුත්තො. උපායසමුට්ඨිතස්ස අනෙකසතසම්භවතො ‘‘ඉදඤ්ච නයදස්සනමෙවා’’ති වුත්තං. ‘‘උදාසිනභාවෙනා’’ති මජ්ඣත්තභාවෙන. ‘‘යතො’’ති යස්මා. විකාරපත්තො හොති. තතො අධිමත්තපස්සනං විඤ්ඤායතීති යොජනා.

23. ඉදානි සහගතවචන සම්පයුත්තවචනානි විචාරෙන්තො ‘‘එත්ථචා’’තිආදිමාරභි. ‘‘න පන තෙ භෙදවන්තා හොන්තී’’ති කස්මා වුත්තං. න නු තෙපිචක්ඛු සම්ඵස්සො, සොතසම්ඵස්සො, තිආදිනා ච, කාමවිතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කො, තිආදිනා ච, දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණ, න්තිආදිනාච භෙදවන්තා හොන්තීති. සච්චං. තෙ පන භෙදා ඉමං චිත්තං භින්නං න කරොන්ති. තස්මා තෙ භෙදවන්තාන හොන්තීති වුත්තා. න ච තෙසං අයං විකප්පො අත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘ඉමස්මිං චිත්තෙ’’ති ලොභමූලචිත්තෙ. ‘‘කත්ථචී’’ති කිස්මිඤ්චි චිත්තෙ. යෙවාපනාති වුත්තෙ සුධම්මෙසු ආගතානියෙවාපනකානි. ‘‘අඤ්ඤෙහී’’ති දොසමූලමොහමූලෙහි. නනුතානිපි ඉධ ගහෙතබ්බානීති සම්බන්ධො. ‘‘නා’’ති න ගහෙතබ්බානි. කස්මාති ආහ ‘‘තෙසුහී’’තිආදිං ¶ . තෙපි ඉධ නගහෙතබ්බා සියුං. න පන න ගහෙතබ්බා. කස්මා, වෙදනාය ච සයං භෙදවන්තත්තා, දිට්ඨිසඞ්ඛාරානඤ්ච විකප්පසබ්භාවාති අධිප්පායො.

24. ‘‘සොමනස්සස්සකාරණ’’න්ති සොමනස්සුප්පත්තියා කාරණං. සොමනස්සුප්පත්තියා කාරණෙ වුත්තෙ තං සහගත චිත්තුප්පත්තියාපිකාරණං සිද්ධං හොතීති කත්වා තමෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘සොමනස්සප්පටිසන්ධිකොහී’’තිආදිං. හීනෙන වා…පෙ… ආරම්මණෙන සමායොගො, තෙන සමායුත්තස්සාපි චිත්තං උප්පජ්ජමානන්තිආදිනා වත්තබ්බං. තථා බ්යසනමුත්තියංපි. උපෙක්ඛාකාරණෙ ‘‘බ්යසනමුත්තී’’ති ඉදං දොමනස්සප්පසඞ්ගපරිහාරවචනං. අජ්ඣාසයොවුච්චති අජ්ඣාවුත්තං ගෙහං. දිට්ඨිසඞ්ඛාතො අජ්ඣාසයොයස්සාති දිට්ඨජ්ඣාසයො. තස්ස භාවො දිට්ඨජ්ඣාසයතා. ‘‘අයොනිසො උම්මුජ්ජන’’න්ති අනුපායතො ආභුජනං, මනසිකරණං. ‘‘චින්තා පසුතවසෙනා’’ති ගම්භීරෙසු ධම්මෙසු චින්තාපසවනවසෙන, වීමංසා වඩ්ඪනවසෙන. ‘‘දිට්ඨකාරණමෙවා’’ති දිට්ඨං කාරණප්පටිරූපකමෙව. තෙනාහ ‘‘සාරතොසච්චතො උම්මුජ්ජන’’න්ති. ‘‘තබ්බිපරීතෙනා’’ති තතො විපරීතෙන. අදිට්ඨජ්ඣාසයතා, දිට්ඨිවිපන්නපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සද්ධම්මසවනතා, සම්මාවිතක්කබහුලතා, යොනිසො උම්මුජ්ජනඤ්ච දිට්ඨිවිප්පයොගකාරණන්ති වත්තබ්බං.

‘‘ඉමෙසං පන චිත්තානං උප්පත්තිවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙගහෙතබ්බ’’න්ති විසුද්ධි මග්ගෙඛන්ධ නිද්දෙසතො ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හිතත්ථ. යදා හිනත්ථිකාමෙසු ආදීනවොතිආදිනානයෙන මිච්ඡාදිට්ඨිං පුරෙක්ඛිත්වා හට්ඨතුට්ඨො කාමෙවා පරිභුඤ්ජති, දිට්ඨමඞ්ගලාදීනි වා සාරතොපච්චෙති සභාව තික්ඛෙන අනුස්සාහිතෙනචිත්තෙන. තදා පථමං අකුසල චිත්තං උප්පජ්ජති. යදා මන්දෙන සමුස්සාහිතෙන චිත්තෙන, තදාදුතීයං. යදා මිච්ඡා දිට්ඨිං අපුරෙක්ඛිත්වා කෙවලං හට්ඨතුට්ඨො මෙථුනං වා සෙවති, පර සම්පත්තිං වා අභිජ්ඣායති, පරභණ්ඩං වා හරති සභාවතික්ඛෙනෙව අනුස්සාහිතෙන චිත්තෙන. තදා තතීයං. යදා මන්දෙන සමුස්සාහිතෙනචිත්තෙන, තදා චතුත්ථං. යදා පන කාමානං වා අසම්පත්තිං ආගම්ම අඤ්ඤෙසං වා සොමනස්සහෙතූනං අභාවෙන චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතාහොන්ති ¶ , තදාසෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි උප්පජ්ජන්තීති.

ලොභමූලචිත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. දොසමූලචිත්තෙ. ‘‘විරූප’’න්ති දුට්ඨං, ලුද්දං. දුම්මනස්ස භාවොති වුත්තෙ කායිකදුක්ඛවෙදනායපි පසඞ්ගො සියාති වුත්තං ‘‘මානසික…පෙ… නාම’’න්ති. පටිහඤ්ඤති බාධති. ‘‘සන්තත්තෙ’’ති සන්තාපිතෙ.

26. ‘‘භෙදකරො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤවිසෙසකරො. ‘‘භෙදකරාන හොන්තී’’ති ඉමස්ස චිත්තස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවිසෙසකරාන හොන්ති. දොමනස්සග්ගහණං පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං ගහිතන්ති යොජනා. පසඞ්ගොති චනානප්පකාරතො සජ්ජනං ලග්ගනං. කථං පසඞ්ගොති ආහ ‘‘යදාහී’’තිආදිං. ‘‘තුට්ඨිං පවෙදෙන්තී’’ති තුට්ඨාමයං ඉමෙසං මරණෙනාතිආදි චික්ඛන්ති. එවං සහගතප්පසඞ්ගං නිවත්තෙත්වා සම්පයුත්තප්පසඞ්ගං නිවත්තෙතුං ‘‘පටිඝග්ගහණංපී’’තිආදි වුත්තං. තිරච්ඡානගතපාණවධෙ අපුඤ්ඤං නාම නත්ථි. ආදිකප්පතො පට්ඨාය මනුස්සානං යථාකාම පරිභොගත්ථාය ලොකිස්සරියෙනථාවරට්ඨායිනා නිම්මිතත්තාති අධිප්පායො. ‘‘විස්සට්ඨා’’ති අනාසඞ්කා. ‘‘අඤ්ඤෙවා’’ති අඤ්ඤෙ වා ජනෙ. විමති එව වෙමතිකං. වෙමතිකං ජාතං යෙසං තෙ වෙමතිකජාතා. පුරිමචිත්තස්සලොභසහගතභාවො ඉමානිඅට්ඨපි ලොභසහගතචිත්තානිනාමාති ඉමිනා චූළනිගමනෙ නෙව සිද්ධොවියාති යොජනා. චූළනිගමනෙන පටිඝසම්පයුත්ත භාවෙසිද්ධෙ දොමනස්සසහගතභාවොපි තෙනසිද්ධො යෙවාති කත්වා ‘‘තෙසං ගහණං’’ති වුත්තං. ‘‘තෙස’’න්ති දොනස්සපටිඝානං. ඉමස්මිං චිත්තෙ ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානිචථිනමිද්ධානි ච අනියතයොගීනි ච හොන්ති යෙවාපනකානි ච. තෙනාහ ‘‘පුරිමචිත්තෙ’’තිආදිං. දොමනස්සං ඉමස්මිං චිත්තෙ අත්ථි, අඤ්ඤචිත්තෙසු නත්ථි, තස්මා අසාධාරණ ධම්මො නාම. අනඤ්ඤසාධාරණ ධම්මොතිපි වුච්චති. ‘‘යථාතං’’ති තං නිදස්සනං තදුදාහරණං යථා කතමන්ති අත්ථො. ‘‘උපලක්ඛෙතී’’ති ¶ සඤ්ඤාපෙති. ආතපංතායතිරක්ඛතීති ආතපත්තං. සෙතච්ඡත්තං. ලද්ධං ආතපත්තං යෙනාති ලද්ධාතපත්තො. රාජකුමාරො. සො ආතපත්තං ලද්ධොති වුත්තෙ සබ්බං රාජසම්පත්තිං ලද්ධොති විඤ්ඤායති. තස්මා ඉදං උපලක්ඛණ වචනං ජාතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘උභින්න’’න්ති ද්වින්නං දොමනස්ස පටිඝානං. පුබ්බෙ දොමනස්සසහගතන්ති වත්වා නිගමනෙ පටිඝසම්පයුත්තචිත්තානීති වුත්තත්තා ‘‘ඉමස්ස…පෙ… සිද්ධිතො’’ති වුත්තං.

27. ‘‘අනිට්ඨලොකධම්මෙහී’’ති අලාභො ච, අයසොච, නින්දාච, දුක්ඛඤ්චාති චතූහි අනිට්ඨලොකධම්මෙහි. ‘‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’ති අහං අලාභාදීහි මාසමාගච්ඡීති පත්ථෙන්තස්සපි කුතොමෙඑත්ථලොකෙතං පත්ථනා පූරණං සබ්බකාලං ලබ්භාති අත්ථො. ‘‘ලබ්භා’’ති ච කම්මත්ථදීපකං පාටිපදිකපදං. ඉමෙසං උප්පත්තිවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ සඞ්ඛෙපතොව වුත්තං තස්ස පාණාති පාතාදීසු තික්ඛමන්දප්පවත්තිකාලෙ පවත්තිවෙදිතබ්බාති.

දොසමූලචිත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

28. මොහමූලචිත්තෙ. ‘‘මූලන්තරවිරහෙනා’’ති අඤ්ඤමූලවිරහෙන. සංසප්පතීති සංසප්පමානා. එවං නු ඛො, අඤ්ඤථානු ඛොති එවං ද්විධා එරයති කම්පතීති අත්ථො. වික්ඛිපතීති වික්ඛිපමානං. ‘‘නියමනත්ථ’’න්ති ඉදං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං නාමාති නියමනත්ථං. ඉදඤ්හි පටිඝසම්පයුත්තං විය නිගමනෙන සිද්ධං න හොති. ‘‘ඉධ ලද්ධොකාසං හුත්වා’’ති මූලන්තර විරහත්තා එව ඉධලද්ධොකාසං හුත්වා. පකති සභාවභූතං, ඉති තස්මා නත්ථීති යොජනා. ‘‘අනොසක්කමාන’’න්ති පච්ඡතො අනිවත්තමානං. ‘‘අසංසීදමාන’’න්ති හෙට්ඨතො අපතමානං. උභයෙන අබ්බොච්ඡින්නන්ති වුත්තං හොති. ‘‘අතිසම්මුළ්හතායා’’ති මූලන්තර විරහෙන මොහෙන අතිසම්මුළ්හතාය. ‘‘අතිචඤ්චලතායා’’ති සංසප්පමානවික්ඛිපමානෙහිවිචිකිච්ඡුද්ධච්චෙහි අතිචඤ්චලතාය. ‘‘සබ්බත්ථපී’’ති සබ්බෙසුපි ආරම්මණෙසු. අට්ඨකථායං සඞ්ඛාර භෙදෙන අවිජ්ජාය දුවිධභාවොව වුත්තො. කථං වුත්තො. අවිජ්ජා අප්පටිපත්ති මිච්ඡා පටිපත්තිතො දුවිධා තථා සසඞ්ඛා රාසඞ්ඛාරතොති ¶ වුත්තො. ‘‘තිවිධභාවොවා’’ති ඉමස්මිං චිත්තෙසඞ්ඛාරවිමුත්තාය අවිජ්ජාය සද්ධිං තිවිධභාවොව. ඉමෙසං ද්වින්නං චිත්තානං උප්පත්තිවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙසඞ්ඛෙපතොවවුත්තං තස්සඅසන්නිට්ඨානවික්ඛෙපකාලෙපවත්ති වෙදිතබ්බාති.

29. ‘‘සබ්බථාපී’’ති නිපාතසමුදායො වා හොතු අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනො වා, විසුං නිපාතොවාති එවං සබ්බප්පකාරතොපි. අකුසලපදෙ අකාරො විරුද්ධත්ථො. යථා අමිත්තො, අසුරො, තිදස්සෙතුං ‘‘අකුසලානී’’තිආදිමාහ. ‘‘පටිවිරුද්ධභාවො’’ති මොහාදීහි අකුසලෙහි විරුද්ධභාවො. භාවනංනාරහන්තීති ‘‘අභාවනාරහා’’. කථං පන භාවනංනාරහන්තීති ආහ ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදිං. ‘‘නියාමං ඔක්කමන්තාපී’’ති පඤ්චානන්තරිය කම්මභාවෙන නියතමිච්ඡාදිට්ඨිභාවෙන ච නියාමං ඔක්කමන්තාපි. අපායං භජන්තීති අපායභාගිනො. කම්මකාරකා. තෙසං භාවො. තාය. ‘‘වට්ටසොතනියතෙ’’ති සංසාරවට්ට සොතස්මිං නියතෙ. ‘‘ථිරතරපත්තා’’ති සමාධිවසෙන ථිරතරභාවං පත්තා. ඉදානි තමෙවත්ථං පකාරන්තරෙන විභාවෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ‘‘සියු’’න්ති පදං ධාතුපච්චයෙහි සිද්ධං නිප්ඵන්නපදං නාම නහොති. කස්මා, ඉධපරිකප්පත්ථස්ස අසම්භවතො. නිපාතපදං හොති. කස්මා, අනෙකත්ථතා සම්භවතො. ඉධ පන භවන්ති සද්දෙන සමානත්ථො. තෙනාහ ‘‘නිපාතපදං ඉධ දට්ඨබ්බ’’න්ති.

අකුසලවණ්ණනා.

30. අහෙතුකචිත්තෙ. ‘‘සබ්බනිහීන’’න්ති සබ්බචිත්තෙහි හීනං. පුන ‘‘සබ්බනිහීන’’න්ති සබ්බාහෙතුකෙහි හීනං. ‘‘ත’’න්ති අකුසල විපාකං.

31. සුත්තපාළියං, ‘‘කට්ඨ’’න්ති සුක්ඛදාරුං. ‘‘සකලික’’න්ති ඡින්දිතඵාලිතං කට්ඨක්ඛණ්ඩකං. ‘‘ථුස’’න්ති වීහිසුඞ්කං. ‘‘සඞ්කාර’’න්ති කචවරං. චක්ඛුඤ්චරූපෙ ච පටිච්ච යංවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ත්වෙව වුච්චතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. තත්ථ ‘‘රූපෙ’’ති රූපාරම්මණාන ¶ . ‘‘සද්දෙ’’තිආදීසුපි එසනයො. එත්ථ ච විඤ්ඤාණානි එකවත්ථු නිස්සිතානි හොන්ති. තස්මා වත්ථු ද්වාරෙසු එකවචනං වුත්තං. ආරම්මණානි පන එකවිඤ්ඤාණෙනාපි බහූනි ගහිතානි. තස්මා ආරම්මණෙසු බහුවචනං. ‘‘දුක්ඛයතී’’ති දුක්ඛං කරොති. නාමධාතු පදඤ්හෙතං. යථා අත්තානං සුඛෙති වීණෙතීති සද්දවිදූ. ධාතුපාඨෙසු පන සුඛදුක්ඛතක්කිරියායංති වුත්තං. තක්කිරියාති ච සුඛකිරියා දුක්ඛ කිරියාති අත්ථො. සාතකිරියා අස්සාතකිරියාති වුත්තං හොති. ච සද්දො ඔකාසත්ථොති කත්වා ‘‘දුක්කරං ඔකාසදාන’’න්ති වුත්තං.

32. ‘‘චක්ඛුස්ස අසම්භින්නතා’’ති චක්ඛුපසාදරූපස්ස අභින්නතා. තස්මිඤ්හි භින්නෙසති අන්ධස්ස චක්ඛුස්ස රූපානිනුපට්ඨහන්තීති. ‘‘සොතස්සඅසම්භින්නතා’’තිආදීසුපි එසනයො. ‘‘ආලොකසන්නිස්සයප්පටිලාභො’’ති චක්ඛු ච ආලොකෙසති කිච්චකාරී හොති. අසති නහොති. තථා රූපඤ්ච. තස්මා ආලොකො තෙසං විසයවිසයීභාවූපගමනෙ සන්නිස්සයො හොති. තස්ස ආලොකසන්නිස්සයස්ස පටිලාභො. එසනයො ආකාසසන්නිස්සයාදීසු. ඉමෙසං අඞ්ගානං යුත්ති දීපනා උපරිරූපසඞ්ගහෙ ආගමිස්සති. ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති අට්ඨසාලිනියං. තත්ථ ‘‘තස්මිං පන ආපාතං ආගච්ඡන්තෙපි ආලොකසන්නිස්සයෙ අසති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජතී’’ති වචනං අසම්භාවෙන්තො ‘‘තං විනා ආලොකෙනා’’තිආදිමාහ. ‘‘අභාවදස්සන පර’’න්ති අභාවදස්සනප්පධානං.

33. විපාකවචනත්ථෙ. විපච්චතීති විපාකං. විපච්චතීති ච විපක්කභාවං ආපජ්ජති. පුබ්බෙ කතකම්මං ඉදානි නිබ්බත්තිං පාපුණාතීති වුත්තං හොති. ඉදානි තදත්ථං පාකටං කරොන්තො ‘‘අයඤ්ච අත්ථො’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං ආයූහන සමඞ්ගිතාපි ආගතා. ඉධ පනසා චෙතනා සමඞ්ගිතාය සඞ්ගහිතාති කත්වා ‘‘චතස්සො සමඞ්ගිථා’’ති වුත්තං. සමඞ්ගිතාති ච සම්පන්නතා. ‘‘තං තං කම්මායූහන කාලෙ’’ති පාණාති පාතාදිකස්ස තබ්බිරමණාදිකස්ස ච තස්ස තස්ස දුච්චරිතසුචරිතකම්මස්ස ආයූහනකාලෙ. සමුච්චිනනකාලෙති අත්ථො. ‘‘සබ්බසො අභාවං පත්වාන නිරුජ්ඣතී’’ති යථා අබ්යාකත ¶ ධම්මානිරුජ්ඣමානා සබ්බසො අභාවං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති. තථා නනිරුජ්ඣන්තීති අධිප්පායො. ‘‘සබ්බාකාර පරිපූර’’න්ති පාණාතිපාතං කරොන්තස්ස කම්මානු රූපාබහූකාය වචීමනො විකාරා සන්දිස්සන්ති. එසනයො අදින්නාදානාදීසු. එවරූපෙහි සබ්බෙහි ආකාර විකාරෙහි පරිපූරං. ‘‘නිදහිත්වා වා’’ති සණ්ඨපෙත්වා එව. ‘‘යංසන්ධායා’’ති යංකිරියාවිසෙසනිධානං සන්ධාය.

ගාථායං. ‘‘සජ්ජූ’’ති ඉමස්මිං දිවසෙ. ‘‘ඛීරං වමුච්චතී’’ති යථා ඛීරං නාම ඉමස්මිං දිවසෙ මුච්චති. පකතිං ජහති. විපරිණාමං ගච්ඡති. න තථා පාපං කතං කම්මන්ති යොජනා. කථං පන හොතීති ආහ ‘‘දහන්තං බාලමන්වෙතී’’ති. ‘‘භස්මාඡන්නොවපාවකො’’ති ඡාරිකා ඡන්නොවිය අග්ගි. ‘‘සො පනා’’ති කිරියා විසෙසො පන. ‘‘විසුං එකො පරමත්ථ ධම්මොතිපි සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති විසුං සම්පයුත්ත ධම්ම භාවෙන සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතීති අධිප්පායො. සො හි කම්මපච්චයධම්මත්තා පරමත්ථ ධම්මො න හොතීති න වත්තබ්බො. තෙනාහ ‘‘අනුසයධාතුයො වියා’’ති. ‘‘සො’’ති කිරියාවිසෙසො. ‘‘ත’’න්ති කම්මං වා, කම්මනිමිත්තං වා, ගතිනිමිත්තං වා. ‘‘තදා ඔකාසං ලභතී’’ති විපච්චනත්ථාය ඔකාසං ලභති. ඔකාසං ලභිත්වා පච්චුපට්ඨාතීති අධිප්පායො. ‘‘තත්ථා’’ති තාසු ච තූසුසමඞ්ගිතාසු. ‘‘ඉතී’’ති ලද්ධගුණවචනං. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි පුන ලද්ධගුණවචනං. ‘‘පාළිය’’න්ති ධම්මසඞ්ගණි පාළියං. ‘‘කම්මසන්තානතො’’ති අරූපසන්තානං එව වුච්චති. ‘‘යෙ පනා’’ති ගන්ථකාරා පන. ‘‘තෙස’’න්ති ගන්ථකාරානං. ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. තෙසං වාදෙති වා යොජෙතබ්බං. යඤ්චඋපමං දස්සෙන්තීති යොජනා. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං වචනෙ. න ච න ලභන්තීති යොජනා. ‘‘තදා’’ති තස්මිං පරිණතකාලෙ. ‘‘නාළ’’න්ති පුප්ඵඵලානං දණ්ඩකං.

34. ‘‘සම්භවො’’ති පසඞ්ගකාරණං. අභිවිසෙසෙන චරණං පවත්තනං අභිචාරො. විසෙස වුත්ති. න අභිචාරො බ්යභිචාරො. සාමඤ්ඤ වුත්ති. පක්ඛන්තරෙන සාධාරණතාති වුත්තං හොති. පක්ඛන්තරෙන සාධාරණතා නාමපක්ඛන්තරස්ස නානප්පකාරතො සජ්ජනමෙව ලග්ගනමෙවාති වුත්තං බ්යභිචාරස්සාති පසඞ්ගස්ස ඉච්චෙවත්ථොති. එත්ථචාතිආදිනා ¶ සම්භවබ්යභිචාරානං අභාවමෙව වදති. අකුසලහෙතූහි ච සහෙතුකතා සම්භවො නත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘තෙස’’න්ති අකුසලවිපාකානං. ‘‘අබ්යභිචාරොයෙවා’’ති බ්යභිචාරරහිතොයෙව.

35. ‘‘පඤ්චද්වාරෙ උප්පන්න’’න්ති පඤ්චද්වාරවිකාරං පටිච්ච උප්පන්නත්තා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදිං. එසනයො මනොද්වාරාවජ්ජනෙපි.

යදි හි අයමත්ථොසියා, එවඤ්චසති, අයමත්ථො ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තෙස’’න්ති වීථිචිත්තානං. උප්පාදසද්දොනියතපුල්ලිඞ්ගොති කත්වා ‘‘ටීකාසු පන…පෙ… නිද්දිට්ඨං’’ සියාති වුත්තං. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති සම්පයුත්තහෙතුවිරහතොති වුත්තනයෙන. විපච්චන කිච්චං නාම විපාකානං කිච්චං. විපාකුප්පාදනකිච්චං නාම කුසලාකුසලානං කිච්චං. ‘‘තං තං කිරියාමත්තභූතානී’’ති ආවජ්ජන කිරියා හසනකිරියාමත්තභූතානි. පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිචිත්තානි නාම කෙවලං කම්මවෙගුක්ඛිත්තභාවෙනසන්තානෙපතිතමත්තත්තා දුබ්බල කිච්චානි හොන්ති. පඤ්ච විඤ්ඤාණානි ච අසාරානං අබලානං පසාදවත්ථූනං නිස්සාය උප්පන්නත්තා දුබ්බලවත්ථුකානි හොන්ති. සම්පටිච්ඡනාදීනි ච පඤ්චවිඤ්ඤාණානුබන්ධ මත්තත්තා දුබ්බල කිච්චට්ඨානානි හොන්ති. තස්මා තානි සබ්බානි අත්තනො උස්සාහෙනවිනා කෙවලං විපච්චනමත්තෙන පවත්තන්ති. ‘‘විපාකසන්තානතො’’ති පඤ්චද්වාරාවජ්ජනඤ්ච මනොද්වාරාවජ්ජනඤ්ච භවඞ්ගවිපාකසන්තානතො ලද්ධපච්චයං හොති. වොට්ඨබ්බනං පඤ්චවිඤ්ඤාණාදි විපාකසන්තානතො ලද්ධපච්චයං. ‘‘ඉතරානි පනා’’ති හසිතුප්පාදචිත්ත මහාකිරියචිත්තාදීනි. ‘‘නිරනුසයසන්තානෙ’’ති අනුසයරහිතෙ ඛීණාසවසන්තානෙ. ‘‘උස්සාහරහිතානි එවා’’ති යථා රුක්ඛානං වාතපුප්ඵානි නාම අත්ථි. තානි ඵලුප්පාදකසිනෙහරහිතත්තා ඵලානි න උප්පාදෙන්ති. තථා තානි ච විපාකුප්පාදකතණ්හාසිනෙහරහිතත්තා උස්සාහබ්යාපාර රහිතානි එව.

36. වෙදනාවිචාරණායං. ‘‘පිචුපිණ්ඩකානං වියා’’ති ද්වින්නං කප්පාසපිචුපිණ්ඩකානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනං විය උපාදාරූපානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනං දුබ්බලමෙවාති යොජනා. ‘‘තෙසං ආරම්මණභූතාන’’න්ති තිණ්ණං මහාභූතානං. ‘‘කායනිස්සයභූතෙසූ’’ති කායනිස්සයමහාභූතෙසු ¶ .‘‘තෙහී’’ති පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි. ‘‘පුරිමචිත්තෙනා’’ති සම්පටිච්ඡනචිත්තතො. ‘‘ත’’න්ති අකුසලවිපාකසන්තීරණං. පටිඝෙන විනා නප්පවත්තති. කස්මා නප්පවත්තතීති ආහ ‘‘එකන්තාකුසලභූතෙනා’’තිආදිං. ‘‘අබ්යාකතෙසු අසම්භවතො’’ති අබ්යාකත චිත්තෙසු යුජ්ජිතුං අසම්භවතො. කම්මානුභාවතො ච මුඤ්චිත්වා යථාපුරිමං විපාකසන්තානං කම්මානුභාවෙන පවත්තං හොති. තථා අප්පවත්තිත්වාති අධිප්පායො. ‘‘කෙනචී’’ති කෙනචි චිත්තෙන. ‘‘විසදිසචිත්තසන්තාන පරාවට්ටනවසෙනා’’ති පුරිමෙනවිපාක චිත්ත සන්තානෙන විසදිසං කුසලාදි ජවන චිත්තසන්තානං පරතො ආවට්ටා පන වසෙන. තථාහිදං චිත්තද්වයං පාළියං ආවට්ටනා, අන්වාවට්ටනා, ආභොගො, සමන්නාහාරොති නිද්දිට්ඨං. ‘‘සබ්බත්ථාපී’’ති ඉට්ඨාරම්මණෙපි අනිට්ඨාරම්මණෙපි. ‘‘අත්තනො පච්ඡා පවත්තස්ස චිත්තස්ස වසෙනා’’ති අත්තනො පච්ඡා පවත්තං චිත්තං පටිච්ච න වත්තබ්බොති අධිප්පායො. ‘‘අත්තනො පච්චයෙහි එව සො සක්කා වත්තු’’න්ති අත්තනො පච්චයෙසු බලවන්තෙසු සති, බලවා හොති. දුබ්බලෙසු සති, දුබ්බලො හොතීති සක්කාවත්තුන්ති අධිප්පායො. ‘‘විසදිස චිත්තසන්තාන’’න්ති වොට්ඨබ්බනකිරියචිත්තසන්තානං.

37. සඞ්ඛාර විචාරණායං ‘‘විපාකුද්ධාරෙ’’ති අට්ඨසාලිනියං විපාකුද්ධාර කථායං. ‘‘උභයකම්මෙනපී’’ති සසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි, අසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි. ‘‘ථෙරෙනා’’ති මහාදත්තත්ථෙරෙන. ‘‘තදුභයභාවාභාවො’’ති සසඞ්ඛාරික අසඞ්ඛාරිකභාවානං අභාවො. ‘‘තානිපි හි අපරිබ්යත්තකිච්චානියෙවා’’ති එත්ථ ආවජ්ජන ද්වයං ජවනානං පුරෙචාරික කිච්චත්තා අපරිබ්යත්තකිච්චං හොතු. හසිතුප්පාදචිත්තං පන ජවනකිච්චත්තා කථං අපරිබ්යත්තකිච්චං භවෙය්යාති. තම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදීනං අනුචාරිකමත්තත්තා අපරිබ්යත්තකිච්චං නාම හොතීති. ‘‘අට්ඨමහාවිපාකෙසු විය වත්තබ්බො’’ති මහාවිපාකානං සසඞ්ඛාරිකා සඞ්ඛාරිකභාවො පුරිමභවෙ මරණාසන්නකාලෙ ආරම්මණානං පයොගෙන සහ වා විනා වා උපට්ඨානං පටිච්ච වුත්තො, තථා වත්තබ්බොති අධිප්පායො.

38. ‘‘දුබ්බල කම්මනිබ්බත්තෙසූ’’ති පටිසන්ධි භවඞ්ග චුතිකිච්චානි සන්ධාය ¶ වුත්තං. ‘‘දුබ්බලවත්ථු කිච්චට්ඨානෙසූ’’ති චක්ඛාදිවත්ථුකෙසු ආවජ්ජනාදි දුබ්බලකිච්ච දුබ්බලට්ඨානිකෙසු. ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා තදත්ථං විවරති. තත්ථ ‘‘වික්ඛෙපයුත්ත’’න්ති වික්ඛෙපකිච්චෙන උද්ධච්චෙනයුත්තං හුත්වා. ‘‘කප්පට්ඨිතිකං’’ නාම සඞ්ඝභෙදකම්මං. ඡසුවත්ථු රූපෙසු හදයවත්ථුමෙව සුවණ්ණරජතං විය සාරවත්ථු හොති. ඉතරානි ඵලිකානිවිය පසාදමත්තත්තා අසාරානි හොන්තීති වුත්තං ‘‘චක්ඛාදීසු දුබ්බලවත්ථූසූ’’ති. දස්සනාදීනි ච කිච්චානි ජවන කිච්චස්ස පුරෙචරත්තා ඛුද්දකිච්චානි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘දස්සනාදීසූ’’තිආදිං.

39. ඉධ දීපනියං ඉච්චෙවන්ති පදං අට්ඨාරසාතිපදස්සවිසෙසනන්ති කත්වා ‘‘සබ්බථාපීති පදස්ස…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. විභාවනියං පන තං සබ්බථාපීති පදස්ස විසෙසනන්ති කත්වා ‘‘සබ්බථා පීතිකුසලාකුසලවිපාකකිරියාභෙදෙනා’’ති වුත්තං.

අහෙතුකචිත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

40. සොභණචිත්තෙසු. අවුත්තාපි සිද්ධා හොති. යථා අට්ඨචිත්තානි ලොකුත්තරානීති ච වුත්තෙ අවුත්තෙපිසිජ්ඣන්ති සෙසචිත්තානි ලොකියානීති ච සඋත්තරානීති චාති අධිප්පායො. ‘‘අත්තසමඞ්ගීනො’’ති අත්තනා පාපකම්මෙන සමන්නාගතෙ. ‘‘අනිච්ඡන්තෙ යෙවා’’ති සචෙපි අවීචිනිමිත්තස්සාදවත්ථු විය කෙචි ඉච්ඡන්තු. අජානන්තානං පන ඉච්ඡා අප්පමාණන්ති අධිප්පායො. ‘‘සොභග්ග පත්තියා’’ති එත්ථ සුභගස්ස භාවො සොභග්ගන්ති විග්ගහො. සුභගස්සාති ච සුසිරිකස්ස.

41. ‘‘යාථාවතො’’ති යථා සභාවතො. එත්ථ සියා ජානාතීති ඤාණන්ති වුත්තං, කිං සබ්බං ඤාණං යාථාවතො ජානාතීති. කිඤ්චෙත්ථ. යදි සබ්බං ඤාණං යාථාවතො ජානාති. එවං සති, ඤාණෙන චින්තෙන්තානං අජානනං නාම නත්ථි, විරජ්ඣනං නාම නත්ථීති ආපජ්ජති. අථ සබ්බං ඤාණං යාථාවතො න ජානාති, කත්ථචි ජානාති, කත්ථචි න ජානාති. එවඤ්චසති, යත්ථ ජානාති, තත්ථෙව තං ඤාණං හොති. යත්ථ න ජානාති, තත්ථ තං ඤාණමෙව න හොතීති ආපජ්ජතීති. වුච්චතෙ ¶ . ඤාණෙන චින්තෙස්සාමීති චින්තෙන්තානංපි යත්ථ යත්ථ යාථාවතො ජානනං න හොති, තත්ථ තත්ථ ඤාණ විප්පයුත්ත චිත්තං හොති. ඤාණප්පටි රූපකා ච ධම්මා අත්ථි චිත්තඤ්ච විතක්කො ච, විචාරො ච, දිට්ඨි ච. එතෙහි චින්තෙන්තාපි අහං ඤාණෙන චින්තෙමීති මඤ්ඤන්ති. ‘‘දෙය්ය ධම්මපටිග්ගාහක සම්පත්තී’’ති දෙය්යධම්ම වත්ථු සම්පත්ති, පටිග්ගාහක පුග්ගල සම්පත්ති. ‘‘අබ්යාපජ්ජලොකූපපත්තිතා’’ති එත්ථ අබ්යාපජ්ජලොකො නාම කායිකදුක්ඛ චෙතසික දුක්ඛ රහිතො උපරිදෙවලොකො වා බ්රහ්මලොකො වා. උපපජ්ජනං උපපත්ති. පටිසන්ධිවසෙන උපගමනන්ති අත්ථො. අබ්යාපජ්ජලොකං උපපත්ති යස්ස සො අබ්යාපජ්ජ ලොකූපපත්ති. තස්ස භාවොති විග්ගහො. ‘‘කිලෙස දූරතා’’ති සමාපත්ති බලෙන වා, අඤ්ඤතරප්පටිපත්තියා වා, වික්ඛම්භිත කිලෙසතා වා, අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්න කිලෙසතා වා.

තෙසං උප්පත්ති විධානං විසුද්ධි මග්ගෙ ඛන්ධනිද්දෙසෙ එවං වුත්තං. යදාහි දෙය්යධම්ම පටිග්ගාහකාදි සම්පත්තිං අඤ්ඤං වා සොමනස්සහෙතුං ආගම්ම හට්ඨතුට්ඨො අත්ථිදින්නන්තිආදිනයප්පවත්තං සම්මාදිට්ඨිං පුරෙක්ඛිත්වා අසංසීදන්තො අනුස්සාහිතොපරෙහි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොති, තදාස්ස සොමනස්සසහගතං ඤාණ සම්පයුත්තං චිත්තං අසඞ්ඛාරං හොති. යදා පන වුත්තනයෙන හට්ඨතුට්ඨො සම්මාදිට්ඨිං පුරෙක්ඛිත්වා අමුත්ත චා ගතාදිවසෙන සංසීදමානො වා පරෙහි වා උස්සාහිතො කරොති, තදාස්ස තදෙව චිත්තං සසඞ්ඛාරං හොති. ඉමස්මිඤ්හි අත්ථෙ සඞ්ඛාරොති එතං අත්තනො වා පරෙසං වා වසෙන පවත්තස්ස පුබ්බප්පයොගස්සාධිවචනං. යදා පන ඤාති ජනස්ස පටිපත්ති දස්සනෙන ජාතපරිචයාබාලදාරකා භික්ඛූ දිස්වා සොමනස්ස ජාතාසහසා කිඤ්චි දෙව හත්ථගතං දදන්ති වා වන්දන්ති වා, තදා තතීයං චිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පන දෙථවන්දථාති ඤාතීහි උස්සාහිතා එවං පටිපජ්ජන්ති, තදා චතුත්ථං චිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පන දෙය්යධම්ම පටිග්ගාහකාදීනං අසම්පත්තිං අඤ්ඤෙසං වා සොමනස්සහෙතූනං අභාවං ආගම්ම චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතා හොන්ති. තදා සෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි උප්පජ්ජන්තීති.

42. අට්ඨපීති එත්ථ පිසද්දෙන ඉමානි චිත්තානි න කෙවලං අට්ඨෙව හොන්ති ¶ . අථ ඛො තතො බහූනිපි බහුතරානිපි හොන්තීති ඉමං සම්පිණ්ඩනත්ථං දීපෙතීති දස්සෙතුං ‘‘තෙනා’’තිආදිවුත්තං. දසසු පුඤ්ඤකිරියාවත්ථූසු දිට්ඨුජු කම්මං නාම ඤාණ කිච්චං. තං කථං ඤාණ විප්පයුත්ත චිත්තෙහි කරොන්තීති. වුච්චතෙ. ඤාණ සම්පයුත්ත චිත්තෙහි දිට්ඨිං උජුංකරොන්තා තෙසං අන්තරන්තරා ඤාණසොතෙ පතිතවසෙන ඤාණවිප්පයුත්ත චිත්තෙහිපි කරොන්තියෙව. සබ්බෙසත්තා කම්මස්සකාතිආදිනා, බුද්ධො සොභගවා, ස්වාක්ඛාතො සො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සො සඞ්ඝො, තිආදිනා චාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘ඉමානි අට්ඨ චිත්තානී’’තිආදිං. තත්ථ දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි නාම ‘දානං, සීලං, භාවනා, අපචායනං, වෙය්යාවච්චං, පත්තිදානං, පත්තානුමොදනං, ධම්මස්සවනා, ධම්මදෙසනා, දිට්ඨුජු කම්මං,. තෙහි ගුණිතානි වඩ්ඪිතානි. තානි ච අට්ඨඡසු ආරම්මණෙසු උප්පජ්ජන්ති. තීණි ච කම්මානි කරොන්තා තෙ හෙව අට්ඨහි කරොන්ති. තානියෙව ච සබ්බානි අත්ථි හීනානි, අත්ථි මජ්ඣිමානි, අත්ථි පණීතානි. තස්මා පුන අනුක්කමෙන ආරම්මණාදීහි වඩ්ඪනං කරොති. තත්ථ ‘‘තානි ඨපෙතබ්බානී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සුද්ධිකානී’’ති අධිපතීහි අමිස්සිතානි. ‘‘ඉති කත්වා’’ති ඉති මනසි කරිත්වා. තථා ඤාණවිප්පයුත්තානි ද්වෙසහස්සානි සතං සට්ඨි ච හොන්තීති යොජනා. ‘‘වීමංසාවජ්ජිතෙහී’’ති වීමංසාධිපති වජ්ජිතෙහි. ‘‘තථාගුණිතානී’’ති සබ්බානි පුඤ්ඤකිරියාදීහි සමං ගුණිතානි. ‘‘කොසල්ලෙනා’’ති කොසල්ලසඞ්ඛාතෙන. ‘‘නානාවජ්ජනවීථිය’’න්ති ඤාණවිප්පයුත්ත වීථීහි විසුං භූතාය ආවජ්ජනාය යුත්ත වීථියං. ‘‘තෙනෙවා’’ති වීමංසාධිපතිභූතෙන තෙනෙව උපනිස්සයඤ්ඤාණෙන. එවං සන්තෙපි න සක්කාභවිතුන්ති සම්බන්ධො.

43. වචනත්ථෙ ‘‘රුජ්ජනට්ඨෙනා’’ති තුදනට්ඨෙන. ‘‘අහිතට්ඨෙනා’’ති හිතවිරුද්ධට්ඨෙන. ‘‘අනිපුණට්ඨෙනා’’ති අසණ්හා සුඛුමට්ඨෙන. ‘‘අනිට්ඨවිපාකට්ඨෙනා’’ති අනිට්ඨං විපාකං එතෙසන්ති අනිට්ඨ විපාකානි. තෙසං භාවො අනිට්ඨ විපාකට්ඨො. තෙන අනිට්ඨ විපාකට්ඨෙන. ‘‘තප්පටි පක්ඛත්තා’’ති රාගාදීහි පටිපක්ඛත්තා. එවං පරියායත්ථ සඞ්ඛාතං අභිධානත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි අට්ඨකථාසු ආගතං වචනත්ථං දස්සෙති කුච්ඡිතෙතිආදිනා. තත්ථ ‘‘කුච්ඡිතෙ’’ති ජෙගුච්ඡිතබ්බෙ, නින්දි තබ්බෙ ¶ වා. චාලෙන්ති තදඞ්ගප්පහානවසෙන, කම්පෙන්ති වික්ඛම්භනප්පහානවසෙන, විද්ධංසෙන්ති සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන. ‘‘තනුකරණට්ඨෙනා’’ති සල්ලිඛනට්ඨෙන. ‘‘අන්තකරණට්ඨෙනා’’ති පරියොසානකරණට්ඨෙන. ‘‘අපි චා’’තිආදි දීපනීනයදස්සනං. ‘‘කොසල්ල සම්භූතට්ඨෙනා’’ති මහාඅට්ඨකථානයො. තත්ථ, කුසලස්ස පණ්ඩිතස්ස භාවො එකාසල්ලං. ඤාණං. තෙන සම්භූතං සඤ්ජාතං කොසල්ල සම්භූතං තිවිග්ගහො.

44. ‘‘බලවකම්මෙනා’’ති තිහෙතු කුක්කට්ඨ කම්මෙන. ‘‘දුබ්බල කම්මෙනා’’ති තිහෙතුකොමකෙන වා ද්විහෙතුක කුසල කම්මෙන වා. ‘‘කෙහිචි ආචරියෙහී’’ති මොරවාපි වාසී මහාදත්තත්ථෙරං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සඞ්ගහකාරෙනා’’ති භද්දන්ත බුද්ධඝොසත්ථෙරෙන. ‘‘සන්නිහිත පච්චයවසෙනා’’ති ආසන්නෙ සණ්ඨිතපච්චය වසෙන. පච්චුප්පන්න පච්චයවසෙනෙවාති වුත්තං හොති. උපට්ඨිතානි කම්මාදීනි ආරම්මණානි. පවත්තානි මහාවිපාකානි. ‘‘අවිපාක සභාවතො’’ති අවිපච්චනසභාවතො. අවිපාකුප්පාදනසභාවතොති වුත්තං හොති. ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති ධම්මසඞ්ගණිට්ඨකථායං. ‘‘ඉධා’’ති මහාවිපාකචිත්තෙ. ‘‘තථා අප්පවත්තියා චා’’ති දානාදිවසෙන අප්පවත්තිතො ච.

45. මහාකිරියචිත්තෙ. ‘‘උපරී’’ති වීථිසඞ්ගහෙ තදා රම්මණ නියමෙ. ‘‘සයමෙවා’’ති අනුරුද්ධත්ථෙරෙනෙව. ‘‘වක්ඛතී’’ති වුච්චිස්සති. ‘‘යථාරහ’’න්ති ඛීණාසවසන්තානෙ උප්පන්නානං මහාකිරියානං අරහානුරූපං. භූතකථන විසෙසනං තෙන නිවත්තෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස අභාවාති අධිප්පායො. ‘‘තං’’ති සහෙතුකග්ගහණං. ‘‘බ්යවච්ඡෙදකවිසෙසන’’න්ති අහෙතුක විපාකකිරිය චිත්තානඤ්ච සබ්භාවාතප්පසඞ්ගස්ස අවච්ඡෙදකං විසෙසනං. ‘‘යථා සක්ඛර කථලිකංපි මච්ඡගුම්බංපි තිට්ඨන්තංපි චරන්තංපි පස්සතී’’ති වචනෙ සක්ඛර කථලිකං තිට්ඨන්තං, මච්ඡගුම්බං තිට්ඨන්තංපි චරන්තංපි පස්සතීති එවං යථා ලාභ යොජනා හොති. තථා ඉධ පීති.

46. ‘‘යදිද’’න්ති යා අයං දීපන සමත්ථතා, ‘‘ඉදං සාමත්ථිය’’න්ති යොජනා. අයං සමත්ථ භාවොති අත්ථො. භෙදවචනෙ චොදනායාති ¶ සම්බන්ධො. රචනාගාථායං. ‘‘එතානී’’ති සොභණ කාමාවචර චිත්තානි. ‘‘පුඤ්ඤ පාප ක්රියාභෙදා’’ති පුඤ්ඤ පාප ක්රියභෙදෙන.

47. කතමෙ ධම්මා කාමාවචරා. හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිත වසවත්තිදෙවෙ අන්තො කරිත්වාති එවං පාළියං නිද්දිට්ඨත්තා ඉධකාමසද්දෙන සහොකාසාකාමභූමි වුච්චතීති ආහ ‘‘කාමෙ කාමභූමිය’’න්ති. පරියාපන්නාති පාඨසෙසො. ‘‘ක්රියා චා’’ති එත්ථ ච සද්දො පන සද්දත්ථො. ඉති සද්දො ඉච්චෙවං සද්දත්ථො. එතෙන පටිසිද්ධාති සම්බන්ධො. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං චිත්තසඞ්ගහෙ. ‘‘තස්සා’’ති සබ්බථාසද්දස්ස. භවො නාම ඉන්ද්රිය බද්ධසන්තානගතො ධම්ම සමූහො වුච්චති. ඉධ පන කාමාවචරා ධම්මාති පදෙ කාමසද්දො. සො ච පථවි පබ්බතාදීහි සද්ධිං සබ්බං කාමභූමිං වදතීති වුත්තං ‘‘භූමිපරියායො චා’’තිආදි. ‘‘ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධ ධම්ම සමූහො’’ති ඉන්ද්රියබද්ධ ධම්ම සමූහො සත්තසන්තානාගතො, අනින්ද්රියබද්ධ ධම්ම සමූහො පථවි පබ්බතාදි ගතො. තත්ථ ජීවිතින්ද්රියෙන අනාබද්ධො අනායත්තො අනින්ද්රියබද්ධොති.

ඉතිකාමචිත්තසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.

48. රූපාවචරචිත්තෙ. ‘‘සමුදිතෙනා’’ති පඤ්චඞ්ග සමුදිතෙන. පඤ්චන්නං අඞ්ගානං එකතො සාමග්ගිභූතෙනාති අත්ථො. පඤ්චන්නඤ්හි එකතො සාමග්ගියං සතියෙව අප්පනා හොති, නො අසති. සාමග්ගියන්ති ච සුට්ඨු බලවතාය සමග්ගභාවෙති අත්ථො. ‘‘පටිපජ්ජිතබ්බත්තා’’ති පත්තබ්බත්තා. ඣානං දුවිධං ආරම්මණූපනිජ්ඣානඤ්ච ලක්ඛණූ පනිජ්ඣානඤ්චාති ආහ ‘‘කසිණාදිකස්සා’’තිආදිං. ඉධ පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. උපනිජ්ඣානන්ති ච කසිණ නිමිත්තාදිකං ආරම්මණං චෙතසා උපගන්ත්වානිජ්ඣානං ඔලොකනං. ඣානසද්දස්සඣාපනත්ථොපි සම්භවතීති වුත්තං ‘‘පච්චනීක ධම්මානඤ්ච ඣාපනතො’’ති. අග්ගිනා විය කට්ඨානං කිලෙසානං දය්හනතොති අත්ථො. එකග්ගතා එව සාතිස්සය යුත්තා අප්පනාපත්තකාලෙති අධිප්පායො. පුබ්බභාගෙ පන පථමජ්ඣානෙ ¶ විතක්කස්ස බලවභාවො ඉච්ඡිතබ්බො. ‘‘සාහී’’තිආදිනා තදත්ථං විවරති. සාහි එකග්ගතාති ච වුච්චතීති සම්බන්ධො. එකො අත්තාසභාවො අස්සාති එකත්තං. එකත්තං ආරම්මණමස්සාති එකත්තා රම්මණා. එකග්ගතා. තස්ස භාවොති විග්ගහො.

අග්ගසද්දො කොටි අත්ථො. කොට්ඨාසට්ඨොවා. ‘‘තථා පවත්තනෙ’’ති චිත්තස්ස එකග්ගභාවෙන පවත්තියං. ‘‘ආධිප්පච්චගුණයොගෙනා’’ති අධිපතිභාවගුණයොගෙන. ඉන්ද්රියපච්චයතාගුණයොගෙනාති වුත්තං හොති. සායෙව එකග්ගතා එකග්ගතා, සමාධී,ති ච වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘සමාධී’’ති පදස්ස-සං-ආධී-ති-වා, සමආධීති-වා, ද්විධා පදච්ඡෙදො. තත්ථ සංඋපසග්ගො සම්මාසද්දත්ථො. සමසද්දො පන ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙතීතිආදීසු විය නාමිකසද්දොති ද්විධා විකප්පං දස්සෙන්තො ‘‘සායෙව චිත්ත’’න්තිආදිමාහ. සායෙව චිත්තං-සම්මා ච ආධියතීති සමාධි, සායෙව චිත්තං-සමඤ්ච ආධියතීති සමාධීති ද්විධා විකප්පො. තත්ථ සම්මා චාති සුන්දරෙන. ආධියතීති ආදහති. ආදහනඤ්ච ඨපනමෙවාති වුත්තං ‘‘ඨපෙතී’’ති. සමඤ්චාති අවිසමඤ්ච. ‘‘තත්ථෙවා’’ති තස්මිං ආරම්මණෙ එව. ‘‘ලීනුද්ධච්චාභාවා පාදනෙනා’’ති ලීනස්ස ච උද්ධච්චස්ස ච අභාවො ලීනුද්ධච්චාභාවො. තස්ස ආපාදනං ආපජ්ජාපනන්ති විග්ගහො. විවිධෙන චිත්තස්ස සංහරණං විසාහාරො. න විසාහාරො අවිසාහාරො. සායෙව ච නිද්දිට්ඨා. ඉති එවං ඉමෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු එකග්ගතා එව සාතිස්සයයුත්තාති යොජෙතබ්බං. එවං පන සති, එකග්ගතා එව ඣානන්ති වත්තබ්බා, න විතක්කාදයොති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘විතක්කාදයොපනා’’තිආදිමාහ. අපිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. පනසද්දො පක්ඛන්තරත්ථො. තස්සා එකග්ගතාය. ‘‘සා තිස්සය’’න්ති අතිස්සයෙන සහ. ‘‘ඔසක්කිතු’’න්ති සංසීදිතුං. ‘‘නං’’ති චිත්තං. ‘‘සංසප්පිතු’’න්ති එවං නු ඛො අඤ්ඤථානු ඛොති ද්විධා චඤ්චලිතුං. ‘‘උක්කණ්ඨිතු’’න්ති අඤ්ඤාභිමුඛී භවිතුං. ආරමිතුන්ති වුත්තං හොති. ලද්ධං සාතං යෙනාති ලද්ධස්සාතං. ‘‘සාතං’’ති සාරත්තං. ‘‘උපබ්රූහිතං’’ති භුසංවඩ්ඪිතං. ‘‘සන්ත සභාවත්තා’’ති උපසන්ත සභාවත්තා. ‘‘තථා අනුග්ගහිතා’’ති ආරම්මණාභිමුඛකරණාදිවසෙන අනුග්ග හිතා ¶ . සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දනීවරණප්පටිපක්ඛත්තා ‘‘සයං…පෙ… නීවාරෙත්වා’’ති වුත්තං. ‘‘නිච්චලංඨත්වා’’ති අප්පනාකිච්චමාහ.

එවං උපනිජ්ඣානත්ථං දස්සෙත්වා ඣාපනත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසු චා’’තිආදිමාහ. ‘‘තප්පච්චනීකා’’ති තෙසං ඣානඞ්ග ධම්මානං පච්චනීකා පටිපක්ඛා. ‘‘මනස්මිං පී’’ති මනොද්වාරෙපි. පගෙව කායවචීද්වාරෙසූති එවං සම්භාවනත්ථො චෙත්ථ පිසද්දො. අපිසද්දොපි යුජ්ජති. ‘‘ඣාපිතා නාම හොන්තී’’ති ඣානඞ්ග ධම්මග්ගීහි දඩ්ඪානාම හොන්ති. ‘‘එවං සන්තෙපි තෙසං සමුදායෙ එව ඣාන වොහාරො සිද්ධො’’ති යොජනා. ‘‘ධම්ම සාමග්ගිපධාන’’න්ති ඣානට්ඨානෙ ඣානඞ්ග ධම්මානං මග්ගට්ඨානෙ මග්ගඞ්ග ධම්මානං බොධිට්ඨානෙ බොජ්ඣඞ්ග ධම්මානං සමග්ගභාවප්පධානං.

එවං සඞ්ගහකාරානං මතියා ඣානං වත්වා ඉදානි අපරෙසානං මතියා තං දස්සෙතුං ‘‘අපරෙ’’තිආදිමාහ. අපරෙ පන වදන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථ ‘‘යථා සකංකිච්චානී’’ති සස්ස ඉදං සකං. සස්සාති අත්තනො. ඉදන්ති සන්තකං. යානියානි අත්තනො සන්තකානීති අත්ථො. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘පට්ඨානෙ ඣානපච්චයං පත්වා…පෙ… සාධෙන්තියෙව’’. වුත්තඤ්හි තත්ථ. ඣානපච්චයොති ඣානඞ්ගානිඣානසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තං සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො. මග්ගපච්චයොති මග්ගඞ්ගානි මග්ගසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තං සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයොති. ‘‘පඤ්චසමුදිතාදීනී’’ති පඤ්චසමූහ දසසමූහානි. ‘‘පථමජ්ඣානාදිභාවස්සෙවචා’’ති පථමජ්ඣානාදි නාමලාභස්සෙවචාති අධිප්පායො. ‘‘ඣානභාවස්සා’’ති ඣානනාමලාභස්ස. ‘‘තථාවිධකිච්චවිසෙසාභාවා’’ති තථාවිධානං ආරම්මණාභිනිරොපනාදීනං කිච්ච විසෙසානං අභාවතො.

49. ‘‘එත්ථ සියා’’ති එතස්මිං ඨානෙ පුච්ඡාසියා. ‘‘අඞ්ග භෙදො’’ති පථමජ්ඣානෙ පඤ්ච අඞ්ගානි, දුතීයජ්ඣානෙ චත්තාරි අඞ්ගානී තිආදිකො අඞ්ගභෙදො. ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයෙනා’’ති පුග්ගලස්ස ඉච්ඡාවිසෙසෙන. ඉති අයං විසජ්ජනා. ‘‘සො’’ති සො පුග්ගලො. ‘‘හී’’ති විත්ථාර ජොතකො. විතක්කො සහායො යස්සාති විතක්කසහායො. ‘‘විතක්කෙ නිබ්බින්දතී’’ති ඔළාරිකොවතායං විතක්කො, නීවරණානං ආසන්නෙ ඨිතොති එවං විතක්කෙ ආදීනවං දිස්වා ¶ නිබ්බින්දති. තස්ස අජ්ඣාසයොති සම්බන්ධො. විතක්කං විරාජෙති විගමෙති අතික්කමාපෙතීති විතක්කවිරාගො. විතක්කවිරාගො ච සො භාවනා චාති සමාසො. ‘‘උත්තරුත්තරජ්ඣානාධිගමනෙ’’ති උත්තරි උත්තරිඣානප්පටිලාභෙ. අජ්ඣාසය බලෙන පාදකජ්ඣානසදිසං න හොතීති සම්බන්ධො. චෙතොපණිධි ඉජ්ඣතීති සම්බන්ධො. ‘‘විසුද්ධත්තා’’ති සීලවිසුද්ධත්තා.

50. සඞ්ඛාර භෙදවිචාරණායං. ‘‘සඞ්ඛාර භෙදො න වුත්තො’’ති පථමජ්ඣාන කුසල චිත්තං අසඞ්ඛාරිකමෙකං, සසඞ්ඛාරිකමෙකන්තිආදිනා න වුත්තොති අධිප්පායො. ‘‘සො’’ති සඞ්ඛාර භෙදො. ‘‘සිද්ධත්තා’’ති සඞ්ඛාර භෙදස්ස සිද්ධත්තා. කථං සිද්ධොති ආහ ‘‘තථාහී’’තිආදිං. සුඛා පටිපදා යෙසං තානි සුඛප්පටිපදානි. තෙසං භාවොති විග්ගහො. ‘‘යො’’ති යොගීපුග්ගලො. ‘‘ආදිතො’’තිආදිම්හි. ‘‘වික්ඛම්භෙන්තො’’ති විමොචෙන්තො වියොගං කරොන්තො. දුක්ඛෙන වික්ඛම්භෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘කාමාදීනවදස්සනාදිනා’’ති අඞ්ගාරකාසූ පමාකාමාබහුදුක්ඛාබහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථභිය්යොතිආදිනා කාමෙසුආදීනවං දිස්වා. ආදිසද්දෙන විතක්කාදීසු ආදීනවදස්සනං සඞ්ගය්හති. ‘‘තෙනෙවා’’ති කාමාදීනවදස්සනාදිනා එව. එත්ථ අභිඤ්ඤාභෙදෙන සඞ්ඛාර භෙදො න වත්තබ්බො, පටිපදා භෙදෙනෙව වත්තබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘ඛිප්පාභිඤ්ඤජ්ඣානානංපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, අභිජානනං අභිඤ්ඤා. ඛිප්පාසීඝා අභිඤ්ඤා යෙසං තානි ඛිප්පාභිඤ්ඤානි. දන්ධා අසීඝා අභිඤ්ඤා යෙසං තානි දන්ධාභිඤ්ඤානි. ඣානානි. ‘‘යදි එව’’න්ති එවං පටිපදා භෙදෙන සඞ්ඛාර භෙදො යදි සියාති අත්ථො. ‘‘වළඤ්ජනකාලෙ’’ති සමාපත්ති සමාපජ්ජනකාලෙ. පටිබන්ධකා නාම අන්තරායිකා. ‘‘සන්නිහිතාසන්නිහිතවසෙනා’’ති ආසන්නෙ සණ්ඨිතාසණ්ඨිතවසෙන. සුද්ධං විපස්සනායානං යෙසං තෙ සුද්ධවිපස්සනායානිකා. ‘‘සුද්ධං’’ති සමථජ්ඣානෙන අසම්මිස්සං. ‘‘සත්ථෙන හනිත්වා’’ති පරෙ න සත්ථෙන හනනතො ඡින්දනතො. ‘‘සහසා’’ති සීඝතරෙන. ‘‘මරන්තානං උප්පන්නං’’ති මරණාසන්නකාලෙ උප්පන්නංති අධිප්පායො. අනාගාමිනො හි සුද්ධ විපස්සනායානිකාපි සමානා ¶ සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනො නාම හොන්ති. ඉච්ඡන්තෙ සුසති කිඤ්චි නිමිත්තං ආරබ්භමනසිකාර මත්තෙනපි ඣානං ඉජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘තංපි මග්ගසිද්ධගතික’’න්ති. ‘‘රූපීබ්රහ්මලොකෙ’’ති ඉදං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනංපි තත්ථ පාකතිකභාවං සන්ධාය වුත්තං. අරූපී බ්රහ්මලොකෙ පන එකා එව සමාපත්ති පාකතිකාසම්භවති. උපපත්තිසිද්ධජ්ඣානානං භවන්තරෙ සන්නිහිත පච්චයභෙදෙන සඞ්ඛාර භෙදො වුත්තො, සො කථං පච්චෙතබ්බොති ආහ ‘‘එකස්මිං භවෙපි…පෙ… යුත්තානි හොන්තී’’ති. එකස්මිං භවෙසබ්බප්පථමං ලද්ධකාලෙ සඞ්ඛාර භෙදස්ස ආසන්නත්තා වළඤ්ජනකාලෙපි සො එව සඞ්ඛාර භෙදො සියාති ආසඞ්කාසම්භවතො ඉදං වුත්තං. තෙන භවන්තරෙ උපපත්ති සිද්ධජ්ඣානානං සන්නිහිත පච්චයභෙදෙන සඞ්ඛාරභෙදෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. ඉදානි තානි මග්ග සිද්ධජ්ඣාන උපපත්ති සිද්ධජ්ඣානානි සන්නිහිතපච්චයං අනපෙක්ඛිත්වා මග්ගක්ඛණ උපපත්තික්ඛණෙසු සිද්ධකාලෙ ඣානුප්පත්ති පටිපදාය එව සබ්බසො අභාවං ගහෙත්වා අපරං විකප්පං දස්සෙතුං ‘‘ඣානුප්පත්ති පටිපදා රහිතත්තා වා’’තිආදි වුත්තං. එවං මහග්ගතඣානානං අට්ඨකථාවසෙන සිද්ධං සඞ්ඛාර භෙදං වත්වා ඉදානි පාළිවසෙනාපි සො සිද්ධො යෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. දුක්ඛප්පටිපදාපුබ්බකානං ද්වින්නං දන්ධාභිඤ්ඤඛිප්පාභිඤ්ඤසමාධීනං. ‘‘එත්තාවතා’’ති එතං පරිමාණං අස්සාති එත්තාවං. එත්තාවන්තෙන. එත්ථ සියා, කස්මා ඉධ සඞ්ඛාරභෙදො න වුත්තොතිආදිනා වචනක්කමෙන සිද්ධො හොතීති සම්බන්ධො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

51. විභාවනිපාඨෙ. පරිකම්මං නාම පථවී, පථවී, ආපො, ආපො-තිආදිකං, රූපං අනිච්චං, රූපං දුක්ඛං, රූපං අනත්තා-තිආදිකඤ්චභාවනාපරිකම්මං අධිකාරො නාම පුබ්බභවෙකතභාවනාකම්මං. පුබ්බභවෙඣානමග්ගඵලානිපත්ථෙත්වා කතං දානසීලාදි පුඤ්ඤකම්මඤ්ච. ‘‘ඉදං තාවනයුජ්ජතී’’ති එත්ථ තාවසද්දො වත්තබ්බන්තරාපෙක්ඛනෙ නිපාතො. තෙන අපරංපි වත්තබ්බං අත්ථීති දීපෙති. පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො දුවිධො පකති පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො, පයොගපුබ්බාභිසඞ්ඛාරොති. තත්ථ පරිකම්ම පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො පකති පුබ්බාභිසඞ්ඛාරො නාම, අයං පකති පච්චයගණො එව. පුබ්බෙ වුත්තො පුබ්බප්පයොගො පයොගපුබ්බාභිසඞ්ඛාරො නාම ¶ . සො එව ඉධාධිප්පෙතොති දස්සෙතුං ‘‘නහී’’තිආදිමාහ. ‘‘අන්තමසො’’ති අන්තිම පරිච්ඡෙදෙන. ‘‘ආලොපභික්ඛා’’ නාම එකා ලොපභික්ඛා. සො පරිකම්මසඞ්ඛාතපුබ්බාභිසඞ්ඛාරො. ඣානානි ච සබ්බානි උප්පන්නානි නාම නත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘සො’’ති භාවනාභිසඞ්ඛාරො. ‘‘තෙසං’’ති සබ්බෙසංපි ඣානානං. න හි ලොකියජ්ඣානානි නාම…පෙ… අත්ථි, ඉමෙසං සත්තානං සබ්බකප්පෙසුපි කප්පවිනාසකාලෙ ඣානානි භාවෙත්වා බ්රහ්මලොක පරායනතා සබ්භාවාති අධිප්පායො. ‘‘පුබ්බෙ සමථකම්මෙසු කතාධිකාරස්සා’’ති ආසන්නභවෙකතාධිකාරං සන්ධාය වුත්තං. දූරභවෙ පන සමථකම්මෙසු අකතාධිකාරො නාම කොචි නත්ථීති. ‘‘එවමෙවා’’ති එවං එව. විපාකජ්ඣානෙසු සඞ්ඛාර භෙදස්ස පුබ්බ කම්මවසෙන වත්තබ්බත්තා ‘‘කුසල ක්රියජ්ඣානෙසූ’’ති වුත්තං. ‘‘අථවාතිආදිකො පච්ඡිම විකප්පො නාම’’ අථවා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙනෙව උප්පජ්ජමානස්ස නකදාචි අසඞ්ඛාරිකභාවො සම්භවතීති අසඞ්ඛාරිකන්ති ච, බ්යභිචාරාභාවතො සසඞ්ඛාරිකන්ති ච න වුත්තන්ති අයං විකප්පො. තත්ථ අසඞ්ඛාරිකන්ති ච න වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘බ්යභිචාරා භාවතො’’ති අසඞ්ඛාරිකභාවෙන පසඞ්ගාභාවතො. සසඞ්ඛාරිකන්ති ච න වුත්තං. යදි වුච්චෙය්ය. නිරත්ථ කමෙවතංභවෙය්ය. කස්මා, සම්භව බ්යභිචාරානං අභාවතො. සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච. විසෙසනං සාත්ථකං සියාති හි වුත්තං. න ච නිරත්ථකවචනං පණ්ඩිතා වදන්ති. කස්මා, අපණ්ඩිතලක්ඛණත්තා. සති පන සම්භවෙ ච බ්යභිචාරෙ ච, තථා සක්කා වත්තුං. කස්මා, සාත්ථකත්තා. සාත්ථකමෙව පණ්ඩිතා වදන්ති. කස්මා, පණ්ඩිත ලක්ඛණත්තාති අධිප්පායො.

52. පටිපදා අභිඤ්ඤාවවත්ථානෙ. ‘‘නිමිත්තුප්පාදතො’’ති පටිභාගනිමිත්තස්ස උප්පාදතො. සුඛාපන පටිපදා, පච්ඡාදන්ධං වා ඛිප්පං වා උප්පන්නං ඣානං සුඛප්පටිපදං නාම කරොතීති යොජනා. ‘‘පුබ්බභවෙ’’ති ආසන්නෙ පුබ්බභවෙ. අන්තරායිකධම්මා නාම ‘කිලෙසන්තරායිකො ච, කම්මන්තරායිකො ච, විපාකන්තරායිකො ච, පඤ්ඤත්ති වීතික්කමන්තරායිකො ච, අරියූපවාදන්තරායිකො ච. තත්ථ තිස්සො නියතමිච්ඡාදිට්ඨියොකිලෙසන්තරායිකො නාම. පඤ්චානන්තරිය කම්මානි ¶ කම්මන්තරායිකො නාම. අහෙතුක ද්විහෙතුකප්පටිසන්ධිවිපාකා විපාකන්තරායිකො නාම. භික්ඛු භාවෙඨිතානං විනය පඤ්ඤත්තිං වීතික්කමිත්වා අකතප්පටිකම්මො වීතික්කමො පඤ්ඤත්තිවීතික්කමන්තරායිකො නාම. පටිකම්මෙපනකතෙ අන්තරායිකො න හොති. අරියපුග්ගලානං ජාතිආදීහි උපවදිත්වා අක්කොසිත්වා අකතප්පටිකම්මං අක්කොසනං අරියූපවාදන්තරායිකො නාම. ඉධපි පටිකම්මෙ කතෙ අන්තරායිකො න හොති. සෙසෙසු තීසු පටිකම්මං නාම නත්ථි. ඉමෙ ධම්මා ඉමස්මිං භවෙ ඣානමග්ගානං අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා නාම. තෙහි විමුත්තො අන්තරායික ධම්ම විමුත්තො නාම. ‘‘කල්යාණප්පටිපත්තියං ඨිතො’’ති සීලවිසුද්ධි ආදිකාය කල්යාණප්පටිපත්තියං පරිපූරණ වසෙන ඨිතො. ‘‘ඡින්නපලිබොධො’’ති ආවාසපලිබොධාදීනි දසවිධානි පලිබොධකම්මානි ඡින්දිත්වා ඨිතො. ‘‘පහිතත්තො’’ති, යන්තං පුරිසථාමෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති එවං පවත්තෙන සම්මප්පධාන වීරියෙන සමන්නාගතො. සො හි පහිතො පෙසිතො අනපෙක්ඛිතො අත්තභාවො අනෙනාති පහිතත්තොති වුච්චති. ‘‘නසම්පජ්ජතීති නත්ථි’’. සචෙ පඤ්චපධානියඞ්ගසමන්නාගතො හොතීති අධිප්පායො. පඤ්චපධානියඞ්ගානි නාම සද්ධාසම්පන්නතා, අසාඨෙය්යං, ආරොග්යං, අලීනවීරියතා, පඤ්ඤවන්තතා,ති.

52. විපාකජ්ඣානෙ. ‘‘මුදුභූතං’’ති භාවනා බලපරිත්තත්තාමන්දභූතං. මන්දභූතත්තා ච දුබ්බලං. ‘‘නානා කිච්චට්ඨානෙසු චා’’ති දස්සනසවනාදීසු. ‘‘හීනෙසුපි අත්තභාවෙසූ’’ති අහෙතුක ද්විහෙතුකපුග්ගලෙසුපි. ‘‘අසදිසංපී’’ති තිහෙතුකුක්කට්ඨංපි කම්මං අහෙතුකවිපාකංපි ජනෙතීතිආදිනා අසදිසංපි විපාකං ජනෙති. ‘‘භවඞ්ගට්ඨානෙසු යෙවා’’ති එත්ථ භවඞ්ග සද්දෙන පටිසන්ධිට්ඨාන චුතිට්ඨානානිපි සඞ්ගය්හන්ති. ‘‘කුසලසදිසමෙවා’’ති පථමජ්ඣානකුසලං පථමජ්ඣාන විපාකමෙව ජනෙති, දුතීයජ්ඣාන කුසලං දුතීයජ්ඣාන විපාකමෙව ජනෙතීතිආදිනා කුසල සදිසමෙව විපාකං ජනෙති. ‘‘කුසලමෙව…පෙ… ක්රියජ්ඣානං නාම හොති’’ අභෙදූ පචාරෙනාති අධිප්පායො. භෙදම්පි අභෙදං කත්වා උපචාරො වොහාරො අභෙදූ පචාරො.

54. සඞ්ගහගාථා ¶ වණ්ණනායං. ඣානානං භෙදො ඣානභෙදො. අත්ථතො පන ඣානෙහි සම්පයොගභෙදො ඣානභෙදොති වුත්තො හොතීති ආහ ‘‘ඣානෙහි සම්පයොගභෙදෙනා’’ති. පථමජ්ඣානිකං චිත්තන්තිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘තමෙවා’’ති රූපාවචර මානසමෙව. විභාවනියං පන උපරිසඞ්ගහගාථායං ඣානඞ්ග යොගභෙදෙන, කත්වෙකෙකන්තු පඤ්චධාති වචනං දිස්වා ඉධ ඣාන භෙදෙනාති ඣානඞ්ගෙහි සම්පයොගභෙදෙනාති වුත්තං. එවං සන්තෙපි ඉධ ඣානභෙදස්ස විසුං අධිප්පෙතත්තා ‘‘අඤ්ඤොහි ඣානභෙදො’’තිආදි වුත්තං.

රූපාවචරචිත්තදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.

55. අරූපචිත්තදීපනියං. ‘‘භුසො’’ති අතිරෙකතරං. ‘‘සරූපතො’’ති පරමත්ථ සභාවතො. නත්ථි ජටා එත්ථාති අජටො. අජටො ආකාසොති අජටාකාසො. ‘‘පරිච්ඡින්නාකාසො’’ති ද්වාරච්ඡිද්දවාතපානච්ඡිද්දාදිකො ආකාසො, යත්ථ ආකාස කසිණ නිමිත්තං උග්ගණ්හන්ති. කසිණ නිමිත්තං උග්ඝාටෙත්වා ලද්ධො ආකාසො කසිණුග්ඝාටිමාකාසො, කසිණං උග්ඝාටෙන නිබ්බත්තො කසිණුග්ඝාටිමොති කත්වා. රූපකලාපානං පරිච්ඡෙදමත්තභූතො ආකාසො රූපපරිච්ඡෙදාකාසො. ‘‘අනන්තභාවෙන ඵරීයතී’’ති චතුරඞ්ගුලමත්තොපිසො අනන්ත නාමං කත්වා භාවනාමනසිකාරෙන ඵරීයති. ‘‘දෙවානං අධිට්ඨානවත්ථූ’’ති මහිද්ධිකානං ගාමනගර දෙවානං බලිප්පටිග්ගහණට්ඨානං වුච්චති, යත්ථ මනුස්සා සමයෙ කුල දෙවතානං බලිං අභිහරන්ති. ‘‘බලිං’’ති පූජනීය වත්ථු වුච්චති. ‘‘තස්මිං’’ති කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ. ‘‘තදෙවා’’ති තං ආරම්මණමෙව. කුසලජ්ඣානං සමාපන්නස්සවා, විපාකජ්ඣානෙන උපපන්නස්සවා, ක්රියජ්ඣානෙන දිට්ඨධම්ම සුඛ විහාරිස්සවා, තියොජෙතබ්බං. අනන්තන්ති වුච්චති, යථාපථවීකසිණෙ පවත්තනතො ඣානං පථවීකසිණන්ති වුච්චතීති. ‘‘එකදෙසෙ’’ති උප්පාදෙවා ඨිතියං වා භඞ්ගෙවා. අන්තරහිතත්තා අනන්තන්ති වුච්චති. ‘‘අනන්ත සඤ්ඤිතෙ’’ති අනන්ත නාමකෙ. ‘‘අනන්තන්ති භාවනාය ¶ පවත්තත්තා’’ති ඉදං පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණං අනන්තන්ති එවං පුබ්බභාග භාවනාය පවත්තත්තා. ‘‘අත්තනො ඵරණාකාර වසෙනා’’ති පුබ්බභාගභාවනං අනපෙක්ඛිත්වාති අධිප්පායො. ‘‘නිරුත්ති නයෙනා’’ති සකත්ථෙ යපච්චයං කත්වා නකාරස්සලොපෙන. ‘‘පාළියා නසමෙතී’’ති විභඞ්ග පාළියානසමෙති. ‘‘අනන්තං ඵරතී’’ති අනන්තං අනන්තන්ති ඵරති. ‘‘පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණාභාවො’’ති තස්ස අභාව පඤ්ඤත්තිමත්තං. ‘‘නෙවත්ථී’’ති නත්ථි. ‘‘අස්සා’’ති චතුත්ථා රුප්පජ්ඣානස්ස. අථවාතිආදීසු ‘‘පටුසඤ්ඤා කිච්චස්සා’’ති බ්යත්තසඤ්ඤා කිච්චස්ස. ‘‘සඞ්ඛාරාවසෙස සුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා’’ති ඉමස්ස අත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘එත්ථචා’’තිආදිමාහ. ‘‘මුද්ධභූතං’’ති මත්ථකපත්තං. ‘‘දෙසනාසීසමත්තං’’ති රාජා ආගච්ඡතීතිආදීසු විය පධාන කථාමත්තන්ති වුත්තං හොති. ‘‘තස්සෙවා’’ති පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණස්සෙව. කුසලභූතං පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණං පුථුජ්ජනානඤ්ච සෙක්ඛානඤ්ච කුසලභූතස්ස දුතීයාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං හොති. අරහා පන තිවිධො. තත්ථ, එකොපථමා රුප්පෙඨත්වා අරහත්තං පත්වා පථමාරුප්පං අසමාපජ්ජිත්වාව දුතීයා රුප්පං උප්පාදෙති. තස්ස කුසලභූතං පථමා රුප්පං ක්රියභූතස්ස දුතීයා රුප්පස්ස ආරම්මණං. එකොපථමා රුප්පෙඨත්වා අරහත්තං පත්වා පුන තමෙව පථමා රුප්පං සමාපජ්ජිත්වා දුතීයා රුප්පං උප්පාදෙති. එකො දුතීයා රුප්පෙඨත්වා අරහත්තං ගච්ඡති. තෙසං ද්වින්නං ක්රියභූතං පථමා රුප්පවිඤ්ඤාණං ක්රියභූතස්සෙව දුතීයාරුප්පස්ස ආරම්මණං. තෙනාහ ‘‘විඤ්ඤාණං නාමා’’තිආදිං.

අරූපචිත්තානුදීපනා.

57. ලොකුත්තරචිත්තෙ. ‘‘ජලප්පවාහො’’ති උදකධාරාසඞ්ඝාටො. ‘‘පභවතො’’තිආදිපවත්තිට්ඨානතො. ‘‘යථාහා’’ති කථං පාළියං ආහ. ‘‘සෙය්යථිද’’න්ති සො කතමො. ‘‘අයං පී’’ති අයං අරියමග්ගොපි. එකචිත්තක්ඛණිකො අරියමග්ගො, කථං යාව අනුපාදිසෙස නිබ්බානධාතුයාසවති සන්දතීති ආහ ¶ ‘‘ආනුභාවප්ඵරණවසෙනා’’ති. පාළියං ගඞ්ගාදීනි පඤ්චන්නං මහානදීනං නාමානි. ‘‘සමුද්ද නින්නා’’ති මහාසමුද්දාභිමුඛං නින්නා නමිතා. ‘‘පොණා’’ති අනුපතිතා. ‘‘පබ්භාරා’’ති අධොවාහිතා. ‘‘කිලෙසානං’’ති අනුපගමනෙ කම්මපදං. පාළියං ‘‘ඝටො’’ති උදක පුණ්ණඝටො. ‘‘නිකුජ්ජො’’ති අධොමුඛං ඨපිතො. ‘‘නොපච්චාව මතී’’ති පුන නොගිලති. ‘‘න පුනෙතී’’ති න පුන එති නුපගච්ඡති අරියසාවකො. ‘‘න පච්චෙතී’’ති න පටි එති. තදත්ථං වදති ‘‘න පච්චාගච්ඡතී’’ති. එවං තං අනිවත්තගමනං පාළිසාධකෙහි දීපෙත්වා ඉදානි යුත්තිසාධකෙහි පකාසෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදිමාහ. ‘‘යතො’’ති යං කාරණා. ‘‘තෙ’’ති පුථුජ්ජනා. ‘‘දුස්සීලා’’ති නිස්සීලා. ‘‘උම්මත්තකා’’ති පිත්තුම්මත්තකා. ‘‘ඛිත්ත චිත්තා’’ති ඡට්ටිතපකති චිත්තායක්ඛුම්මත්තකා. ‘‘දුප්පඤ්ඤා’’ති නිප්පඤ්ඤා. ‘‘එළමූගා’’ති දුප්පඤ්ඤතාය එව පග්ඝරිතලාල මුඛ මූගා. ‘‘තස්මිං මග්ගෙ එවා’’ති අට්ඨඞ්ගීකෙ අරියමග්ගෙ එව. සො පන මග්ගො පථම මග්ගො, දුතීය මග්ගො, තතීය මග්ගො, චතුත්ථ මග්ගො,ති චතුබ්බිධො හොති. ‘‘ආදිතො පජ්ජනං’’ති චතූසු මග්ගෙසු ආදිම්හි පථම මග්ගසොතස්ස පජ්ජනං ගමනං. පටිලාභොති වුත්තං හොති. ‘‘සොතාපත්තියා’’ති සොතස්ස ආපජ්ජනෙන. ‘‘අධිගම්මමානො’’ති පටිලබ්භමානො. සබ්බෙ බොධිපක්ඛිය ධම්මා අනිවත්ත ගතියා පවත්තමානා සොතොති වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. සම්බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං. උපරිසම්බොධි එව පරායනං යෙසං තෙ උපරිසම්බොධි පරායනා. පරායනන්ති ච පටිසරණං. කථං සොතාපත්ති වචනං මග්ගෙන සමානාධිකරණං හොතීති වුත්තං ‘‘පථම මග්ග සඞ්ඛාතාය සොතාපත්තියා’’තිආදි. ‘‘මග්ගෙතී’’ති ගවෙසති. මාරෙන්ත ගමනොනිරුත්තිනයෙන මග්ගොති සිජ්ඣතීති වුත්තං ‘‘කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො’’ති.

58. සකදාගාමි මග්ගෙ. ‘‘සකිං ආගච්ඡතී’’ති ඉතොගන්ත්වා පුන ඉධ ආගච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘සීලෙනා’’ති පකතිසභාවෙන. කාමලොකං ආගච්ඡන්ති එතෙහීති කාමලොකාගමනා. කිලෙසා. තෙසං සබ්භාවෙන විජ්ජමානභාවෙන. පාළියං ‘‘එකච්චස්ස පුග්ගලස්සා’’ති කත්තු අත්ථෙසාමිවචනං. එකච්චෙන පුග්ගලෙන අප්පහීනා නීති සම්බන්ධො ¶ . ‘‘සහබ්යතං’’ති සහායභාවං. ‘‘ආගාමීහොතී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං වදති ‘‘ආගන්ත්වා ඉත්ථත්ත’’න්ති. ආගච්ඡති සීලෙනාති ආගන්ත්වා. ඉත්ථං භාවො ඉත්ථත්තං. ඉමං කාමත්තභාවං ආගන්ත්වා, තස්මා ආගාමී නාම හොතීති යොජනා. ‘‘අයඤ්ච අත්ථො’’ති පටිසන්ධිවසෙන සකිං ඉමං ලොකං ආගච්ඡතීතිආදිකො අත්ථො. ‘‘කිලෙස ගතිවසෙනා’’ති කාමලොකා ගමන කිලෙස ගතිවසෙන. මග්ගසහායෙන ඣානෙන වික්ඛම්භිතා කිලෙසා මග්ගෙන සමුච්ඡින්න ගතිකා හොන්ති. අයං මග්ගසහායොඣානානුභාවො නාම. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදිං. ‘‘දෙවලොකතො’’ති එත්ථ බ්රහ්මලොකොපි සඞ්ගහිතො. පච්ඡිමස්මිං පන අත්ථෙ සතීති යොජනා. ආගමනසීලො ආගන්ත්වා. න ආගන්ත්වා අනාගන්ත්වා. ‘‘තෙනා’’ති අනාගමනෙන. ‘‘නානත්ථා සම්භවතො’’ති ද්වීසු ඉත්ථත්තසද්දෙසු එකස්මිං ඉමං කාමාවචර ලොකන්ති එකස්මිං ඉමං මනුස්ස ලොකන්ති එවං නානත්ථානං අසම්භවතො. පාළියං ‘‘සබ්යා බජ්ඣො’’ති චෙතොදුක්ඛ සඞ්ඛාතෙන චෙතසිකරොගා බාධෙන සහිතො. තෙනාහ ‘‘තෙහි පටිඝානුසයස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘තෙ’’ති පුථුජ්ජන සොතාපන්න සකදාගාමිනො. සබ්යා බජ්ඣානාමාති සම්බන්ධො. ‘‘පච්ඡිමස්ස වාක්යස්සා’’ති ආගන්ත්වා ඉත්ථත්තං සොතාපන්න සකදාගාමිනො තෙන දට්ඨබ්බාති වාක්යස්ස. ‘‘ද්වීසු සකදාගාමීසූ’’ති ආගන්ත්වා ඉත්ථත්තන්ති වුත්තත්තා තෙන අත්ථෙන සකදාගාමිනාමකෙසු ද්වීසු සොතාපන්න සකදාගාමීසු. ‘‘පුරිමස්සා’’ති සොතාපන්නස්ස. ‘‘අනඤ්ඤ සාධාරණෙ නෙවා’’ති දුතීය ඵලට්ඨාදීහි අසාමඤ්ඤෙනෙව. බ්රහ්මලොකෙඨිතානං සොතාපන්නානං සත්තක්ඛත්තු පරම තාදිභාවො නත්ථි විය දුතීය ඵලට්ඨානං සකදාගාමි භාවොපි නත්ථි. තෙනාහ ‘‘පථම දුතීය ඵලට්ඨාපී’’තිආදිං. ‘‘තස්මා’’තිආදි ලද්ධගුණවචනං. ‘‘ඉති කත්වා’’ති ඉමිනා කාරණෙන. ‘‘හෙට්ඨූ පරූපපත්තිවසෙනා’’ති උපරිතො ආගන්ත්වා හෙට්ඨූපපත්ති ච, හෙට්ඨතො ආගන්ත්වා උපරූපපත්ති චාති එවං හෙට්ඨූපරූපපත්තිවසෙන. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි දුතීය ලද්ධ ගුණවචනං. ‘‘පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා’’ති පඤ්චන්නං පුග්ගලානං ඉධ කාමලොකෙ නිට්ඨා අනුපාදිසෙස නිබ්බානපත්තීති වුත්තං ¶ හොති. ‘‘සො පනා’’ති සකදාගාමි පුග්ගලො පන. යෙසං පන අට්ඨකථා චරියානං අත්ථො, තෙසං අත්ථෙසො සකදාගාමි පුග්ගලො පඤ්චවිධොව වුත්තො, න ඡට්ඨො පුග්ගලොති යොජනා. යෙසං පන ඉමං ලොකන්ති අත්ථො, තෙසං අත්ථෙ ඡට්ඨොපි ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘මහාපරිනිබ්බාන…පෙ… ආගතො යෙවා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘සකිං ආගමනට්ඨෙන ආගතො යෙවා’’ති සකිං ආගමනට්ඨෙන සකදාගාමීසු ආගතොයෙව. සබ්බඤ්ඤු බුද්ධාපි පථම ඵලට්ඨ භූතා සත්තක්ඛත්තු පරමතායං සණ්ඨිතා වියාති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමතායං’’ති සත්තක්ඛත්තු පරමභාවෙ. ඉදඤ්ච නිදස්සන වචනමත්තං. සබ්බඤ්ඤු බුද්ධාපි දුතීය ඵලට්ඨභූතා සකිං ආගමනප්පකතියං සණ්ඨිතායෙව හොන්ති. කස්මා, තස්මිං ඛණෙ තං සභාවානති වත්තනතොති අධිප්පායො. සබ්බොපි සො ඡබ්බීධො පුග්ගලො ඉධ…පෙ… දට්ඨබ්බො. එතෙන යං වුත්තං විභාවනියං පඤ්චසු සකදාගාමීසු පඤ්චමකොව ඉධාධිප්පෙතොති. තං පටික්ඛිත්තං හොති. කස්මා, පඤ්චමකො එව ඉධ සකදාගාමිපදෙ අධිප්පෙතෙසති ඉතරෙ චත්තාරො කත්ථ අධිප්පෙතා සියුන්ති වත්තබ්බත්තා. ජනකභූතො සමානො. ‘‘ඤායාගතා එවා’’ති යුත්තිතො පරම්පරාගතා එව. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදිං. ‘‘අවිරුද්ධො’’ති ඤායෙන අවිරුද්ධො.

59. ඔරම්භාගො නාම හෙට්ඨාභාගො කාමලොකො. ඔරම්භාගාය සංවත්තන්තීති ඔරම්භාගියානි කාමරාග බ්යාපාද සංයොජනාදීනි. ‘‘සො’’ති අනාගාමි පුග්ගලො.

60. මහප්ඵලං කරොන්ති සීලෙනාති මහප්ඵල කාරිනො. තෙසං භාවො ‘‘මහප්ඵල කාරිතා’’. සීලාදි ගුණො. ‘‘අරහතී’’ති පටිග්ගහිතුං අරහති. ‘‘අරහතො’’ති අරහන්තස්ස. ‘‘නිබ්බචනං’’ති නිරුත්ති. විග්ගහ වාක්යන්ති වුත්තං හොති. සුද්ධිකසුඤ්ඤතාය තථා න වචිත්තානි, සුඤ්ඤතප්පටිපදාය තථා න වචිත්තානීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. තත්ථ ‘‘සුද්ධික සුඤ්ඤතායා’’ති සුද්ධිකසුඤ්ඤතවාරෙ. ‘‘සුඤ්ඤතප්පටිපදායා’’ති සුඤ්ඤතප්පටිපදාවාරෙ. ‘‘සච්ච සතිපට්ඨාන විභඞ්ගෙසු පනා’’ති සච්ච විභඞ්ග සතිපට්ඨාන විභඞ්ගෙසු පන, සබ්බං චිත්ත වඩ්ඪනං පාළි අට්ඨකථාසු දෙසනාවාරෙ විචාරෙත්වා වෙදිතබ්බං.

61. ඵලචිත්තෙ ¶ . සොතාපත්තියා අධිගතං ඵලං සොතාපත්ති ඵලං. තත්ථ ‘‘අධිගතං’’ති පටිලද්ධං. අට්ඨඞ්ගීක ඵලං සන්ධාය ‘‘තෙන සම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං. ‘‘නිරුත්තී’’ති විග්ගහො.

62. තනුභූතෙපි කාතුං න සක්කොති, කුතො සමුච්ඡින්දිතුං. ‘‘තානී’’ති ඉන්ද්රියානි. ‘‘පටූ නී’’තිතික්ඛානි. ‘‘සො’’ති චතුත්ථ මග්ගො. ‘‘තා චා’’ති රූපරාග, අරූපරාග, මාන, උද්ධච්ච, අවිජ්ජාදයො ච. ‘‘අඤ්ඤෙ චා’’ති තෙහි දසහි සංයොජනෙහි අඤ්ඤෙ අහිරිකානොත්තප්පාදිකෙ, සබ්බෙපි පාප ධම්මෙ ච.

63. කිරිය චිත්ත විචාරණායං. න ගහිතං ඉති අයං පුච්ඡා. අභාවා ඉති අයං විසජ්ජනාතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘අස්සා’’ති කිරියානුත්තරස්ස. ‘‘නිරනුසයසන්තානෙපී’’ති අනුසය රහිතෙ අරහන්ත සන්තානෙපි. ‘‘ඉතී’’ති වාක්ය පරිසමාපනමත්තං. ‘‘වුච්චතෙ’’ති විසජ්ජනා කථීයතෙ. පුන අනුප්පජ්ජනං අනුප්පාදො. අනුප්පාදො ධම්මො සභාවො යෙසං තෙ අනුප්පාද ධම්මා. තෙසං භාවොති විග්ගහො. විපාකඤ්ච ජනෙතීති සම්බන්ධො. කථං ජනෙතීති ආහ ‘‘කුසල…පෙ… කත්වා’’ති. තත්ථ, ‘‘කත්වා’’ති සාධෙත්වා. සචෙපි කරෙය්යාති යොජනා. ‘‘කොචී’’ති අබ්යත්තො කොචි අරියසාවකො. තදා ඵල චිත්තමෙව පවත්තෙය්යාති සම්බන්ධො. ‘‘පටිබාහිතුං අසක්කුණෙය්යො’’ති අප්පටිබාහියො ආනුභාවො අස්සාති සමාසො.

64. ‘‘ආදි අන්ත පදෙස්වෙ වා’’තිආදිම්හි ද්වාදසා කුසලානීති ච, අන්තෙ ක්රිය චිත්තානි වීසතීති ච පදෙසු. රූපෙ පරියා පන්නානි චිත්තානි. අරූපෙ පරියා පන්නානි චිත්තානි. ‘‘පථමාය භූමියා පත්තියා’’ති පථමභූමිං පාපුණිතුං. ‘‘සාමඤ්ඤ ඵලං අධිප්පෙතන්ති වුත්තං’’ අට්ඨසාලිනියං. අත්ථතො පන ධම්ම විසෙසොති සම්බන්ධො. මග්ග ඵල නිබ්බාන සඞ්ඛාතො ධම්ම විසෙසො ලොකුත්තරභූමි නාමාති යොජනා. අවත්ථා භූමි එව නිප්පරියායභූමි. කස්මා, අවත්ථා වන්තානං ධම්මානං සරූපතො ලද්ධත්තා. ඉතරා ඔකාසභූමි නිප්පරියාය භූමි න හොති. කස්මා, පඤ්ඤත්තියා මිස්සකත්තා. ‘‘ධම්මානං තං තං අවත්ථා විසෙසවසෙනෙව සිද්ධා’’ති එතෙන අවත්ථා භූමි එව පධාන භූමීති ¶ දස්සෙති. කාමතණ්හාය විසයභූතො ඔළාරිකාකාරො කාමාවචරතා නාම. භවතණ්හාය විසයභූතො මජ්ඣිමාකාරො රූපාරූපාවචරතා නාම. තාසං තණ්හානං අවිසයභූතො සණ්හ සුඛුමාකාරො ලොකුත්තරතා නාම. හීනානං අකුසල කම්මානං වසෙන හීනා අපායභූමියො. පණීතානං කුසල කම්මානං වසෙන පණීතා සුගති භූමියො. තත්ථ ච නානා අකුසල කම්මානං වා නානා කුසල කම්මානං වා ඔළාරික සුඛුමතා වසෙන නානා දුග්ගති භූමියො නානා සුගති භූමියො ච සිද්ධා හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපි චා’’තිආදිමාහ.

65. ගාථාය පුබ්බද්ධං නාම-ඉත්ථ මෙකූන නවුති, ප්පභෙදං පන මානසන්ති පාදද්වයං. අපරද්ධං නාම එකවීසසතංවාථ, විභජන්ති විචක්ඛණාති පාදද්වයං. තං ඉමිනා න සමෙති. කථං න සමෙති. ඉමිනා වචනෙන සකලම්පි ගාථං එකූන නවුතිප්පභෙදං මානසං එකවීස සතං කත්වා විභජන්තී-ති එවං එකවාක්යං කත්වා යොජනං ඤාපෙති. ‘‘පථමජ්ඣාන සදිසට්ඨෙනා’’ති ලොකිය පථමජ්ඣාන සදිසට්ඨෙන. යං චතුරඞ්ගීකං, තං සයමෙව දුතීයජ්ඣානන්ති සිද්ධං. යං තියඞ්ගීකං, තං සයමෙව තතීයජ්ඣානන්ති සිද්ධං. යං දුවඞ්ගීකං, තං සයමෙව චතුත්ථජ්ඣානන්ති සිද්ධං. යං පුන දුවඞ්ගීකං, තං සයමෙව පඤ්චමජ්ඣානන්ති සිද්ධං. ‘‘එවං වුත්ත’’න්ති විභාවනියං ඣානඞ්ගවසෙන පථමජ්ඣාන සදිසත්තා පථමජ්ඣානඤ්චාති එවං වුත්තං. විතක්කාදි අඞ්ගපාතුභාවෙන පඤ්චධා විභජන්තීති සම්බන්ධො. න ඉතරානි ලොකියජ්ඣානානි සාතිස්සයතො ඣානානි නාම සියුං. කස්මාති ආහ ‘‘තානි හී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘තානී’’ති ලොකියජ්ඣානානි. ‘‘උපෙච්චා’’ති උපගන්ත්වා. ‘‘ඣාපෙන්තී’’ති දහන්ති. පකතියා එව සිද්ධො හොති, න පාදකජ්ඣානාදිවසෙන සිද්ධො. ‘‘කිච්ච’’න්ති පඤ්චඞ්ගීක භාවත්ථාය කත්තබ්බ කිච්චං. ‘‘තෙන පච්චය විසෙසෙනා’’ති පාදකජ්ඣානාදිනා පච්චය විසෙසෙන. ‘‘තස්මිං’’ති පච්චය විසෙසෙ. යථාලොකියජ්ඣානෙසු උපචාරභූතා භාවනා කාචි විතක්ක විරාග භාවනා නාම හොති…පෙ… කාචි රූප විරාග භාවනා නාම. අසඤ්ඤි ගාමීනං පන සඤ්ඤා විරාග භාවනා නාම හොති. එවමෙවන්ති යොජනා. ‘‘සා’’ති උපචාර භාවනා ¶ .‘‘උපෙක්ඛා සහගතං වා’’ති එත්ථ වා සද්දෙන රූපසමතික්කමං වා සඤ්ඤා සමතික්කමං වාති අවුත්තං විකප්පෙති. ආදිකම්මිකකාලෙ එවං හොතු, වසිභූතකාලෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘ඣානෙසූ’’තිආදිං. නානාසත්තියුත්තා හොතීති වත්වා නානාසත්තියො දස්සෙති ‘‘කාචී’’තිආදිනා. යා උපචාර භාවනා. ‘‘විතක්කං විරාජෙතුං’’ති විතක්කං විගමෙතුං. අත්තනො ඣානං අවිතක්කං කාතුන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘අතික්කාමෙතුං’’ති. සා උපචාර භාවනා. සෙසාසුපි උපචාර භාවනාසු.

66. (ක) ‘‘සා විපස්සනා’’ති වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනා. ‘‘විපස්සනා පාකතිකා එවා’’තිකාචි විරාග භාවනා නාම න හොතීති අධිප්පායො. ‘‘නියාමෙතුං’’ති අවිතක්කමෙව හොතූති වදමානා විය වවත්ථපෙතුං. ‘‘අධිප්පායො’’ති පාදකවාදිත්ථෙරස්ස අධිප්පායො. ‘‘සම්මසීයතී’’ති ඉදං ඣානං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සම්මසීයති සමනුපස්සීයති. තං අට්ඨකථාය න සමෙති. වුත්තඤ්හි තත්ථ. යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය යෙ යෙ සමාපත්ති ධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො හොති. තං තං සමාපත්ති සදිසොව හොති. සම්මසිතසමාපත්ති සදිසොති අත්ථොති. එත්ථ හි ‘‘යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨායා’’ති එතෙන පාදකජ්ඣානං කථිතං හොති. ‘‘පාදකජ්ඣානෙ සතී’’ති එතෙන අයං වාදොපි පාදකජ්ඣානෙන විනා නසිජ්ඣතීති දස්සෙති. ‘‘විපස්සනාපි…පෙ… පත්තා හොතී’’ති එතෙන ඉමස්මිං වාදෙපි විපස්සනා නියාමො ඉච්ඡිතබ්බොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යථාලොකියජ්ඣානෙසූ’’තිආදිං. කාමඤ්චෙත්ථ…පෙ… අවිරොධො වුත්තො විය දිස්සති. කථං. පඤ්චමජ්ඣානතො වුට්ඨාය හි පථමජ්ඣානාදීනි සම්මසතො උප්පන්නමග්ගො පථමත්ථෙරවාදෙන පඤ්චමජ්ඣානිකො, දුතීය වාදෙන පථමාදිජ්ඣානිකො ආපජ්ජතීති ද්වෙපි වාදා විරුජ්ඣන්ති. තතීය වාදෙන පනෙත්ථ යං ඉච්ඡති, තං ඣානිකො හොතීති තෙ ච වාදා න විරුජ්ඣන්ති, අජ්ඣාසයො ච සාත්ථකො හොතීති එවං අවිරුද්ධො වුත්තො හොතීති. එත්ථ පන යං ඉච්ඡති, තං ඣානිකො හොති. ඉච්ඡාය පන අසති, විරොධොයෙව. තෙනාහ ‘‘ඉමෙ පන වාදා. …පෙ… ¶ . විරොධො පරිහරිතුං’’ති. පාළියං ‘‘අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං මනසි කරොතී’’ති අජ්ඣත්තසන්තානෙතං තං ඣානඤ්ච ඣානසහගතඤ්ච ඛන්ධ පඤ්චකං නිච්ච සුඛ අත්ත ජීවතො සුඤ්ඤතං මනසි කරොති. ‘‘න පක්ඛන්දතී’’ති න පවිසති. ‘‘සන්නිසාදෙතබ්බං’’ති සන්නිසින්නං කාතබ්බං. ‘‘එකොදිකාතබ්බං’’ති එකමුඛං කාතබ්බං. ‘‘සමාදහාතබ්බං’’ති සුට්ඨු ඨපෙතබ්බං. ‘‘නිස්සායා’’ති පාදකං කත්වාති අධිප්පායො.

67. (ක) වාදවිචාරණායං. උපචාර භාවනා එව උපරිජ්ඣානෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙතීති වුත්තං. හෙට්ඨා පන අජ්ඣාසයො එව උපරිජ්ඣානෙ ඣානඞ්ගං නියාමෙතීති වුත්තං. තත්ථ ‘‘අජ්ඣාසයො එවා’’ති එව සද්දෙන පාදකජ්ඣානං නිවත්තෙති. ‘‘ඉධ උපචාර භාවනා එවා’’ති එව සද්දෙන අජ්ඣාසයං නිවත්තෙති. එතෙසු හි ද්වීසු සහ භාවීසු උපචාර භාවනා එව පධානං හොති. අජ්ඣාසයො පන තස්ස නානා සත්තියොගං සාධෙති. ‘‘අජ්ඣාසය සාමඤ්ඤං සණ්ඨාතී’’ති මග්ගෙ යං ලද්ධබ්බං හොති, තං ලබ්භතු, මය්හං විසෙසො නත්ථීති එවං අජ්ඣාසය සාමඤ්ඤං සණ්ඨාති. ‘‘තස්මි’’න්ති අජ්ඣාසය විසෙසෙ. ‘‘සො’’ති අජ්ඣාසය විසෙසො. කස්මා යුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉච්ඡි තිච්ඡිත…පෙ… නිබ්බත්තනං’’ති. ‘‘සබ්බජ්ඣානෙසු චිණ්ණවසිභූතානං’’ති ඉදං සමාපජ්ජනන්ති ච නිබ්බත්තනන්ති ච පද ද්වයෙ සම්බන්ධ වචනං. ‘‘විපස්සනා විසෙසත්ථාය එවා’’ති වුට්ඨාන ගාමිනි විපස්සනා විසෙසත්ථාය එව. යස්මා පන අට්ඨසු සමාපත්තීසු එකෙකාය සමාපත්තියා වුට්ඨාය වුට්ඨිත සමාපත්ති ධම්ම සම්මසනං ආගතං, න පන අඤ්ඤජ්ඣාන සම්මසනං. තස්මා පාදකජ්ඣානමෙව පමාණන්ති යොජනා. පාළිපදෙසු ‘‘ගහපතී’’ති ආලපන වචනං. ‘‘විවිච්චෙවා’’ති විවිච්චිත්වා එව. විවිත්තො විගතො හුත්වා එව. ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති සුට්ඨු සම්පාපුණිත්වා. ‘‘ඉති පටිසඤ්චික්ඛතී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛති. ‘‘අභිසඤ්චෙතයිත’’න්ති සුසං සම්පිණ්ඩිතං, සංවිදහිතං. ‘‘තත්ථ ඨිතො’’ති තස්මිං පථමජ්ඣානෙ අපරිහීනො හුත්වා ඨිතො. ‘‘මෙත්තාචෙතො විමුත්තී’’ති මෙත්තාඣානසඞ්ඛාතා චෙතොවිමුත්ති, අඤ්ඤත්ථ අලග්ගනවසෙන චිත්තස්ස පවත්ති. තථා කරුණා චෙතොවිමුත්ති. මුදිතා චෙතොවිමුත්ති. ‘‘විවෙකජ’’න්ති කායවිවෙක චිත්තවිවෙකානං වසෙන ජාතං. ‘‘පීති සුඛං’’ති පීතියා ච සුඛෙන ච සම්පන්නං. අථවා, විවෙකෙහි ජාතානි ¶ පීති සුඛානි අස්සාති විවෙකජං පීති සුඛං. මජ්ඣෙ නිග්ගහිතාගමො. රූපමෙව රූපගතං, වෙදනා එව වෙදනා ගතන්තිආදිනා සමාසො. ගතසද්දො ච පදපූරණමත්තෙ දට්ඨබ්බො. ‘‘තෙනෙව ධම්ම රාගෙන තායධම්මනන්දියා’’ති විපස්සනානි කන්තිමාහ. සහත්ථෙ ච කරණ වචනං. ඔපපාතිකො හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘තත්ථ පරිනිබ්බායී’’ති බ්රහ්මලොකෙ අවස්සං පරිනිබ්බාය න ධම්මො. තෙනාහ ‘‘අනාවත්ති ධම්මො තස්මා ලොකා’’ති. ‘‘පාදකජ්ඣානමෙව පමාණ’’න්ති පාදකජ්ඣානමෙව මග්ගෙඣානඞ්ගං නියාමෙස්සති, න සම්මසිතජ්ඣානන්ති අධිප්පායො. ‘‘පාදකං අකත්වා’’ති ආසන්නෙ අසමාපජ්ජිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘යං යං ඣානං ඉච්ඡන්තී’’ති මග්ගෙ ඉච්ඡන්ති.

66. (ඛ) ‘‘තථා විධො’’ති තථා පකාරො. ආසන්නෙ වුට්ඨිතස්සෙව ඣානස්ස. ‘‘චිත්තසන්තානං විසෙසෙතුං’’ති සචෙ පාදකජ්ඣානං පථමජ්ඣානං හොති, තතො පරං පවත්තං චිත්තසන්තානං විතක්කෙ නින්නං හොති, විතක්කෙ පක්ඛන්දති. අථ පාදකජ්ඣානං දුතීයජ්ඣානං හොති. තතො පරං පවත්තං චිත්තසන්තානං විචාරෙ නින්නං හොති, විචාරෙ පක්ඛන්දතීතිආදිනා නයෙන චිත්තසන්තානං විසෙසෙතුං. ‘‘යං තත්ථ වුත්තං’’ තියං විභාවනියං වුත්තං.

වෙදනා විචාරණායං. ‘‘න සිද්ධො’’ති සිද්ධො න හොති. ‘‘අඤ්ඤථා’’ති අඤ්ඤෙන පකාරෙන. ගහිතෙ සතීති යොජනා. පාදකජ්ඣානාදීනං වසෙන සිද්ධොති ගහිතෙ සතීති වුත්තං හොති. ‘‘යාය කාය චි වෙදනාය යුත්තා හුත්වා’’ති සොමනස්ස වෙදනාය වායුත්තා හුත්වා උපෙක්ඛා වෙදනාය වා යුත්තා හුත්වා. ‘‘තෙහි නියමිතාය එකෙකාය මග්ග වෙදනායා’’ති පාදකජ්ඣානාදීහි නියමිතාය මග්ගෙ සොමනස්ස වෙදනාය එව වාසද්ධිං ඝටියෙය්ය මග්ගෙ උපෙක්ඛා වෙදනාය එව වාති අත්ථො. වෙදනා නාම එකං ඣානඞ්ගං හොති. තස්මා මග්ගෙඣානඞ්ග නියමෙ සිද්ධෙ මග්ගෙ වෙදනා නියමොපි සිද්ධො. තානි පන පාදකජ්ඣානාදීනි මජ්ඣෙ වුට්ඨාන ගාමිනි විපස්සනායං නකිඤ්චිනියාමෙන්ති. එවඤ්ච සති, පාදකජ්ඣානාදීහි නියමිතාය මග්ගෙ එකෙකාය වෙදනාය සද්ධිං ද්වෙ ද්වෙ විපස්සනා වෙදනායො ඝටියෙය්යුං. මග්ගෙ සොමනස්ස වෙදනාය වා සද්ධිං ද්වෙ විපස්සනා වෙදනායො ඝටියෙය්යුං. මග්ගෙ උපෙක්ඛා ¶ වෙදනාය වා සද්ධිං ද්වෙ විපස්සනා වෙදනායො ඝටියෙය්යුංති වුත්තං හොති. එවඤ්චසති එකවීථියං ජවනානි භින්න වෙදනානි සියුං. තඤ්ච න යුජ්ජති. තස්මා මග්ගෙ වෙදනා නියමො පාදකජ්ඣානාදි නියමෙන සිද්ධො න හොති, විපස්සනා නියමෙනෙව සිද්ධොති අධිප්පායො. තානි පන පාදකජ්ඣානාදීනි මජ්ඣෙ වුට්ඨාන ගාමිනි විපස්සනායං න කිඤ්චි න නියාමෙන්ති. වෙදනං නියාමෙන්ති යෙවාති දස්සෙතුං ‘‘තංපි න යුජ්ජතී’’ති වත්වා ‘‘පාදකජ්ඣානාදීනං වසෙනෙවා’’තිආදිමාහ. ‘‘ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතා උපෙක්ඛා’’ති එකාව චතුත්ථජ්ඣානු පෙක්ඛා ඡසු ආරම්මණෙසු සොමනස්සානි පජහිත්වා පවත්තත්තා ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතා උපෙක්ඛා නාම හොති. ‘‘ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතානි සොමනස්සානී’’ති එකං වපථමජ්ඣාන සොමනස්සං ඡසු ආරම්මණෙසු ඡ ගෙහස්සිතානි පජහිත්වා පවත්තත්තා ඡ නෙක්ඛම්මස්සිතානි සොමනස්සානි නාම හොන්ති. අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘පථමාදීනි ච තීණි ඣානානී’’ති චතුක්කනයෙ තීණි සොමනස්ස ඣානානි පාදකානි කත්වා. ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරෙ ච පාදකෙකත්වා’’ති ආරම්මණ භාවෙන පාදකෙකත්වාති අධිප්පායො. අයඤ්ච පාදකජ්ඣානාදීනං වසෙන වුට්ඨාන ගාමිනි විපස්සනායඤ්ච මග්ගෙ ච වෙදනා පරිණාමො අට්ඨසාලිනියංපි විත්ථාරතො වුත්තො. ‘‘අමානුසී රතී හොතී’’ති මනුස්සානං ගෙහස්සිතරතිං අතික්කම්ම ඨිතත්තා අමානුසී නාම රති හොති. ‘‘සම්මධම්මං විපස්සතො’’ති සම්මා අනිච්ච ලක්ඛණ ධම්මං පස්සන්තස්ස භික්ඛුනොති සම්බන්ධො.

67. (ඛ) ‘‘ඣානඞ්ගයොගභෙදෙනා’’ති වුත්තං, ඣානයොගභෙදො පන අධිප්පෙතො. ‘‘පඤ්ච විධෙඣාන කොට්ඨාසෙ’’ති පඤ්චක නයවසෙන වුත්තං. ඉධ චිත්ත භෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා ඣානභෙදෙති ච ඣානන්ති ච වුත්තෙපි චිත්තමෙව අධිප්පෙතන්ති දට්ඨබ්බං.

ගාථායොජනාසු. ‘‘අපරාපි යොජනා වුත්තා’’ති අථවා රූපාවචරං චිත්තං අනුත්තරඤ්ච පථමාදිජ්ඣාන භෙදෙන යථා ගය්හති, තථා ආරුප්පඤ්චාපි පඤ්චමෙඣානෙ ගය්හතීති එවං අපරාපි යොජනා වුත්තා. ‘‘පඨිතත්තා’’ති උච්චාරිතත්තා. අන්තිමගාථා වණ්ණනායං. ‘‘යථා’’ති යෙන පකාරෙන. ‘‘තං සඞ්ගහං’’ති එක වීසසතසඞ්ගහං ¶ . බුජ්ඣන්තීති බුධා. ‘‘ආහා’’ති ච ‘‘ආහූ’’ති ච වත්තමානකාලෙපි ඉච්ඡන්ති සද්දවිදූති වුත්තං ‘‘කථෙන්ති වා’’ති. ඉදඤ්ච වචනං පුබ්බෙ ‘‘ඉත්ථමෙකූන නවුති…පෙ… විභජන්ති විචක්ඛණා’’ති ගාථාය නිගමනන්ති ඤාපනත්ථං ‘‘විභජන්ති විචක්ඛණා’’ති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං.

ඉතිපරමත්ථදීපනියානාමටීකායඅනුදීපනියං

චිත්තසඞ්ගහස්සඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.