📜

2. චෙතසිකසඞ්ගහඅනුදීපනා

68. එවං ¶ චිත්ත සඞ්ගහස්ස දීපනිං කත්වා චෙතසික සඞ්ගහස්ස දීපනිං කරොන්තො පථමං පුබ්බාපරානු සන්ධිඤ්ච ආදිගාථාය පයොජන සම්බන්ධඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘එවං’’තිආදි මාරද්ධො. තත්ථ ‘‘අනුපත්ත’’න්තිආදිම්හි චිත්තං චෙතසිකං රූපං, නිබ්බානමිතිසබ්බථාති එවං අනුක්කමො වුත්තො. තෙන අනුක්කමෙන අනුපත්තං. හෙතු විසෙසනඤ්චෙතං. යස්මා චිත්තසඞ්ගහානන්තරං චෙතසික සඞ්ගහො අනුපත්තො, තස්මා ඉදානි තං සඞ්ගහං කරොතීති දීපෙති. චත්තාරි සම්පයොග ලක්ඛණානි ‘එකුප්පාදතා, එක නිරොධතා, එකා රම්මණතා, එක වත්ථුකතා,ති. ‘‘චෙතසි යුත්තා’’ති චිත්තස්මිං නියුත්තා. චිත්තං නිස්සාය අත්තනො අත්තනො කිච්චෙසු උස්සුක්කං ආපන්නාති අත්ථො. ‘‘චෙතසා වායුත්තා’’ති චිත්තෙන වා සම්පයුත්තා. චිත්තෙන සහ එකීභාවං ගතාති අත්ථො. ‘‘සරූපදස්සන’’න්ති සඞ්ඛ්යාසරූපදස්සනං. සිද්ධපදං නාම පකති පච්චයෙහි නිප්ඵන්න පදං. ‘‘පුබ්බන්තතො’’ති එකස්සසඞ්ඛත ධම්මස්ස පථම භාගතො. උද්ධං පජ්ජනං නාම කතමන්ති ආහ ‘‘සරූපතො පාතුභවන’’න්ති. ධාතු පාඨෙසු-ජනිපාතුභාවෙ-ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘ජාතීති වුත්තං හොතී’’ති. ‘‘සරූප විනාසො’’ති සරූපතො පාතුභවන්තස්ස භාවස්ස විනාසො අන්තරධානං. ‘‘එවං පරත්ථ පී’’ති පරස්මිං එකාලම්බණවත්ථුකාදිපදෙපි. ‘‘එක චිත්තස්සපි බහුදෙවා’’ති චක්ඛු විඤ්ඤාණං රූපං පස්සන්තං එකමෙව රූපං පස්සතීති නත්ථි. අනෙකානි එවරූපානි එකතො කත්වා පස්සති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො. එවඤ්ච කත්වා පාළියං. චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛු විඤ්ඤාණං. සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණන්තිආදිනා වත්ථුද්වාරෙසු එකවචනං වත්වා ආරම්මණෙසු බහුවචනං කතන්ති. ‘‘එකත්තං උපනෙත්වා’’ති චක්ඛු විඤ්ඤාණෙ බහූනිපි රූපාරම්මණානි රූපතා සමඤ්ඤෙන එකීභාවං කත්වා එකං ආරම්මණන්ත්වෙව වුත්තන්ති අධිප්පායො. සද්දාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො. තං න සුන්දරං. කස්මා. අත්ථ විසෙසස්ස අවිඤ්ඤාපනතො. කොපනායං අත්ථ විසෙසොති ¶ . යාචිත්තස්ස ජාති, සායෙව ඵස්සාදීනන්තිආදිකො අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අථ ඛො’’තිආදිං. අධිප්පෙතා එකුප්පාදතා. එස නයො එක නිරොධතාදීසු. ‘‘මූලටීකාය’’න්ති රූපකණ්ඩමූලටීකායං. ‘‘සහෙවා’’ති එකතො එව. ‘‘උප්පාදාදිප්පවත්තිතො’’ති උප්පාදස්ස ච ජීරණස්ස ච නිරොධස්ස ච පවත්තිතො. ‘‘උප්පාදාදයො’’ති උප්පාද ජීරණ නිරොධා. ජාතිජරාමරණානීති වුත්තං හොති. ‘‘චෙතසිකාමතා’’ති චෙතසිකා ඉති විඤ්ඤාතා. ‘‘භාවප්පධානං’’ති එකුප්පාද භාවො එකුප්පාදොති වුත්තො. තථා එක නිරොධාදීසු. යථා ඉදංපි සඞ්ඝෙරතනං පණීත-න්තිආදීසු අයං රතන භාවො පණීතොති හෙත්ථ අත්ථො. ‘‘යෙ’’ති යෙ ධම්මා. ‘‘සහජාත පච්චයුප්පන්න රූපානි පී’’ති සහජාතපච්චයතො උප්පන්නානි රූපානිපි. චෙතසිකානි නාම සියුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තදා යත්ත වුත්තිතායා’’ති චිත්තායත්තවුත්තියාය. ‘‘චෙතොයුත්තානී’’ති හෙතු විසෙසනං. තදෙව හෙතුමන්ත විසෙසනන්ති ච හෙතු අන්තො නීතවිසෙසනන්ති ච හෙතු අන්තො ගධවිසෙසනන්ති ච වදන්ති. ‘‘තෙස’’න්ති චිත්තස්ස සහජාතපච්චයුප්පන්නරූපානං. ‘‘නානුභොන්තී’’ති නපාපුණන්ති. ‘‘න හි සක්කා ජානිතුං’’ති එතෙන භූතකථන විසෙසනානි එතානීති දීපෙති. භූතකථනංපි සමානං වත්තිච්ඡාවසෙන බ්යවච්ඡෙදකංපි සම්භවති. ‘‘වයොපඤ්ඤායතී’’ති විනාසො පකාසති. ‘‘ඨිතායා’’ති තිට්ඨ මානාය වෙදනාය. අඤ්ඤො පකාරො අඤ්ඤථා. අඤ්ඤථා භාවො අඤ්ඤථත්තං. ජරාවසෙන පරිණාමොති වුත්තං හොති. යො පථවීධාතුයා උප්පාදො, යා ඨිති, යා අභිනිබ්බත්ති, යො පාතුභාවො. එසො දුක්ඛස්ස උප්පාදො, එසා රොගානං ඨිති, එසො ජරාමරණස්ස පාතුභාවොති යොජනා. ‘‘ඉතරථා’’ති ඉතො අඤ්ඤථා ගහිතෙ සතීති අත්ථො. එකස්මිං රූපාරූපකලාපෙ නානා ධම්මානං වසෙන බහූසු උප්පාදෙසු ච නිරොධෙසු ච ගහිතෙසූති වුත්තං හොති. ‘‘විකාරරූපානං’’ති විඤ්ඤත්ති ද්වය ලහුතාදිත්තයානං. සබ්බානිපි උපාදාරූපානි චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පවත්තත්තා මහාභූත ගණනාය චත්තාරි චත්තාරි සියුංති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘සබ්බෙසම්පි වා’’තිආදිවුත්තං. සබ්බෙසම්පි වා චක්ඛාදීනං උපාදාරූපානං එකෙකස්මිං කලාපෙ ¶ බහුභාවො වත්තබ්බො සියාති යොජනා. කස්මා බහුභාවො වත්තබ්බොති ආහ ‘‘චතුන්නං මහාභූතාන’’න්තිආදිං.

යදි එවං, එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ ලහුතාදීනිපි එකෙකානි එව සියුං, අථ කිමත්ථං ද්වෙ ද්වෙ කත්වා වුත්තානීති ආහ ‘‘කායලහුතා චිත්ත ලහුතාදයොපනා’’තිආදිං. ‘‘ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා’’ති ඊදිසං විනිච්ඡයත්තං අචින්තෙත්වාති අධිප්පායො. විභාවනිපාඨෙ ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො’’ති එතෙන චිත්තෙන උප්පජ්ජිත්වා තෙනෙව චිත්තෙන සහනිරුජ්ඣනවසෙන චිත්තං අනුපරිවත්තිස්ස. ‘‘පසඞ්ගා’’ති චෙතසිකතා පසඞ්ගො. ‘‘පුරෙතරමුප්පජ්ජිත්වා’’ති පුරෙතරං එකෙන චිත්තෙන සහ උප්පජ්ජිත්වාති අධිප්පායො. ‘‘චිත්තස්සභඞ්ගක්ඛණෙ’’ති අඤ්ඤස්ස සත්තර සම චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ. තථා රූපධම්මානං පසඞ්ගො න සක්කා නීවාරෙතුං තියොජනා. ‘‘පසඞ්ගො’’ති චෙතසිකතා පසඞ්ගො. ‘‘අලමති පපඤ්චෙනා’’ති අභිධම්මෙ වෙදනාත්තිකෙටීකාසු විය අති විත්ථාරෙන නිරත්ථකං හොතීති අත්ථො. ‘‘නිරත්ථකං’’ති විභාවනියං පපඤ්චො නිරත්ථකො එවාති අධිප්පායො.

69. ඵස්සවචනත්ථෙ. ‘‘ඵුසතී’’ති ආරම්මණං ආහනති, සඞ්ඝට්ටෙති. තඤ්ච සඞ්ඝට්ට නං නදොසපටිඝස්ස විය ආරම්මණස්ස විබාධනං හොති, අථ ඛො භමරස්ස පදුම පුප්ඵෙසු පුප්ඵර සග්ගහණං විය විජානන මත්තෙ අඨත්වා ආරම්මණ රසපාතුභාවත්ථං යථාරම්මණං සංහනන මෙවාති දස්සෙතුං ‘‘ඵුසනඤ්චෙත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘ආහච්චා’’ති ආහනිත්වා සම්පාපුණිත්වා. ‘‘උපහච්චා’’ති තස්සෙව වෙවචනං. අයමත්ථො කථං පාකටොති ආහ ‘‘යතො’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘යතො’’ති යං කාරණා. ‘‘තදනුභවන්තී’’ති තං ආරම්මණ රසං අනුභවන්තී, වෙදනා පාතුභවති, වෙදනා පාතුභාවං දිස්වා ආරම්මණප්ඵුසනං ඤාණෙ පාකටං හොතීති අධිප්පායො. ස්වායං ඵුසන ලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාතා ගතවිසය පදට්ඨානො. තත්ථ සන්නිපාතො නාම තිණ්ණං තිණ්ණං ද්වාරා රම්මණ විඤ්ඤාණානං සඞ්ගති සමාගමො සමොධානං. තථාහි වුත්තං. චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛු විඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො තිආදි. ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති ආරම්මණෙ සම්මදෙව ඝට්ටන ¶ කිච්චො. සඞ්ඝට්ටන කිච්චත්තා එව තිණ්ණං සන්නිපාතො හුත්වා ධම්ම චින්තාඤාණස්ස පටිමුඛං උපට්ඨාති පකාසතීති. ‘‘සන්නිපාත පච්චුපට්ඨානො’’. පච්චුපට්ඨානන්ති වා පඤ්ඤාණං වුච්චති ධජොරථස්ස පඤ්ඤාණන්ති එත්ථ විය. සන්නිපාතාකාරො පච්චුපට්ඨානං යස්සාති සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. වෙදනාපච්චු පට්ඨානො වා. ධූමොවිය අග්ගිස්ස. වෙදනාඵලං පච්චුපට්ඨානං යස්සාති විග්ගහො. අට්ඨසාලිනියං පන කස්මා පනෙත්ථ ඵස්සො පථමං වුත්තො තිපුච්ඡිත්වා මහාඅට්ඨකථා වාදොතාව දස්සිතො. චිත්තස්ස පථමාභිනිපාතත්තා. ආරම්මණස්මිඤ්හි චිත්තස්ස පථමාභිනිපාතො හුත්වා ඵස්සො ආරම්මණං ඵුසමානො උප්පජ්ජති. තස්මා පථමං වුත්තො. ඵස්සෙන ඵුස්සිත්වා වෙදනාය වෙදයති. සඤ්ඤාය සඤ්ජානාති. චෙතනාය චෙතති. තෙන වුත්තං ඵුට්ඨො භික්ඛවෙ වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතීති. අපි ච අයං ඵස්සො නාම යථාපාසාදං පත්වා ථම්භො නාම සෙසදබ්බ සම්භාරානං බලවපච්චයො. එවමෙව සහජාත සම්පයුත්ත ධම්මානං බලව පච්චයො හොති. තස්මා පථමං වුත්තොති. සඞ්ගහකාරෙන පන ඉදං පන අකාරණං, එකක්ඛණස්මිඤ්හි උප්පන්න ධම්මානං අයං පථමං උප්පන්නො අයං පච්ඡාති ඉදං වත්තුං න ලබ්භා. බලවපච්චයභාවෙපි ඵස්සස්සකාරණං න දිස්සතීති එවං තං වාදං පටික්ඛිපෙත්වා ඉදං වුත්තං දෙසනා වාරෙනෙව ඵස්සො පථමං වුත්තොති. තත්ථ ‘‘දෙසනාවාරෙ නෙවා’’ති දෙසනක්කමෙනෙව, තතො අඤ්ඤං කාරණං නත්ථීති අධිප්පායො. තෙසු පන ද්වීසු වාදෙසු මහාඅට්ඨකථා වාදො එව යුත්තො. යඤ්හි තත්ථ වුත්තං චිත්තස්ස පථමාභිනිපාතො හුත්වාති. තත්ථ පථමාභිනිපාතොති ඉදං කිච්චප්පධානත්තා වුත්තං. න පනඤ්ඤෙහි චෙතසිකෙහි විනා විසුං පථමං උප්පන්නත්තා. යථා තං යෙ කෙචි භික්ඛවෙ ධම්මා අකුසලා අකුසලභාගියා අකුසලපක්ඛිකා. සබ්බෙ තෙ මනොපුබ්බඞ්ගමා, මනො තෙසං ධම්මානං පථමං උප්පජ්ජතීති ඉමස්මිං සුත්තෙ කිච්චප්පධානත්තා මනො තෙසං ධම්මානං පථමං උප්පජ්ජතීති වුත්තං. න පන සබ්බචෙතසිකෙහි විනා විසුං පථමං උප්පන්නත්තාති දට්ඨබ්බං. බලවපච්චය භාවෙපි ඵස්සස්සකාරණං දිස්සතියෙව. ඵස්සොහෙතු ඵස්සො පච්චයො වෙදනාක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤා පනාය. ඵස්සො හෙතු ඵස්සො පච්චයො සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤා නාය ¶ . ඵස්සො හෙතු ඵස්සො පච්චයො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායාති හි වුත්තං. තස්මා සබ්බෙසං චෙතසිකානං ධම්මානං ඵස්සප්පධානත්තා එව ඵස්ස බලවපච්චයත්තා එව ච ඵස්සො පථමං වුත්තොති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච චිත්තං ආරම්මණ විජානනට්ඨෙන ඵස්සාදීනං සබ්බචෙතසික ධම්මානං පුබ්බඞ්ගමං හොති, පධානං, ජෙට්ඨකං. ඵස්සො පන ආරම්මණ සඞ්ඝට්ටනට්ඨෙන සබ්බෙසං චෙතසික ධම්මානං පුබ්බඞ්ගමො හොති, පධානො, ජෙට්ඨකොති අයං ද්වින්නං විසෙසොති. එත්ථ චොදකො ඵුසනං නාම සප්පටිඝරූපානං එව කිච්චන්ති මඤ්ඤමානො ‘‘නනුචා’’තිආදිනා චොදෙති. ‘‘නනුචා’’ති චොදෙධීති දීපෙති. ‘‘අප්පටිඝසභාවා’’ති හෙතුවිසෙසනං. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චිවත්ථුං. අයං පන ඵස්සො. ‘‘චිත්තස්ස විකාරා පත්තිං’’ති චලන කම්පන ථම්භන ජෙගුච්ඡ භය තාස ඡම්භිතත්තා දිවසෙන විකාරා පජ්ජනං. ‘‘වෙදනා විසෙසුප්පත්තිං’’ති සුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච සුඛවෙදනා, දුක්ඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච දුක්ඛ වෙදනාතිආදිනා නයෙන ඵස්ස විසෙසානුරූපං වෙදනා විසෙසුප්පත්තිං සාධෙති. එත්ථ ච ඵුසනං නාම දුවිධං රූපප්ඵුසනං, නාමප්ඵුසන, න්ති. තත්ථ රූපප්ඵුසනං නාම ඵොට්ඨබ්බ ධාතූනං කිච්චං. නාමප්ඵුසනං දුවිධං ඵස්සප්ඵුසනං, ඤාණප්ඵුසන, න්ති. තත්ථ ඤාණප්ඵුසනං නාම ඤාණප්පටිවෙධො. අපි ච ඣානමග්ග ඵල නිබ්බානානං පටිලාභොපි ඵුසනන්ති වුච්චති. ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං. යොගක්ඛෙමං අනුත්තරං. ඵුසාමි නෙක්ඛමං සුඛං. අපුථුජ්ජන සෙවිතන්ති-ආදීසු. ඉදං උපමා මත්තං සියා, කස්සචි මන්ද පඤ්ඤස්සාති අධිප්පායො. ‘‘ඉද’’න්ති ඛෙළුප්පාද වචනං. විඤ්ඤුස්ස පන අතිපාකට ඵස්ස නිදස්සනෙන අප්පාකට ඵස්ස විභාවනං යුත්තමෙව. තෙනාහ ‘‘අතිපාකටාය පනා’’තිආදිං.

70. වෙදනාවචනත්ථෙ. ‘‘තංසමඞ්ගීපුග්ගලානං වා’’ති වෙදනා සමඞ්ගීපුග්ගලානං වා. ‘‘සාතං වා’’ති සාධුරසං වා. ‘‘අස්සාතං වා’’ති අසාධුරසං වා. ‘‘කිං වෙදයතී’’ති කතමං වෙදයති. ‘‘සුඛම්පි වෙදයතී’’ති සුඛම්පි වෙදනං වෙදයති. අථවා ‘‘කිඤ්චවෙදයතී’’ති කථඤ්චවෙදයති. ‘‘සුඛම්පි වෙදයතී’’ති සුඛං හුත්වාපි වෙදයති. සුඛ භාවෙන වෙදයතීති වුත්තං හොති. එවං සෙසපදෙසුපි. ‘‘කිච්චන්තරබ්යාවටා’’ති අඤ්ඤකිච්චබ්යාවටා. අධිපති භාවො ආධිපච්චං. ඉන්ද්රිය කිච්චං. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’ති ලද්ධගුණවචනං. රාජාරහ භොජනං ¶ රාජග්ගභොජනං. ‘‘සූදසදිසතා’’ති රඤ්ඤොභත්තකාරසදිසතා. තත්ථ සූදො රඤ්ඤොභත්තං පචන්තො රසජානනත්ථං ථොකං ගහෙත්වා ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා රසං වීමංසති. යථිච්ඡිතං පන භුඤ්ජිතුං අනිස්සරො. රාජා එව යථිච්ඡිතං භුඤ්ජිතුං ඉස්සරො. රාජා විය වෙදනා. සූදො විය සෙසචෙතසික ධම්මා.

71. සඤ්ඤාවචනත්ථෙ. ‘‘සඤ්ජානාතී’’ති සුට්ඨු ජානාති. සුට්ඨුජානනඤ්ච නාම න විඤ්ඤාණස්ස විය විවිධජානනං හොති. න ච පඤ්ඤාය විය යථාභූතජානනං හොති. අථ ඛො භූතං වා හොතු, අභූතං වා. යං යං ඡ හි විඤ්ඤාණෙහි විජානාති, පඤ්ඤාය වා පජානාති. තස්ස තස්ස පච්ඡා අප්පමුස්සකරණ මෙවාති වුත්තං ‘‘පුනජානනත්ථං සඤ්ඤාණං කරොතී’’ති. තත්ථ ‘‘සඤ්ඤාණ’’න්ති නිමිත්ත කරණං. භවන්තරං පත්වාපි අප්පමුට්ඨභාවං සාධෙති ඔපපාතික පුග්ගලානන්ති අධිප්පායො. තෙහි පුරිමං අත්තනො භවං ජානන්ති. ගබ්භසෙය්යකාපි කෙචි පුරිමං භවං ජානන්ති, යෙජාතිස්සර පුග්ගලාති වුච්චන්ති. තත්ථ ‘‘අප්පමුට්ඨභාව’’න්ති අනට්ඨභාවං. මිච්ඡාභිනිවෙස සඤ්ඤා නාම අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිප්පවත්තා සඤ්ඤා. ‘‘බොධෙතු’’න්ති බුජ්ඣාපෙතුං. ‘‘දාරුතච්ඡකසදිසාති ච වුත්තා’’ති දාරුතච්ඡකො නාම කට්ඨවඩ්ඪකී. සො කට්ඨක්ඛන්ධෙසු නිමිත්තකාරීහොති. සුතච්ඡිතඡින්දිතෙසු කට්ඨෙසු නිමිත්තානි කත්වා ඨපෙති. පච්ඡාතානි ඔලොකෙත්වා කට්ඨානි කම්මෙ උපනෙති. ‘‘හත්ථි දස්සක අන්ධසදිසා’’ති එත්ථ එකො කිර රාජා කෙළිප්පසුතො හොති. සො ජච්චන්ධානංඨානෙ එකං හත්ථිං ආනෙත්වාඨපෙන්තො ජච්චන්ධෙ ආහ ජානාථ භො තුම්හෙ හත්ථින්ති. තෙ හත්ථිං ජානිස්සාමාති පරාමසිත්වා අත්තනො පරාමසිතං තං තං අඞ්ගමවහත්ථීති අභිනිවිසන්ති. දළ්හං සල්ලක්ඛෙන්ති. පුන රාජා තෙ පුච්ඡි කීදිසො භො හත්ථීති. තෙ රඤ්ඤො හත්ථිසණ්ඨානං ආචික්ඛන්තා විවාදං ආපජ්ජන්ති. ආචික්ඛනමෙව රඤ්ඤොහත්ථිදස්සනන්ති කත්වා තෙ හත්ථිදස්සක අන්ධාති වුච්චන්ති. ‘‘උපට්ඨිතවිසයග්ගහණෙ’’ති රත්තියං අන්ධකාරෙ රජ්ජුක්ඛණ්ඩං පස්සන්තස්ස සප්පසණ්ඨානං උපට්ඨාති. සො උපට්ඨිතං සණ්ඨානමත්තං සප්පොති ගණ්හාති. එවං උපට්ඨිතවිසයග්ගහණං හොති. මිගපොතකානඤ්ච අරඤ්ඤෙඛෙත්තමජ්ඣෙපුරිසසණ්ඨානං තිණ රූපං පස්සන්තානං පුරිසසණ්ඨා නං ¶ උපට්ඨාති. තෙ උපට්ඨිතං සණ්ඨානමත්තං පුරිසොති ගණ්හිත්වා සො අම්හෙ පහරෙය්යාති පලායන්ති. වුත්තා අට්ඨසාලිනියං.

72. චෙතනාවචනත්ථෙ. චෙතෙතීති චෙතනා. චෙතනඤ්චෙත්ථ අභිසන්ධානං වා වුච්චති පකප්පනං වා ආයූහනං වාති එවං තිධා අත්ථවිකප්පං දස්සෙතුං ‘‘සම්පයුත්ත ධම්මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අභිසන්දහතී’’ති අභිමුඛං සන්දහති, සංයොගං කරොති. තෙනාහ ‘‘පුනප්පුනං ඝටෙතී’’ති. ‘‘ඝටෙතී’’ති සම්බන්ධති. ‘‘පකප්පෙති වාතෙ’’ති අථවා තෙ සම්පයුත්ත ධම්මෙ පකාරතො කප්පෙති, සජ්ජෙති. තෙනාහ ‘‘සංවිදහතී’’ති. ‘‘සංවිදහතී’’ති ත්වං ඵුසනකිච්චං කරොහි, ත්වං වෙදයිත කිච්චං කරොහි, ත්වං සඤ්ජානනකිච්චං කරොහීතිආදිනා වදමානා විය සංවිදහති. ‘‘ආයූහතිවාතෙ’’ති අථවා තෙසම්පයුත්ත ධම්මෙ භුසො බ්යූහයති, රාසිං කරොති. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණෙ සම්පිණ්ඩෙතී’’ති. ‘‘සමොසරන්තෙ’’ති එකතො ඔසරන්තෙ. සඞ්ගමන්තෙ. ‘‘සා’’ති චෙතනා. ‘‘තායා’’ති චෙතනාය. ‘‘තස්මිං’’ති රූපාදිකෙවා ආරම්මණෙ. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤ කිච්චෙවා. පවත්තමානාය සතියා. ජෙට්ඨසිස්සො නාම බහූසු සිස්සෙසු ජෙට්ඨභූතො සිස්සො. තස්මිං සජ්ඣායන්තෙ සෙසා සබ්බෙ සජ්ඣායන්තියෙව. තෙන සො උභයකිච්ච සාධකො හොති. එවං මහාවඩ්ඪකීපි.

73. එකග්ගතාවචනත්ථෙ. එකත්තාරම්මණං නාම එකාරම්මණස්සපි බහූසු සභාවෙසු එකසභාවසඞ්ඛාතං ආරම්මණං. ‘‘තස්මිං’’ චිත්තස්මිං. ‘‘නිවාතෙ’’ති වාතරහිතෙ පදෙසෙ. ‘‘දීපච්චීනං’’ති දීපජාලානං.

74. ජීවිතින්ද්රියවචනත්ථෙ. ‘‘ඉස්සරභාවො වුච්චති’’ භාවප්පධාන නයෙනාති අධිප්පායො. ‘‘අභිභවිත්වා’’ති ජීවන කිච්චෙ අත්තනො වසං වත්තාපෙත්වාති වුත්තං හොති. චිත්ත සන්තානං ජීවන්තං හුත්වාති සම්බන්ධො.

75. මනසීකාරවචනත්ථෙ. සමාසමජ්ඣෙ සකාරාගමො. කරධාතුයොගෙ ඊකාරාගමො ච දට්ඨබ්බො. අලුත්ත සත්තමී පදන්ථි කෙචි. එවං සති ඊදීඝත්තං නසිජ්ඣති. ‘‘අසුඤ්ඤං’’ති අරිත්තං. ‘‘පටිපාදෙතී’’ති ¶ පටිපජ්ජනං කිච්චසාධනං කාරාපෙති. අත්ථතො නියොජෙති නාමාති ආහ ‘‘යොජෙතී’’ති. ‘‘ඉදමෙව ද්වයං’’ති ආවජ්ජන ද්වයං. ‘‘තං’’ති තං ද්වයං. උපත්ථම්භිතං හුත්වා ආරම්මණෙ නින්නං කරොතීති සම්බන්ධො. ‘‘යොනිසො’’ති උපායෙන හිතසුඛ මග්ගෙන. ‘‘අයොනිසො’’ති අනුපායෙන අහිත අසුඛ මග්ගෙන. ‘‘සමුදාචිණ්ණනින්නනියාමිතාදීහී’’ති එත්ථ සමුදාචිණ්ණං නාම ආචිණ්ණ කම්මවසෙන සුට්ඨු පුනප්පුනං ආචරිතං. නින්නං නාම ඉදං නාම පස්සාමි, ඉදං නාම කරිස්සාමීති පුබ්බෙ එව අජ්ඣාසයෙන නින්නං. නියාමිතං නාම ඉදං නාම කත්තබ්බං, ඉදං නාම න කත්තබ්බං, කත්තබ්බං කරොමි, අකත්තබ්බං නකරොමීති එවං නියාමිතං. ‘‘අසති කාරණ විසෙසෙ’’ති භවඞ්ග චිත්තං වීථිචිත්තුප්පත්තියා අසති, වීථිචිත්තානි ච කායචිත්තානං අකල්ලාදිකෙවා අධිමත්තස්ස ආරම්මණන්තරස්ස උපට්ඨානෙවා අසති. ‘‘සාධාරණා’’ති එත්ථ සංසද්දෙ බින්දු ලොපො, දීඝත්තඤ්චාති ආහ ‘‘සමං ධාරෙන්තීති සාධාරණා’’ති.

76. විතක්කවචනත්ථෙ. ‘‘තථා තථා සඞ්කප්පෙත්වා’’ති කාමසඞ්කප්පාදීනං නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනඤ්චවසෙන තෙන තෙන පකාරෙන සුට්ඨු චින්තෙත්වා. ‘‘තං’’ති ආරම්මණං. ‘‘තෙ’’ති සම්පයුත්ත ධම්මෙ. ‘‘අවිතක්කම්පි චිත්තං’’ති පඤ්චවිඤ්ඤාණ චිත්තඤ්ච දුතීයා දිජ්ඣාන චිත්තඤ්ච. ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘දුතීයජ්ඣානාදීනි චා’’ති දුතීයජ්ඣාන චිත්තාදීනි ච. ‘‘උපචාර භාවනා වසෙනා’’ති සමුදාචිණ්ණ වසිභූතාය උපචාර භාවනාය වසෙන. ‘‘කිං වා එතායයුත්තියා’’ති සවිතක්ක චිත්තසන්තානෙතිආදිකාය යුත්තියා කිං පයොජනං අත්ථීති අත්ථො. කිඤ්චි පයොජනං නත්ථීති අධිප්පායො. ආරම්මණං ආරොහතියෙව ආරම්මණෙන අවිනාභාවවුත්තිකත්තා. ‘‘තං’’ති චිත්තං. නියාමකො නාම නාවං ඉච්ඡිත දිසාදෙසනියොජකො. ‘‘අකුසලං පත්වා’’ති වුත්තං. කුසලං පත්වා පන කථංති. කුසලං පත්වාපි පතිරූපදෙසාවාසාදිවසෙන සමුදා චිණ්ණ නින්නාදිවසෙන ච ලද්ධ පච්චයෙ සති චිත්තම්පි සද්ධාසති ආදයොපි ආරම්මණ රූහනෙ ථාමගතා එව. අලද්ධ පච්චයෙ පන සති අකුසල භාවෙ ඨත්වා ථාමගතං හොති. ‘‘මනසිකාර වීරිය සතීනං’’ති භාවනා බලපත්තා නන්ති අධිප්පායො ¶ . එවං පන සති, විතක්කස්ස ඔකාසො නත්ථීති. අත්ථි. සඞ්කප්පන කිච්ච විසෙසත්තා. තඤ්හි කිච්චං අඤ්ඤෙසං අසාධාරණං, විතක්කස්සෙව කිච්චන්ති දස්සෙන්තො ‘‘විතක්කොපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘සාරම්මණ සභාවා’’ති හෙතු විසෙසනමෙතං. ‘‘තථා වුත්තො’’ති විතක්කොති වුත්තො.

77. විචාරවචනත්ථෙ. ‘‘විචරතී’’ති එකමෙකස්මිං එව ආරම්මණෙ විවිධෙන චරති, පවත්තති. සභාවාකාරො නාම නීලපීතාදිකො අගම්භීරො ආරම්මණ සභාවො ච ආරම්මණස්ස නානා පවත්තාකාරො ච. ‘‘අනුමජ්ජනවසෙනා’’ති පුනප්පුනං මජ්ජනවසෙන සොධනවසෙන. විතක්කො ඔළාරිකො ච හොතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘ඔළාරිකො’’ති විචාරතො ඔළාරිකො. එවං සෙසපදෙසු. ‘‘ඝණ්ඩාභිඝාතො වියා’’ති ඝණ්ඩාභිඝාතෙන පථමුප්පන්නසද්දො වියාති වදන්ති. තථාහි විචාරො ඝණ්ඩස්ස අනුරවො විය වුත්තොති. දණ්ඩකෙන ඝණ්ඩස්ස අභිඝාත කිරියා වා ඝණ්ඩාභිඝාතො. තථාහි ආරම්මණෙ චෙතසො පථමාභි නිපාතො විතක්කොති ච, ආහනන පරියාහනන රසොති ච වුත්තං. ‘‘ඝණ්ඩානුරවො වියා’’ති ඝණ්ඩස්ස අනුරවසද්දො විය.

78. අධිමොක්ඛවචනත්ථෙ. ‘‘සංසප්පනං’’ති අනවත්ථානං. ‘‘පක්ඛතො මුච්චනවසෙනා’’ති එවං නු ඛොති එකො පක්ඛො, නොනු ඛොති දුතීයො පක්ඛො. තාදිසම්හා පක්ඛතො මුච්චනවසෙන.

79. වීරියවචනත්ථෙ. ‘‘වීරස්සා’’ති විස්සට්ඨස්ස. සො ච කායවචීමනො කම්මෙසු පච්චු පට්ඨිතෙසු සීතුණ්හාදි දුක්ඛ භයතො අලීන වුත්තිවසෙන පවත්තොති ආහ ‘‘කම්මසූරස්සා’’ති. එතෙන අනොත්තප්පිං නිවත්තෙති. අනොත්තව්වීහි පාපසූරො, අයං කම්ම සූරොති. ‘‘මහන්තං පිකම්ම’’න්ති කුසීතස්ස මහන්තන්ති මඤ්ඤිතං කම්මං. එවං සෙසෙසු. ‘‘අප්පකතො ගණ්හාතී’’ති අප්පකභාවෙන ගණ්හාති. අප්පකමෙවිදන්ති මඤ්ඤතීති වුත්තං හොති. ‘‘අත්ත කිලමථං’’ති කායචිත්තක්ඛෙදං. ‘‘තං’’ති වීරියං. ‘‘තථාපවත්තියා’’ති කම්මසූරභාවෙන පවත්තියා. ‘‘හෙතුචෙ වා’’ති එතෙන භාවසද්දස්ස අත්ථං වදති. ‘‘කායචිත්ත කිරියාභූතං’’ති එතෙන කම්මසද්දස්ස අත්ථං. ‘‘විධිනා’’ති ¶ තස්ස පවත්තියා පුබ්බාභිසඞ්ඛාර විධානෙන. තමෙව විධානං කම්මෙසු නෙතබ්බත්තා නයොති ච, උපෙතබ්බත්තා උපායොති ච වුච්චතීති ආහ ‘‘නයෙන උපායෙනා’’ති. තමෙව විධානං දස්සෙති ‘‘වීරියවතො’’තිආදිනා. ‘‘ඊරන්තී’’ති එරයන්ති. ‘‘කිච්ච සම්පත්තියා’’ති ආරම්මණ විජානන ඵුසනාදි කිච්ච සම්පත්ති අත්ථාය. බ්යාවටානි කායචිත්තානි යෙසන්ති විග්ගහො. ‘‘බ්යාවටානී’’ති උස්සාහිතානි. ‘‘ථූණූපත්ථම්භන සදිසං’’ති ජිණ්ණස්ස ගෙහස්ස අපතනත්ථාය සාරත්ථම්භෙන උපත්ථම්භනසදිසං. උපත්ථම්භකත්ථම්භසදිසන්තිපි වදන්ති. ‘‘සබ්බ සම්පත්තීනං මූලං’’ති සබ්බාසං ලොකිය සම්පත්තීනං ලොකුත්තර සම්පත්තී නඤ්ච මූලං. කස්මා, පුඤ්ඤකම්ම සම්පත්තියා ච පාරමි පුඤ්ඤසම්පත්තියා ච පතිට්ඨානත්තා. සතිහි පුඤ්ඤකම්මසම්පත්තියා සබ්බා ලොකිය සම්පත්ති සිජ්ඣති. සති ච පාරමි පුඤ්ඤ සම්පත්තියා සබ්බාලොකුත්තර සම්පත්ති සිජ්ඣතීති. එතෙන හීන වීරියො නාම සබ්බ සම්පත්තිතො පරිබාහියොති දීපෙති.

80. පීතිවචනත්ථෙ. ‘‘පිනයතී’’ති පිනෙති, පිනං කරොතීති ආහ ‘‘තප්පෙතී’’ති. තොසෙතීති අත්ථො. ‘‘තුට්ඨිං’’ති තුසිතං, පහට්ඨං. ‘‘සුහිතං’’ති සුධාතං, සුපුණ්ණං, වද්ධිතං. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං ‘‘වඩ්ඪෙතී’’ති වුත්තං. ‘‘පිනන්තී’’ති තප්පන්ති, ජොතන්ති, විරොචන්ති, දිවා තප්පතිආදිච්චොතිආදීසු විය. ඛුද්දිකා පීති නාම ලොමහංස න මත්තකාරිකා පීති. ඛණිකා පීති නාම ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා පීති. ඔක්කන්තිකා පීති නාම සරීරං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වාභිජ්ජන්තී පීති. උබ්බෙගාපීති නාම කායං උදග්ගං කත්වා ආකාසෙ උල්ලඞ්ඝාපෙන්තී පීති. ඵරණා පීති නාම කප්පාසවත්තියං ඵරණකතෙලං විය සකලකායං ඵරණවසෙන පවත්තා පීති.

81. ඡන්දවචනත්ථෙ. ‘‘අභිසන්ධී’’ති අභිලාසො, අභිකඞ්ඛනං. ‘‘කත්තුසද්දො’’ති කරධාතු වසෙන වුත්තං. ‘‘සබ්බකිරියා පදානී’’ති සබ්බානි තුමිච්ඡත්ථ කිරියා පදානි. ‘‘අත්ථිකො’’ති අසිද්ධො හුත්වා සාධෙතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො අස්සාති අත්ථිකො. ඉච්ඡන්තොතිපි වදන්ති. ‘‘ආරාධෙතුකාමතා වසෙනා’’ති සාධෙතු කාමතාවසෙන, සම්පාදෙතු කාමතා වසෙන. උසුං සරං අ සන්ති ¶ ඛිපන්තීති ඉස්සාසා. ඉකාරස්ස උකාරො. ධනුග්ගහා. ‘‘යසෙන වා’’ති පරිවාරෙන වා, කිත්ති සද්දෙන වා. ‘‘සරෙ’’ති කණ්ඩෙ. විභාවනිපාඨෙ නානාවාද සොධනත්ථං අයඤ්චාතිආදිවුත්තං. ‘‘යදග්ගෙනා’’ති යෙන කාරණ කොට්ඨාසෙන. සඞ්ගහිතාති සම්බන්ධො. ‘‘විස්සජ්ජිතබ්බ යුත්තකෙනා’’ති විස්සජ්ජිතබ්බ යොග්යෙන. ‘‘තෙන අත්ථිකො යෙවා’’ති පදුද්ධාරො. ‘‘සො න යුජ්ජතී’’ති සො අත්ථො න යුජ්ජති. ‘‘ඛිපිත උසූනං’’ති පුබ්බභාගෙ ඛිපිත උසූනං. ‘‘අත්ථතො පනා’’ති අධිප්පායත්ථතො පන. ‘‘හත්ථප්පසාරණං වියා’’ති ලොකෙ කිඤ්චි ඉච්ඡන්තස්ස ජනස්ස හත්ථප්පසාරණං වියාති අධිප්පායො. ‘‘ථාමපත්තො’’ති අධිපති භාව පත්තොති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තථාහෙසා’’තිආදිං. ‘‘තණ්හාය හත්ථෙ ඨිතා’’ති උපචාර වචනමෙතං. තණ්හාය පරිග්ගහිතාති වුත්තං හොති. නසක්ඛිස්සන්තියෙව, නො නසක්ඛිස්සන්ති. තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ඡන්දොයෙව තණ්හාය බලවතරොති. කස්මා බලවතරොති. ආදීනවානිසංස දස්සනඤ්ඤාණෙන යුත්තත්තාති.

82. ‘‘පකිරන්තී’’ති පත්ථරන්ති. ‘‘සමානා’’ති සාවජ්ජෙහි යුත්තා සාවජ්ජා, අනවජ්ජෙහි යුත්තා අනවජ්ජාති එවං සදිසා, සාධාරණා.

අඤ්ඤසමානරාසිම්හිඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.

83. අකුසලරාසිම්හි. ‘‘මුය්හතී’’ති ඤාතබ්බස්සඤෙය්ය ධම්මස්ස අඤ්ඤාණ වසෙන සම්මුය්හති, චිත්තස්ස අන්ධභාවො හොති. චතුරඞ්ගතමො නාම ‘කාළපක්ඛ චාතුද්දසි දිවසො, අඩ්ඪරත්ති සමයො, තිබ්බවනසණ්ඩො, බහලමෙඝච්ඡන්නො,ති අයං චතුරඞ්ගතමො. සො චක්ඛුස්ස අන්ධභාවං කරොති. එවං තස්ස තමස්ස චක්ඛුස්ස අන්ධභාවකරණං විය. ඤාණගතිකො හොතීති දට්ඨබ්බො අට්ඨකථා නයෙන. තමෙව අට්ඨකථා නයං දස්සෙතුං ‘‘තථා හෙසා’’තිආදි වුත්තං. අභිධම්මටීකායං පන මිච්ඡා ඤාණන්ති මිච්ඡා විතක්කො අධිප්පෙතො. සො හි මිච්ඡා සඞ්කප්පො හුත්වා නානප්පකාර චින්තා පවත්ති වසෙන ඤාණගතිකො හොති. මොහො පන චිත්තස්ස අන්ධී භූතො ¶ , නානාචින්තන කිච්ච රහිතො, කථං ඤාණගතිකො භවෙය්යාති තස්ස අධිප්පායො. ‘‘පාප කිරියාසූ’’ති දුච්චරිත කම්මෙසු. ‘‘උපාය චින්තාවසෙනා’’ති කතකම්මස්ස සිද්ධත්ථාය සත්ථාවුධාදිවිධානෙසු නානාඋපාය චින්තාවසෙන. අප්පටි පජ්ජනං අප්පටි පත්ති. ඤාණ ගතිං අගමනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤාණමෙව වුච්චතී’’ති. ‘‘ඤාණගතිකා’’ති ඤාණප්පවත්තියා සමානප්පවත්තිකා. ලොභො ඤාණ ගතිකො මායාසාඨෙය්ය කම්මෙසු විචිත්තප්පවත්තිකත්තා. විචාරො ඤාණ ගතිකො. තථාහි සො ඣානඞ්ගෙසු විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛොති වුත්තො. චිත්තස්ස ඤාණ ගති කතා විචිත්තත්ථවාචකෙන චිත්තසද්දෙන සිද්ධො. තෙ ච ධම්මා සබ්බ සත්තෙසු ඤාණ ගතිකා න හොන්ති. ඤාණූපනිස්සයං ලභිත්වා එව හොන්තීති දස්සෙතුං ‘‘තෙහී’’තිආදිමාහ. තෙ සාධෙන්තීති සම්බන්ධො. පකතියා විඤ්ඤුජාතිකා නාම තිහෙතුකප්පටි සන්ධිකා. අඤ්ඤප්පටි සන්ධිකාපි බොධිසත්ත භූමියං ඨිතා වා පඤ්ඤාපසුත භවතො ආගතා වා. සුතපරියත්ති සම්පන්නා නාම ද්විහෙතුකප්පටි සන්ධිකාපි ඉමස්මිං භවෙ බහුස්සුත සම්පන්නා ච පරියත්ති කම්ම සම්පන්නා ච.

84. අහිරිකවචනත්ථෙ. ‘‘න හිරීයතී’’ති නාම ධාතු පදමෙතං. හරායති ලජ්ජතීති හිරී. හරෙ ලජ්ජායංති ධාතු. න හිරී අහිරීති වචනත්ථො. ‘‘රුචිං උප්පාදෙත්වා’’ති ගාමසූ කරස්ස ගූථරාසි දස්සනෙ විය චිත්තරොචන චිත්ත ඛමනං උප්පාදෙත්වා. අත්තානං පාපකම්ම ලිම්පතො චිත්තස්ස අලීනතා අජිගුච්ඡනං නාම. අත්තානං අසප්පුරිස භාවපත්තිතො චිත්තස්ස අලීනතා අලජ්ජා නාම.

85. අනොත්තප්පවචනත්ථෙ. ‘‘න භායතී’’ති පාපකම්මං භයතො න උපට්ඨාති. ‘‘න උත්රසතී’’ති පාපකම්ම හෙතු න කම්පති. ‘‘තාසූ’’ති පාපකිරියාසු. ‘‘අසාරජ්ජමානං කත්වා’’ති සූරං විස්සට්ඨං කත්වා. අසාරජ්ජං නාම සූරභාවො. අනුත්තාසො නාම පාපකම්ම හෙතු චිත්තස්ස අකම්පනං. ගාථායං. අජිගුච්ඡනසීලො පුග්ගලො අජෙගුච්ඡී. ‘‘පාපා’’ති පාපකම්මතො. ‘‘සූකරො’’ති ගාමසූකරො. සො ගූථතො අජෙගුච්ඡී. අහිරිකො පාපතො අජෙගුච්ඡීති යොජනා. අභායනසීලො අභීරූ. ‘‘සලභො’’ති පටඞ්ගො. ‘‘පාවකා’’ති ¶ දීපජාලම්හා. සලභො පාවකම්හා අභීරූ විය අනොත්තව්වී පාපතො අභීරූති යොජනා.

86. උද්ධච්චවචනත්ථෙ. ‘‘උද්ධරතී’’ති උක්ඛිපති. ආරම්මණස්මිං න සන්නි සීදති. වික්ඛිපතීති වුත්තං හොති. ‘‘වට්ටෙත්වා’’ති ආවට්ටෙත්වා. ‘‘විස්සට්ඨගෙණ්ඩුකො වියා’’ති විස්සජ්ජිතො සාරගෙණ්ඩුකො විය. ‘‘ධජපටාකා වියා’’ති වාතෙරිතා ධජපටාකා විය.

87. ලොභවචනත්ථෙ. ‘‘ලුබ්භතී’’ති ගිජ්ඣති, අභිකඞ්ඛති. අභිසජ්ජනං අභිලග්ගනං. මක්කටං ආලිම්පති බන්ධති එතෙනාති මක්කටා ලෙපො. ‘‘තත්ත කපාලෙ’’ති අග්ගිනාසන්තත්තෙ ඝට කපාලෙ. තෙලස්ස වත්ථම්හි අඤ්ජනං අභිලග්ගනං තෙලඤ්ජනං. රජ්ජනං පටිසජ්ජනං රාගො. තෙලඤ්ජන භූතො රාගො තෙලඤ්ජන රාගො. න කිලෙසරාගො. රත්ති දිවං පවත්තනට්ඨෙන තණ්හා එව නදීසොතසදිසත්තා තණ්හා නදී. ‘‘සත්තානං’’ති පුථුජ්ජන සත්තානං. ‘‘සුක්ඛකට්ඨසාඛාපලාසතිණකසටානී’’ති සුක්ඛ කට්ඨකසටානි, සුක්ඛ සාඛා කසටානීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. කසට සද්දෙන අසාරභාවං දීපෙති. ‘‘නදී වියා’’ති පබ්බතෙය්යා නදී විය.

88. දිට්ඨිවචනත්ථෙ. ‘‘දස්සනං’’ති පරිකප්පනා සිද්ධෙසු මිච්ඡා සභාවෙසු විපරීත දස්සනං. තෙනාහ ‘‘ධම්මානං’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘ධම්මානං’’ති රූපාරූප ධම්මානං, අනිච්චතාදි ධම්මානඤ්ච. ‘‘යාථාව සභාවෙසූ’’ති භූතසභාවෙසු. භූතසභාවො හි යථා ධම්මං අවති රක්ඛතීති අත්ථෙන යාථාවොති වුච්චති. අත්තානං පණ්ඩිතං මඤ්ඤන්තීති පණ්ඩිත මානිනො. පටිවෙධඤ්ඤාණං නාම අරිය මග්ගඤ්ඤාණං. පරමං වජ්ජන්ති දට්ඨබ්බා ලොකෙ මහාසාවජ්ජට්ඨෙන තං සදිසස්ස අඤ්ඤස්ස වජ්ජස්ස අභාවතොති අධිප්පායො.

89. මානවචනත්ථෙ. ‘‘මඤ්ඤතී’’ති භූතසභාවං අතික්කම්ම අධිකං කත්වා අහමස්මීතිආදිනා තෙන තෙන අභූතාකාරෙන මඤ්ඤති. තෙනාහ ‘‘අහං ලොකෙ’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘කට්ඨකථිඞ්ගරො වියා’’ති සුක්ඛදාරුක්ඛන්ධො විය. සො පන උපත්ථම්භිතො මඤ්ඤතීති සම්බන්ධො. ‘‘අත්තානං අච්චුග්ගතං මඤ්ඤතී’’ති පුග්ගලං මානෙන අභින්නං කත්වා වුත්තං. ‘‘උන්නති ලක්ඛණො’’ති උන්නමන සභාවො.

90. දොසවචනත්ථෙ ¶ . චණ්ඩෙන කායවචී මනොකම්මෙන සමන්නාගතො චණ්ඩිකො. චණ්ඩිකස්ස භාවො චණ්ඩික්කං. ‘‘පහතාසීවිසො වියා’’ති දණ්ඩෙන පහතො ආසීවිසො විය. ‘‘විසප්පනට්ඨෙනා’’ති සකලකායෙ විවිධෙන සප්පනට්ඨෙන, ඵරණට්ඨෙන. ඉදඤ්ච තං සමුට්ඨාන රූපානං ඵරණ වසෙන වුත්තං. ‘‘අසනිපාතො වියා’’ති සුක්ඛා සනිපතනං විය. ‘‘දාවග්ගිවියා’’ති අරඤ්ඤග්ගි විය. ‘‘සපත්තො වියා’’ති දුට්ඨවෙරී විය. ‘‘විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං වියා’’ති යථා මුත්තං නාම පකතියා එව දුග්ගන්ධත්තා පටිකුලත්තා දූරෙ ඡට්ටනීයන්ති අහිතමෙව හොති. පුන පූතිභාවෙ සති, දූරතරෙ ඡට්ටෙතබ්බං. විසසංසට්ඨෙපන වත්තබ්බමෙවනත්ථි. සබ්බසො අහිතරාසි හොති. එවං දොසොපි තං සමඞ්ගීනො තස්මිං ඛණෙ පරෙසං අමනාපියතං ආපාදෙති. අත්තහිත පරහිත විනාසඤ්ච කාරෙති, පරම්මරණා අපායඤ්ච පාපෙතීති සබ්බසො අහිතරාසි හොති. තෙන වුත්තං ‘‘විසසංසට්ඨපූති මුත්තං විය දට්ඨබ්බො’’ති.

91. ඉස්සාවචනත්ථෙ. දුවිධා ඉස්සාලද්ධසම්පත්ති විසයා චලභිතබ්බ සම්පත්ති විසයා ච. තත්ථ ලද්ධ සම්පත්ති විසයං තාවදස්සෙති ‘‘පරෙසං පකතියා’’තිආදිනා. ලද්ධ සම්පත්තිග්ගහණෙන අතීත සම්පත්තිපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. ඉස්සාපකතිකාහි කෙචි අසුකො නාම පුබ්බෙ එවං සම්පත්තිකො අහොසීති වා, අහං පුබ්බෙ එවං සම්පත්තිකො අහොසින්ති වා සුත්වා නසහන්තියෙව. තං වචනං සොතුංපි න ඉච්ඡන්තීති. අසුකොතිආදිනා ලභිතබ්බසම්පත්ති විසයං දස්සෙති.

92. මච්ඡරියවචනත්ථෙ. ‘‘මම එවා’’ති මමපක්ඛෙ එවාති අධිප්පායො. ‘‘ගුණජාතං’’වාති අත්තනිවිජ්ජමානං සිප්පවිජ්ජාදි සම්පත්ති ගුණජාතං වා. ‘‘වත්ථු වා’’ති ධනධඤ්ඤාදිවත්ථු වා. ‘‘අවිප්ඵාරිකතාවසෙනා’’ති අඤ්ඤෙන තං සිප්පවිජ්ජාදිකං වා ධනධඤ්ඤාදිකං වා මය්හං දෙහීති වුත්තෙ පරහිතත්ථාය දාතබ්බ යුත්තකං දස්සාමීති එවං චිත්තෙසති, පරහිතප්ඵරණාවසෙන තං චිත්තං විප්ඵාරිකං නාම හොති. දෙහීති වචනම්පි සොතුං අනිච්ඡන්තො පරහිතත්ථාය අවිප්ඵාරික චිත්තො නාම හොති. එවං අවිප්ඵාරිකතාවසෙන චරති පවත්තතීති මච්ඡරඤ්ච කාරස්ස ඡ කාරං ¶ කත්වා. තථා පවත්තං චිත්තං. පුග්ගලො පන මච්ඡරීති වුච්චති. ‘‘තං’’ති ලද්ධසම්පත්තිං. ‘‘පරෙහි සාධාරණං දිස්වා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. සාධාරණන්ති ච ද්විසන්තකං වාති සන්තකං වා භවිස්සමානං, පරෙහි වා පරිභුඤ්ජියමානං. ‘‘නිග්ගුහනලක්ඛණං’’ති රක්ඛාවරණගුත්තීහිසඞ්ගොපන සභාවං. අත්තනා ලද්ධ සම්පත්ති නාම ඉස්සාය අවිසයො. ලභිතබ්බසම්පත්ති පන උභය සාධාරණං. තස්මා තත්ථ උභින්නං විසෙසො වත්තබ්බොති තං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. ‘‘යස්ස ලාභං න ඉච්ඡතී’’ති අත්තනා ලභතු වා මාවා, කෙවලං පර සම්පත්තිං අසහන්තො යස්ස පරස්ස ලාභං න ඉච්ඡති. ‘‘චිත්ත විඝාතො’’ති චිත්ත විහඤ්ඤනං. ‘‘අත්තනා ලද්ධුං ඉච්ඡතී’’ති පරො සම්පජ්ජතු වා මාවා, යත්ථ පරලාභෙසති, අත්තනා න ලභිස්සති, තත්ථ අත්තනාව ලද්ධුං ඉච්ඡති. යත්ථ අත්තනා ච ලභති, පරො ච ලභති, තත්ථ විඝාතො නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘අලබ්භමානකං චින්තෙත්වා’’ති අත්තනා අලභිස්සමානං සල්ලක්ඛෙත්වා.

93. කුක්කුච්චවචනත්ථෙ. ‘‘කිරියා කතං’’ති කත සද්දස්සභාව සාධනමාහ. එවං වචනත්ථං දස්සෙත්වා අභිධෙය්යත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථතො පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘අනුසොචන වසෙනා’’ති පච්ඡා පුනප්පුනං චිත්තසන්තාපවසෙන. සො කුකතන්ති වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘කුසල ධම්මෙසූ’’ති පුඤ්ඤ කිරියවත්ථු ධම්මෙසු චිත්ත පරියාදානාය එව සංවත්තති. කුක්කුච්ච සමඞ්ගී පුග්ගලො පුඤ්ඤකම්මං කරොන්තොපි චිත්ත සුඛං න ලභති. බහුජන මජ්ඣෙ වසිත්වා නානාකිච්චානි කරොන්තො නානා තිරච්ඡාන කථං කථෙන්තො චිත්ත සුඛං ලභති. තදා තස්ස පුඤ්ඤකම්ම කරණත්ථාය චිත්තං පරියාදීයති, පරික්ඛිය්යති. චිත්තවසං ගච්ඡන්තො විචරති. එවං චිත්ත පරියාදානාය එව සංවත්තති. ‘‘අට්ඨකථායං’’ති අට්ඨසාලිනියං. ‘‘කතා කතස්ස සාවජ්ජානවජ්ජස්සා’’ති පුබ්බෙ කතස්ස සාවජ්ජකම්මස්ස, අකතස්ස අනවජ්ජ කම්මස්ස. කම්මත්ථෙසාමිවචනං. ‘‘අභිමුඛගමනං’’ති ආරම්මණ කරණවසෙන චිත්තස්ස අභිමුඛප්පවත්තනං. එතෙන පටිමුඛං සරණං චින්තනං පටිසාරොති දස්සෙති. ‘‘අකතං න කරොතී’’ති අකතං කාතුං න සක්කොතීති අධිප්පායො. එවං කතං න කරොතීති එත්ථපි. ‘‘විරූපො’’ති ¶ වීභච්ඡො අසොභණො. ‘‘කුච්ඡිතො’’ති ගරහිතබ්බො. නනු පුබ්බෙ චිත්තුප්පාදො කුච්ඡිතොති වුත්තො. අට්ඨකථායං පන විප්පටිසාරො කුච්ඡිතොති වුත්තො. උභයමෙතං න සමෙතීති. නො න සමෙති, අඤ්ඤථානු පපත්තිතොති දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. ‘‘යෙන ච කාරණෙනා’’ති කතාකතං පටිච්ච නිරත්ථක චිත්තප්පවත්ති කාරණෙන. සො චිත්තුප්පාදොව කුකතපදෙ ගහෙතුං යුත්තො, නවිභාවනියං විය කතාකත දුච්චරිත සුචරිතන්ති අධිප්පායො. නනු විභාවනියම්පි සො චිත්තුප්පාදොව උපචාර නයෙන ගහිතොති චෙ. යුත්ති වසෙන ච අට්ඨකථාගමෙන ච මුඛ්යතො සිද්ධෙ සති, කිං උපචාර නයෙන. තෙනාහ ‘‘විභාවනියං පනා’’තිආදිං. කුකතස්සභාවො කුක්කුච්චං, අකාරස්ස උකාරං කත්වාති අයං අට්ඨකථානයො. ඉදානි සද්දසත්ථනයෙන අපරං වචනත්ථඤ්ච අධිප්පායත්ථඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අපි චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘ධාතුපාඨෙසූ’’ති අක්ඛරධාතුප්පකාසනෙසු නිරුත්ති පාඨෙසු. පඨන්තියෙව, නො න පඨන්ති. තෙ ච අත්ථා චෙතසො විප්පටිසාරො මනො විලෙඛොති එවං පාළියං වුත්තෙහි කුක්කුච්චපරියායෙහි සමෙන්තියෙව. තස්මා අයං අපරොනයො ඉධ අවස්සං වත්තබ්බො යෙවාති දීපෙති. විප්පටි සාරිපුග්ගලො ච තං තං පුඤ්ඤකම්මං කරොන්තොපි විප්පටි සාරග්ගිනා දය්හමාන චිත්තො පුඤ්ඤකම්මෙ චිත්තප්පසාදං නලභති. චිත්ත සුඛං න වින්දති. කිං ඉමිනා කම්මෙනාති තං පහාය යත්ථ චිත්ත සුඛං වින්දති, තත්ථ විචරති. එවං විප්පටිසාරො පුඤ්ඤකම්මතො සඞ්කොචනං නාම හොතීති. කිලෙසසල්ලිඛනං නාම සන්තුට්ඨි සල්ලෙඛප්පටිපත්තියං ඨිතස්ස තදඞ්ගප්පහානාදිවසෙන තං තං කිලෙසප්පහානං වුච්චති. ‘‘අනුත්ථුනනාකාරෙනා’’ති පුනප්පුනං විලපනාකාරෙන. සඞ්කොචතීති වත්වා තස්ස උභයං අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කුසලකම්ම සමාදානෙ’’තිආදිමාහ. නමිතුම්පි න දෙති. කුතො සමාදාතුං වා වඩ්ඪෙතුං වා දස්සතීති අධිප්පායො. ‘‘තනුකරණෙනා’’ති දුබ්බලකරණෙන. විසෙසනට්ඨෙකරණ වචනං. ‘‘සො’’ති ධම්මසමූහො. තං පන කුක්කුච්චං. කෙචි පන කුක්කුච්චං පච්චුප්පන්න සුචරිත දුච්චරිතා රම්මණම්පි අනාගත සුචරිත දුච්චරිතා රම්මණම්පි කප්පෙන්ති. තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘තෙනා’’තිආදිමාහ ¶ . මහානිද්දෙසපාඨෙ ද්වීහාකාරෙහි උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛොති පාඨො. ‘‘කතත්තා චා’’ති අකත්තබ්බස්ස කතත්තා ච. ‘‘අකතත්තා චා’’ති කත්තබ්බස්ස අකතත්තා ච. කෙචි පන අයං විප්පටිසාරො නාම කදාචි කස්සචි කෙනචි කාරණෙන පුබ්බෙකත සුචරිතම්පි අකත දුච්චරිතම්පි ආරබ්භ උප්පජ්ජති. උම්මත්තකසදිසඤ්හි පුථුජ්ජන චිත්තන්ති වදන්ති. තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘එතෙනා’’තිආදිමාහ. සො පන කෙසඤ්චි වාදෙ විප්පටිසාරො නාම දොමනස්සං හොති, න කුක්කුච්චන්ති අධිප්පායො. සොච ඛො ද්විධා භාවො. අපායභයෙන තජ්ජීයන්ති තාසීයන්තීති අපායභය තජ්ජිතා. ‘‘න අඤ්ඤෙසං’’ති සුචරිත දුච්චරිතං අජානන්තානං අමනසිකරොන්තානඤ්ච න හොති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. සුචරිතදුච්චරිත නාමෙන අනුසොචනාකාරස්ස දස්සිතත්තාති වුත්තං ‘‘අකතං මෙ’’තිආදි. යාථාවමානො නාම සෙය්යස්ස සෙය්යො හමස්මීති සදිසස්ස සදිසොහමස්මීති හීනස්ස හීනොහමස්මීතිආදිනා පවත්තො භූතමානො. යඤ්චකුක්කුච්චං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘අකත්වා’’ති තං කල්යාණ කම්මං අකත්වා. ‘‘කත්වා’’ති තං පාපකම්මං කත්වා. ඉදං පන පුබ්බෙකතා කතකාලෙ එව අයාථාවං හොති. අනුසොචන කාලෙපන යාථාවමෙව. ‘‘හත්ථ කුක්කුච්චං’’ති එත්ථ සඞ්කොචනත්ථො න ලබ්භති. කුච්ඡිත කිරියත්ථො එව ලබ්භති. හත්ථලොලතාහි හත්ථ කුක්කුච්චන්ති වුච්චති. පාදලොලතා ච පාදකුක්කුච්චං. තෙනාහ ‘‘අසංයත කුක්කුච්චං නාමා’’ති. යං පන කුක්කුච්චං. ‘‘තං’’ති තං වත්ථුං. කුක්කුච්චං කරොන්තීති කුක්කුච්චායන්තා. නාමධාතු පදඤ්හෙතං. කප්පති නු ඛො, න නු ඛො කප්පතීති එවං විනය සංසයං උප්පාදෙන්තාති අත්ථො. ‘‘කුක්කුච්චප්පකතතායා’’ති කුක්කුච්චෙන අපකතතාය අභිභූතතාය. ‘‘අත්තනො අවිසයෙ’’ති ආණාචක්කඨානෙ. ආණාචක්ක සාමිනො බුද්ධස්සවිසයත්තා අත්තනො සාවක භූතස්ස අවිසයෙති අත්ථො. යෙ පන කරොන්තියෙව කුක්කුච්චායන්තා පීති අධිප්පායො. ‘‘ආපත්තිං’’ති දුක්කටාපත්තිං.

94-95. ථිනමිද්ධවචනත්ථෙසු. ‘‘චිත්තං මන්දමන්දං කත්වා’’ති චින්තන කිච්චෙ අතිමන්දං පරිදුබ්බලං කත්වා. චිත්තං ගිලානං මිලාතං කත්වාති ¶ වුත්තං හොති. ‘‘අජ්ඣොත්ථරතී’’ති අභිභවති. ආරම්මණ විජානනෙ වා ජවනකිච්චෙ වා පරිහීනථාමබලං කරොති. ‘‘ථියතී’’ති පදං පාළිවසෙන සිද්ධන්ති ආහ ‘‘ථිනං ථියනා’’තිආදිං. ‘‘අකම්මඤ්ඤභූතෙ කත්වා’’ති කායකම්මාදීසු අකම්මක්ඛමෙ පරිදුබ්බලෙ කත්වා. [මුග්ගරෙන පොථෙත්වා වියාති වුත්තං හොති ]. ‘‘තෙ’’ති චිත්ත චෙතසිකෙ සම්පයුත්ත ධම්මෙ. ‘‘ඔලීයාපෙත්වා’’ති අවලීනෙ අවසීදන්තෙ කත්වා. තෙනාහ ‘‘ඉරියා පථං පී’’තිආදිං. ථිනං චිත්තං අභිභවති, විජානන කිච්චස්ස ගෙලඤ්ඤත්තා ථිනස්ස. මිද්ධං චෙතසිකෙ අභිභවති, ඵුසනාදි කිච්චස්ස ගෙලඤ්ඤත්තා මිද්ධස්සාති අධිප්පායො.

96. විචිකිච්ඡාවචනත්ථෙ. ‘‘චිකිච්ඡනං’’ති රොගාපනය නත්ථෙ කිතධාතුවසෙන සිද්ධං සඞ්ඛත කිරියා පදන්ති ආහ ‘‘ඤාණප්පටිකාරොති අත්ථො’’ති. ‘‘පටිකාරො’’ති ච රොගස්ස පටිපක්ඛ කම්මං. ‘‘එතායා’’ති නිස්සක්කවචනං. විචිනන්ති ධම්මං විචිනන්තීති විචිනො. ධම්ම වීමංසකා. කිච්ඡති කිලමති එතායාති කිච්ඡා. විචිනං කිච්ඡාති විචිකිච්ඡාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සභාවං’’තිආදිමාහ. ‘‘විචිකිච්ඡතී’’ති සඞ්ඛතධාතුපදං. තඤ්ච කඞ්ඛායං වත්තතීති දස්සෙතුං ‘‘විචිකිච්ඡති වා’’තිආදි වුත්තං. ද්විධා එළයති කම්පතීති ද්වෙළකං. තථා පවත්තං චිත්තං. ද්වෙළකස්ස භාවොති විග්ගහො. ‘‘බුද්ධාදීසු අට්ඨසූ’’ති බුද්ධෙ කඞ්ඛති, ධම්මෙ කඞ්ඛති, සඞ්ඝෙ කඞ්ඛති, සික්ඛාය කඞ්ඛති, පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛති, අපරන්තෙ කඞ්ඛති, පුබ්බන්තා පරන්තෙ කඞ්ඛති, ඉදප්පච්චයතා පටිච්ච සමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛතීති එවං වුත්තෙසු අට්ඨසු සද්ධෙය්ය වත්ථූසු. තත්ථ ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛතී’’ති ඉතිපි සො භගවා අරහංතිආදිනා වුත්තෙසු බුද්ධගුණෙසු අසද්දහන්තො බුද්ධෙ කඞ්ඛති නාම. ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මොතිආදිනා වුත්තෙසු ධම්ම ගුණෙසු අසද්දහන්තො ධම්මෙ කඞ්ඛති නාම. සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝොතිආදිනා වුත්තෙසු සඞ්ඝගුණෙසු අසද්දහන්තො සඞ්ඝෙ කඞ්ඛති නාම. තිස්සන්නං සික්ඛානං වට්ට දුක්ඛතො නිය්යානට්ඨෙසු අසද්දහන්තො සික්ඛාය කඞ්ඛති නාම. අත්තනො අතීත භවස්ස අත්ථි නත්ථිභාවෙ කඞ්ඛන්තො පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛති නාම. අත්තනො පරම්මරණා අනාගත භවස්ස අත්ථි නත්ථිභාවෙ කඞ්ඛන්තො අපරන්තෙ කඞ්ඛති නාම. තදුභයස්ස අත්ථි නත්ථි භාවෙ ¶ කඞ්ඛන්තො පුබ්බන්තා පරන්තෙ කඞ්ඛති නාම. ඉමස්මිං භවෙ අත්තනො ඛන්ධානං පටිච්ච සමුප්පාදෙ ච පටිච්ච සමුප්පන්නභාවෙ ච කඞ්ඛන්තො ඉදප්පච්චයතා පටිච්ච සමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛති නාම. ‘‘විමති වසෙනා’’ති වෙමතිකභාවෙන. පවත්තමානා විචිකිච්ඡා. විචිකිච්ඡා පටිරූපකා නාම සබ්බ ධම්මෙසු අප්පටිහතබුද්ධීනං සබ්බඤ්ඤු බුද්ධානං එව නත්ථීති වුත්තං ‘‘අසබ්බඤ්ඤූනං’’තිආදි.

අකුසලරාසිම්හිඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.

97. සද්ධාවචනත්ථෙ. ‘‘සන්නිසින්නං’’ති අචලිතං. ‘‘සුට්ඨූ’’ති අනස්සන්තං අචලන්තඤ්ච කත්වා. ‘‘ධාරෙතී’’ති එවමෙව හොතීති සල්ලක්ඛණවසෙන ධාරෙති. තථා ඨපෙතීති. සද්දහන්ති වා සද්ධා සම්පන්නා සත්තා. සද්ධාතුං අරහන්තීති සද්ධෙය්යානි. අකාලුස්සං වුච්චති අනාවිලං චිත්තං. අකාලුස්සං එව අකාලුස්සියං. තස්ස භාවොති විග්ගහො. ‘‘ඔකප්පනා’’ති අහොසාධු අහොසුට්ඨූති අධිමුච්චනවසෙන චින්තනා. ‘‘මිච්ඡාධිමොක්ඛො යෙවා’’ති දිට්ඨිසම්පයුත්තො අධිමොක්ඛොයෙව. ‘‘විත්තෙ අසතී’’ති ධනෙ අසති. ධනඤ්හි විත්තන්ති වුච්චති. යං යං ඉච්ඡති, තං තං වින්දන්ති එතෙනාති කත්වා. ‘‘තෙසං’’ති මනුස්සානං.

98. සතිවචනත්ථෙ. ‘‘සරතී’’ති අනුස්සරති. ‘‘කතානී’’ති පුබ්බෙකතානි. ‘‘කත්තබ්බානී’’ති ඉදානි වා පච්ඡා වා කත්තබ්බානි. කල්යාණ කම්මං නාමපකතියා චිත්තස්ස රතිට්ඨානං න හොති. පාප කම්මමෙව චිත්තස්ස රතිට්ඨානං හොති. තස්මා කල්යාණ කම්මෙ එව අප්පමජ්ජිතුං විසුං සතිනාම ඉච්ඡිතබ්බා. පාපකම්මෙ පන විසුං සතියා කිච්චං නත්ථි. සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අපමත්ත රූපා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉතරාපනා’’තිආදිං. ‘‘සතියෙව න හොතී’’ති විසුං සති නාමකො එකො චෙතසිකොයෙව න හොති. කතමා පන සා හොතීති ආහ ‘‘කතස්සා’’තිආදිං. තත්ථ කතස්ස අප්පමජ්ජනං නාම කෙසඤ්චි අනුමොදනවසෙන කෙසඤ්චි අනුසොචනවසෙන අප්පමජ්ජනං. කත්තබ්බස්ස අප්පමජ්ජනං නාම නිච්චකාලම්පි කාතුං අභිමුඛතා. ‘‘කතස්සා’’ති ¶ වා භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං. තථා සෙසෙසු ද්වීසු පදෙසු. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තො සබ්බකම්මිකො. ‘‘නියුත්තො’’ති අප්පමත්තො හුත්වා බ්යාවටකාය චිත්තො. සබ්බෙසු ඨානෙසු ඉච්ඡිතබ්බාති සබ්බත්ථිකා. සා හි ඡසු ද්වාරෙසු චිත්තස්ස ආරක්ඛ කිච්චා හොති ඉන්ද්රිය සංවරණ ධම්මත්තා. තස්මා ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ලොභමූලචිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනත්ථාය සා ඉච්ඡිතබ්බා, අනිට්ඨා රම්මණෙ දොසමූල චිත්තස්ස, මජ්ඣත්තාරම්මණෙ මොහමූල චිත්තස්සාති. අපි ච, බොජ්ඣඞ්ග භාවනා ඨානෙසු ඉදං සුත්ත පදං වුත්තං. තස්මා භාවනා චිත්තස්ස ලීනට්ඨානෙපි සා ඉච්ඡිතබ්බා ලීනපක්ඛතො චිත්තස්ස නීවාරණත්ථායාතිආදිනා යොජෙතබ්බා.

99-100. හිරිඔත්තප්පවචනත්ථෙසු. ‘‘කායදුච්චරිතාදීහි ලජ්ජතී’’ති තානිකාතුං ලජ්ජති. තානි හීනකම්මානි ලාමකකම්මානීති හීළෙත්වා තතො අත්තානං රක්ඛිතුං ඉච්ඡති. තෙනාහ ‘‘ජිගුච්ඡතී’’ති. ‘‘උක්කණ්ඨතී’’ති විරුජ්ඣති, වියොගං ඉච්ඡති. ‘‘තෙහි යෙවා’’ති කාය දුච්චරිතාදීහියෙව. ‘‘උබ්බිජ්ජතී’’ති උත්තසති, භයතො උපට්ඨාති. ගාථාසු. ‘‘අලජ්ජියෙසූ’’ති අලජ්ජිතබ්බෙසු කල්යාණ කම්මෙසු. ‘‘ලජ්ජරෙ’’ති ලජ්ජන්ති. ‘‘අභයෙ’’ති අභායිතබ්බෙ කල්යාණකම්මෙ. යස්මා පන සප්පුරිසා අත්තානං පරිහරන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘හිරියා අත්තනි ගාරවං උප්පාදෙත්වා’’ති අත්තනො ජාතිගුණාදිකං වා සීල ගුණාදිකං වා ගරුං කත්වා මාදිසස්ස එව රූපං පාපකම්මං අයුත්තං කාතුං. යදි කරෙය්යං, පච්ඡා අත්තානං අසුද්ධං ඤත්වා දුක්ඛීදුම්මනො භවෙය්යන්ති එවං හිරියා අත්තනි ගාරවං උප්පාදෙත්වා. ‘‘ඔත්තප්පෙන පරෙසු ගාරවං උප්පාදෙත්වා’’ති පරානුවාදභයං භායිත්වාති අධිප්පායො. තත්ථ පරානුවාදභයං නාම පරෙසං සාධු ජනානං ගරහා භයං. අඤ්ඤම්පි අපායභයං සංසාර වට්ටභයඤ්ච එත්ථ සඞ්ගය්හතියෙව. ලොකංපාලෙන්තීති ලොකපාලා. ‘‘ලොකං’’ති සත්තලොකං. ‘‘පාලෙන්තී’’ති අපාය භයතො රක්ඛන්ති.

101. අලොභවචනත්ථෙ. අකාරො විරුද්ධත්ථොතිආහ ‘‘ලොභප්පටිපක්ඛො’’ති. ලොභස්ස පටිවිරුද්ධොති අත්ථො. පටිවිරුද්ධතා ච පහායක පහාතබ්බ භාවෙන වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘සොහී’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සො නෙක්ඛම්මධාතුවසෙන හුත්වා පවත්තතීති සම්බන්ධො. ‘‘හිත සඤ්ඤිතෙසූ’’ති ඉදං මෙ අත්ථාය හිතාය සුඛායාති එවං සඤ්ඤිතෙසු. ‘‘ලග්ගනවසෙනා’’ති අමුඤ්චිතුකාමතාවසෙන. තෙස්වෙව පවත්තතීති සම්බන්ධො. ‘‘භවභොග සම්පත්තියො ගූථරාසිං විය හීළෙත්වා’’ති ඉදං බොධිසත්තානං වසෙන නිදස්සන වචනං. තත්ථ ‘‘හීළෙත්වා’’ති ගරහිත්වා. නික්ඛමන්ති එතෙනාති නෙක්ඛම්මො. සො එව ධාතූති නෙක්ඛම්මධාතු.

102. අයං නයො දොසප්පටිපක්ඛො, මොහප්පටිපක්ඛොතිආදීසුපි නෙතබ්බො.

103. තත්ර මජ්ඣත්තතායං. ‘‘ලීනුද්ධච්චානං’’ති චිත්තස්ස ලීනතා එකො විසමපක්ඛො. උද්ධටතා දුතීයො විසමපක්ඛො. ලීනං චිත්තං කොසජ්ජෙ විසමපක්ඛෙ පතති. උද්ධටං චිත්තං උද්ධච්චෙ විසමපක්ඛෙ පතති. තදුභයම්පි අකුසල පක්ඛිකං හොති. තථා චිත්තස්ස අති ලූඛතා එකො විසම පක්ඛො. අතිපහට්ඨතා එකොතිආදිනා සබ්බං බොජ්ඣඞ්ගවිධානං විත්ථාරෙතබ්බං. තත්ර මජ්ඣත්තතා පන සම්පයුත්ත ධම්මෙ උභොසු අන්තෙසු පාතෙතුං අදත්වා සයං මජ්ඣිමප්පටිපදායං දළ්හං තිට්ඨති.

104. පස්සද්ධාදීසු. ‘‘තත්ථ තං වීන්දන්තී’’ති තෙසු පුඤ්ඤ කම්මෙසු තං චිත්ත සුඛං පටිලභන්ති.

105. ලහුතා ද්වයෙ. ‘‘තත්තපාසාණෙ’’ති සන්තත්තෙ පාසාණපිට්ඨෙ. ‘‘තත්ථා’’ති පුඤ්ඤකම්මෙසු.

106-110. මුදුතා ද්වයාදීසු සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

111. විරතිත්තයෙ. ‘‘කථා, චෙතනා, විරති, වසෙනා’’ති ‘කථාසම්මාවාචා, චෙතනා සම්මාවාචා, විරති සම්මාවාචා, වසෙන. තං කථාවාචං සමුට්ඨාපෙතීති තං සමුට්ඨාපිකා. යා පන පාප විරමණාකාරෙන චිත්තස්ස පවත්තීති යොජනා. ‘‘සමාදියන්තස්ස වා’’ති මුසාවාදා විරමාමීතිආදිනා වචීභෙදං කත්වා සමාදියන්තස්ස වා. ‘‘අධිට්ඨහන්තස්ස වා’’ති වචීභෙදං අකත්වා චිත්තෙනෙව තථා අධිට්ඨහන්තස්ස වා. ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි සමාදාන විරතිප්පවත්තිං වදති ¶ . ‘‘අවීතික්කමන්තස්ස වා’’ති එතෙන සම්පත්ත විරතිප්පවත්තිං වදති. ‘‘එතායා’’ති සම්මාවාචා විරතියා. සා පන කත්තුනා ච ක්රියාය ච සහභාවිනී හුත්වා සමාදාන ක්රියං සුට්ඨුතරං සාධෙති. තස්මා සා කරණ සාධනං නාම හොති. තෙනාහ ‘‘කරණත්ථෙවාකරණ වචන’’න්ති. බහූසුජවනවාරෙසු පවත්තමානෙසු පුරිම පුරිම ජවනවාරපරියාපන්නා සම්මාවාචා පච්ඡිම පච්ඡිම ජවනවාරසමුට්ඨිතාය සමාදාන ක්රියාය පච්චයො හොති. සා පන තාය ක්රියාය අසහභාවිත්තා කරණලක්ඛණං න සම්පජ්ජති. හෙතු ලක්ඛණෙ තිට්ඨති. තෙනාහ ‘‘හෙතු අත්ථෙවා කරණවචන’’න්ති. ඉදඤ්ච අත්ථතො ලබ්භමානත්තා වුත්තං. සම්මාවාචාති පදං පන කිතසාධන පදත්තාකරණත්ථෙ එවසිද්ධං. න හි අකාරක භූතො හෙතු අත්ථො සාධනං නාම සම්භවති. ‘‘සමාදාන වචනානී’’ති සම්මාවාචා සමුට්ඨිතානි සමාදාන වචනානි. ‘‘තතො’’ති තතොපරං. ‘‘තෙසං’’ති තෙ සංවදමානානං. ඉදඤ්ච සබ්බං සම්මාවාචාති වචනෙ වචීභෙදවාචං පධානං කත්වා වුත්තං. සම්පත්තවිරති සමුච්ඡෙද විරතිභූතාය පන සම්මාවාචාය වචීභෙදෙන කිච්චං නත්ථි. විරති කිච්ච මෙවපධානන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පවත්තමානා’’ති පවත්තමානත්තා. විසෙසන හෙතු පදමෙතං.

112-113. සම්මාකම්මන්තෙපි සම්මාආජීවෙපි වත්තබ්බං නත්ථි.

114. ‘‘සම්පත්තං වත්ථුං’’ති පාණාති පාතාදිකම්මස්ස වත්ථුං. සාපච්චුප්පන්නාරම්මණායෙව. කස්මා, අත්තනො පච්චක්ඛෙ සම්පත්ත වසෙනවත්ථුස්සධරමානත්තා. ‘‘සමාදියන්තස්ස වා උප්පන්නා’’ති පාණාති පාතාපටිවිරමාධීතිආදිනා සමාදියන්තස්සයා සමාදානක්ඛණෙ උප්පන්නා විරති. ‘‘සා පන පච්චුප්පන්නාරම්මණා හොතී’’ති එත්ථ කථං පච්චුප්පන්නා රම්මණා හොතීති. පාණාති පාතාපටිවිරමාධීති වදන්තස්ස චිත්තං අනුක්කමෙන පාණසද්දාදීනං අත්ථං ආරම්මණං කත්වා පවත්තති. තත්ථ ‘‘පාණො’’ති වොහාරතො සත්තො. පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. සො ච සත්තො තඤ්චජීවිතින්ද්රියං ලොකෙ සබ්බකාලම්පි සංවිජ්ජතියෙව. එවරූපං ජීවිතින්ද්රිය සාමඤ්ඤං සන්ධාය පච්චුප්පන්නාරම්මණාති වුත්තං. අදින්නාදානා පටිවිරමාධීතිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘අනාගතා රම්මණාවා’’ති ¶ එත්ථ එකදිවසං නියමෙත්වා සමාදියන්තස්ස තස්මිං දිවසෙ ධරමාන සත්තාපි අත්ථි. උප්පජ්ජිස්සමානසත්තාපි අත්ථි. තදුභයම්පි පාණවචනෙ සඞ්ගහිතමෙව. පාණුපෙතං කත්වා සමාදියන්තස්ස වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අපි ච අනාගතකාලිකම්පි සමාදානං අත්ථියෙව. අහං අසුකදිවසතො පට්ඨාය යාවජීවම්පි පාණාතිපාතා විරමාධීතිආදි. එවං සමාදාන විරති අනාගතා රම්මණාපි හොතීති. ‘‘පච්චයසමුච්ඡෙදවසෙනා’’ති තං තං කිලෙසානුසය සඞ්ඛාතස්ස පච්චයස්ස සමුච්ඡෙදවසෙන. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

115-116. අප්පමඤ්ඤාද්වයෙ. අපිචාතිආදීසු. ‘‘කලිසම්භවෙභවෙ’’ති දුක්ඛුප්පත්තිපච්චයභූතෙ සංසාරභවෙ. ‘‘පාපෙකලි පරාජයෙ’’ති කලිසද්දො පාපෙ ච පරාජයෙ ච වත්තතීති අත්ථො. සත්තෙහි කලිං අවන්ති රක්ඛන්ති එතායාති කරුණා. සත්තෙහීති ච රක්ඛණත්ථයොගෙ ඉච්ඡිතස්මිං අත්ථෙ අපාදාන වචනං. යථා-කාකෙ රක්ඛන්ති තණ්ඩුලා-ති. සත්තෙවා කලිතො අවන්ති රක්ඛන්ති එතායාති කරුණා. කලිතොති ච රක්ඛණත්ථ යොගෙ අනිච්ඡිතස්මිම්පි අපාදානවචනං. යථා-පාපාචිත්තං නිවාරයෙති. එකස්මිං සත්තෙ පවත්තාපි අප්පමඤ්ඤා එව නාම හොන්ති. යථා තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං එකස්මිං ආරම්මණෙ පවත්තම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව හොතීති.

117. පඤ්ඤින්ද්රියෙ වත්තබ්බං නත්ථි.

සොභණරාසිම්හිඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.

118. එතං පරිමාණං අස්සාති එත්තාවං. ‘‘එත්තාවතා’’ති එත්තාවන්තෙන-ඵස්සො, වෙදනා, සඤ්ඤා,තිආදිවචනක්කමෙන. ‘‘චිත්තුප්පාදෙසූ’’ති එත්ථ-කතමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බා. චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්ත චිත්තුප්පාදා-තිආදීසු චිත්තචෙතසික සමූහො චිත්තුප්පාදොති වුච්චති. ඉධ පන චිත්තානි එව චිත්තුප්පාදාති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘චිත්තුප්පාදෙසූති චිත්තෙසු ඉච්චෙව අත්ථො’’ති. ‘‘සබ්බදුබ්බලත්තා’’ති සබ්බචිත්තෙහි දුබ්බලතරත්තා. ‘‘භාවනා බලෙනා’’ති විතක්ක විරාගසත්ති ¶ යුත්තෙන උපචාර භාවනා බලෙන, වුට්ඨාන ගාමිනි විපස්සනා භාවනා බලෙන ච. ‘‘බලනායකත්තා’’ති බල ධම්මානං නායකත්තා, ජෙට්ඨකත්තා.

119. අකුසල චෙතසිකෙසු. ‘‘පච්ඡිමං’’ති සබ්බෙසුපි ද්වාදසා කුසල චිත්තෙසූති වචනං. ‘‘පුරිමස්සා’’ති සබ්බා කුසල සාධාරණා නාමාති වචනස්ස. ‘‘සමත්තන වචනං’’ති-කස්මා සබ්බාකුසල සාධාරණා නාමාති. යස්මා සබ්බෙසුපි. ල. චිත්තෙසු ලබ්භන්ති, තස්මා සබ්බා කුසල සාධාරණා නාමා-ති එවං සාධන වචනං. යස්මා පන ඉමෙහි චතූහි විනානුප්පජ්ජන්ති, තස්මා තෙ සබ්බෙසු තෙසු ලබ්භන්තීති යොජනා. කස්මා විනා නුප්පජ්ජන්තීති ආහ ‘‘න හිතානී’’තිආදිං. ‘‘තෙහී’’ති පාපෙහි. සබ්බ පාප ධම්මතොති අත්ථො. ‘‘තථා තථා ආමසිත්වා’’ති දිට්ඨි ඛන්ධෙසු නිච්චො ධුවො සස්සතොතිආදිනා ආමසති. මානො අහන්ති වා සෙය්යො සදිසොතිආදිනා වා ආමසති. එවං තථා තථා ආමසිත්වා. ‘‘තෙසූ’’ති දිට්ඨිමානෙසු. නිද්ධාරණෙ භුම්මං. දිට්ඨි පරාමසන්තී පවත්තතීති යොජනා. ‘‘තං ගහිතාකාර’’න්ති තං අහන්ති ගහිතං නිමිත්තාකාරං. සක්කාය දිට්ඨි එව ගති යෙසං තෙ දිට්ඨි ගතිකා. අවික්ඛම්භිත සක්කාය දිට්ඨිකා. ‘‘අහන්ති ගණ්හන්තී’’ති මානෙන ගණ්හන්ති. ‘‘න හි මානස්ස වියා’’ති යථා මානස්ස අත්තසම්පග්ගහණෙ බ්යාපාරො අත්ථි, න තථා දිට්ඨියා අත්තසම්පග්ගහණෙ බ්යාපාරො අත්ථීති යොජනා. එත්ථ ච අත්තසම්පග්ගහණං නාම පරෙහි සද්ධිං අත්තානං සෙය්යාදිවසෙන සුට්ඨුපග්ගහණං. ‘‘න ච දිට්ඨියා වියා’’ති යථා දිට්ඨියා ධම්මානං අයාථාවපක්ඛපරිකප්පනෙ බ්යාපාරො අත්ථීති යොජනා. තත්ථ අයාථාවපක්ඛො නාම අත්තා සස්සතො උච්ඡින්නොතිආදි. මච්ඡරියං අත්තසම්පත්තීසු ලග්ගනලොභසමුට්ඨිතත්තා ලොභසම්පයුත්තමෙව සියාති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘මච්ඡරියං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘තාසං’’ති අත්තසම්පත්තීනං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

120. සොභණචෙතසිකෙසු. ‘‘තීසු ඛන්ධෙසු’’ති සීලක්ඛන්ධ සමාධික්ඛන්ධ පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසු ච. ‘‘සම්මාදිට්ඨි පච්ඡිමකො’’ති සම්මාදිට්ඨියා පච්ඡතො අනුබන්ධකොති අත්ථො. සම්මාදිට්ඨියා පරිවා රමත්තොති ¶ වුත්තං හොති. ‘‘තස්මිං අසති පී’’ති දුතීයජ්ඣානික මග්ගාදීසු තස්මිං සම්මාසඞ්කප්පෙ අසන්තෙපි. ‘‘සීලසමාධික්ඛන්ධ ධම්මෙසු පනා’’ති ‘සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො,ති ඉමෙ තයො ධම්මා සීලක්ඛන්ධ ධම්මා නාම. සම්මා වායාමො, සම්මාසති, සම්මාසමාධී,ති ඉමෙ තයො ධම්මා සමාධික්ඛන්ධා නාම. ඉමෙසු සීලක්ඛන්ධ සමාධික්ඛන්ධෙසු. ‘‘එකො එකස්ස කිච්චං න සාධෙතී’’ති තෙසු සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තස්ස කිච්චං න සාධෙති. සම්මා ආජීවස්ස කිච්චං න සාධෙති. සම්මාකම්මන්තො ච සම්මාවාචාය කිච්චං න සාධෙතීතිආදිනා සබ්බං වත්තබ්බං. ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිතා වසෙනා’’ති සීලප්පටිපක්ඛ ධම්මානං සමුච්ඡින්දකාරිතා වසෙනාති අධිප්පායො. මුසාවාද විරති මුසාවාදමෙව පජහිතුං සක්කොති. න ඉතරානි පිසුණවාචාදීනීති යොජනා. එත්ථ සියා. මුසාවාදවිරති නාම කුසල ධම්මො හොති. කුසල ධම්මො ච නාම සබ්බස්ස අකුසල ධම්මස්ස පටිපක්ඛො. එකස්මිම්පි කුසල ධම්මෙ උප්පජ්ජමානෙ තස්මිං සන්තානෙ සබ්බානි අකුසලානි පජහිතුං සක්කොන්තීති වත්තබ්බානි. අථ ච පන මුසාවාද විරති මුසාවාදමෙව පජහිතුං සක්කොති, න ඉතරානීති වුත්තං. කථමිදං දට්ඨබ්බන්ති. වුච්චතෙ. පජහිතුං සක්කොතීති ඉදං පඤ්චසු පහානෙසු තදඞ්ගප්පහාන වචනං. තදඞ්ගප්පහානන්ති ච තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං නාම. ඉදං වුත්තං හොති, ඉධ සප්පුරිසො පාණාතිපාතා පටිවිරමාමීතිආදිනා විසුං විසුං සික්ඛාපදානි සමාදියිත්වා පාණාති පාතවිරති සඞ්ඛාතෙන කුසලඞ්ගෙන පාණාතිපාත සඞ්ඛාතං අකුසලඞ්ගං පජහති. අදින්නාදාන විරති සඞ්ඛාතෙන කුසලඞ්ගෙන අදින්නාදාන සඞ්ඛාතං අකුසලඞ්ගං පජහතීතිආදිනා විත්ථාරෙතබ්බං. එකස්මිම්පි කුසල ධම්මෙ උප්පජ්ජමානෙ තස්මිං සන්තානෙ සබ්බානි අකුසලානි න උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ පන අනොකාසත්තා එව න උප්පජ්ජන්ති, න පහානත්තා. න හි තස්මිං සන්තානෙ තස්මිං ඛණෙ තානි අකුසලානි එව න උප්පජ්ජන්ති. අථඛො සබ්බානි අඤ්ඤානි කුසල චිත්තානි ච න උප්පජ්ජන්ති. සබ්බානි අබ්යාකත චිත්තානි ච න උප්පජ්ජන්ති. තානි අනොකා සත්තා එව න උප්පජ්ජන්ති. න පහානත්තා න උප්පජ්ජන්ති. තදඞ්ගප්පහානාදි වසෙන පන පහානං සන්ධාය ඉධ ¶ පජහිතුං සක්කොති-න සක්කොතීති වුත්තං. එත්තාවතා තදඞ්ගප්පහානං නාම සුපාකටං හොති. මුසාවාද විරති මුසාවාදමෙව පජහිතුං සක්කොති. න ඉතරානීති ඉදඤ්ච සුට්ඨු උපපන්නං හොතීති. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු කායඞ්ගචොපනත්ථාය වාචඞ්ගචොපනත්ථාය ච පවත්තානි කායවචීචො පන භාගියානි නාම. කාමාවචර කුසලෙස්වෙව විරතියො සන්දිස්සන්ති. ‘‘කාමාවචර කුසලෙසු පී’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. කාමභූමියං උප්පන්නෙසු එව කාමාවචර කුසලෙසු සන්දිස්සන්ති. තිවිධ කුහනවත්ථූනි ච විරමිතබ්බවත්ථුට්ඨානෙඨිතානි. එත්ථ ච කුහනං නාම විම්හාපනං ලාභසක්කාර සිලොකත්ථාය මනුස්සානං නානාමායාසාඨෙය්ය කම්මානි කත්වා අච්ඡරියබ්භුත භාවකරණන්ති වුත්තං හොති. තං පන තිවිධං ‘පච්චයප්පටිසෙවනකුහනඤ්ච, සාමන්තජප්පන කුහනඤ්ච, ඉරියා පථසණ්ඨා පන කුහනඤ්ච. තත්ථ මහිච්ඡොයෙව සමානො අප්පිච්ඡාකාරං දස්සෙත්වා ආදිතො ආගතා ගතෙ චතුපච්චයෙ පටික්ඛිපිත්වා පච්ඡා බහුං බහුං ආගතෙ පච්චයෙ පටිග්ගණ්හාති. ඉදං පච්චයප්පටිසෙවන කුහනං නාම. පාපිච්ඡොයෙව සමානො අයං ඣානලාභීති වා අභිඤ්ඤාලාභීති වා අරහාති වා ජනො මං සම්භාවෙතූති සම්භාවනං ඉච්ඡන්තො අත්තානං උත්තරි මනුස්ස ධම්මානං සන්තිකෙ තෙ වා අත්තනො සන්තිකෙ කත්වා වඤ්චෙති. ඉදං සාමන්තජප්පන කුහනං නාම. පාපිච්ඡොයෙව සමානො අයං සන්තවුත්ති සමාහිතො ආරද්ධවීරියොති ජනො මං සම්භාවෙතූති සම්භාවනං ඉච්ඡන්තො ඉරියා පථ නිස්සිතං නානාවඤ්චනං කරොති. ඉදං ඉරියා පථ සණ්ඨාපන කුහනං නාම. ‘‘සික්ඛාපදස්ස වත්ථූනී’’ති සුරා පාන විකාල භොජන නච්චගීතවාදිත දස්සන සවනාදීනි. සුරාමෙරයපානා විරමාධීති සමාදියන්තස්ස සුරාමෙරයපාන චෙතනා විරමිතබ්බ වත්ථු නාම. විකාල භොජනා විරමාමීති සමාදියන්තස්ස විකාලෙ යාවකාලික වත්ථුස්ස පරිභුඤ්ජන චෙතනා විරමිතබ්බ වත්ථු නාම. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ලොකුත්තර චිත්තෙසු. ‘සබ්බථාපී,ති ච ‘නියතා’ති ච ‘එකතො වා’ති ච තීණි විසෙසනානි. ලොකියෙසු පන ‘කදාචී’ති ච ‘විසුං විසුං’ති ච ද්වෙ ද්වෙ විසෙසනානි. තත්ථ ලොකුත්තරෙසු ‘සබ්බථාපී’ති ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහාන දස්සනං ¶ ලොකියෙසුපි තබ්බිපරීතං තදඞ්ගප්පහාන දස්සනං අධිප්පෙතන්ති කත්වා ‘‘එකෙක දුච්චරිතප්පහානවසෙනෙ වා’’ති වුත්තං.

121. අප්පමඤ්ඤාසු. ‘‘විභඞ්ගෙ’’ති අප්පමඤ්ඤා විභඞ්ගෙ. ‘‘කාරුඤ්ඤප්පකතිකස්සා’’ති කාරුඤ්ඤසභාවස්ස. ‘‘අනිස්සුකිනො’’ති ඉස්සාධම්මරහිතස්ස. ථාමගතා කරුණා දොස සමුට්ඨිතං විහිංසං පජහති. ථාමගතා මුදිතා දොසසමුට්ඨිතං අරතිං පජහතීති වුත්තං ‘‘විහිංසා අරතීනං නිස්සරණ භූතා’’ති. එත්ථ ච අරති නාම සුඤ්ඤාගාරෙසු ච භාවනා කම්මෙසු ච නිබ්බිදා. දොස නිස්සරණෙ සති දොමනස්සනිස්සරණම්පි සිද්ධමෙව. නිස්සරණඤ්ච නාම පටිපක්ඛ ධම්ම සණ්ඨානෙන හොති. තස්මා පුබ්බභාගෙපි අප්පමඤ්ඤාසු නිච්චං සොමනස්ස සණ්ඨානං වෙදිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘දොමනස්සප්පටිපක්ඛඤ්චා’’තිආදිමාහ. ‘‘අට්ඨකථායපි සහ විරුද්ධො’’ති අට්ඨසාලිනියං උපෙක්ඛා සහගත කාමාවචර කුසල චිත්තෙසු කරුණා මුදිතා පරිකම්මකාලෙපි හි ඉමෙසං උප්පත්ති මහාඅට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතා එවා-ති වුත්තං. තාය අට්ඨකථායපි සහ විරුද්ධො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං. ‘‘පටිකූලා රම්මණෙසු පන…පෙ… වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති පටිකූලා රම්මණානි නාම සොමනස්සෙන දූරෙ හොන්ති, තථා දුක්ඛිත සත්තා ච, තස්මා තදා රම්මණානි අසුභ භාවනා චිත්තානි ච කරුණා භාවනා චිත්තානි ච ආදිතො උපෙක්ඛා සහගතා නෙවාති වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ‘‘සාහිවෙදනුපෙක්ඛා නාමා’’ති කාමාවචර වෙදනුපෙක්ඛා වුත්තා. විභාවනිපාඨෙ, ‘‘අඤ්ඤවිහිතස්ස පී’’ති අඤ්ඤං ආරම්මණං මනසිකරොන්තස්සපි. සජ්ඣායනං සම්පජ්ජති, සම්මසනං සම්පජ්ජතීති පාඨසෙසො. ඉති තස්මා. එත්ථ සියා ‘‘තං පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති කස්මා වුත්තං. න නු තම්පි උපෙක්ඛා සහගත චිත්තෙසු කරුණා මුදිතානං සම්භවං සාධෙති යෙවාති. සච්චං සාධෙතියෙව. තෙන පන පරිචය වසෙන තෙසු තාසං සම්භවං දීපෙති. ඉධ පන ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා ‘‘පටිකූලා රම්මණෙසූ’’තිආදිනා ච පරිචයෙන විනා පකතියා තාසං උපෙක්ඛා වෙදනාය එව සහ පවත්ති බහුලතා වුත්තාති. ‘‘යොගකම්ම බලෙනා’’ති යුඤ්ජන වීරිය කම්ම බලෙන.

122. චෙතො ¶ යුත්තානං චිත්ත චෙතසිකානං. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. හෙට්ඨා ච වුත්තො ‘කදාචි සන්දිස්සන්ති විසුං විසුං, කදාචි නානා හුත්වා ජායන්තී’ති. උපරි ච වක්ඛති ‘අප්පමඤ්ඤා විරතියො පනෙත්ථ පඤ්චපි පච්චෙකමෙව යොජෙතබ්බා’ති. ඉස්සාදීනඤ්ච නානා කදාචි යොගො උපරි ‘ඉස්සාමච්ඡෙර කුක්කුච්චානි පනෙත්ථ පච්චෙකමෙව යොජෙතබ්බානී’ති වක්ඛති. මානථින මිද්ධානං පන නානා කදාචි යොගො ඉධ වත්තබ්බො. ‘‘කදාචී’’ති වත්වා තදත්ථං විවරති ‘‘තෙසං’’තිආදිනා. ‘‘තෙසං’’ති දිට්ඨි විප්පයුත්තානං. ‘‘නිද්දාභිභූත වසෙනා’’ති නිදස්සන වචනමෙතං. තෙන කොසජ්ජාදීනම්පි ගහණං වෙදිතබ්බං. ‘‘අකම්මඤ්ඤතායා’’ති අකම්මඤ්ඤභාවෙන. තෙහි ඉස්සාමච්ඡරිය කුක්කුච්චෙහි. තෙන ච මානෙන. කිච්ච විරොධෙ වා ආරම්මණ විරොධෙ වා නානාභාවො. අවිරොධෙ සහභාවො.

123. ‘‘යොගට්ඨානපරිච්ඡින්දන වසෙනා’’ති සබ්බචිත්ත සාධාරණා තාව සබ්බෙසුපි එකූනනවුතිචිත්තුප්පාදෙසු, විතක්කො පඤ්චපඤ්ඤා සචිත්තෙසූතිආදිනා යුත්තට්ඨාන භූතානං චිත්තානං ගණනසඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදවසෙන. ‘‘යුත්ත ධම්මරාසි පරිච්ඡින්දන වසෙනා’’ති අනුත්තරෙ ඡත්තිංස, මහග්ගතෙ පඤ්චතිංසාතිආදිනා යුත්ත ධම්මරාසීනං ගණන සඞ්ඛ්යා පරිච්ඡෙද වසෙන. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං. ‘‘පාළියං’’ති ධම්මසඞ්ගණි පාළියං. ‘‘තෙසං නයානං’’ති චතුක්ක පඤ්චක නයානං.

124. ‘‘කායවචී විසොධන කිච්චා’’ති කායද්වාරවචීද්වාර සොධන කිච්චා.

125. ලොකුත්තර විරතීනං ලොකුත්තර විපාකෙසුපි උප්පජ්ජනතො ‘‘ඉදඤ්ච…පෙ… දට්ඨබ්බ’’න්ති. තාසං අප්පමඤ්ඤානං. තෙසු මහාවිපාකෙසු. සත්තපඤ්ඤත්තාදීනි ආරම්මණානි යස්සාති විග්ගහො. ‘‘තෙනා’’ති කුසලෙන. ‘‘විකප්ප රහිතත්තා’’ති විවිධාකාර චින්තන රහිතත්තා. අප්පනාපත්ත කම්ම විසෙසෙහි නිබ්බත්තා අප්පනාපත්තකම්ම විසෙස නිබ්බත්තා. පඤ්ඤත්ති විසෙසානි නාම පථවීකසිණ නිමිත්තාදීනි. ‘‘අපි චා’’තිආදීසු. න පඤ්ඤත්ති ධම්මෙහි අත්ථි. එවඤ්ච සති, කාමවිපාකානි කාමතණ්හාය ආරම්මණභූතා පඤ්ඤත්තියොපි ආලම්බෙය්යුන්ති. ‘‘සඞ්ගහනයභෙදකාරකා’’ති පථ මජ්ඣානික ¶ චිත්තෙසු ඡත්තිංස. දුතීයජ්ඣානික චිත්තෙසු පඤ්චතිංසාතිආදිනා සඞ්ගහනයභෙදස්ස කාරකා.

126. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. ‘‘පඤ්චසු අසඞ්ඛාරිකෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. තථා පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකෙසූති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

128. ‘‘භූමි ජාති සම්පයොගාදිභෙදෙනා’’ති ඵස්සොතාව චතුබ්බිධො හොති කාමාවචරො, රූපාවචරො, අරූපාවචරො චාති. අයං භූමිභෙදො.

ද්වාදසාකුසලා ඵස්සා, කුසලා එකවීසති;

ඡත්තිංසෙව විපාකා ච, වීසති ක්රියා මතා.

ඉති අයං ජාතිභෙදො. සොමනස්ස සහගතො, දිට්ඨිගත සම්පයුත්තො, අසඞ්ඛාරිකො ච, සසඞ්ඛාරිකො චාතිආදිනා සම්පයොගාදිභෙදො වත්තබ්බො. ‘‘චිත්තෙන සමං භෙද’’න්ති අත්තනා වා සම්පයුත්තෙන චිත්තභෙදෙන සමං භෙදං. එකූනන වුතියා චිත්තෙසු වා. එත්ථ ච විචිකිච්ඡා චෙතසිකං එකස්මිං චිත්තෙ යුත්තන්ති එකමෙව හොති. දොසො, ඉස්සා, මච්ඡරියං, කුක්කුච්චන්ති ඉමෙ චත්තාරො ද්වීසු චිත්තෙසු යුත්තාති විසුං විසුං ද්වෙ ද්වෙ හොන්ති. තථා දිට්ඨිමානා පච්චෙකං චත්තාරො. ථිනමිද්ධං පච්චෙකං පඤ්චාතිආදිනා සබ්බං වත්තබ්බන්ති.

චෙතසිකසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.