📜

4. වීථිසඞ්ගහඅනුදීපනා

136. වීථිසඞ්ගහෙ . ‘‘තෙසඤ්ඤෙ වා’’ති චිත්ත චෙතසිකානං එව. ‘‘වුත්තප්පකාරෙනා’’ති ‘තත්ථ චිත්තං තාව චතුබ්බිධං හොති කාමාවචරං රූපාවචරං, තිආදිනා ඉච්චෙවං වුත්තප්පකාරෙන. ‘‘පුබ්බා පරනියාමිතං’’ති වා ද්වත්තිංස සුඛ පුඤ්ඤම්හාතිආදිනා නයෙන පුබ්බා පරනියාමිතං. ‘‘ආරබ්භගාථායා’’ති.

වීථි චිත්තවසෙනෙවං, පවත්තිය මුදීරිතො;

පවත්ති සඞ්ගහො නාම, සන්ධියං දානි වුච්චතී.ති

එවං පවත්තිකාලෙ පවත්ති සඞ්ගහො, පටිසන්ධිකාලෙ පවත්ති සඞ්ගහොති සිද්ධො හොති. කෙචි වාදෙ ‘‘පටිසන්ධි පවත්තියං’’ති නිද්ධාරණෙ ගහිතෙ ද්වීසු පටිසන්ධි සඞ්ගහ පවත්ති සඞ්ගහෙසු ඉදානි පවත්ති සඞ්ගහං පවක්ඛාමි, පච්ඡා පටිසන්ධි සඞ්ගහං පවක්ඛාමීති අත්ථො හොති. තත්ථ ‘‘පටිසන්ධි සඞ්ගහො’’ති පටිසන්ධිකාලෙ සඞ්ගහො. ‘‘පවත්ති සඞ්ගහො’’ති පවත්තිකාලෙ සඞ්ගහො. සො ච උපරිගාථාය න සමෙතීති දස්සෙතුං ‘‘එවං සතී’’තිආදිමාහ. ‘‘තානි තීණි ඡක්කානි නික්ඛිත්තානී’’ති ඡක්කමත්තානි නික්ඛිත්තානි, න සකලං. වත්ථු ද්වාරා ලම්බණ සඞ්ගහොති අධිප්පායො. ‘‘සා පනා’’ති සාවිසයප්පවත්ති පන. ‘‘කාචි සීඝතමා’’ති කාචි අතිරෙකතරං සීඝා. ‘‘දන්ධා’’ති සණිකා, චිරායිකා. ‘‘අනුපපන්නා’’ති අසම්පන්නා. අසම්පන්න දොසො ආගච්ඡතීති වුත්තං හොති. ‘‘ධාතුභෙදං’’ති සත්ත විඤ්ඤාණ ධාතූනං විභාගං. ‘‘ධාතුනානත්තං’’ති ධාරණ කිච්චනානත්තං. ඉති තස්මා මනොධාතු විසුං වුත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘මනනං’’ති විජානනභාවං අපත්තං. ආවජ්ජනමත්ත සම්පටිච්ඡනමත්ත සඞ්ඛාතං ජානනමත්තං. ‘‘යං කිඤ්චි මනනං’’ති අන්තමසො ආවජ්ජනමත්ත සම්පටිච්ඡනමත්තං පීති අධිප්පායො. ‘‘සුද්ධො පන මනොවිඤ්ඤාණප්පබන්ධො’’ති මනොද්වාර විකාරං පටිච්ච පවත්තො මනොවිඤ්ඤාණප්පබන්ධො. න භවඞ්ග මනොවිඤ්ඤාණප්පබන්ධො. සො හි වීථිමුත්තත්තා ඉධ අප්පසඞ්ගොති . මනොද්වාරෙ පන ද්විධාති සම්බන්ධො. බුද්ධස්ස භගවතො පථමාභිනීහාරකාලො නාම සුමෙධතාපසකාලෙ බුද්ධ භාවාය කාය චිත්තානං අභිනීහාරකාලො. ආදිසද්දෙන පච්ඡිම භවෙ පටිසන්ධිග්ගහණාදිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ජාති ඵලිකක්ඛන්ධා විය සම්පජ්ජන්තී’’ති තෙන ඔභාසෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා ජාතිඵලිකක්ඛන්ධ සදිසා හොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘උපපත්ති දෙව බ්රහ්මානං පනා’’ති උපපත්තිප්පටිසන්ධිකානං ඔපපාතික දෙව බ්රහ්මානං පන. ‘‘පසාද නිස්සය භූතානං’’ති චක්ඛාදීනං පසාද වත්ථූනං නිස්සය මහාභූතානං.

‘‘යානි පනා’’තිආදීසු. ද්වත්ති චිත්තක්ඛණානි අතික්කම්ම ආපාතං ආගච්ඡන්තීති යොජනා. එවං පරත්ථපි. විභූතස්සාති ච අවිභූතස්සාති ච ඉදං ආදිම්හි මනොද්වාරෙ පන විභූතස්සාති ච අවිභූතස්සාති ච පදානං උද්ධරණං. ‘‘රූපා රූපානං’’ති රූප ධම්මානඤ්ච අරූප ධම්මානඤ්ච. ‘‘තාවා’’ති වීථි චිත්තප්පවත්ති දස්සනතො පථමතරං එවාති අත්ථො. ‘‘අද්ධාන පරිච්ඡෙදං’’ති ඛණකාල පරිච්ඡෙදං. විභාවනිපාඨෙ ‘‘අතිමහන්තා දිවසෙන විසය වවත්ථානං හොතී’’ති වචනෙන ආදිම්හි ‘ඡවත්ථූනි, ඡ ද්වාරානි, ඡ ආරම්මණානි, ඡ විඤ්ඤාණානි, ඡ වීථියො, ඡ ධාවිසයප්පවත්තී,ති එවං වුත්තෙසු ඡසු ඡක්කෙසු ඡධාවිසයප්පවත්තීති පදමත්තං සඞ්ගණ්හාති. තං අනුපපන්නං හොති. තෙනාහ ‘‘එවඤ්හි සතී’’තිආදිං. ‘‘විසය වවත්ථානත්ථ මෙවා’’ති අතිමහන්තාදි විසය වවත්ථානත්ථමෙව වුත්තන්ති න ච සක්කා වත්තුං. රූපා රූප ධම්මානං අද්ධාන පරිච්ඡෙදො නාම අභිධම්මෙ සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො. තස්මා තස්ස දස්සනත්ථම්පි තං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සභාවප්පටිලාභො’’ති චින්තන ඵුසනාදීනං පාතුභාවො වුච්චති. ‘‘අනිවත්තී’’ති අනන්තරධානං වුච්චති. ‘‘පරිහායිත්වා’’ති ජරා කිච්චං ආහ. ‘‘අච්ඡරාසඞ්ඝාටක්ඛණස්සා’’ති අඞ්ගුලීනං සඞ්ඝට්ටනක්ඛණස්ස. ආචරියානන්දත්ථෙරො නාම අභිධම්ම ටීකාකාරො වුච්චති. ‘‘අස්සා විජ්ජුයාඨිති නාම විසුං න පඤ්ඤායතී’’ති විජ්ජුප්පාදං පස්සන්තානං න පඤ්ඤායති. තථා චිත්තම්පි වඩ්ඪනානන්තරමෙව භිජ්ජතීති යොජනා. තෙනාහ ‘‘තං පී’’තිආදිං. උදයභාගො නාම වඩ්ඪනභාගො, වයභාගො නාම අන්තරධානභාගො. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’ති ලද්ධගුණ වචනං. ‘‘එකංචිත්තං දිවසං තිට්ඨතී’’ති පුච්ඡා වචනං. ‘‘ආමන්තා’’ති පටිඤ්ඤා වචනං. ‘‘වයක්ඛණො’’ති පුච්ඡා. ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති පටික්ඛෙපො. පච්චත්ත වචනස්ස එකාරත්තං. එවං නවත්තබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘මහාථෙරෙනා’’ති මොග්ගලි පුත්තතිස්ස මහාථෙරෙන. නනු සුත්තන්තෙසු වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘නා’’ති න උපලබ්භති. ‘‘ඉමස්ස වුත්තත්තා’’ති ඉමස්ස වචනස්ස වුත්තත්තා. සඞ්ඛත ලක්ඛණං විසයො යෙසං තානි සඞ්ඛත විසය ලක්ඛණානි. සඞ්ඛත ධම්මමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. අයං අභිධම්මෙ ධම්මතාති අධිප්පායො. ‘‘සඞ්ගහ කාරෙනා’’ති ආචරිය බුද්ධඝොසත්ථෙරං වදති. ‘‘අත්ථික්ඛණං’’ති ඛණද්වයමෙව වුච්චති. ඉති වත්වා තමත්ථං සාධෙන්තීති සම්බන්ධො. ගාථායං. ‘‘තස්සෙවා’’ති තස්සා ඨිතියා එව භෙදො. සබ්බදා සබ්බපාණිනං මරණං නාම වුච්චතීති යොජනා. ‘‘තමත්ථං’’ති තානි අත්ථික්ඛණං උපාදාය ලබ්භන්තීති අත්ථං. ‘‘අථවා’’ති එකො ථෙරවාදො. ‘‘සන්තති වසෙන ඨානං’’ති ඨිතාය අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතීති එත්ථ ඨිතභාවසඞ්ඛාතං ඨානං සන්තති ඨිතිවසෙන වෙදිතබ්බන්ති වදන්ති. ‘‘ඉමස්මිං පන සුත්තෙ’’ති වෙදනාය උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතාය අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතීති ඉදං සුත්තං වදති. ‘‘අප්පටිබාහෙත්වා’’ති අනීවාරෙත්වා. යාවඩ්ඪනස්ස නිවත්ති නාම අත්ථි. උදය පරියන්ත මත්තභූතා සා එව නිවත්ති. ‘‘ද්වීහි ඛන්ධෙහී’’ති රූප ජරා රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා. අරූප ජරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනාති එවං ද්වීහි ඛන්ධෙහි. යඤ්ච තත්ථ වුත්තන්ති සම්බන්ධො. රූපස්ස උප්පාදො ද්විධාභින්දිත්වා දෙසිතො. කථං, උපචයො සන්තතී තියොජනා. ‘‘විභාගා රහස්සා’’ති උප්පාදො උප්පජ්ජ නට්ඨෙන එකො සමානො රූපානං වඩ්ඪන සමයෙ උප්පාදො. උපරි වඩ්ඪනට්ඨෙන උපචයොති වුත්තො. අවඩ්ඪිත්වා ඨිත සමයෙ උප්පාදො යථා ඨිත නීහාරෙන චිරකාලං පවත්ති අත්ථෙන සන්තතීති වුත්තො. එවං විභාගා රහස්ස. ‘‘යථානුලොම සාසනං’’ති විනෙතබ්බ පුග්ගලානං අජ්ඣාසයානුලොම සාසනං.

‘‘අරූප’’න්තිආදීසු. ‘‘අරූපං’’ති සබ්බසො රූපසණ්ඨාන රහිතත්තා චිත්ත චෙතසිකං නාමං වුච්චති. ‘‘අරූපි සභාවත්තා’’ති අරූප ධම්ම සභාවත්තා ඉච්චෙවත්ථො. තත්ථ අරූප ධම්ම සභාවො නාම රූප ධම්මතො සතගුණෙනවාසහස්සගුණෙනවාසණ්හසුඛුමසභාවො . විභාව නිපාඨෙ. ‘‘ගාහක ගහෙතබ්බ භාවස්ස තං තං ඛණවසෙන නිප්ඵජ්ජනතො’’ති එත්ථ පඤ්චද්වාර වීථීසු වීථි චිත්තානඤ්ච ආරම්මණානඤ්ච විසයී විසයභාවො ගාහක ගහෙතබ්බ භාවො නාම. ‘‘තං තං ඛණවසෙන නිප්ඵජ්ජනතො’’ති වීථි චිත්තානි ච එකස්මිං ආරම්මණෙපි ආවජ්ජනාදීහි නානා කිච්චෙහි ගණ්හන්තා එව ගහණ කිච්චං සම්පාදෙන්ති. නානා කිච්චානි ච නානා චිත්තානං වසෙන සම්පජ්ජන්ති. ආරම්මණානි ච පුරෙජාතානි හුත්වා යාව තානි කිච්චානි සම්පජ්ජන්ති, තාව පච්චුප්පන්නභාවෙන ධරමානානි එව ගහණං සම්පාදෙන්ති. එවං සති, ගාහකානං වීථි චිත්තානඤ්ච ඛණත්තයායුකත්තා එව ගාහක කිච්චං නිප්ඵජ්ජති, සිජ්ඣති. ගහෙතබ්බානං ආරම්මණානඤ්ච සත්තරස චිත්තක්ඛණායුකත්තා එව ගහෙතබ්බ කිච්චං නිප්ඵජ්ජති, සිජ්ඣති. එවං තං තං ඛණ වසෙන නිප්ඵජ්ජනතො. විඤ්ඤත්ති ද්වයං එක චිත්තක්ඛණිකං. කස්මා, චිත්තානු පරිවත්ති ධම්මත්තා. ‘‘උප්පාදමත්තා’’ති නිප්ඵන්න රූපානං උප්පාදමත්තා. ‘‘භඞ්ගමත්තා’’ති තෙසමෙව භඞ්ගමත්තා. ‘‘රූප ධම්මානං’’ති නිප්ඵන්න රූප ධම්මානං. ‘‘උප්පාදනිරොධ විධානස්සා’’ති උප්පාද නිරොධ විධානභූතස්ස මහාඅට්ඨකථාවාදස්ස පටිසිද්ධත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘තං’’ති තං මහාඅට්ඨකථා වචනං. ‘‘තස්මිං වාදෙ’’ති තස්මිං මහාඅට්ඨකථාවාදෙ. ‘‘තත්ථ ආගතා’’ති තස්මිං වාදෙ ආගතා. යං පන විභාවනියං කාරණං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තං ටීකානයං’’ති තං සොළස චිත්තක්ඛණායුක දීපකං මූලටීකානයං. තදත්ථං සාධෙන්තෙන විභාවනි ටීකාචරියෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ගහකාරස්ස අට්ඨකථා චරියස්ස. ‘‘උපචරීයතී’’ති උපචාර වසෙන වොහරීයති. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘එතානී’’ති ආරම්මණානි. ‘‘තං’’ති තං එක චිත්තක්ඛණං. ‘‘තෙ චා’’ති රූප ධම්මා ච. ‘‘පරිපුණ්ණ පච්චයූපලද්ධා’’ති පරිපුණ්ණං පච්චයං උපලද්ධා. ‘‘සො’’ති ටීකාකාරො. ‘‘ඉතරානී’’ති ගන්ධරස ඵොට්ඨබ්බානි. ‘‘ගොචරභාවං’’ති පඤ්චද්වාරික චිත්තානං ගොචරභාවං. ‘‘පුරිමානි ද්වෙ’’ති රූපසද්දා රම්මණානි. ‘‘නිමිත්ත වසෙන ඝට්ටෙන්තී’’ති ආදාසං පස්සන්තස්ස මුඛසදිසං මුඛනිමිත්තං මුඛප්පටිබිම්බං ආදාසෙ උපට්ඨාති. එවං රූපාරම්මණං චක්ඛුපසාදෙ සද්දාරම්මණඤ්ච සොතපසාදෙ තං සදිස නිමිත්ත වසෙන ඝට්ටෙන්ති . නවත්ථු වසෙන ඝට්ටෙන්ති. සයං ගන්ත්වා න ඝට්ටෙන්තීති අධිප්පායො. අසම්පත්තානඤ්ඤෙව ආරම්මණානං. ‘‘නිමිත්තු පට්ඨාන වසෙනා’’ති නිමිත්තස්ස උපට්ඨානවසෙන. ‘‘නිමිත්ත අප්පනාවසෙනා’’ති නිමිත්තස්ස පවෙසන වසෙන. මනොද්වාරෙ පන අසම්පත්තානියෙව හුත්වාති පාඨසෙසො. ‘‘ආපාතා ගමනඤ්චෙත්ථා’’තිආදීසු. ‘‘ලඤ්ඡකානං’’ති ලඤ්ඡනකාරානං. ‘‘ලඤ්ඡනක්ඛන්ධං’’ති අයොමයං ලඤ්ඡනක්ඛන්ධං. සො ච ලඤ්ඡනක්ඛන්ධො තාලපණ්ණෙ ආපාතෙත්වා අක්ඛරං උපට්ඨාපෙති. තත්ථ ‘‘ආපාතෙත්වා’’ති අජ්ඣොත්ථරිත්වා. ‘‘චක්ඛාදිප්පථෙ’’ති චක්ඛාදීනං විසයක්ඛෙත්තෙ. න කෙවලං අත්තනො ද්වාරෙසු එව ආපාත මාගච්ඡන්ති. අථ ඛො මනොද්වාරෙපි ආපාත මාගච්ඡන්ති. න කෙවලං භවඞ්ග මනොද්වාරෙ එව ආපාත මාගච්ඡන්තීති යොජනා. ‘‘තෙසු පනා’’ති තෙසු ආරම්මණෙසු පන. තානි ආරම්මණානි යෙසං තානි තදා රම්මණානි. න එකක්ඛණෙ පඤ්චසු ආරම්මණෙසු වීථි චිත්තානි පවත්තන්ති, එකෙකස්මිං ආරම්මණෙ එවාති වුත්තත්තා න ද්වීසු, න තීසු, න චතූසූතිපි වත්තබ්බං. බහුචිත්තක්ඛණාතීතානි පඤ්චාරම්මණානි බහුචිත්තක්ඛණාතීතෙ පඤ්චද්වාරෙති යොජනා. පඤ්චද්වාරෙති ච පඤ්චද්වාරෙසූති අත්ථො. ‘‘එවං සතී’’ති තෙසං පසාදානං ආවජ්ජනෙන සද්ධිං උප්පත්තියා සති. ‘‘ආදිලක්ඛණං’’ති පඤ්චාරම්මණානං පඤ්චද්වාරෙසු ආපාතා ගමන සඞ්ඛාතං විසයප්පවත්තියා ආදිලක්ඛණං. චලනඤ්ච දට්ඨබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යථා ගහිතං’’ති පටිසන්ධිතො පට්ඨාය ගහිතප්පකාරං. විභාවනිපාඨෙ ‘‘යොග්ය දෙසාවට්ඨාන වසෙනා’’ති ආපාතං ආගන්තුං යුත්තට්ඨානෙ අවෙච්චට්ඨාන වසෙන. යුජ්ජනඤ්ච, මන්ථනඤ්ච, ඛොභකරණඤ්ච, ඝට්ටනන්ති ච ආපාතා ගමනන්ති ච වුච්චතීති යොජනා. හෙට්ඨා වුත්තොයෙව ආපාතා ගමනඤ්චෙත්ථාතිආදිනා. ‘‘නානා ඨානියෙසූ’’ති නානා ඨානෙසු ඨිතෙසු. ‘‘එකො ධම්මනියාමො නාමා’’ති යථා බොධිසත්තෙ මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හන්තෙ ධම්මනියාම වසෙන සකලෙ ජාතික්ඛෙත්තෙ පථවිකම්පනං අහොසි. තථා ඉධපි පඤ්චද්වාරෙසු එකෙකස්මිං ද්වාරෙ ආරම්මණෙ ඝට්ටෙන්තෙ ධම්මනියාම වසෙන භවඞ්ග චලනං හොති. අයං ධම්මනියාමො නාම. ‘‘සහෙවා’’ති එකතොයෙව. කථං හදය වත්ථු නිස්සිතස්ස භවඞ්ගස්ස චලනං සියාති යොජනා. එත්ථ ච පඤ්චවිඤ්ඤාණස්ස චලනං සියාති ඉදං න වත්තබ්බං. කස්මා, තදා පඤ්චවිඤ්ඤාණස්ස අවිජ්ජමානත්තා. යදා ච තං විජ්ජති, තදා තං න චලතීති න වත්තබ්බං. සබ්බම්පි හි වීථිචිත්තං නාම චලති යෙවාති. සන්තති නාම පුබ්බා පරප්පබන්ධො. සණ්ඨානං නාම සහප්පවත්තානං එකතො ඨිති. ඉධ සණ්ඨානං අධිප්පෙතං. පඤ්චනිස්සය මහාභූතෙහි සද්ධිං හදය වත්ථු නිස්සයභූතානං එක සණ්ඨාන භාවෙන එකාබද්ධත්තාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘සණ්ඨාන වසෙනාති පන වත්තබ්බං’’ති. ‘‘තාදිසස්ස අනුක්කම චලනස්සා’’ති විභාවනියං භෙරිසක්ඛරොපමාය සද්ධිං රූපාදිනා පසාදෙ ඝට්ටිතෙ තන්නිස්ස යෙසු මහාභූතෙසු චලිතෙසු අනුක්කමෙන තං සම්බන්ධානං සෙසරූපානම්පි චලනෙන හදය වත්ථුම්හි චලිතෙ තන්නිස්සිතස්ස භවඞ්ගස්ස චලනා කාරෙන පවත්තිතොතීති එවං වුත්තස්ස අනුක්කම චලනස්ස. ‘‘භවඞ්ගප්පවාහං’’ති භවඞ්ග සන්තතිං. ‘‘කුරුමානං’’ති කරොන්තං. සල්ලක්ඛෙන්තං’’ති ඉදමෙවාති සන්නිට්ඨාපෙන්තං. ‘‘යොනි සොමනසිකාරාදිවසෙනා’’ති යොනි සොමනසිකාරො කුසල ජවනුප්පත්තියා පච්චයො. අයොනි සොමනසිකාරො අකුසල ජවනුප්පත්තියා පච්චයො. නිරනුසය සන්තානතා ක්රියජවනුප්පත්තියා පච්චයො. තෙසු ච සොමනස්ස ජවනාදීනං උප්පත්ති පච්චයොපි හෙට්ඨා චිත්ත සඞ්ගහෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

‘‘භවඞ්ගපාතො’’තිආදීසු. ‘‘ආවජ්ජනතො පට්ඨාය උට්ඨිතං’’ති කම්ම විපාකසන්තානතො ච තදාරම්මණතො ච මුඤ්චිත්වා විසුං ක්රියාමය බ්යාපාරෙන ආරම්මණන්තරං ගහෙත්වා උට්ඨිතං සමුට්ඨිතං. භවඞ්ග චලනම්පි උට්ඨානස්ස ආදි හොති. තස්මා තම්පි උට්ඨිතෙ චිත්ත සන්තානෙ සඞ්ගණ්හන්තො පථම භවඞ්ග චලනතොයෙව වාති වුත්තං. ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ’’ති වීථි චිත්තානං අනුක්කමෙන අත්තනො කිච්චෙහි ආරම්මණප්පවත්තිට්ඨානෙ. ‘‘දොවාරිකොපමා’’ති බධිරදොවාරිකොපමා. ‘‘ගාමිල්ලොපමා’’ති ගාමදාරකොපමා. ‘‘අම්බොපමා’’ති අම්බප්ඵලොපමා. අඤ්ඤාපි උපමා අත්ථි. මක්කටසුත්තොපමා, උච්ඡුයන්තොපමා, ජච්චන්ධොපමා. තාසබ්බාපි අට්ඨසාලිනියං විපාකුද්ධාර කථාතො ගහෙතබ්බා. ‘‘යත්ථහී’’තිආදීසු. ‘‘කථං ඡ ඡක්ක යොජනා හොතී’’ති. චක්ඛු වත්ථු වචනඤ්ච, චක්ඛුද්වාර වචනඤ්ච, රූපා රම්මණ වචනඤ්ච, චක්ඛු විඤ්ඤාණ වචනඤ්ච, චක්ඛුද්වාර වීථි චක්ඛු විඤ්ඤාණ වීථි වචනඤ්ච, අතිමහන්තා රම්මණ වචනඤ්චා,ති එතානි ඡවචනානි. තෙහි ඡඡක්කෙහි ආහරිත්වා ඉමිස්සං වීථියං දස්සිතානි. සෙසවීථීසුපි යථාලාභං දස්සිතබ්බානි. එවං ඡඡක්කයොජනා හොති. ‘‘එත්ථ ච යත්තකානී’’තිආදීසු. ‘‘එකූන පඤ්ඤාස පරිමාණෙසූ’’ති එකස්සනිප්ඵන්න රූපධම්මස්ස එකපඤ්ඤාස මත්තෙසු ඛුද්දකක්ඛණෙසු උප්පාදක්ඛණඤ්ච භඞ්ගක්ඛණඤ්ච ඨපෙත්වා මජ්ඣෙ එකූන පඤ්ඤාස මත්තානි ඨිතික්ඛණානි සන්ති. තෙසු ඛණෙසු අනුක්කමෙන උප්පන්නා එකූන පඤ්ඤාස චක්ඛු පසාදා ච සන්ති. ‘‘කිස්මිඤ්චී’’ති තෙසු කතරස්මිං නාම චක්ඛු පසාදෙ න ඝට්ටෙන්තීති න වත්තබ්බානි. ‘‘තෙසු පනා’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. ‘‘යදෙව එකං චක්ඛූ’’ති නිද්ධාරණීයං. තං පන කතමන්ති. අතීත භවඞ්ගෙන සද්ධිං උප්පජ්ජිත්වා තං අතික්කම්ම භවඞ්ග චලනක්ඛණෙ ලද්ධඝටනං එකං චක්ඛු. තං පන චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස වත්ථු භාවඤ්ච ද්වාරභාවඤ්ච සාධෙති. සෙසවිඤ්ඤාණානං ද්වාරභාවං සාධෙතීති. තෙනාහ ‘‘යථාරහං’’ති. එතදෙව එතං එව චක්ඛු කිච්ච සාධනං නාම හොති වීථි චිත්තුප්පත්තියා වත්ථු කිච්චද්වාර කිච්චානං සාධනතො. ‘‘යං මජ්ඣිමායුකං’’ති මන්දායුක අමන්දායුකානං මජ්ඣෙ පවත්තත්තා යං මජ්ඣිමායුකන්ති වදන්ති. තං කිච්ච සාධනං නාමාති යොජනා. ‘‘ඉතරානි පනා’’ති එකූන පඤ්ඤාස පරිමාණෙසු චක්ඛු පසාදෙසූති වුත්තානි, තෙසු එකං කිච්ච සාධනං ඨපෙත්වා සෙසානි ඉතරානි අට්ඨ චත්තාලීස චක්ඛූනි මොඝවත්ථූනි නාම හොන්ති. රූපා රම්මණෙහි සද්ධිං ලද්ධ ඝට්ටනානම්පි සතං වීථි චිත්තුප්පත්තියා වත්ථු කිච්චද්වාර කිච්චරහිතත්තා. තෙසු කතමානි මන්දායුකානි නාමාති ආහ ‘‘තානි පනා’’තිආදිං. කිච්ච සාධනතො පුරිමානි නාම අතීත භවඞ්ගතො පුරෙ තෙරසසු භවඞ්ගෙසු ආදි භවඞ්ගස්ස භඞ්ගක්ඛණතො පට්ඨාය ඛණෙ ඛණෙ උප්පන්නා සත්තතිංස චක්ඛු පසාදා. තානි මන්දායුකානීති වදන්ති. කස්මා, කිච්ච සාධනතො අප්පතරායුකත්තා. කිච්ච සාධනතො පච්ඡිමානි නාම අතීත භවඞ්ගස්ස ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය ඛණෙ ඛණෙ උප්පන්නා එකාදස චක්ඛු පසාදා, තානි අමන්දායුකානීති වදන්ති. කස්මා, කිච්ච සාධනතො බහුතරායුකත්තා. තදුභයානිපි අට්ඨ චත්තාලීස මත්තානි වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. ‘‘තතො’’ති තෙහි අට්ඨචත්තාලීස මත්තෙහි. ‘‘පුරිමතරානී’’ති සත්තතිංස මන්දායුකෙහි පුරිමතරානි. තානි හි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිති භාවෙන අනුපලද්ධත්තා ඉධ න ගහිතානි. ‘‘පච්ඡිමතරානී’’ති එකාදස අමන්දායුකෙහි පච්ඡිමතරානි. තානි ච චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නානිපි තස්මිං ඛණෙ ඨිති භාවෙන අනුපලද්ධත්තා ඉධ න ගහිතානි. කස්මා පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිති භාවෙන අනුපලද්ධානි තදුභයානි ඉධ න ගහිතානීති. චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිති භාවෙන ධරමානානං අට්ඨචත්තාලීස මත්තානං චක්ඛූනං මජ්ඣෙ එව කතමං චක්ඛු චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස වත්ථු කිච්ච ද්වාර කිච්චං සාධෙතීති ආසඞ්කිතබ්බං හොති. එත්ථ ච පඤ්ච වත්ථූනි නාම අත්තනො ඨිතික්ඛණෙ එව පඤ්චවිඤ්ඤාණානං වත්ථුද්වාර කිච්ච සාධකත්තා චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිති භාවෙන අනුපලද්ධත්තා ඉධ න ගහිතානීති ච, චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ඨිති භාවෙන ධරමානානන්ති ච, වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘එත්ථ සියා’’තිආදීසු. ‘‘ඉමාය වීථියා’’ති ඉමාය අතිමහන්තා රම්මණ වීථියා. ‘‘සමුදායග්ගාහිකා’’ති රූපා රම්මණානං සමූහග්ගාහිකා. ‘‘වණ්ණසල්ලක්ඛණා’’ති වණ්ණවවත්ථානිකා. ‘‘වත්ථුග්ගාහිකා’’ති දබ්බ සණ්ඨානග්ගාහිකා. ‘‘නාමග්ගාහිකා’’ති නාම පඤ්ඤත්තිග්ගාහිකා. ‘‘අලාතචක්කස්ස ගාහිකා වියා’’ති රත්තන්ධකාරෙ එකො අලාතං ගහෙත්වා පරිබ්භමති. අඤ්ඤො තං පස්සන්තො චක්කං විය මඤ්ඤති. තත්ථ අලාතස්ස ගතගතට්ඨානෙ පච්චුප්පන්නං රූපං ආරබ්භ චක්ඛුද්වාර වීථියො උප්පජ්ජන්ති. මනොද්වාර වීථියො පන පුරිම පුරිමාහි චක්ඛුද්වාර වීථීහි ගහිතානි අතීත රූපානි අමුඤ්චිත්වා එකතො සණ්ඨානඤ්ච සන්තතිඤ්ච කත්වා ගණ්හන්ති. තදා පස්සන්තස්ස චක්කං විය උපට්ඨාති. එවං අයං සමුදායග්ගාහිකා දට්ඨබ්බා. ‘‘නත්ථි තදාරම්මණුප්පාදො’’තිආදීසු. ‘‘යස්සා’’ති යස්ස ආරම්මණස්ස. චිත්තානීති ච නානාරම්මණානීති ච කම්මපදානි. අවසෙසෙ තස්මිං ආරම්මණෙ. ‘‘සඞ්ගහ කාරෙනා’’ති පොරාණ අට්ඨකථායො එකතො සඞ්ගහෙත්වා කතත්තා බුද්ධඝොසත්ථෙරෙන කතා සබ්බා අට්ඨකථායො සඞ්ගහට්ඨකථා නාම. සො ච සඞ්ගහ කාරොති වුච්චති. ‘‘ඉධ පී’’ති ඉමස්මිං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙපි. ‘‘ථෙරෙනා’’ති අනුරුද්ධත්ථෙරෙන. ‘‘එකම්පි ඉච්ඡති යෙවා’’ති. ‘‘යස්ස හි චත්තාරී’’තිආදීසු යස්ස ආරම්මණස්ස චත්තාරි වා පඤ්චවා ඡවාතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘ජවනම්පි අනුප්පජ්ජිත්වා’’තිආදීසු. ‘‘අත්තනො පධාන ක්රියායා’’ති අනුප්පජ්ජිත්වාති පදස්ස පරතො ‘යං පවත්තතී’ති අත්තනො පධාන ක්රියාපදං අත්ථි. තෙන අත්තනො ක්රියාපදෙන සද්ධින්ති අත්ථො. ‘‘කත්ථචි වුත්තා’’ති කත්ථචි සද්දගන්ථෙසු වුත්තා. අපි ච, හෙතුම්හි ත්වාපච්චයො ලක්ඛණෙ හෙතුම්හි ච මානන්ත පච්චයා ජොතනීයට්ඨෙන වුත්තා, න වචනීයට්ඨෙනාති දට්ඨබ්බා. ‘‘පකති නියාමෙනා’’ති එතෙන පච්චය විසෙසෙසති, චත්තාරි වා පඤ්චවා ඡවා ජවනානි උප්පජ්ජන්තීති දීපෙති. තෙනාහ ‘‘එත්ථපනා’’තිආදිං. ‘‘ද්වත්තික්ඛත්තුං’’ති වාසද්දත්ථෙ අඤ්ඤපදත්ථ සමාසපදන්ති වුත්තං ‘‘ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා’’ති. ‘‘වොට්ඨබ්බනස්ස ආසෙවනතා’’ති ආසෙවන පච්චයතාවා පච්චයුප්පන්නතාවා. ‘‘ආවජ්ජනායා’’ති එත්ථ වොට්ඨබ්බන කිච්චං ආවජ්ජනම්පි සඞ්ගණ්හාති. ඉධපි ආරම්මණ දුබ්බලතාය චතුප්පඤ්ච ජවනුප්පත්ති ඉච්ඡි තබ්බාති යොජනා. තත්ථ ‘‘ඉධ පී’’ති ඉමස්මිං පරිත්තා රම්මණ වාරෙපි. තිවොට්ඨබ්බනිකා පඤ්ච පරිත්තා රම්මණ වීථියොති යොජනා. ‘‘ඉතරානී’’ති පරිත්ත මහන්තාති මහන්තා රම්මණානි. ‘‘උභයථාපී’’ති ආපාතා ගමන වසෙනපි ආරම්මණ කරණ වසෙනපි. ඉමස්ස පදස්ස.

137. ‘‘මනොද්වාරෙ පනා’’තිආදීසු. ‘‘පරිත්තක්ඛණා පී’’ති චිත්ත ඵස්සාදයො අප්පතරක්ඛණාපි. ‘‘අතීතානාගතා පී’’ති අතීතානාගත ධම්මාපි. ‘‘ඝට්ටනෙනා’’ති රූපාදීනං ඝට්ටනෙන. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං භවඞ්ගෙ. ‘‘පඤ්චද්වාරානු බන්ධකං’’ති පඤ්චද්වාර වීථි අනුගතං. අතීතං ආලම්බණං පවත්තෙති යෙවාති සම්බන්ධො. ‘‘යථාපාතා ගතමෙවා’’ති පකතියා ආපාතා ගතප්පකාරමෙව. ‘‘තථා තථා’’ති දිට්ඨ සම්බන්ධාදිනා තෙන තෙන පකාරෙන. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චි ආරම්මණං. ‘‘දිස්වා’’ති පච්චක්ඛං කත්වා. පඤ්චද්වාරග්ගහිතඤ්හි ආරම්මණං පච්චක්ඛකතට්ඨෙන දිට්ඨන්ති වුච්චති. යං කිඤ්චි ආරම්මණං. ‘‘අනුමානෙන්තස්සා’’ති එවමෙව භවිත්ථ, භවිස්සති, භවතීති අනුමානඤ්ඤාණෙන චින්තෙන්තස්ස. තං සදිසං ආරම්මණං. ‘‘පරස්ස සද්දහනා’’ති පරවචනං සුත්වා යථා අයං වදති, තථෙ වෙතන්ති සද්දහනා. ‘‘දිට්ඨි’’ වුච්චති ඤාණං වා ලද්ධි වා. ‘‘නිජ්ඣානං’’ති සුට්ඨු ඔලොකනං. ‘‘ඛන්තී’’ති ඛමනං සහනං. අඤ්ඤථත්තං අගමනං. දිට්ඨියා නිජ්ඣානං දිට්ඨිනිජ්ඣානං. දිට්ඨිනිජ්ඣානස්ස ඛන්ති දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්ති. ‘‘සෙසං’’ති නානාකම්ම බලෙනාතිආදිකං. ‘‘දෙවතො පසංහාරවසෙනා’’ති දෙවතා කදාචි කෙසඤ්චි සුපිනන්තෙ නානාරම්මණානි උපසංහරිත්වා දස්සෙන්ති. එවං දෙවතො පසංහාර වසෙනාපි. අනුබොධො නාම ලොකියඤ්ඤාණ වසෙන චතුස්සච්ච ධම්මානං අනුබුජ්ඣනං. පටිවෙධො නාම ලොකුත්තරඤ්ඤාණ කිච්චං. අනන්ත රූප නිස්සය පච්චයග්ගහණෙන පකතූ පනිස්සය පච්චයම්පි උපලක්ඛෙති. චිත්ත සන්තානස්ස අනන්තරූපනිස්සය පච්චයභාවො නාමාති සම්බන්ධො. අනන්ත රූප නිස්සය පච්චයසත්ති නාම අනන්තර පරම්පර විප්ඵරණවසෙන මහාගතිකා හොතීති වුත්තං හොති. අනන්ත රූප නිස්සය පච්චයානු භාවොතිපි යුජ්ජති. කථං මහාවිප්ඵාරොති ආහ ‘‘සකිං පී’’තිආදිං. ‘‘සුට්ඨු ආසෙවිත්වා’’ති එත්ථ පච්ඡා අප්පමුස්සමානං කත්වා පුනප්පුනං සෙවනං සුට්ඨු ආසෙවනං නාම. න කෙවලං පුරිම චිත්ත සන්තානස්ස සො උපනිස්සය පච්චයානුභාවො එව මහාවිප්ඵාරො හොති. පකතියා චිත්තස්ස විචිත්ත භාව සඞ්ඛාතං චින්තනා කිච්චම්පි මහාවිප්ඵාරං හොතීති දස්සෙතුං ‘‘චිත්තඤ්ච නාමා’’තිආදිවුත්තං. කථං මහාවිප්ඵාරං හොතීති ආහ ‘‘කිඤ්චි නිමිත්තං’’තිආදිං. ‘‘කිඤ්චි නිමිත්තං’’ති දිට්ඨාදීසු නානා රම්මණෙසු කිඤ්චි අප්පමත්තකං දිට්ඨාදිකං ආරම්මණ නිමිත්තං. ‘‘තෙහි චකාරණෙහී’’ති තෙහි කත්තුභූතෙහි දිට්ඨාදීහි කාරණෙහි. ‘‘චොදීයමානං’’ති පයොජීයමානං. ‘‘අජ්ඣාසය යුත්තං’’ති අජ්ඣාසයෙන සංයුත්තං. භවඞ්ග චිත්තස්ස ආරම්මණං නාම අවිභූතං හොති. භවඞ්ගං චාලෙත්වා ආවජ්ජනං නියොජෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘ලද්ධ පච්චයෙසූ’’ති ආලොකාදිවසෙන වා දිට්ඨාදිවසෙන වා ලද්ධ පච්චයවන්තෙසු. තදභිනින්නාකාරො නාම නිච්චකාලම්පි තෙසු ආරම්මණෙසු අභිමුඛං නින්නාකාරො. තෙන ආකාරෙන පවත්තො මනසිකාරො. තෙන සම්පයුත්තස්ස. එතෙහි වචනෙහි සුද්ධමනොද්වාරෙ ආරම්මණානං අපාතාගමනඤ්ච භවඞ්ග චලනඤ්ච න කෙවලං ලද්ධ පච්චයානං ආරම්මණානං වසෙනෙව හොති. තාදිසෙන පන මනසිකාරෙන යුත්තස්ස සයඤ්ච වීථි චිත්ත චින්තනා කිච්චස්ස චිත්තස්ස වසෙනාපි හොතීති සිද්ධං හොති. න හි ආරම්මණන්තරෙ අභිනින්නාකාරො නාම නත්ථීති සක්කා වත්තුං. කස්මා, අභාවිත චිත්තානං පමාද බහුලානං ජනානං කදාචි කරහචි භාවනා මනසිකාරෙ කරීයමානෙපි වීථි චිත්ත සන්තානස්ස බහිද්ධා නානාරම්මණෙසු අභිනින්නාකාරස්ස සන්දිස්සනතොති. ‘‘යථා චෙත්ථා’’ති යථා එත්ථ මනොද්වාරෙ රූපාරූප සත්තානං විභූතා රම්මණෙපි තදා රම්මණුප්පාදො නත්ථි, එවන්ති යොජනා. ඤාණවිභඞ්ගට්ඨකථායං පන වොට්ඨබ්බනවාරොපි ආගතො. යථාහ සුපිනෙනෙව දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙති කථනකාලෙපි අබ්යාකතො යෙවාති. තත්ථ හි ‘‘අබ්යාකතො යෙවා’’ති සුපිනන්තෙ මනොද්වාරෙ ද්වත්තික්ඛත්තුං උප්පන්නස්ස ආවජ්ජනස්ස වසෙන අබ්යාකතොයෙව. තතො පරං භවඞ්ගපාතො. අට්ඨසාලිනියම්පි වුත්තං අයං පන වාරො දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙ තිආදීනි වදනකාලෙ ලබ්භතීති. තං පන පඤ්ච ද්වාරෙ පරිත්තාරම්මණෙ ද්වත්තික්ඛත්තුං උප්පන්නස්ස වොට්ඨබ්බනස්ස වසෙන වුත්තං. ‘‘සොපි ඉධ ලද්ධුං වට්ටති යෙවා’’ති සොපි වාරො ඉමස්මිං මනොද්වාරෙ ලද්ධුං වට්ටතියෙව. ‘‘භවඞ්ගෙ චලිතෙ නිවත්තනකවාරානං’’ති ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ග චලනමත්තෙ ඨත්වා වීථි චිත්තානි අනුප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගපාතවසෙන නිවත්තනකානං මොඝවාරානං මනොද්වාරෙපි පමාණං න භවිස්සතියෙව. අථ ඉමස්මිංවාරෙ වීථි චිත්තප්පවත්ති නත්ථි. එවං සති, ඉමස්මිං වීථි සඞ්ගහෙ සො වාරො න වත්තබ්බොති චෙ. වත්තබ්බොයෙව. කස්මා, ඡධා විසයප්පවත්තීති ඉමස්මිං ඡක්කෙ සඞ්ගහිතත්තාති දස්සෙතුං ‘‘විසයෙ ච ආපාතාගතෙ’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණභූතා විසයප්පවත්ති. එකෙකස්මිං අනුබන්ධකවාරෙ. ‘‘තදාරම්මණ වාරාදයො’’ති තදාරම්මණ වාරො ජවනවාරො වොට්ඨබ්බන වාරො මොඝවාරො. තෙසු පන තදා රම්මණවාරො වත්ථුග්ගහණෙ ච නාමග්ගහණෙ ච න ලබ්භති. ‘‘වත්ථූ’’ති හි සණ්ඨාන පඤ්ඤත්ති. ‘‘නාමං’’ති නාම පඤ්ඤත්ති. න ච තදා රම්මණං පඤ්ඤත්තා රම්මණං හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘යථාරහං’’ති. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසු දිට්ඨවාරාදීසු ඡසු වාරෙසු. එතරහි පන කෙචි ආචරියාති පාඨසෙසො. ‘‘අතීත භවඞ්ග වසෙනා’’ති එකං භවඞ්ගං අතික්කම්ම ආපාතා ගතෙ ආරම්මණෙ එකො වාරො, ද්වෙ භවඞ්ගානි අතික්කම්ම ආපාතා ගතෙ එකොතිආදිනා අතීත භවඞ්ග භෙදවසෙන. ‘‘තදා රම්මණ වසෙනා’’ති තදා රම්මණස්ස උප්පන්නවාරො අනුප්පන්න වාරොති එවං තදා රම්මණ වසෙන. කප්පෙන්ති චින්තෙන්ති, විදහන්ති වා. ‘‘ඛණ වසෙන බලවදුබ්බලතා සම්භවො’’ති යථා පඤ්චද්වාරෙ අතිමහන්තා රම්මණෙසුපි ආරම්මණ ධම්මා උප්පාදං පත්වා ආදිතො එකචිත්තක්ඛණමත්තෙ දුබ්බලා හොන්ති. අත්තනො ද්වාරෙසු ආපාතං ආගන්තුං න සක්කොන්ති. එක චිත්තක්ඛණං පන අතික්කම්ම බලවන්තා හොන්ති. අත්තනො ද්වාරෙසු ආපාතං ගන්තුං සක්කොන්ති. මහන්තා රම්මණාදීසු පන ද්වි චිත්තක්ඛණිකමත්තෙ දුබ්බලා හොන්තීතිආදිනා වත්තබ්බා. න තථා මනොද්වාරෙ ආරම්මණානං ඛණ වසෙන බලවදුබ්බලතා සම්භවො අත්ථි. කස්මා නත්ථීති ආහ ‘‘තදා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘තදා’’ති තස්මිං වීථි චිත්තප්පවත්තිකාලෙ. ‘‘තත්ථා’’ති මනොද්වාරෙ.

‘‘එත්ථ සියා’’තිආදීසු. ‘‘සියා’’ති කෙසඤ්චි විචාරණා සියා. එකං ආවජ්ජනං අස්සාති එකාවජ්ජනා. ‘‘වීථී’’ති වීථිචිත්තප්පබන්ධො. එකාවජ්ජනා ච සා වීථි චාති විග්ගහො. ‘‘ආවජ්ජනං’’ති ආවජ්ජන චිත්තං. තං වා ආවජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තං තං ජවනෙනා’’ති තෙන තෙන ජවනෙන සහුප්පන්නං වා පරස්ස චිත්තං ආවජ්ජති කින්ති යොජනා. ‘‘කිඤ්චෙත්ථා’’ති එත්ථ වචනෙ කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. යදි තාව ආවජ්ජනඤ්ච ජවනානි චාති අධිකාරො. ‘‘තඤ්හි චිත්තං’’ති පරස්ස චිත්තං. ‘‘එවම්පි භින්නමෙවා’’ති ජවනානං ධම්මතො භින්නමෙව. එත්ථ අට්ඨකථායං විනිච්ඡිතන්ති සම්බන්ධො. තං චිත්තං නිරුද්ධම්පි ජවනානම්පි පච්චුප්පන්නමෙව හොතීති යොජනා. ‘‘අද්ධාවසෙන ගහිතං’’ති අද්ධා පච්චුප්පන්න වසෙන ගහිතං. ‘‘සන්තතිවසෙන ගහිතං’’ති සන්තති පච්චුප්පන්නවසෙන ගහිතං. ආචරියානන්දමතෙ. සබ්බෙසම්පි ආවජ්ජන ජවනානං. චිත්තමෙව හොති, තස්මා ධම්මතො අභින්නං. පච්චුප්පන්නඤ්ච හොති, තස්මා කාලතො අභින්නන්ති වුත්තං හොති. අනන්තරපච්චයෙ අතීතො ච පච්චුප්පන්නො ච ඛණ වසෙන යුජ්ජති. යදි අද්ධාසන්තති වසෙන යුජ්ජෙය්ය, පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තර පච්චයෙන පච්චයොති වුත්තො භවෙය්ය. කස්මා, එකාවජ්ජන වීථියඤ්හි සබ්බානි චිත්තානි අද්ධාසන්තති වසෙන පච්චුප්පන්නානි එව හොන්තීති.

138. අප්පනාවාරෙ. ‘‘අප්පනා ජවනං’’ති කම්මපදං. ‘‘තදා රම්මණං’’ති කත්තුපදං. ‘‘ඉන්ද්රිය සමතාදීහී’’ති සද්ධාදීනං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනති වත්තනවසෙන සමතාදීහි. ‘‘පරිතො’’ති සමන්තතො. ‘‘උපෙච්චා’’ති උපගන්ත්වා. අප්පනං වහිතුං ජනෙතුං සමත්ථ භාවො අප්පනාවහසමත්ථභාවො. ‘‘යස්ස පවත්තියා’’ති යස්ස උපචාර ජවනස්ස පවත්තිතො. ‘‘අචිරං කාලං’’ති අචිරෙකාලෙ. පරිත්ත ජාතිකා නාම කාමාවචරජාති. ‘‘ගොත්තං’’ති කම්මකත්තු පදං. ‘‘අභිභුය්යතී’’ති භාවනා බලෙන අභිභුය්යමානං හොති. අභිමද්දීයමානං හොතීති අත්ථො. ‘‘ඡිජ්ජතී’’ති ඉදං පන අභිභවනස්ස සිඛාපත්ත දස්සනං. යාව තං ගොත්තං ඡෙදං පාපුණාති, තාව අභිභුය්යති, මද්දීයතීති වුත්තං හොති. ගොත්තං අභිභවතීති ගොත්රභූතිපි යුජ්ජති. ‘‘පඤ්චමං’’ති පඤ්චමෙ චිත්තවාරෙ. ‘‘තදාහි ජවනං පතිතං නාම හොතී’’ති පකතියා ජවනප්පවත්තිනාම සත්තක්ඛත්තු පරමො හොති. චතුත්ථඤ්ච මුද්ධපත්තං. පඤ්චමතො පට්ඨාය පතිතං. තස්මා තස්මිං පඤ්චමවාරෙ ජවනං පතිතං නාම හොති. ‘‘දුතීයෙනා’’ති දුතීයෙන එව සද්දෙන. ‘‘දුතීයං’’ති දුතීයෙ චිත්තවාරෙ. තදා අනුලොමං පථමජවනං හොතීති වුත්තං ‘‘අලද්ධා සෙවනං අනුලොම’’න්ති. ‘‘එතෙනෙවා’’ති එතෙන එව සද්ද ද්වයෙ නෙව. අට්ඨසාලිනියං පන අනුඤ්ඤාතා විය දිස්සති. වුත්තඤ්හි තත්ථ. මන්දපඤ්ඤස්ස චත්තාරි අනුලොමානි හොන්ති, පඤ්චමං ගොත්රභු, ඡට්ඨං මග්ගචිත්තං, සත්තමං ඵලන්ති. ‘‘ඉතරට්ඨකථාසූ’’ති විනයට්ඨ කථාදීසු. ‘‘පටිසිද්ධත්තා’’ති පඤ්චමං ගොත්ර භුප්පවත්තියා පටිසිද්ධත්තා ආදිම්හි අට්ඨන්නං අඤ්ඤත්රස්මිංති වුත්තත්තා ඉධ නිරුද්ධෙති පදං අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බමෙවාති වුත්තං ‘‘නිරුද්ධෙ අනන්තරමෙවාති පදච්ඡෙදො’’ති. අනන්තර සද්දස්ස ච නිච්චං සම්බන්ධාපෙක්ඛත්තා තමෙවපදං විභත්ති පරිණාමෙන අධිකතන්ති ආහ ‘‘නිරුද්ධස්සාති අත්ථතො ලද්ධමෙවා’’ති. ‘‘වසිභූතාපී’’ති වසිභූතාපි සමානා. ‘‘එකවාරං ජවිත්වා’’ති ඉදං ලොකියප්පනාවසෙන වුත්තං. ලොකුත්තර අප්පනාපන සත්තමම්පි උප්පජ්ජතියෙව. මූලටීකා පාඨෙ ‘‘භූමන්තරපත්තියා’’ති ගොත්රභු චිත්තං කාමභූමි හොති. අප්පනාපන මහග්ගතභූමි වා ලොකුත්තරභූමි වා හොති. එවං භූමන්තරපත්තියා. ‘‘ආරම්මණන්තර ලද්ධියා’’ති ඵලසමාපත්ති වීථියං ඵලජවනං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථහි පුරිමානි අනුලොම ජවනානි සඞ්ඛාරා රම්මණානි හොන්ති. ඵලජවනං නිබ්බානාරම්මණං. ඉදඤ්ච කාරණමත්තමෙව. යථාවුත්ත ලෙඩ්ඩුපමා එව ඉධ යුත්තරූපාති දට්ඨබ්බං. ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බ’’න්ති එතං අත්ථජාතං න ඛො එවං දට්ඨබ්බං. ‘‘අනද්ධනීයා’’ති අද්ධානං දීඝකාලං නඛ මන්තීති අනද්ධනීයා. අසාරා. අසාරත්තා එව සීඝතරං රුහන්ති. සීඝතරං වුද්ධිං විරුළ්හිං ආපජ්ජන්ති. සාරවන්තා පන සාරෙන සහ වඩ්ඪමානත්තා සීඝතරං නරුහන්ති. සීඝතරං වුද්ධිං විරුළ්හිං නා පජ්ජන්ති. තෙනාහ ‘‘එකවස්සජීවිනො’’තිආදිං. ‘‘එවමෙවා’’තිආදීසු ‘‘පතිතජවනෙසූ’’ති පඤ්චම ඡට්ඨ සත්තම ජවනෙසු. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. ‘‘සුපක්කසාලිභත්ත සදිසානී’’ති යථා සාලිභත්තානි සුපක්කත්තා එව මුදුතරානි හුත්වා දුබ්බලානි අචිරට්ඨිතිකානි. තස්මිං දිවසෙපි පූතිභාවං ගච්ඡන්ති. එවං අප්පනා ජවනානි. ‘‘යස්මා චා’’තිආදීසු. ‘‘දුවිධස්ස නියමස්සා’’ති ජවනනියමස්ස ච කාලනියමස්ස ච. ‘‘පටිසන්ධියා අනන්තර පච්චය භාවිනො’’ති සත්තම ජවන චෙතනා අනන්තර පච්චයො, තදනන්තරෙ පවත්තං විපාක සන්තානං පච්චයුප්පන්නො, තමෙව ච අවසානෙ චුති චිත්තං හුත්වා භවන්තරෙ පටිසන්ධි චිත්තස්ස අනන්තර පච්චයො. එවං පටිසන්ධි චිත්තස්ස අනන්තර පච්චය භාවෙන අවස්සං භවිස්සමානස්සාති අත්ථො. ඉදඤ්ච කාරණ මත්තමෙව. මහාටීකාවචනං පන කිඤ්චි වත්තබ්බ රූපන්ති න පටික්ඛිත්තං. ‘‘නිරන්තරප්පවත්තානං’’ති ආදීසු. භින්නා අසදිසා වෙදනා යෙසං තානි භින්නවෙදනානි. ‘‘ආසෙවන පච්චනීකානං’’ති ආසෙවන පච්චයප්පටි පක්ඛානං. අභින්නා වෙදනා යෙසන්ති විග්ගහො. ක්රියජවනානන්තරං අරහත්තඵලං ඵලසමාපත්ති වීථියං දට්ඨබ්බං. සෙසමෙත්ථසුවිඤ්ඤෙය්යං.

139. ‘‘සබ්බථා පී’’තිආදීසු. ලොකෙ මජ්ඣිමකෙ හි මහාජනෙහි ඉච්ඡිතම්පි කිඤ්චි ආරම්මණං අතිඋක්කට්ඨෙහි මන්ධාතු රාජාදීහි ඉච්ඡිතං න හොති. තථා තෙහි මහාජනෙහි අනිච්ඡිතම්පි කිඤ්චි ආරම්මණං අතිදුග්ගතෙහි පච්චන්ත වාසීහි ඉච්ඡිතං හොති. තස්මා ආරම්මණානං ඉට්ඨානිට්ඨ වවත්ථානං පත්වා අතිඋක්කට්ඨෙහි ච අතිදුග්ගතෙහි ච වවත්ථානං න ගච්ඡති, මජ්ඣිමකෙහි එව වවත්ථානං ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘තත්ථ චා’’තිආදිං. ‘‘ආරම්මණං’’ති කත්තුපදං. ‘‘විපාකචිත්තං’’ති කම්මපදං. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චි රූපං. ‘‘කිස්මිඤ්චී’’ති කස්මිංචි එකස්මිං පුප්ඵෙ. ‘‘තෙන වා’’ති තෙන වා සුඛසම්ඵස්සෙන වත්ථෙන. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

‘‘වෙදනානියමොපනා’’තිආදීසු. ‘‘ආදාසෙ මුඛනිමිත්තස්ස වියා’’ති යථා ආදාසෙ මුඛ නිමිත්තස්ස චලන චවනාදියොගො නානාවණ්ණයොගො ච යථාමුඛමෙව සිද්ධො. තථා විපාකානං. වෙදනා යොගො පන යථාරම්මණමෙව සිද්ධොති යොජනා. තත්ථ ‘‘වෙදනායොගො’’ති නානාවෙදනායොගො. ‘‘කප්පෙත්වා’’ති චින්තෙත්වා. ‘‘පකප්පෙත්වා’’ති නානප්පකාරතො චින්තෙත්වා. න කෙවලඤ්ච විපාකානං එව යථාරම්මණං වෙදනා යොගො හොතීති යොජනා.

‘‘අයඤ්චා’’තිආදීසු. ‘‘අට්ඨකථායං පී’’ති පට්ඨාන අට්ඨකථායම්පි. ‘‘තදාරම්මණ වසෙනා’’ති තදාරම්මණවසෙන පවත්තානන්ති පාඨසෙසො. ‘‘පඤ්චන්නං’’ති සොමනස්ස සන්තීරණෙන සද්ධිං චත්තාරි මහාවිපාක සොමනස්සානි සන්ධාය වුත්තං. ‘‘පකති නීහාරෙනා’’ති පකතියා නිච්චකාලං පවත්තප්පකාරෙන. පාළිපාඨෙ. භාවිතානි ඉන්ද්රියානි යෙනාති භාවිතින්ද්රියො. ‘‘මනාපං’’ති මනොරම්මං. ‘‘අමනාපං’’ති අමනොරම්මං. විහරෙය්යන්ති සචෙ කඞ්ඛතීති සම්බන්ධො. ‘‘පටිකූලෙ’’ති අමනාපෙ. ‘‘අප්පටිකූල සඤ්ඤී’’ති මනාපසඤ්ඤී. එවං සෙසෙසු. ‘‘තෙසං’’ති ඛීණාසවානං. පාළිපාඨෙ. ‘‘සුමනො’’ති සොමනස්සිතො. ‘‘දුම්මනො’’ති දොමනස්සිතො. පාළිපාඨෙ. ‘‘මෙත්තායවා ඵරතී’’ති අයං සත්තො අවෙරොහොතූතිආදිනා මෙත්තාචිත්තෙන වා ඵරති. ‘‘ධාතුසො උපසංහරතී’’ති යථා ම ම කායොපි චතුධාතු සමුස්සයො හොති. තත්ථ එකාපි ධාතු නාම පටිකූලා වා අප්පටිකූලා වා න හොති. කෙවලං තුච්ඡ සුඤ්ඤ සභාවමත්තා හොති. එවමෙව ඉමස්ස සත්තස්ස කායොපීතිආදිනා ධාතු සො උපසංහරති. ‘‘අසුභාය වා’’ති අසුභ භාවනාය වා. අසුභ භාවනා චිත්තෙන වාති වුත්තං හොති. ‘‘අසුභායා’’ති වා තස්ස අසුභභාවත්ථාය. දෙවනාටකා දෙවච්ඡරා නාම. කුථිතානි කුට්ඨානි යෙසං තානි කුථිත කුට්ඨානි. ‘‘සරීරානී’’ති කායඞ්ගානි. කුථිත කුට්ඨානි සරීරානි යස්ස සො කුථිතකුට්ඨසරීරො. ‘‘කුථිතානී’’ති අබ්භුක්කිරණානි. වෙදනා යුත්තානි හොන්ති ඉති අපරෙ වදන්තීති යොජනා. තස්මා පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. කථං පච්චයො හොතීති ආහ ‘‘යථා ආනිසංස දස්සනෙනා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘අට්ඨකථායං’’ති විසුද්ධි මග්ගට්ඨකථායං. ‘‘බුද්ධසුබුද්ධතා දස්සනෙනා’’ති අත්තනො සත්ථුභූතස්ස බුද්ධස්ස සුබුද්ධතා දස්සනෙන. ‘‘අත්තසම්පත්ති දස්සනෙනා’’ති මයං පන එවරූපා දුක්ඛා මුත්තාම්හාති එවං අත්තනො සම්පත්ති දස්සනෙන. ‘‘අට්ඨිකඞ්කලිකපෙතරූපෙ’’ති නිම්මං සලොහිතෙ අට්ඨිපුඤ්ජපෙතසරීරෙ. ‘‘කුට්ඨිනො’’ති කුට්ඨසරීරස්ස. ‘‘අට්ඨකථායං’’ති ධම්මපද අට්ඨකථායං. අති ඉට්ඨෙ දෙවච්ඡර වණ්ණාදිකෙ. අති අනිට්ඨෙ කුථිතකුට්ඨසරීරාදිකෙ. ‘‘වත්ථු භූතො’’ති උප්පත්තිට්ඨාන භූතො. ‘‘තෙසං තෙසං සත්තානං’’ති කත්තු අත්ථෙසාමිවචනං. ‘‘තදුභයං පී’’ති උභයං තං ගහණංපි. ‘‘තෙසං’’ති තෙසං ලොකිය මහාජනානං. ‘‘විපල්ලාසවසෙනෙව හොතී’’ති දෙවච්ඡරවණ්ණාදීසු අතිඉට්ඨෙසු අතිඉට්ඨාකාරතො ගහණම්පි විපල්ලාස වසෙනෙව හොති. කස්මා, දෙවච්ඡර වණ්ණාදීසු අති ඉට්ඨ සඤ්ඤාය විපල්ලාස සඤ්ඤාභාවතො.

විභාවනිපාඨෙ . ‘‘පවත්තියා’’ති පවත්තනතො. අට්ඨකථාධිප්පායෙ ඨත්වා වුත්තත්තා අට්ඨකථාගාරවෙන’’තං විචාරෙතබ්බ මෙවා’’ති වුත්තං. අත්ථතො පන අයුත්තමෙවාති වුත්තං හොති. එසනයො අඤ්ඤත්ථපි. ‘‘ධම්ම චක්ඛුරහිතා’’ති ධම්ම වවත්ථානඤ්ඤාණ චක්ඛු රහිතා. ‘‘කුසලාකුසලානි යෙවා’’ති තෙසං ධම්ම චක්ඛු රහිතානං උප්පන්නානි කුසලාකුසලානියෙව. ගාථායං. ‘‘රූපා’’ති රූපතො නප්පවෙධන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘සද්දා’’තිආදීසුපි එසෙවනයො. නප්පවෙධන්තීති ච න චලන්ති, න කම්පන්ති, චිත්තඤ්ඤථත්තං න ගච්ඡන්ති. තථා උපෙක්ඛා ක්රියජවනානන්තරම්පි තදාරම්මණානි සොමනස්සු පෙක්ඛාවෙදනා යුත්තානි එව සියුන්ති යොජනා. මූලටීකාපාඨෙ. ‘‘තදාරම්මණතා’’ති තදාරම්මණතාය තදාරම්මණභාවෙන. ‘‘කත්ථචී’’ති කත්ථචි අභිධම්ම පාළියං. ‘‘විජ්ජමානෙ ච තස්මිං’’ති තස්මිං ක්රියජවනානු බන්ධකෙ තදා රම්මණෙ විජ්ජමානෙ සති. එතං භවඞ්ගඤ්ච නාම අනුබන්ධතීති සම්බන්ධො. නදීසොතො පටිසොතගාමිනාවං අනුබන්ධති වියාති යොජනා. ‘‘සවිප්ඵාරිකං එවජවනං’’ති කිලෙස ධම්මානං විපල්ලාස ධම්මානඤ්ච වසෙන ඛණමත්තෙපි අනෙකසතෙසු ආරම්මණෙසු විවිධාකාරෙන ඵරණවෙගසහිතං කුසලාකුසල ජවනමෙව අනුබන්ධතීති යුත්තං. න පන ක්රියජවනං අනුබන්ධතීති යුත්තන්ති යොජනා. ‘‘ඡළඞ්ගු පෙක්ඛාවතො’’ති චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති, න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරතී-තිආදිනා වුත්තාය ඡ ද්වාරිකවසෙන ඡළඞ්ග සමන්නාගතාය උපෙක්ඛාය සම්පන්නස්ස. වත්තනං වුත්ති. සන්තා වුත්ති අස්සාති සන්ත වුත්ති. තං විචාරෙන්තො ‘‘පට්ඨානෙ පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘යදි චෙතං වුච්චෙය්යා’’ති එත්ථ ‘‘එතං’’ති ක්රියා බ්යාකතෙතිආදිකං එතං වචනං. ‘‘තස්මිං’’ති තස්මිං වචනෙ. ‘‘එවමාදිනා’’ති එවමාදිනා නයෙන. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘උත්තරං’’ති පරිහාරං. ‘‘විපස්සනාචාර වසෙනා’’ති විපස්සනා පවත්ති වසෙන. ‘‘තෙසං’’ති සොමනස්ස දොමනස්සානං. ‘‘ඉතරීතරානන්තර පච්චයතා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤානන්තර පච්චයතාති අත්ථො. ‘‘ථෙරෙනා’’ති අනුරුද්ධත්ථෙරෙන. සබ්බානි තදා රම්මණානි, සබ්බානි භවඞ්ගානි ච. ‘‘සමුදා චරන්තී’’ති චිරකාලං සඤ්චරන්ති . ‘‘එතානිහී’’තිආදිනා තෙසං අට්ඨාරසන්නං ජවනානං අනන්තරං තදාරම්මණානං අනියමතො පවත්තියා කාරණයුත්තිං දස්සෙති. සම්භවති උප්පජ්ජති එතෙනාති සම්භවො. තදා රම්මණස්ස සම්භවො තදා රම්මණ සම්භවො. අථවා, සම්භවනං උප්පජ්ජනං සම්භවොති ඉමෙ ද්වෙ අත්ථෙ දස්සෙතුං ‘‘තදා රම්මණ සම්භවො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘යෙසං පනා’’තිආදීසු. ‘‘යෙසං’’ති යෙසං පුග්ගලානං. ‘‘ඉතරානී’’ති උපෙක්ඛා සන්තීරණ ද්වයතො අඤ්ඤානි. ‘‘න හොන්තීති න වත්තබ්බානී’’ති වුත්තං. එවංසති, කස්මා ථෙරෙන ඉධ න වුත්තානීති. අට්ඨසාලිනියං අවුත්තත්තා ඉධ න වුත්තානීති. අට්ඨසාලිනියං පන කස්මා න වුත්තානි. යෙභූය්ය නියමසොතෙ පතිතත්තා න වුත්තානි. න පන අලබ්භමානත්තා න වුත්තානීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘උපෙක්ඛාසහගත සන්තීරණ ද්වයමෙව වුත්තං’’ති ආගන්තුක භවඞ්ගභාවෙන වුත්තං. යථාහ අථස්ස යදා සොමනස්ස සහගතප්පටිසන්ධිකස්ස පවත්තෙ ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පමාදෙන පරිහීනජ්ඣානස්ස පණීත ධම්මො මෙ නට්ඨොති පච්චවෙක්ඛතො විප්පටිසාරි වසෙන දොමනස්සං උප්පජ්ජති, තදා කිං උප්පජ්ජති. සොමනස්සානන්තරඤ්හි දොමනස්සං, දොමනස්සානන්තරඤ්ච සොමනස්සං පට්ඨානෙ පටිසිද්ධං. මහග්ගත ධම්මං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදා රම්මණම්පි තත්ථෙව පටිසිද්ධන්ති. කුසල විපාකාවා අකුසලවිපාකාවා උපෙක්ඛා සහගතා හෙතුකමනොවිඤ්ඤාණ ධාතු උප්පජ්ජති. කිමස්සා රම්මණන්ති. රූපාදීසු පරිත්ත ධම්මෙසු අඤ්ඤතරං. එතෙසු හි යදෙව තස්මිං සමයෙ ආපාතමාගතං හොති. තං ආරබ්භ එතං චිත්තං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං-ති. එවං දොමනස්සසහගත ජවනානුරූපං උපෙක්ඛාසහගත සන්තීරණ ද්වයමෙව ආගන්තුක භවඞ්ගභාවෙන අට්ඨකථායං වුත්තන්ති. ‘‘එතම්පි යුජ්ජති යෙවා’’ති අකුසල ජවනාවසානෙ එතං සහෙතුකං ආගන්තුක භවඞ්ගංපි යුජ්ජතියෙව. ‘‘දොමනස්ස ජවනානන්තරං භවඞ්ග පාතොව හොතී’’ති උපෙක්ඛා සහගත මූලභවඞ්ග පාතොව හොති. ආගන්තුක භවඞ්ගෙන කිච්චං නත්ථි. කස්මා, උපෙක්ඛා පටිසන්ධිකත්තා. නෙවතදාරම්මණ සම්භවො අත්ථි. කස්මා, තෙසු ආරම්මණෙසු තදාරම්මණවාරස්ස අසම්භවතො. න හි මහන්තාරම්මණෙසු ච අවිභූතාරම්මණෙසු ච තදාරම්මණවාරො සම්භවති. න ච මූලභවඞ්ග සම්භවො අත්ථි. කස්මා, මූලභවඞ්ගභූ තස්ස සොමනස්ස භවඞ්ගස්ස දොමනස්ස ජවනෙන සහ විරුද්ධත්තා. ‘‘ඉති කත්වා’’ති ඉමිනා කාරණෙන. ‘‘එකං’’ති එකං උපෙක්ඛාසහගත විපාකං. තථා තස්සෙව දොමනස්සං උප්පාදෙන්තස්ස නෙව තදාරම්මණ සම්භවො අත්ථි. න ච මූලභවඞ්ග සම්භවොති කත්වා දොමනස්සානන්තරං ඡසු…පෙ… පවත්තතීති යොජනා. තත්ථ ‘‘තස්සෙවා’’ති සොමනස්සප්පටිසන්ධිකස්සෙව. නෙවතදාරම්මණ සම්භවො අත්ථි. කස්මා, ආරම්මණානං අතිමහන්තත්තෙපි අතිවිභූතත්තෙපි සති සොමනස්ස තදාරම්මණස්ස ජවනෙන සහ විරුද්ධත්තා. උපෙක්ඛා තදා රම්මණස්ස ච ආරම්මණෙන සහ විරුද්ධත්තා. න හි අති ඉට්ඨාරම්මණෙ උපෙක්ඛා තදාරම්මණං පවත්තති. මහග්ගත පඤ්ඤත්තා රම්මණෙසු පන උභයම්පි තදාරම්මණං නුප්පජ්ජතියෙව. න ච මූලභවඞ්ග සම්භවො අත්ථි. කස්මා, ජවනෙන සහ විරුද්ධත්තාති.

‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. ‘‘සබ්බ ධම්මෙසූ’’ති සබ්බෙසු ආරම්මණ ධම්මෙසු. ‘‘පථම සමන්නාහාරො’’ති ආවජ්ජන කිච්චං ආහ. සුත්තන්ත පාඨෙ. ‘‘තජ්ජො’’ති තෙන ආරම්මණානං ආපාතා ගමනෙන ජාතො. ‘‘තජ්ජො’’ති වා තදනුරූපොතිපි වදන්ති. ‘‘විඤ්ඤාණභාගස්සා’’ති චක්ඛු ද්වාරික විඤ්ඤාණ කොට්ඨාසස්ස. ‘‘යතො’’ති යස්මිං කාලෙ. කථං ආවජ්ජනෙන විනා නුප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘සචෙ ආවජ්ජනෙනා’’තිආදිං. ‘‘එත්ථ සියා’’තිආදීසු. යථා පන නිරාවජ්ජනං හොති භින්නා රම්මණඤ්ච, එවං තථාති යොජනා. ‘‘එකස්සපී’’ති එකස්ස ආගන්තුක භවඞ්ගස්සපි නත්ථි දොසො. මහාඅට්ඨකථායඤ්ච නත්ථි. අට්ඨසාලිනියං පන අත්ථියෙව. ‘‘සවිප්ඵන්දනත්තා’’ති එත්ථ අත්ථො සවිප්ඵාරිකන්ති පදෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉතරෙ සඤ්චා’’ති මහග්ගතලොකුත්තර ජවනානඤ්ච. කානි චි පරිත්තාරම්මණානිපි සමානානි. යදි තදාරම්මණූ පනිස්ස යස්ස කාමභවඞ්ගස්ස අභාවතො තදාරම්මණානි රූපාරූප බ්රහ්මානං නුප්පජ්ජන්ති. එවං සති, චක්ඛුසොත ද්වාරික චිත්තානිපි රූප බ්රහ්මානං නුප්පජ්ජෙය්යුන්ති ආහ ‘‘චක්ඛු සොතවිඤ්ඤාණානි පනා’’තිආදිං. ‘‘ඉන්ද්රියප්පවත්ති ආනුභාවතො’’ති චක්ඛු වත්ථු සොතවත්ථු සඞ්ඛාතානං ඉන්ද්රිය වත්ථූනං රූප බ්රහ්ම සන්තානෙ පවත්තත්තා තෙසං පවත්ති ආනුභාවතො චක්ඛු සොතවිඤ්ඤාණානි රූපබ්රහ්මානං පවත්තන්තියෙ වාති දස්සෙතුං ‘‘සම්පටිච්ඡන සන්තීරණානී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘විකප්පබලෙවා’’ති කාමකුසලා කුසලානං විය විවිධෙන ආකාරෙන කප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා ආරම්මණග්ගහසාමත්ථියෙවාසති. ‘‘අප්පනාපත්ත භාවනා කම්මවිසෙසෙ වා’’ති එත්ථ අභිඤ්ඤා ජවනානි විය මහග්ගත විපාක ලොකුත්තර විපාකානි විය චාති වත්තබ්බං. ‘‘අට්ඨකථායං’’ති පටිච්ච සමුප්පාද විභඞ්ගට්ඨකථායං. ‘‘විභාවනියං වුත්ත කාරණානී’’ති අට්ඨකථාතො ආහරිත්වා විභාවනියං වුත්තානි ‘අජනකත්තා ජනක සමානත්තා භාවතො’තිආදීනි කාරණානි.

140. ජවන නියමෙ. අට්ඨකථායම්පි ඡක්ඛත්තුං පවත්ති වුත්තා. යථාහ සචෙ පන බලවා රම්මණං ආපාතාගතං හොති. ක්රියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි උප්පජ්ජන්ති. ජවනට්ඨානෙ පන පථමකාමාවචර කුසල චිත්තං ජවනං හුත්වා ඡසත්තවාරෙ ජවිත්වා තදාරම්මණස්ස වාරං දෙතීති. ‘‘මුදුතර භාවෙනා’’ති මාතුකුච්ඡිම්හි ඨිතකාලෙවා සම්පති ජාතකාලෙ වා වත්ථුස්ස අතිමුදුභාවෙන. ‘‘කෙනචිඋපද්දුත භාවෙනා’’ති බාළ්හගෙලඤ්ඤජාතකාලෙ කෙනචි වාතපිත්තසෙම්හාදිනා උපද්දුත භාවෙන. ‘‘අජ්ඣොත්ථට භාවෙනා’’ති තස්ස වෙවචනමත්තං. මන්දීභූතො වෙගො යෙසං තානි මන්දීභූත වෙගානි. ‘‘අසය්හ රූපෙහී’’ති දුක්ඛමසභාවෙහි. අභිභූතානං සත්තානං. තඤ්ච ඛො වචනං පාකතික සත්තානං වසෙනෙව වුත්තං. න සත්තවිසෙසානං වසෙන. එවං සති, සත්තවිසෙසානං වසෙන කථං දට්ඨබ්බන්ති ආහ ‘‘යෙ පනා’’තිආදිං. ‘‘උපරී’’ති මරණුප්පත්තිට්ඨානෙ. ‘‘වුත්තඤ්හී’’ති විසුද්ධි මග්ගෙ වුත්තමෙව. ‘‘යමකප්පාටිහාරියං’’ති යුගළවත්ථූනං එකතො පවත්ත අච්ඡරිය කම්මං. ‘‘ද්වෙ ඣානඞ්ගානී’’ති උපෙක්ඛෙකග්ගතා ඣානඞ්ගානි.

‘‘යොගකම්මසිද්ධියා’’ති භාවනානු යොගකම්මසිද්ධස්ස. ඉද්ධි විකුබ්බනං නාම ඉද්ධියා නානාකම්මකරණං. ‘‘සිද්ධියා එවා’’ති සිජ්ඣ නත්ථාය එව . අත්තනො අනන්තරෙ එව උප්පන්නං ඵලං එතිස්සාති ආනන්තරිකප්ඵලා. මග්ගචෙතනා. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘මන්දස්සා’’ති මන්ද පුග්ගලස්ස. ‘‘තික්ඛස්සා’’ති තික්ඛ පුග්ගලස්ස. තීණි ඵලචිත්තානි. ‘‘පයොගාභිසඞ්ඛාරස්සා’’ති පථමජ්ඣානතො පට්ඨාය සමථ විපස්සනායුගනන්ධප්පවත්ති සඞ්ඛාතස්ස පුබ්බප්පයොගාභිසඞ්ඛාරස්ස. ‘‘අකතාධිකාරස්සා’’ති ආසන්නෙ පුරිමභවෙ අකත ඣානපරිකම්මස්ස පුග්ගලස්ස. සබ්බෙසම්පි ඵලට්ඨානං චිණ්ණවසිභාවානෙව හොන්තීති යොජනා.

ජවනනියමොනිට්ඨිතො.

141. දුහෙතුකාදීසු. ජාති ද්විහෙතුකාදයො එව අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණ සහගතා’’තිආදිං. ‘‘තෙසං ද්වින්නං පී’’ති ද්විහෙතුකානම්පි අහෙතුකානම්පි. භුසොඣාන මග්ගඵලානි වාරෙන්ති නීවාරෙන්තීති ආවරණානි. විපාකානි ච තානි ආවරණානි චාති විග්ගහො. ‘‘විපාකානී’’ති අහෙතුක ද්විහෙතුක විපාකානි. තෙහි ගහිතප්පටිසන්ධිකානං ඉමස්මිං භවෙඣාන මග්ගඵලප්පටිලාභො නාම නත්ථි. තෙනාහ ‘‘විපාකාවරණ සබ්භාවතො’’තිආදිං. ‘‘තෙසං’’ති දුග්ගති අහෙතුක පුග්ගලානං. පුග්ගලානන්ති වුත්තං හොති. න ලබ්භන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතරෙසං’’ති තතො අඤ්ඤෙසං සුගති අහෙතුක පුග්ගලානං.

‘‘එත්ථ සියා’’තිආදීසු. දුග්ගති පරියාපන්නානඤ්ච අහෙතුකානං. ‘‘මූලභවඞ්ගෙ’’තිආදිම්හි පටිසන්ධි චිත්තං හුත්වා ආගතෙ මූලභවඞ්ගෙ. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති යං කිඤ්චි භවඞ්ගං. ‘‘වුච්චතෙ’’ති විසජ්ජනා වුච්චතෙ. ‘‘සබ්බ අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තො’’ති අට්ඨසාලිනියං තාව විපාකුද්ධාරකථායං සොළසසු කාමාවචර කුසල විපාකෙසු අට්ඨන්නං අහෙතුක විපාකානං එව ආපායිකෙසු සත්තෙසු උප්පත්තිං දස්සෙති. න අට්ඨන්නං සහෙතුක විපාකානං. තථා පටිච්ච සමුප්පාදට්ඨ කථාසු ච විඤ්ඤාණ පදවණ්ණනාසු අඤ්ඤාසු ච අභිධම්මාවතාරාදීසූති එවං සබ්බට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තා නාම හොති. ‘‘යොගසා ධනීයත්තා’’ති පයොගෙන සාධෙතබ්බත්තා. කුසලාකුසලානි හි වඩ්ඪෙතුං වා හාපෙතුං වා පයොගෙ කතෙ වඩ්ඪන්ති චෙව හායන්ති ච. ඤාණවිප්පයුත්තභූතං ගහෙතුං යුත්තං. කස්මා, අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්සාති වුත්තස්ස මූලභවඞ්ගස්ස අහෙතුකත්තා. ‘‘ද්වින්නම්පි අහෙතුකානං’’ති දුග්ගති අහෙතුකානඤ්ච සුගති අහෙතුකානඤ්ච. ‘‘අපරෙපනා’’තිආදි විභාවනියං ආගතො අපරෙ වාදො. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘අපරෙපන යථා අහෙතුකානං සහෙතුක තදාරම්මණං හොති, එවං ද්විහෙතුකානං තිහෙතුක තදාරම්මණංපී’ති වණ්ණෙන්ති. තෙසංමතානුරොධෙන ච ඉධපි ඤාණසම්පයුත්ත විපාකප්පටික්ඛෙපො අහෙතුකෙයෙව සන්ධායාති වදන්තීති. තං පන විපාකුද්ධාරකථායං ‘එත්ථෙව ද්වාදස කමග්ගොපී’ති ච, එත්ථෙව දසකමග්ගොපී’ති ච ආගතෙහි න සමෙති. තත්ථ හි සොළසසුකුසලවිපාකෙසු ද්විහෙතුක කම්මනිබ්බත්තානං ද්වින්නං ද්විහෙතුකාහෙතුක පුග්ගලානං චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්ත විපාකානි වජ්ජෙත්වා ද්වාදස කමග්ගො නාම හොති. පුන සෙසෙසු ද්වාදස විපාකෙසුපි අසඞ්ඛාරික කම්මනිබ්බත්තානං ද්වෙ ඤාණවිප්පයුත්ත සසඞ්ඛාරික විපාකානි, සසඞ්ඛාරික කම්මනිබ්බත්තානඤ්ච ද්වෙ ඤාණවිප්පයුත්ත අසඞ්ඛාරික විපාකානි වජ්ජෙත්වා දුතියත්ථෙර වාදෙ දසකමග්ගො නාම හොතීති. එත්ථ පන ද්වි හෙතුකොපි පුග්ගලො අධිකෙන ඡන්දෙන වා වීරියෙන වා චිත්තෙන වා යුත්තො පරියත්ති ධම්මං වා නානාවිජ්ජාසිප්පානි වා බහුං ගණ්හෙය්ය, සුණෙය්ය, ධාරෙය්ය, වාචෙය්ය, චින්තෙය්ය. අථස්ස ඤාණසම්පයුත්ත ජවනං බහුලං සමුදා චරෙය්ය. තදා තස්ස නානාකම්මෙන ජවනානු රූපං ඤාණසම්පයුත්ත තදාරම්මණං න න සම්භවතීති වුත්තං. තං යුත්තං විය දිස්සතීති. ‘‘අට්ඨකථායං පිහි. ල. වුත්තා’’ති කථං වුත්තා. එතානි හි මනුස්සෙසු ච කාමාවචර දෙවෙසු ච පුඤ්ඤවන්තානං ද්විහෙතුකති හෙතුකානං පටිසන්ධිකාලෙ පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චන්තීතිආදිනා වුත්තාති. තෙ පන තිවිධා, නවවිධාති සම්බන්ධො. ‘‘තෙසං තබ්භාවො’’ති කුසලානං කුසලභාවො, අකුසලානං අකුසලභාවො. ‘‘සික්ඛන ධම්මයුත්තා’’ති තීහි සික්ඛාහි පහාතබ්බානං කිලෙසානං අත්ථිතාය සික්ඛිතබ්බතා පකතියං ඨිතාති අධිප්පායො .‘‘හෙට්ඨිමානඤ්චා’’ති හෙට්ඨිම ඵලානඤ්ච. යානියානිසකානි යථාසකං. ‘‘උපරිමානං’’ති උපරිමානං පුග්ගලානං. ‘‘පරිනිට්ඨිත සික්ඛා කිච්චත්තා’’ති සික්ඛා කිච්චං නාම කිලෙස ධම්මානං පහානත්ථාය එව හොතීති තෙසු සබ්බසො පහීනෙසු සික්ඛා කිච්චං පරිනිට්ඨිතං හොති. එවං පරිනිට්ඨිත සික්ඛා කිච්චත්තා. සුට්ඨු භබ්බොති සම්භවො. සම්භවොති විසෙසන පදමෙතන්ති ආහ ‘‘යථා සම්භවං’’ති.

142. ‘‘එත්ථෙවා’’ති එතස්මිං කාමලොකෙ එව. ‘‘තං තං පසාදරහිතානං’’ති තෙනතෙන පසාදෙන රහිතානං. තස්මිං තස්මිං ද්වාරෙ උප්පන්නානි තං තං ද්වාරිකානි. චතුසට්ඨිවීථි චිත්තානි. ද්වෙ චත්තාලීස වීථි චිත්තානි. ‘‘බ්රහ්මලොකෙ වා’’තිආදීසු. ඉදං අට්ඨකථා වචනං. යථාහ රූපභවෙ චතුන්නං විඤ්ඤාණානං, තථෙව පච්චයො. පවත්තෙ, නොපටිසන්ධියං. සොච ඛො කාමාවචරෙ අනිට්ඨ රූපදස්සන සද්දසවනවසෙන, බ්රහ්මලොකෙ පන අනිට්ඨා රූපාදයො නාම නත්ථි. තථා කාමාවචර දෙවලොකෙ පීති. තානි චත්තාරි චිත්තානි. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං රූපලොකෙ. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං වචනෙ. ‘‘තං තං භූමි පරියාපන්නෙ’’ති තිස්සං තිස්සං භූමියං පරියාපන්නෙ. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

වීථිසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.