📜

5. වීථිමුත්තසඞ්ගහඅනුදීපනා

143. වීථිමුත්තසඞ්ගහෙ . ‘‘පවත්තිසඞ්ගහං’’ති චිත්තුප්පාදානං පවත්තාකාරකථනසඞ්ගහං. ‘‘පටිසන්ධියං’’ති පටිසන්ධිකාලෙ. ‘‘තෙසං’’ති චිත්ත චෙතසිකානං. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘තදාසන්නතායා’’ති තායපටිසන්ධියා ආසන්නතාය. ‘‘තං ගහණෙනෙ වා’’ති සන්ධිග්ගහණෙන එව සන්ධිවචනෙන එව. ‘‘විසයප්පවත්ති නාමා’’ති කම්ම කම්මනිමිත්තාදීනං විසයානං ද්වාරෙසු ආපාතා ගමන වසෙන පවත්ති නාම. ‘‘මරණුප්පත්තියං එව සිද්ධා’’ති මරණුප්පත්තියං ජවනෙසු එව සිද්ධා. එතෙන මරණුප්පත්ති විධානං ජවනප්පධානං හොති, න චුතිප්පධානන්ති දීපෙති. න හි තස්මිං විධානෙ තස්සං චුතියං විසයප්පවත්ති වචනං නාම අත්ථි. ජවනෙසු එව අත්ථි. සා පන චුති තස්මිං භවෙ ආදිම්හි පටිසන්ධි පවත්තියා සිද්ධාය සිජ්ඣති යෙවාති. ‘‘තෙසං’’ති වීථිමුත්තානං. ‘‘භවන්තී’’ති පාතුබ්භවන්ති. ‘‘තතො’’ති අයතො. ‘‘ගන්තබ්බා’’ති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපපජ්ජිතබ්බා. ‘‘ගච්ඡන්තී’’ති පවත්තන්ති. ‘‘තිරො’’ති තිරියතො. ‘‘අඤ්ඡිතා’’ති ගතා පවත්තා, ආයතා වා. ‘‘සමානජාතිතායා’’ති තිරච්ඡාන ගතජාති වසෙන සමානජාති භාවෙන. ‘‘යුවන්තී’’ති මිස්සී භවන්ති. ‘‘සුඛසමුස්සයතො’’ති සුඛසමුදායතො. ‘‘දිබ්බන්තී’’ති විජ්ජොතන්ති. ‘‘ඉති කත්වා’’ති ඉති වචනත්ථං කත්වා උපරිදෙවා සුරාති වුච්චන්තීති යොජනා. ‘‘වෙපචිත්තිපහාරාදාදයො’’ති වෙපචිත්ති අසුරින්ද පහාරාදඅසුරින්දාදිකෙ දෙවාසුරෙ. ‘‘සුරප්පටි පක්ඛා’’ති තාවතිංසාදෙවප්පටිපක්ඛා. ‘‘සුරසදිසා’’ති තාවතිංසාදෙව සදිසා. ‘‘වෙමානිකපෙතෙ’’ති වෙමානික නාමකෙ පෙතෙ. ‘‘විනිපාතිකෙ’’ති විනිපාතික නාමකෙ දුග්ගත දෙවජාතිකෙ. තෙසං පවත්ති උපරි ‘විනිපාතිකාසුරානඤ්චා’ති පදෙ ආවි භවිස්සති. ‘‘තෙපී’’ති ලොකන්තරික නෙරයික සත්තාපි. ‘‘කාලකඤ්චිකපෙතෙ’’ති කාලකඤ්චික නාමකෙ පෙතෙ. එවං කථාවත්ථු පාළියං ආගතා වෙස්සභු ආදයො යමරාජානොපනාති සම්බන්ධො. වෙස්සභූ ච නොත්ති ච සොමො ච යමො ච වෙස්සවණො ච ඉති ඉමෙ පෙත්ති රාජානො. ‘‘රජ්ජ’’න්ති රාජභාවං රාජකිච්චං. යෙ ච යක්ඛරක්ඛසා නාම කරොන්තා විචරන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘කුරූරකම්මකාරිනො’’ති ලුද්දකම්මකාරිනො. ‘‘රෙවති විමානෙ’’ති රෙවති විමාන වත්ථුම්හි. ‘‘ඉතො’’ති මනුස්ස ලොකතො, සුගතිභවතො වා. තෙහි යක්ඛ රක්ඛසා නාම භූමට්ඨකාපි සන්ති, ආකාසට්ඨකාපි. ‘‘නානාකම්මකාරණායො’’ති ද්වත්තිංස විධානි කම්මකරණ කිච්චානි. තෙසම්පි නිරයපාලානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තිස්සන්නං’’ති තිස්සන්නං අපායභූමීනං. අපායභූමි.

උස්සිතො මනො එතෙසන්ති වා, උස්සන්නො මනො එතෙසන්ති වා, ද්විධාවිග්ගහො. ‘‘උස්සිතො’’ති උග්ගතො. ‘‘උස්සන්නො’’ති විපුලො. කස්මා තික්ඛතර චිත්තා හොන්තීති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණානං’’තිආදිං. පුබ්බවාක්යෙ අනන්ත චක්කවාළසාධාරණ වසෙන වුත්තත්තා පුන ‘‘ඉමස්මිං’’තිආදි වුත්තං. වත්තබ්බං නත්ථි. ඉධෙව සබ්බඤ්ඤු බුද්ධාදීනං උප්පන්නතොති අධිප්පායො. ‘‘අධිග්ගණ්හන්තී’’ති අධිකං කත්වා ගණ්හන්ති. ‘‘සූරා’’ති පාපකල්යාණ කම්මෙසු සූරචිත්තා. ‘‘සතිමන්තො’’ති විපුලස්සතිකා. ‘‘ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති ඉධෙව සික්ඛත්තයපූරණ සඞ්ඛාතස්ස බ්රහ්මචරියවාසස්ස අත්ථිතා. ‘‘මරියාදධම්මෙසූ’’ති ලොකචාරිත්ත ධම්මෙසු. ‘‘ධතරට්ඨො’’ති ධතරට්ඨො මහාරාජා. එවං විරුළ්හකොතිආදීසු. ‘‘ගන්ධරුක්ඛාධි වත්ථා’’ති ගන්ධරුක්ඛෙසු අජ්ඣාවුත්ථා. ‘‘කුම්භණ්ඩා’’ති කුවුච්චති පථවී. පථවි ගතානි රතනභණ්ඩානි යෙසං තෙති විග්ගහො. ‘‘දානවරක්ඛසා’’ති දනුනාමදෙවධීතාය අපච්චන්ති අත්ථෙන දානව නාමකා රක්ඛසා. අවරුජ්ඣන්ති අන්තරායං කරොන්තීති අවරුද්ධකා. ‘‘විගච්ඡරූපො’’ති විපන්නවණ්ණො. ‘‘නිහීනකම්මකතා’’ති නිහීනානිපාපකම්මානි කත්වා ආගතා. කාචිගන්ධප්පියො ජායන්තීති සම්බන්ධො. යාගන්ධප්පියො ජොගිනීති ච වුච්චන්ති, ජුණ්හාති ච වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘අභිලක්ඛිතරත්තීසූ’’ති අභිඤ්ඤාතරත්තීසු. උපොසථරත්තීසූති වුත්තං හොති. ‘‘ගොචරප්පසුතකාලෙ’’ති ගොචරත්ථාය විචරිතකාලෙ. ‘‘ජුතිඅත්ථෙනා’’ති විජ්ජොතනට්ඨෙන. වසූනි ධනානි ධාරෙන්තීති වසුන්ධරා. වසුන්ධරා ච තෙ දෙව යක්ඛා චාති විග්ගහො. ‘‘නාගාත්වෙව වුච්චන්තී’’ති පාළියං නාගෙසු සඞ්ගය්හන්තීති අධිප්පායො. ‘‘යා’’ති යා භුම්මදෙවයක්ඛ ජාතියො. ‘‘යාසං’’ති යාසං භුම්මදෙව යක්ඛජාතීනං. ‘‘කීළාපසුතවසෙනා’’ති බොධිසත්තානඤ්ච බුද්ධානඤ්ච අච්ඡරිය ධම්මජාතකාලෙ උග්ඝොසන කීළාකම්මවඩ්ඪනවසෙන. ‘‘යාසඤ්ච මන්තපදානී’’ති යාසං නිග්ගහ පග්ගහපූජනාදි වසෙන පවත්තානි මන්තපදානි. ‘‘තෙසූ’’ති + තෙසු චතූසු අවරුද්ධකෙසු. ‘‘කීළාසොණ්ඩවසෙනා’’ති කීළාධුත්තවසෙන. ‘‘ඝාසසොණ්ඩවසෙනා’’ති ඛාදනභුඤ්ජන ධුත්තවසෙන. සොණො වුච්චති සුනඛො. ‘‘සත්තෙ’’ නෙරයිකෙ වා පෙතෙවා. ‘‘කාමඤ්ච හොතී’’ති කිඤ්චාපි හොතීති අත්ථො. ‘‘නිබන්ධනොකාසො’’ති නිච්චසම්බන්ධනොකාසො. ‘‘සමුදාගතෙසූ’’ති පරම්පරතො ආගතෙසු. ‘‘දෙවරාජට්ඨානෙසූ’’ති ඉමස්මිං චක්කවාළෙ තාවතිංසාභවනෙ දෙවරාජට්ඨානෙසූති අධිප්පායො. ‘‘පාළියං එවා’’ති දීඝනිකායෙ ජනවසභසුත්තපාළියං එව. යච්ඡන්ති නියච්ඡන්ති එත්ථාති යාමො. ‘‘නියච්ඡන්තී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඉස්සාමච්ඡරිය මූලකෙහි කලහභණ්ඩනාදීහි විගච්ඡන්තීති අත්ථො. ‘‘තං සහචරිතත්තා’’ති තෙන යාම නාමකෙන ඉස්සරදෙවකුලෙන නිච්චකාලං සහ පවත්තත්තා. ‘‘වසං වත්තෙන්තී’’ති ඉච්ඡං පූරෙන්තීති වුත්තං හොති.

‘‘පුරෙ’’ති සම්මුඛට්ඨානෙ. තං පන ඨානං උච්චට්ඨානං නාම හොතීති ආහ ‘‘උච්චෙඨානෙ’’ති. ‘‘සහස්සො බ්රහ්මා’’තිආදීසු අත්තනො සරීරොභාසෙන සහස්සං චක්කවාළ ලොකං ඵරන්තො සහස්සොනාමාති අට්ඨකථායං අධිප්පෙතං. කුලදෙවතායො නාම කුල පරම්පර පූජිත දෙවතායො නාම. ‘‘උපට්ඨහන්තී’’ති යුත්තට්ඨානෙ දෙවවත්ථු දෙවමාලකානි කත්වා සමයෙ සමයෙ තත්ථ ගන්ත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙන්ති, වන්දන්ති, ථොමෙන්ති, වරං පත්ථෙන්තීති අත්ථො. ‘‘උපට්ඨකා එවසම්පජ්ජන්තී’’ති උපට්ඨකමත්තාවහොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘කස්සචී’’ති කස්සචි හෙට්ඨිමස්ස. ‘‘තත්ථා’’ති තාසු බ්රහ්මභූමීසු. පුන ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං දුතීයතලෙ. ‘‘ආභා’’ති සරීරාභා. නිච්ඡරන්ති අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි නිග්ගච්ඡන්ති. ‘‘අචල සණ්ඨිතා’’ති දුතීය තලෙ විය චලිතා න හොති. අථ ඛො අචල සණ්ඨිතා. ‘‘තෙසං’’ති තෙසංවාදීනං පාඨෙ. බ්රහ්මපාරිසජ්ජාතිආදිකං නාමං නසිද්ධංති යොජනා. ‘‘ඉඤ්ජනජාතිකෙහී’’ති චලනජාතිකෙහි. ‘‘හෙට්ඨිමතලානං ඉඤ්ජිතං පුඤ්ඤප්ඵලං අත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘ආනෙඤ්ජ ජාතිකෙනා’’ති අචලනජාතිකෙන උපෙක්ඛාඣානෙන නිබ්බත්තානං චතුත්ථතලානං. ‘‘කෙනචි අන්තරායෙනා’’ති තෙජොසංවට්ටාදිකෙන අන්තරායෙන. ‘‘එත්ථපී’’ති එතස්මිං චතුත්ථතලෙපි. ‘‘ආයු වෙමත්තතායා’’ති ආයුප්පමාණනානත්තස්ස. ‘‘ඔළාරිකානං’’ති ඉදං පකතියා ඔළාරික සභාවතාය වුත්තං. න සුඛුමානං අත්ථිතාය. නත්ථි විහඤ්ඤනං එතෙසන්ති අවිහා. කිං විහඤ්ඤනං නාමාති ආහ ‘‘සමථවිපස්සනා කම්මෙසු අවිප්ඵාරිකතා පත්තී’’ති. චිත්තස්ස අවිප්ඵාරතා පජ්ජනං නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. ‘‘පසාද දිබ්බ ධම්ම පඤ්ඤා චක්ඛූහී’’ති ‘පසාද චක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, ධම්මචක්ඛු, පඤ්ඤා චක්ඛූ, හි. තත්ථ පසාදචක්ඛු එව ඉධ දිබ්බචක්ඛූතිපි වුච්චති. ‘‘ධම්ම චක්ඛූ’’ති හෙට්ඨිමමග්ගඤ්ඤාණං. ‘‘පඤ්ඤා චක්ඛූ’’ති විපස්සනා ඤාණපච්චවෙක්ඛනාඤාණෙහි සද්ධිං අවසෙසං සබ්බඤ්ඤාණං. ‘‘රූපීනං සත්තානං’’ති රූපකායවන්තානං සත්තානං. ‘‘කනිට්ඨභාවො’’ති අප්පතරභාවො. ‘‘අනාගාමිමග්ගට්ඨස්සපි පටික්ඛෙපො’’ති සකදාගාමිභාවෙඨත්වා භාවෙන්තස්සෙව අනාගාමිමග්ගො උප්පජ්ජති. නො අඤ්ඤථාති ආහ ‘‘සකදාගාමීනං පටික්ඛෙපෙනා’’තිආදිං.

භූමිචතුක්කං නිට්ඨිතං.

144. භවන්තරෙ ඔක්කමන්ති එතායාති ඔක්කන්තීති පියුජ්ජති. ‘‘සොතරහිතො’’ති පසාදසොතරහිතො. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘ආසිත්තකාදිභාවෙනා’’ති ආසිත්තකපණ්ඩකාදි භාවෙන. ‘‘ද්වීහි බ්යඤ්ජනෙහී’’ති ද්වීහි නිමිත්තෙහි. ‘‘විබච්ඡවචනො’’ති විපන්නවචනො. ‘‘වත්ථු විපන්නස්සා’’ති එත්ථ ‘‘වත්ථූ’’ති සම්භාර චක්ඛු වුච්චති. තස්ස ආදිතො පට්ඨාය විපන්නත්තා තෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො වත්ථුවිපන්නොති වුච්චති. ‘‘තස්ස තස්සා’’ති චක්ඛුසො තාදිකස්ස .‘‘පසූතියං යෙවා’’ති විජායමානකාලෙයෙව. ‘‘පඤ්ඤාවෙය්යත්තියභාවස්සා’’ති එත්ථ බ්යත්තස්ස භාවො වෙය්යත්තියං. ‘‘බ්යත්තස්සා’’ති ඵරණඤ්ඤාණස්ස පුග්ගලස්ස. පඤ්ඤා සඞ්ඛාතං වෙය්යත්තියං අස්සාති විග්ගහො. ද්විහෙතුක තිහෙතුකානංපි න සක්කා නියමෙතුන්ති සම්බන්ධො. කථං න සක්කාති ආහ ‘‘මාතුකුච්ඡිම්හි විපත්ති නාම නත්ථී’’ති. කතමෙසං විපත්තීති. උප්පන්නානම්පි චක්ඛු සොතානං විපත්ති. කෙනකාරණෙන විපත්තීති. පරූපක්කමෙනවා මාතුයා විසම පයොගෙන වා නානාබාධෙන වා විපත්තීති යොජනා. ධාතුපාඨෙ යක්ඛ පූජායංති පඨිතත්තා ‘‘පූජනීයට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. එතෙන යක්ඛිතබ්බා පූජිතබ්බා යක්ඛාති දස්සෙති. යෙ පන කිච්ඡජීවිකපත්තා විචරන්ති, තෙ භූමස්සිතා නාම හොන්තීති යොජනා. ‘‘භූමිස්සිතා’’ති පාඨෙ භූමියං සිතා නිස්සිතාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පුඤ්ඤනිබ්බත්තස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘විරූපා හුත්වා’’ති තෙ වණ්ණතොපි දුබ්බණ්ණා හොන්ති. සණ්ඨානතොපි දුස්සණ්ඨානා. ජීවිකතොපි කිච්ඡජීවිකාතිආදිනා විපන්නරූපා හුත්වා. ‘විවසා හුත්වා නිපතන්තී’ති විනිපාතිකාතිපි වදන්ති. විවසාති ච අත්තනො වසෙන ඉච්ඡාය විනාති අත්ථො. ‘‘විවිත්තට්ඨානෙසූ’’ති ජනවිවිත්තෙසු ඨානෙසු. පරියෙසිත්වා වා ජීවිතං කප්පෙන්ති. පීළෙත්වා වා ජීවිතං කප්පෙන්ති. තාසෙත්වා පීළෙත්වා වා ජීවිතං කප්පෙන්තීති යොජනා. ‘‘වෙමානිකපෙතාපී’’ති අත්තනො පුඤ්ඤනිබ්බත්තං දිබ්බවිමානං යෙසං අත්ථි, තෙ වෙමානිකා. තෙ පන පුඤ්ඤාපුඤ්ඤමිස්සක කම්මෙන නිබ්බත්තත්තා කෙචි දිවා දිබ්බසුඛං අනුභවන්ති, රත්තිං පෙතදුක්ඛං. කෙචි රත්තිං දිබ්බසුඛං අනුභවන්ති, දිවා පෙතදුක්ඛන්ති. පරෙහි දත්තං දින්නං පුඤ්ඤප්ඵලං උපනිස්සාය ජීවන්තීති පරදත්තූපජීවිනො. ‘‘පරෙහි දින්නං පුඤ්ඤප්ඵලං’’ති ඤාතකෙහි පුඤ්ඤං කත්වා ඉදං මෙ පුඤ්ඤං පෙතානං කාලඞ්කතානං ඤාතීනං දෙධීති එවං දින්නං පුඤ්ඤප්ඵලං. ‘‘සකලචක්කවාළපරියාපන්නා එකභූමකා’’ති යථා තාවතිංසාභූමි නාම සබ්බ චක්කවාළෙසුපි අත්ථි. සබ්බාපි දිබ්බෙන වස්සසහස්සෙන එකආයු පරිච්ඡෙදො හොති. ඉමස්මිං චක්කවාළෙ වත්තබ්බං නත්ථි. න තථා නිරයෙසු වා තිරච්ඡාන යොනියං වා පෙත්තිවිසයෙවා අසුරකායෙවා මනුස්සෙසුවා භුම්මදෙවෙසු වා එකපරිච්ඡෙදො නාම අත්ථි. චතුන්නං අපායානං ආයුප්පමාණ ගණනාය නියමො නත්ථීති වුත්තං, න නු බ්රහ්ම සංයුත්තෙ කොකාලිකං භික්ඛුං ආරබ්භ භගවතා වුත්තො දසන්නං නිරයානං විසුං විසුං අත්ථීති. සච්චං අත්ථි. තෙ පන දසනිරයා අවීචිනිරයෙ පරියාපන්නා හුත්වා තස්ස පදෙසමත්තා හොන්ති. න තෙහි පදෙ සමත්තෙහි සකලො අවීචිනිරයො නියතායු පරිමාණොති සක්කා වත්තුං. අපි ච සොපි තෙසං ආයුපරිච්ඡෙදො අවීචිභූමියා නියාමෙන සිද්ධො න හොති. තෙන තෙන කම්මවිසෙසෙනෙව සිද්ධො. තස්මා යං වුත්තං ‘‘තත්ථ යෙභූය්යෙන කම්මප්පමාණත්තා’’ති, තං සු වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තත්ථ නිරයෙසූ’’තිආදිං. ‘‘එවං සන්තෙ’’ති න ඉතර දීපවාසීනං ආයුකප්පස්ස ආරොහණඤ්ච ඔරොහණඤ්ච අත්ථීති වුත්තෙ සතීති අත්ථො. සමාචාරො නාම දසසුචරිතානි. විසමාචාරො නාම දසදුච්චරිතානි. තෙසං නිස්සන්දභූතා සම්පත්තිවිපත්තියොති සම්බන්ධො. ‘‘තෙසං පී’’ති ඉතර දීපවාසීනංපි. සො එවපරිච්ඡෙදොති ආපජ්ජති. න ච සක්කා තථා භවිතුං. ආදිකප්පකාලෙ සබ්බෙසම්පි චතුදීප වාසීනං අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකතා සම්භවතොති. අථ ඉතරදීපවාසීනම්පි ආයුකප්පස්ස ආරොහණං ඔරොහණඤ්ච අත්ථි. එවං සති, එතරහිපි තෙසං ආයුකප්පො ජම්බුදීපවාසීනං ආයුකප්පෙන එකගතිකො සියාති චොදනා. නිස්සන්දමත්තත්තාතිආදි පරිහාරො. නත්ථි ඉදං මම ඉදං මමාති පවත්තා පාටිපුග්ගලිකතණ්හා එතෙසන්ති ‘‘අමමා’’. ‘‘අපරිග්ගහා’’ති පුත්තදාරාදිපරිග්ගහරහිතා. ‘‘උපරිමෙ චාතුමහාරාජිකෙ’’ති ආකාසට්ඨකචාතුමහාරාජිකෙ. දිවෙ දෙවලොකෙ සිද්ධානි දිබ්බානි. ‘‘යාව නිමිරාජකාලා’’ති යාව අම්හාකං බොධිසත්තභූතස්ස නිමිරඤ්ඤො උප්පන්නකාලා. කස්ස පබුද්ධො පුරිමෙ අන්තරකප්පෙ උප්පන්නො. නිමිරාජා පන ඉමස්මිං අන්තර කප්පෙ උප්පන්නො. ‘‘මනුස්ස ලොකෙහි පඤ්ඤාසවස්සානි චාතුමහාරාජිකෙ එකොදිබ්බරත්තිදිවො හොතී’’තිආදි අභිධම්මෙ ධම්ම හදය විභඞ්ගෙ ආගතනයෙන වුත්තො. චතුග්ගුණවචනෙ. ‘‘උපරිමානං’’ති උපරිමානං දෙවානං. එකං වස්සසහස්සං ආයුප්පමාණං හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ද්වෙ’’ති ද්වෙ වස්සසහස්සානි. ‘‘අට්ඨා’’ති අට්ඨවස්සසහස්සානි. ‘‘හෙට්ඨිමානං’’ති හෙට්ඨිමානං දෙවානං. ‘‘උපරිමානං’’ති උපරිමානං දෙවානං. යාමෙ එකො රත්තිදිවොතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘චත්තාරී’’ති මනුස්සලොකෙ චත්තාරි වස්සසතානි. එවං සෙසෙසු. ‘‘ආදිඅන්ත දස්සනවසෙනා’’ති චාතුමහාරාජිකෙ මනුස්සවස්සගණනා දස්සනං ආදිදස්සනං නාම. ඉදානි වසවත්තියං මනුස්සවස්සගණනා දස්සනං අන්ත දස්සනං නාම.

න අතිදුබ්බලංති නාතිදුබ්බලං. ‘‘තං’’ති තං අවිතක්ක අවිචාරමත්තඣානං. ‘‘භූමන්තරෙ’’ති පථමජ්ඣානභූමිතො අඤ්ඤිස්සං දුතීයජ්ඣානභූමියං. කප්පවචනෙ. කප්පීයති වස්ස, උතු, මාස, පක්ඛ, රත්ති, දිවා, දිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජීයතීති කප්පො. කප්පීයන්ති වා නානාධම්මප්පවත්තියො අතීතා දිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජීයන්ති එතෙනාති කප්පො. කාලො. මහන්තො කප්පොති මහාකප්පො. වස්සානං සතභාගෙහිපි සහස්සභාගෙහිපි සතසහස්සභාගෙහිපි සඞ්ඛාතුං අසක්කුණෙය්යොති අසඞ්ඛ්යෙය්යො. එකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස අන්තරෙ දිස්සමානො කප්පො අන්තරකප්පො. සත්තානං නානාආයුපරිච්ඡෙදො ආයුකප්පො. සො පන මනුස්සානං දසවස්සායුකකාලෙ දසවස්සෙන පරිච්ඡින්නො. නෙවසඤ්ඤා දෙවානං නිච්චකාලං චතුරාසීති කප්පසහස්සෙහි පරිච්ඡින්නො. අන්තරකප්පො නාම චූළකප්පා වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. වීසතිප්පභෙදා චූළකප්පා වුච්චන්තීති කෙචි වදන්තීතිආදිනා යොජනා. ‘‘යෙ’’ති යෙ චතුසට්ඨියාදිභෙදා අන්තරකප්පා. ‘‘යථාවිනට්ඨං’’ති විනට්ඨප්පකාරෙන විනට්ඨප්පකතියා. වඩ්ඪමානො කප්පො විවට්ටො. ‘‘යථාවිවට්ටං’’ති විවට්ටප්පකාරෙන විවට්ටප්පකතියා. අච්චයෙන අතික්කමනෙන. හරණෙන අපනයනෙන. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං කප්පවචනෙ. අට්ඨකථායං වුත්තත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘තෙජෙනා’’ති අග්ගිනා. ‘‘සංවට්ටතී’’ති විනස්සති තදා. ‘‘හෙට්ඨා’’ති හෙට්ඨාලොකො. ‘‘චතුසට්ඨිවාරෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං.

ගාථාසු. ‘‘සත්තසත්තග්ගිනාවාරා’’ති සත්තසත්තවාරා අග්ගිනා විනස්සන්ති. අථවා, භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං. සත්තසුසත්තසුවාරෙසු ලොකො අග්ගිනා විනස්සතීති යොජනා. තෙනාහ ‘‘අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ’’ති. ‘‘දකා’’ති උදකෙන. අට්ඨමෙ අට්ඨමෙවාරෙ ලොකො දකෙන විනස්සතීති යොජනා. යදා චතුසට්ඨිවාරා පුණ්ණා, තදා එකො වායුවාරො සියා. තත්ථ ‘‘තදා’’ති තස්මිං චතුසට්ඨිවාරෙ. ‘‘විවට්ටමානං’’ති සණ්ඨහමානං. ‘‘විවට්ටතී’’ති සණ්ඨහති. ‘‘සංවට්ටමානං’’ති විනස්සමානං. ‘‘සංවට්ටතී’’ති විනස්සති. ‘‘ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානී’’ති අඩ්ඪද්වයං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති කත්වා උපචාරෙන වුත්තං. යථාතං-ආභස්සරානං අට්ඨකප්පානීති. ‘‘උපඩ්ඪෙනා’’ති උදකවාරෙ හෙට්ඨිමභූමීසු උදකෙන විනස්සමානාසු දුතීයජ්ඣානභූමි න තාව විනස්සති. සංවට්ටකප්පෙපි චිරකාලං තිට්ඨතෙයෙව. ඉදං සන්ධාය වුත්තං. සබ්බඤ්චෙතං ලබ්භමානත්තා වුත්තං. අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පං සන්ධාය වුත්තන්ති. ඉදමෙව පමාණන්ති.

පටිසන්ධිචතුක්කං නිට්ඨිතං.

145. කම්මචතුක්කෙ. ‘‘ජනෙතී’’ති අජනිතං ජනෙති. පාතුභාවෙති. ‘‘උපත්ථම්භතී’’ති ජනිතං උපත්ථම්භති. චිරට්ඨිතිකං කරොති. ‘‘උපපීළෙතී’’ති ජනිතං උපපීළෙති, පරිහාපෙති. ‘‘උපඝාතෙතී’’ති උපච්ඡින්දති. ‘‘කටත්තා රූපානං’’ති කටත්තානාමකානං කම්මජරූපානං. ‘‘කම්මපථපත්තාවා’’ති එත්ථ පටිසන්ධිජනෙන සති, සබ්බම්පි කම්මං කම්මපථපත්තං නාම හොතීති දට්ඨබ්බං. විපච්චිත්ථාති විපක්කං. විපක්කං විපාකං යෙසන්ති විපක්ක විපාකා. උපත්ථම්භමානා පවත්තති. සයංපි පච්චයලාභෙ සතීති අධිප්පායො. ‘‘අලද්ධොකාසස්සා’’ති ඉදං නිදස්සන මත්තං. ලද්ධොකාසස්සපි උපත්ථම්භනං නාම ඉච්ඡිතබ්බමෙව. අඤ්ඤං අකුසලකම්මං ඔකාසං ලභතීති යොජනා. ‘‘චායං’’ති චෙ අයං. ‘‘කාලඞ්කරියා’’ති කාලංකරෙය්ය. ‘‘අස්සා’’ති ඉමස්ස පුග්ගලස්ස. ‘‘පසාදිතං’’ති පසන්නං. ‘‘පදූසිතං’’ති පදුට්ඨං. පුබ්බෙ ‘මරණාසන්න කාලෙ’ති වුත්තත්තා ඉධ ‘පවත්තිකාලෙපී’ති වුත්තං. ‘‘එතං’’ති කම්මන්තරස්ස උපත්ථම්භනං. ‘‘ජීවිතපරික්ඛාරෙ’’ති ජීවිතපරිවාරෙ පච්චයෙ. ‘‘සමුදානෙත්වා’’ති සමාහ රිත්වා .‘‘එත්ථා’’ති උපත්ථම්භක කම්මට්ඨානෙ. ඛන්ධසන්තානස්ස උපබ්රූහනන්ති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති ‘ජීවිතන්තරායෙ අපනෙත්වා’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ඛන්ධසන්තානස්ස චිරතරප්පවත්තින්ති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තප්පකාරා’’ති ‘විපච්චිතුං අලද්ධොකාසාවා විපක්ක විපාකා වා සබ්බාපි කුසලා කුසල චෙතනා’ති එවං වුත්තප්පකාරා. ‘‘දුබ්බලතරං කත්වා වා විබාධමානා’’ති උපපීළක කම්මකිච්චං වුත්තං. ‘‘ජනක කම්මස්ස දුබ්බල ආයූහනකාලෙ’’ති සමුච්චයනකාලෙ. ‘‘විහත සාමත්ථියං’’ති විනාසිතසත්තිකං. ‘‘මහෙසක්ඛෙසූ’’ති මහානුභාවෙසු. ‘‘උපත්ථම්භකම්පි තබ්බිපරියායෙන වෙදිතබ්බං’’ති උපපීළක කම්මතො විපරියායෙන වෙදිතබ්බං. ‘උපරිභූමි නිබ්බත්තකම්පි සමානං හෙට්ඨාභූමියං නිබ්බත්තෙතී’තිආදීසු ‘හෙට්ඨාභූමි නිබ්බත්තකම්පි සමානං උපරිභූමියං නිබ්බත්තෙතී’තිආදිනා වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො. අජාතසත්තුරාජවත්ථුම්හි තස්ස රඤ්ඤො පිතුඝාතකම්මං මහාඅවීචිනිරයෙ නිබ්බත්තනකම්පි සමානං පච්ඡා බුද්ධු පට්ඨාන කම්මෙන බාධීයමානං විහතසාමත්ථියං හුත්වා තං උස්සදනිරයෙ නිබ්බත්තෙති. ඛන්ධසන්තානස්ස විබාධනං නාම සත්තස්ස දුක්ඛුප්පත්ති කරණන්ති සම්බන්ධො. කථං ගොමහිංසාදීනං පුත්තදාරඤාතිමිත්තානඤ්ච විපත්තිකරණං තස්ස සත්තස්ස උපපීළක කම්මකිච්චං භවෙය්ය. අඤ්ඤොහි සො පුග්ගලො, අඤ්ඤෙ ගොමහිංසාදයො. න ච අඤ්ඤෙන කතං කම්මං අඤ්ඤෙසං සත්තානං දුක්ඛුප්පත්තිං වා සුඛුප්පත්තිං වා කරෙය්යාති චොදනා. දුවිධන්තිආදිනා තං විස්සජ්ජෙති. ආනන්ද සෙට්ඨිවත්ථුම්හි. සොසෙට්ඨි මහාමච්ඡරියො අහොසි. අඤ්ඤෙපි දානං දෙන්තෙ නීවාරෙසි. සො තතො චවිත්වා එකස්මිං ගාමකෙ එකිස්සා ඉත්ථියාකුච්ඡිම්හි ජාතො. තස්ස ජාතකාලතො පට්ඨාය තස්ස පාපකම්මෙන මාතරං ආදිං කත්වා සකලගාමිකානං ජනානං දුක්ඛුප්පත්ති හොතීති ධම්මපද අට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා නිස්සන්දඵලවසෙන අඤ්ඤෙන කතං කම්මං අඤ්ඤෙසං සත්තානං දුක්ඛුප්පත්තිං වා සුඛුප්පත්තිං වා කරොති යෙවාති දට්ඨබ්බං. [‘‘කම්මජසන්තති සීසෙසූ’’ති පටිසන්ධිකාලතො පට්ඨාය උප්පන්නා එකෙකා කම්මජරූපසන්තති නාම අත්ථි. සා පච්ඡා අපරාපරං තාදිසාය කම්මජරූපසන්තතියා පවත්තත්ථාය සීසභූතත්තා සන්තති සීසන්ති වුච්චති. යං කිඤ්චි එකං වාකම්මජසන්තති සීසං. ද්වෙ වාකම්මජසන්තති සීසානි ]. විසුද්ධිමග්ගපාඨෙ. ‘‘තදෙවා’’ති තං උපඝාතක කම්මමෙව. ‘‘ඉධ චා’’ති ඉමස්මිං අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ. ‘‘ඉමස්ස පී’’ති ඉමස්ස උපඝාතක කම්මස්සපි. දුට්ඨගාමණි රඤ්ඤො වත්ථුම්හි ච සොණත්ථෙර පිතුනො වත්ථුම්හි ච තෙසං මරණාසන්නකාලෙ පථමං දුග්ගති නිමිත්තානි උපට්ඨහන්ති. පච්ඡා රඤ්ඤො එකං පුබ්බකතං කල්යාණ කම්මං අනුස්සරන්තස්ස ථෙරපිතු ච තඞ්ඛණෙ එව එකං කල්යාණ කම්මං කරොන්තස්ස තානි දුග්ගති නිමිත්තානි අන්තරධායන්ති. සග්ගනිමිත්තානි පාතුබ්භවන්ති. උභොපි චවිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තන්තීති. කුසලා කුසල කම්මානං ඛයං කරොතීති කුසලා කුසල කම්මක්ඛයකරො. ‘‘ආයු කම්මෙසු විජ්ජමානෙසූ’’ති තස්ස සත්තස්ස ආයු පරිච්ඡෙදො ච පරියන්ත ගතො න හොති, කම්මානුභාවො ච පරික්ඛීණො න හොති. එවං ආයු කම්මෙසු විජ්ජමානෙසු. ‘‘අපරාධ කම්මස්සා’’ති මාතාපිතූසුවා ධම්මිකසමණ බ්රාහ්මණෙසු වා අපරජ්ඣනවසෙන කතස්ස අපරාධකම්මස්ස. ‘‘සො පනා’’ති මජ්ඣිමට්ඨකථාවාදො පන. ‘‘අරුච්චමානො වියා’’ති අනිච්ඡියමානොවිය. ‘‘සො’’ති මජ්ඣිමට්ඨකථා වාදො. ‘‘තත්ථ පනා’’ති මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන. ‘‘සබ්බඤ්චෙතං’’ති සබ්බඤ්ච එතං සුත්තවචනං, වසෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අනිච්ඡන්තෙහි ටීකා චරියෙහි. ‘‘විපාකං පටිඉච්ඡිතබ්බො’’ති විපාකං පටිච්ච ඉච්ඡි තබ්බො. එත්ථ ‘‘විපාකං’’ති කම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධ සන්තානං වුච්චති. තස්ස ජනකං කම්මං ජනක කම්මන්ති වුච්චති. තස්සෙව ඛන්ධසන්තානස්ස උපත්ථම්භකං තස්සෙව උපපීළකං තස්සෙව උපඝාතකං කම්මං උපඝාතක කම්මන්ති වුච්චතීති අධිප්පායො. ‘‘සාකෙත පඤ්හෙ’’ති විපාකුද්ධාරෙ ආගතෙ සාකෙත පඤ්හෙ. ධම්මදින්නාය නාම උග්ගසෙන රඤ්ඤො දෙවියා වත්ථුම්හි සාදෙවී පුබ්බෙ එකං අජං ඝාතෙසි, තෙන කම්මෙන අපායෙසු පතිත්වා පච්ඡා පවත්ති විපාකවසෙන බහූසු භවෙසු අජසරීරෙ ලොමගණනාමත්තං අත්තනො සීසච්ඡෙදන දුක්ඛං අනුභොසීති. ‘‘සා පනා’’ති සා එකා පාණාතිපාත චෙතනා පන. මහාමොග්ගලාන වත්ථු නාම පඤ්චසත චොරානං ථෙරස්ස ඝාත න වත්ථු . ථෙරොහි අත්තනා පුබ්බකතෙන උපච්ඡෙදක කම්මෙන චොරඝාතනං ලභිත්වා පරිනිබ්බුතො. සාමාවතිදෙවී ච වග්ගුමුදානදිතීරවාසිනො පඤ්චසත භික්ඛූ ච අත්තනො පුබ්බකතෙහි උපච්ඡෙදක කම්මෙහි තාදිසං පරූපක්කමං ලභිත්වා සග්ගෙසු නිබ්බත්තා. දුස්සිමාරො නාම කකුසන්ධ බුද්ධකාලෙ මාරදෙව පුත්තො වුච්චති. කලාබුරාජානාම ඛන්ති වාදිතා පසස්ස ඝාතකො වුච්චති. තෙ පන තඞ්ඛණෙ අත්තනා කතෙන උපච්ඡෙදක කම්මෙන තඞ්ඛණෙ එව චවිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තා. තත්ථ පුරිම වත්ථූසු උපච්ඡෙදක කම්මං උපච්ඡින්දන මත්තං කරොති. න අත්තනො විපාකං දෙති. පච්ඡිමවත්ථූසු පන උපච්ඡින්දනඤ්ච කරොති, විපාකඤ්ච දෙතීති. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘උපච්ඡෙදන පුබ්බකං’’ති උපච්ඡෙදන පුබ්බකං විපාකං ජනෙතීති යොජනා. කම්මන්තරස්ස විපාකං උපච්ඡින්දිත්වාව අත්තනො විපාකං ජනෙතීති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘අත්තනො විපාකං ජනෙතී’’ති ඉධ කදාචි ජනෙති, කදාචි න ජනෙතීති එවං විභාගස්ස අකතත්තා ‘‘තං න සුන්දරං’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉධ පුබ්බකතෙනා’’තිආදිං. ‘‘අට්ඨකථාසුයෙව ආගතත්තා’’ති තෙසු වත්ථූසු තෙජනා උපච්ඡෙදක කම්මෙන මරන්තීති එවං වත්වා ආගතත්තා. විපාකං නිබ්බත්තෙතීති විපාක නිබ්බත්තකං. තස්ස භාවො විපාක නිබ්බත්තකත්තං. විපාක නිබ්බත්තකත්තස්ස අභාවොති විග්ගහො.

ජනකචතුක්කං නිට්ඨිතං.

136. ‘‘නිකන්ති බලෙන වා පටිබාහියමානං විපාකං න දෙතී’’ති ඣානලාභිනො හුත්වාපි මරණකාලෙ උප්පජ්ජිතුං නිකන්තියා සති, තං ඣානං විපාකං න දෙතීති අධිප්පායො. ‘‘එකස්සා’’ති එකස්ස පුග්ගලස්ස. ‘‘තෙසං’’ති මහග්ගතකම්ම ආනන්තරිය කම්මානං. අන්තිම ජවනවීථියං කතං නාම වත්ථු දුබ්බලත්තා සයම්පි දුබ්බලං හොති. පටිසන්ධිං න ජනෙති. තෙනාහ ‘‘අන්තිම ජවනවීථිතො පුබ්බභාගෙ ආසන්නෙ කතං’’ති. ඉදඤ්ච කම්මසාමඤ්ඤ වසෙන වුත්තං. කම්මවිසෙසෙ පන සති, න දෙතීති න වත්තබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මං පනා’’තිආදි වුත්තං. කතං ආසන්න කම්මං නාමාති ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. පාළිපාඨෙ. අස්සපුග්ගලස්ස මරණකාලෙවා සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නාති යොජනා. පරතො පරිපුණ්ණං ආගමිස්සති. සොමනස්ස ජනකං පරචෙතනා පවත්තිවසෙන. සන්තාප ජනකං කුක්කුච්චවිප්පටිසාරප්පවත්තිවසෙන. ඉදං ගරුක චතුක්කං නාම අනන්තරෙ භවෙ විපච්චනකානං කම්මානං වසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘උපපජ්ජවෙදනීය කම්මානි එවා’’ති. කම්මං නාම කුසලං වා හොතු, අකුසලං වා. පුනප්පුනං ලද්ධා සෙවනෙ සති, විපාකං දෙති. අසති න දෙති. කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං උප්පන්නං හොති චක්ඛු විඤ්ඤාණන්ති ච, අකුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං උප්පන්නං හොති චක්ඛු විඤ්ඤාණන්ති ච, පාළියං වුත්තං. එත්ථහි කතත්තාති වත්වා පුන උපචිතත්තාති වචනං පුනප්පුනං වඩ්ඪනසඞ්ඛාතෙ ආසෙවනෙ සති එව විපාකං දෙතීති ඤාපෙති. තස්මා කතමත්ත කම්මත්තා කටත්තා කම්මං නාමාති වුත්තෙපි අනන්තරභවෙ විපච්චනක කම්මස්සෙව ඉධ අධිප්පෙතත්තා පුනප්පුනං ලද්ධා සෙවනමෙව ඉධ ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනං’’ති වුත්තං.

‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදීසු. ‘‘යත්ථ තං පුබ්බකතං කම්මන්ති ආගතං’’ති යස්මිං අට්ඨකථා පදෙසෙ තං කටත්තා කම්මං පුබ්බකතං කම්මංති ආගතං. ‘‘කස්මා ඉධා’’තිආදීසු. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙ. පාළියං. යං ගරුකං, තං විපාකං දෙති. තස්මිං අසති, යං බහුලං. තස්මිං අසති, යං ආසන්නං. තස්මිං අසති, යං කටත්තා වා පන කම්මං, තං විපාකං දෙතීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

සුත්තන්තපාඨෙ. සුඛවෙදනං ජනෙතීති සුඛවෙදනීයං. ‘‘සමත්තා’’ති සුට්ඨුගහිතා. ‘‘සමාදින්නා’’ති තදත්ථවිවරණං. ‘‘පරියත්තං’’ති සමත්ථං. තම්බදාධිකස්ස යාවජීවං බහූනි පාපකම්මානි ආචිණ්ණානි. මරණ දිවසෙ පන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා චවිත්වා තෙන ආසන්න කම්මෙන සග්ගෙ නිබ්බත්ති. වාතකාලස්ස යාවජීවං බහූනි කල්යාණ කම්මානි ආචිණ්ණානි. මරණ දිවසෙපන බුද්ධසාසනෙ විපරීත සඤ්ඤං කත්වා තෙන ආසන්න කම්මෙන අපායෙ නිබ්බත්ති.

ගරුකචතුක්කං නිට්ඨිතං.

147. දිට්ඨධම්මචතුක්කෙ. පස්සිතබ්බොති දිට්ඨො. ‘‘ධම්මො’’ති ඛන්ධායතන ධම්ම සමූහො. දිට්ඨො ධම්මොති දිට්ඨ ධම්මො. වත්තමානො ධම්මසමූහො. යො අත්තභාවොති වුච්චති. අත්තසඞ්ඛාතස්ස දිට්ඨියා පරිකප්පිතසාරස්ස භාවො පවත්ති කාරණන්ති කත්වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨ ධම්මො වුච්චතී’’තිආදිමාහ. ‘‘විපාකං පටිසංවෙදෙතී’’ති එතෙන කථං කම්මසාධනං දස්සෙති. පටිසංවෙදන ක්රියාපදෙ විපාකන්ති කම්මපදං දිස්වා විපාකං නාම වෙදිතබ්බං වෙදනීයං. පටිසංවෙදිතබ්බං පටිසංවෙදනීයන්ති විඤ්ඤාතත්තා. ‘‘උපෙච්චා’’ති උපගන්ත්වා. ‘‘උපපජ්ජිත්වා’’ති උපෙච්ච පජ්ජිත්වා. පාපුණිත්වාති අත්ථො. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘දිට්ඨ ධම්මතො’’ති දිට්ඨ ධම්මස්ස. සාමිඅත්ථෙ පඤ්චමී. පාළියං වුත්තං. ‘‘එත්ථහී’’තිආදි පුබ්බවාක්යෙ වුත්ත නයමෙව. අපරසද්දො නිච්චං අපාදානා පෙක්ඛො. තඤ්ච අපාදානං නාම අනන්තරෙ වුත්තපදෙහි. ‘‘දිට්ඨධම්මා නාගතානන්තර භවෙහී’’ති දිට්ඨධම්මතො ච අනාගතානන්තර භවතො චාති අත්ථො. ‘‘පරිවත්තො’’ති පබන්ධො. අපරාපරියොති වා, අපරො ච අපරො ච අපරාපරො. අපරාපරෙ පවත්තො අපරාපරියොති අත්ථො. ‘‘උපපජ්ජභවං’’ති අනාගතානන්තරභවං. අහොසි කම්මෙ ‘‘අහොසී’’ති පදං අඤ්ඤාසි කොණ්ඩඤ්ඤොති පදෙවිය රුළ්හීනාමපදන්ති ආහ ‘‘අහොසි නාමකං’’ති. තං පන රුළ්හිපදං කුතොපවත්තංති ආහ ‘‘අහොසි කම්මං’’තිආදිං. ‘‘එවං වුත්ත පාඨවසෙනා’’ති එත්ථ ඉධ වුත්තො පාඨො සා වසෙසො. පරිපුණ්ණපාඨො පන අහොසි කම්මං අහොසි කම්ම විපාකො, අහොසි කම්මං නාහොසි කම්ම විපාකො, අහොසි කම්මං අත්ථිකම්ම විපාකො, අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අහොසිකම්මං භවිස්සති කම්ම විපාකො, අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්ම විපාකොතිආදිනා පටිසම්භිදා මග්ගෙ ආගතො. ‘‘සා’’ති පථම ජවන චෙතනා. ‘‘අප්පතර විපාකා චාතී’’ති එත්ථ ‘‘ඉතී’’ති හෙතු අත්ථෙ නිපාතො, තස්මා අචිරට්ඨිති කත්තා දිට්ඨ ධම්මෙ එව ඵලං දත්වා විගච්ඡති, තස්මා අප්පතර විපාකත්තා අහෙතුකමත්තං ඵලං දත්වා විගච්ඡතීති යොජනා. ‘‘පච්චයොති චා’’ති පච්චයං ලද්ධාති වුත්තො පච්චයොති ච. ‘‘සො’’ති මහන්තං වුත්තො පච්චයො. ‘‘කාකවලියාදීනං වියා’’ති කාකවලියාදීනං පුග්ගලානං දිට්ඨවෙදනීය කම්මං විය. ‘‘පාකටතරප්ඵලදානං’’ති සත්තාහබ්භන්තරෙ එව සෙට්ඨිට්ඨානප්පටි ලාභාදිවසෙන පාකටතරප්ඵලදානකං කම්මවිසෙසං. කම්ම පථජවනසන්තානෙ පවත්තා පථමජවන චෙතනා වා ඉතරාපි පථම ජවන චෙතනා වාති යොජනා. ‘‘කාචී’’ති එකච්චා පථමජවන චෙතනා. සෙසානි දිට්ඨධම්ම වෙදනීය කම්මානි.

උපපජ්ජකම්මෙ. ‘‘අත්ථ සාධිකා’’ති සන්නිට්ඨානත්ථසාධිකා. පාණඝාතාදි කිච්චසාධිකාති වුත්තං හොති. සුට්ඨු නිට්ඨාපෙතීති සන්නිට්ඨාපිකා. ‘‘සෙසානි පී’’ති සෙසානි උපපජ්ජ වෙදනීය කම්මානිපි. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං මනුස්ස ලොකෙ. ‘‘මිස්සකකම්මානී’’ති කුසලා කුසලමිස්සකානි කම්මානි. වෙමානිකපෙතවත්ථූනි විමානවත්ථු පාළියං ආගතානි. ‘‘සුගතියං විපත්තිං අනුභවන්තානි වත්ථූනී’’ති එත්ථ ‘‘විපත්තිං’’ති චක්ඛු සොතාදීනං අඞ්ග පච්චඞ්ගානං වා විපත්තිං. නානා දුක්ඛුප්පත්තිභූතං වා විපත්තිං. ‘‘දුග්ගතියං සම්පත්තිං’’ති මහිද්ධීනං නාගසුපණ්ණාදීනං සම්පත්තිං. ‘‘යථා වුත්ත වත්ථූහී’’ති වෙමානික පෙතවත්ථාදීහි. අට්ඨකථාපාඨෙ. ‘‘තෙසං සඞ්කමනං නත්ථී’’ති තෙසං කම්මානං විපච්චනකාල සඞ්කන්ති නාම නත්ථි. ‘‘යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨන්තී’’ති තානි දිට්ඨ ධම්මට්ඨානාදිවසෙන භගවතා යථා වුත්තට්ඨානෙ එව තිට්ඨන්ති. ‘‘එවං වුත්තං’’ති තෙසං සඞ්කමනං නත්ථීතිආදිනයෙන වුත්තං. ‘‘යුත්තියා වා අභාවතො’’ති එත්ථ දිට්ඨ ධම්ම වෙදනීයස්ස පටිසන්ධි විපාකාදි යුත්තියා අභාවතො.

දිට්ඨධම්මචතුක්කං.

148. පාකට්ඨානචතුක්කෙ. ‘‘කායාදීනං’’ති චොපනකායාදීනං. කාය විඤ්ඤත්තාදීනන්ති වුත්තං හොති. ‘‘අතිපාතෙන්තී’’ති අතික්කම්ම පයොගෙන අභිභවිත්වා පාතෙන්ති. තෙනාහ ‘‘අතිපාතනඤ්චෙත්ථා’’තිආදිං. ‘‘අදින්නං’’ති සාමිකෙනඅදින්නං පරසන්තකං. අගමනීයවත්ථූනි නාම අවීතික්කමනත්ථාය අනුපගන්තබ්බානි මාතුරක්ඛිතාදීනි ඉත්ථි පුරිසසරීරානි. ‘‘තස්සා’’ති පරපාණස්ස. ‘‘තතො’’ති පරපරිග්ගහිත භාවතො. ‘‘අච්ඡින්දක චෙතනා’’ති පරසන්තකස්ස අත්තනො සන්තකකරණවසෙන භුසං පරසන්තකා භාවච්ඡින්දක චෙතනා. විලුප්පන චෙතනාති වුත්තං හොති. ‘‘මග්ගෙන මග්ගප්පටිපාදකස්සා’’ති අත්තනො මග්ගෙන පරමග්ග සම්පයොජකස්ස. ‘‘එත්ථපී’’ති යථා අදින්නාදානෙ පරපරිග්ගහිත සඤ්ඤිනොති දුතීයං අඞ්ගපදං වුත්තං. එවං එත්ථපි. එත්ථ වදන්ති අගමනීය වත්ථු වසෙන චිත්තන්ති අවත්වා තස්මිං සෙවන චිත්තන්ති වුත්තං. තස්මා අගමනීය වත්ථු සඤ්ඤිතාති අවුත්තම්පි වුත්තසදිසං හොතීති. න හොති. න හි තස්මින්ති වචනං සඤ්ඤාවිසෙස සහිතං අත්ථං වදති. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු සචෙ සඤ්ඤාපධානං හොති. පාණසඤ්ඤිතා, පරපරිග්ගහිත සඤ්ඤිතා,ති අඞ්ග පදං විය ඉධපි අගමනීය වත්ථු සඤ්ඤිතාති දුතීයං අඞ්ගපදං අවස්සං වත්තබ්බං හොති. කස්මා, අඞ්ගනියමට්ඨානත්තා. තෙනාහ ‘‘එතෙනා’’තිආදිං. ‘‘චතුරඞ්ගීකොව වුත්තො’’ති තස්ස චත්තාරො සම්භාරා. අගමනීය වත්ථු, තස්මිං සෙවන චිත්තං, සෙවනප්පයොගො, මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්ති අධිවාසනන්ති. ‘‘සා’’ති භික්ඛුනී. ‘‘රක්ඛිතාසු සඞ්ගහිතා’’ති මාතුරක්ඛිත පිතු රක්ඛිතාදීසු සඞ්ගහිතා. ‘‘ටීකාසු පනා’’ති සුත්තන්තටීකාසු පන. ‘‘සා’’ති භික්ඛුනී. පාසණ්ඩා වුච්චන්ති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතාදීනි. තං වාදිනො පාසණ්ඩියා නාම. තෙසං ධම්මො පාසණ්ඩිය ධම්මො නාම. මිච්ඡාචාරොපි දුස්සීලාය ඉත්ථියා වීතික්කමො අප්පසාවජ්ජො. තතො ගොරූප සීලිකාය මහාසාවජ්ජො. තතො සරණඞ්ගතාය, පඤ්ච සික්ඛා පදිකාය, සාමණෙරියා, පුථුජ්ජන භික්ඛුනියාතිආදි. අට්ඨකථා පාඨෙ. ‘‘එත්ථා’’ති ඉමස්මිං අකුසලකායකම්මෙ. ‘‘න ගහිතං’’ති ථෙරෙන වා අට්ඨකථාචරියෙහි වා න ගහිතං. සුරඤ්ච මෙරයඤ්ච පිවන්ති එතෙනාති සුරාමෙරය පානං. තදජ්ඣොහරණ චෙතනා කම්මං. ‘‘සබ්බ ලහුකො’’ති සබ්බෙසං සුරාපාන කම්ම විපාකානං මජ්ඣෙ යො විපාකො ලහුකතරො, පවත්තිවිපාකමත්තොති වුත්තං හොති. ‘‘උම්මත්තකසංවත්තනිකො’’ති උම්මත්තභාව සංවත්තනිකො. ‘‘පඤ්චපී’’ති සුරාපාන කම්මෙන සහ පඤ්චපි. මූලටීකා වචනෙ. ‘‘තස්සා’’ති සුරාපාන කම්මස්ස. පටිසම්භිදා මග්ගටීකායං ඉමස්ස වාක්යස්ස සංවණ්ණනායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ ‘‘තබ්බි රමණාදයො චා’’ති තතො සුරාපානතො විරමණාදයො ච. ‘‘මදස්සා’’ති මජ්ජනස්ස. ‘‘අපුඤ්ඤපථස්සා’’ති අකුසල කම්ම පථස්ස. ‘‘තබ්බිරති පී’’ති තතො සුරාපානතො විරතිපි. ‘‘නිම්මදතායා’’ති මජ්ජනරහිත භාවස්ස. ‘‘සා’’ති නිම්මදතා. ‘‘පුඤ්ඤපථස්සා’’ති කුසලකම්ම පථස්ස. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘තානී’’ති සුරාපාන කම්මතබ්බිරති කම්මානි. ‘‘න ඉතරං’’ති කම්මපථෙහි අසම්බන්ධං. සුරාපානං විසුං පටිසන්ධිං න දෙතීති යොජනා. තබ්බිරති කම්මෙ පන සචෙ ඉදං සුරාපානං නාම පාපකම්මං දුච්චරිතන්ති ඤත්වා සමාදාන විරති සම්පත්තවිරති වසෙන තං සික්ඛාපදං රක්ඛති. තං සීලං අඤ්ඤෙහි පුඤ්ඤපථෙහි අසම්බන්ධම්පි විසුං පටිසන්ධිං න දෙතීති න වත්තබ්බං. ‘‘එවමිදං පී’’ති එවං ඉදම්පි සුරාපාන කම්මං කම්ම පථපත්තස්ස කම්මස්ස පරිවාරභූතං එව පටිසන්ධිං ජනෙතීති යොජනා. ‘‘තත්ථා’’ති කම්මපථසුත්තෙසු. සරූපතො න වුත්තන්ති ච සක්කා වත්තුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යං’’ති යං සුරාපාන කම්මං. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසු කම්මපථසුත්තෙසු. කම්ම ජනනං නාම දුච්චරිත කම්මානං ජනනං. සක්කෙන දෙවාන මින්දෙන තස්ස අපායගාමිතා වුත්තාති සම්බන්ධො. තස්සාසුරාය පුණ්ණං ඉමං සුරාකුම්භංකිණාථ. මූලං දෙථ ගණ්හාථාති අත්ථො. ‘‘තස්සා’’ති සුරාපාන කම්මස්ස. අපායං ගමෙති සම්පාපෙතීති අපාය ගාමී. ‘‘යදිදං’’ති යා අයං යථාලාභ යොජනා අත්ථි. මූලටීකා වචනෙ. ‘‘කම්මසහජාතා’’ති අකුසල කම්මසහජාතා තණ්හා. ‘‘තෙසං’’ති තෙසං පඤ්චන්නං කම්මානං. ‘‘කොට්ඨාසතො’’ති ධම්මසඞ්ගණියං ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතීතිආදිනා වුත්තෙ ධම්මුද්දෙසවාරෙ ඣානාදිකොට්ඨාසා නාම ආගතා. තෙසු පඤ්ච සික්ඛාපදා කොට්ඨාසතො කම්මපථ කොට්ඨාසිකා එව. කම්මපථ කොට්ඨාසෙ අන්තොගධාති අත්ථො. ‘‘පුරිමානං චතුන්නං’’ති පාණාති පාතාදීනං චතුන්නං කම්මානං. ‘‘පටික්ඛිත්තො’’ති තස්ස කම්මපථභාවො පටික්ඛිත්තො. ‘‘තතීයං’’ති තතීය සුත්තං. එතාසුපි ච අට්ඨකථාසු.

කායකම්මාදීසු. සසම්භාරකායො නාම සකලො රූපකායො. පසාදකායො නාම කායපසාදො එව. කාය විඤ්ඤත්ති චොපනකායො නාම. ‘‘චොපන’’න්ති ච චලනං වුච්චති. ‘‘සො යෙවා’’ති චොපනකායොයෙව. කායකම්ම නාම ලාභො ච හොති, තස්මා සො කම්මානං පවත්ති මුඛන්ති වුච්චතීති යොජනා. ‘‘කම්මානි විසෙසෙතුං’’ති ඉදං කායකම්මං නාම, ඉදං වචීකම්මං නාමාති විසෙසෙතුං නියමෙතුං. ‘‘සක්කොන්තී’’ති කම්මානි විසෙසෙතුං සක්කොන්ති. තස්මා කායද්වාරෙ වුත්තිතොති ච වචීද්වාරෙ වුත්තිතොති ච වුත්තන්ති අධිප්පායො. මිච්ඡාචාරස්ස වචීද්වාරෙ අප්පවත්තිතො ‘‘පුරිමානි ද්වෙ’’ති වුත්තං. ‘‘මජ්ඣිමානි චත්තාරී’’ති මුසාවාදාදීනි චත්තාරි වචීකම්මානි. ‘‘ඡබ්බිධානි තානි වජ්ජානීති’’ති ‘කායකම්මං ජහෙය්යු’න්තිආදීනි ඡබ්බිධානි තානි වජ්ජානි. කථං එකමෙකෙන බාහුල්ල සද්දෙන ඡබ්බිධානි තානි වජ්ජෙතීති. අන්වයතො ච බ්යතිරෙකතො ච වජ්ජෙති. කථං, පාණාතිපාත කම්මං කදාචි අප්පකෙන වචීද්වාරෙ උප්පන්නම්පි කායද්වාරෙ එව පවත්ති බහුලත්තා කායකම්මමෙව හොති. වචීකම්ම සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. ද්වෙ වා අස්ස නාමානි න භවන්ති. වචීද්වාරෙ පන අප්පකවුත්තිත්තා වචීකම්මං නාම න හොති. කායකම්මන්ති නාමං න ජහති. ද්වෙ වා අස්ස නාමානි න භවන්තීති එවං එකෙන කායද්වාරෙ බාහුල්ල වුත්තිවචනෙන පාණාතිපාත කම්මෙ ඡබ්බිධානි වජ්ජානි වජ්ජෙතීති. එවං සෙසෙසු. වනචරකො නාම වනලුද්දකො. සො පන කදාචි අප්පකෙන ගාමෙ චරන්තොපි වනෙ බාහුල්ල චාරිත්තා වනචරකො එව හොති. ගාමචරකොති නාමං න ලභති. ද්වෙ වා අස්ස නාමානි න භවන්ති. එවං සඞ්ගාමාවචරකාපි. සඞ්ගාමාවචරො නාම සඞ්ගාමෙ බාහුල්ලාවචරො හත්ථී වුච්චති. එත්ථ මනොද්වාරං සබ්බ කම්ම සාධාරණත්තා කම්මානි විසෙසෙතුං න සක්කොතීති වුත්තං. එවඤ්චසති, ‘අභිජ්ඣා බ්යාපාදො මිච්ඡාදිට්ඨි චෙති මනස්මිං වුත්තිතො මනොකම්මං නාමා’ති ඉදං න වත්තබ්බන්ති. නො න වත්තබ්බං. කම්ම සිද්ධිං පටිච්ච අඤ්ඤද්වාරෙහි අසාධාරණත්තා . තෙනාහ ‘‘මනොකම්මානි පනා’’තිආදිං. ‘‘සිද්ධං’’ති නිබ්බත්තං. ‘‘කායකම්මද්වාරං’’ති එත්ථ තත්ථ චොපනකායො කායකම්මානං පවත්ති බහුලත්තා කායකම්ම ද්වාරං නාම. චොපනවාචා තත්ථ වචීකම්මානං පවත්ති බහුලත්තා වචීකම්මද්වාරං නාම. කුසලා කුසල ජවන චිත්තං පන මනොකම්මානං තත්ථෙව කම්ම කිච්ච සිද්ධිතො මනොකම්ම ද්වාරං නාමාති එවං කම්මෙන ද්වාර වවත්ථානං වෙදිතබ්බං. ‘‘තස්ස ද්වාරස්ස නාමං භින්දිතුං වා’’ති කායොති නාමං භින්දිතුං වා. ‘‘අත්තනො නාමං දාතුන්ති වා’’ති වචීති නාමං තස්ස දාතුං වා. ‘‘බ්රාහ්මණ ගාමාදීනං බ්රාහ්මණ ගාමාදිභාවො වියා’’ති තස්මිං අඤ්ඤකුලෙසු වසන්තෙසුපි බ්රාහ්මණ කුලබහුලත්තා බ්රාහ්මණ ගාමොත්වෙව නාමං හොති. තස්මිං වනෙ අඤ්ඤරුක්ඛෙසු සන්තෙසුපි ඛදීරරුක්ඛ බහුලත්තා ඛදීරවනන්ත්වෙව නාමං හොතීති වත්තබ්බන්ති. කායකම්මං නිට්ඨිතං.

149. වචීකම්මෙ. ‘‘මුසා වදන්තී’’ති අභූතතො වදන්ති. පිසති එතායාති පිසුණා. ‘‘නිරුත්ති නයෙනා’’ති එත්ථ පියසුඤ්ඤ කරණාති වත්තබ්බෙ අක්ඛර ලොපකරණං නිරුත්ති නයො නාම. ‘‘යෙනා’’ති යෙනජනෙන. ‘‘සම්ඵං’’ති එත්ථ සංසද්දො සම්මති දුක්ඛං එතෙනාති අත්ථෙන සුඛෙ හිතෙ වත්තතීති ආහ ‘‘සං සුඛං හිතඤ්චා’’ති. කීදිසං සුඛං හිතඤ්චාති ආහ ‘‘සාධුජනෙහි අධිගන්තබ්බං’’ති. එතෙන පාපජනෙහි අධිගන්තබ්බං හිතසුඛං පටික්ඛිපති. හිතසුඛස්ස විනාසනං නාම තස්ස ආගමන මග්ගභින්දනන්ති ආහ ‘‘හිතසුඛ මග්ගං භින්දතී’’ති. ‘‘තං වා’’ති එත්ථ ‘‘තං’’ති හිතසුඛං. ‘‘අත්ථ ධම්මා පගතස්සා’’ති අත්ථතො ච ධම්මතො ච අපගතස්ස. ‘‘පටිභාණ චිත්තස්සා’’ති සුණන්තානං චිත්තරති චිත්තහාසවඩ්ඪනත්ථාය පටිභාණඤ්ඤාණෙන චිත්තීකතස්ස. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං කථා මග්ගෙ. ‘‘අත්ථ ධම්ම විනයපදං’’ති අත්ථ පදඤ්ච ධම්මපදඤ්ච විනය පදඤ්ච. තත්ථ අත්ථො නාම ආරොග්යසම්පත්ති, මිත්තසම්පත්ති, පඤ්ඤාසම්පත්ති, ධන සම්පත්ති, භොගසම්පත්තියො. තාසු කොසල්ලජනකං වාක්යපදං අත්ථපදං නාම. ඉදං සුචරිතං නාම සග්ගසංවත්තනිකං, ඉදං දුච්චරිතං නාම අපාය සංවත්තනිකන්ති එවං සභාව ධම්මෙසු කොසල්ල ජනකං වාක්ය පදං ධම්ම පදං නාම. එවං චිත්තං දමිතබ්බං, එවං ඉන්ද්රියානි දමිතබ්බානි, එවං රාගො විනෙතබ්බො, එවං දොසො විනෙතබ්බොතිආදිනා විනෙතබ්බෙසු විනය කොසල්ලජනකං වාක්යපදං විනය පදං නාම. යත්ථ එවරූපං අත්ථ පදඤ්ච ධම්ම පදඤ්ච විනය පදඤ්ච කිඤ්චි නත්ථි. තස්ස වාචා වත්ථුමත්තස්ස එතංනාමං හොතීති යොජනා. ‘‘සම්ඵං’’ති වුත්තප්පකාරං නිරත්ථකවචනං. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසු වචීකම්මෙසු. විසංවාදනං නාම විරජ්ඣා පනං. විසංවාදකො නාම විරජ්ඣාපනකො. අත්ථං භඤ්ජති විනාසෙතීති අත්ථ භඤ්ජනකො. ‘‘කම්මපථභෙදො’’ති පටිසන්ධි ජනකො කම්මපථවිසෙසො. ‘‘ඉතරො’’ති අත්ථ භඤ්ජනකතො අඤ්ඤො මුසාවාදො. ‘‘කම්ම මෙවා’’ති පවත්ති විපාක ජනකං වචීකම්මමෙව. ‘‘රජානං’’ති ධූලීනං. තාසු සුගති දුග්ගතීසු උප්පජ්ජන්තීති තදුප්පජ්ජනකානි. ‘‘පථභූතත්තා’’ති උප්පත්තිමග්ගභූතත්තා. ‘‘භෙද පුරෙක්ඛාරෙනා’’ති මිත්තභෙදපුරෙක්ඛාරෙන. මිත්තං භින්දතීති භෙදකො. ‘‘සංකිලිට්ඨ චෙතනා’’ති අත්ථ පුරෙක්ඛාර ධම්ම පුරෙක්ඛාර විනය පුරෙක්ඛාර අනුසාසනි පුරෙක්ඛාර රහිතා කෙවලං භෙදපුරෙක්ඛාර චෙතනා සංකිලිට්ඨ චෙතනා නාම. ‘‘පරෙ භින්නෙ යෙවා’’ති පරජනෙ පරජනෙන මිථුභෙදවසෙන භින්නෙයෙව. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති යං කිඤ්චි අක්කොසවත්ථු. ‘‘අයං පී’’ති අයං ඵරුසවාචාපි. එවං අක්කොසන කම්මංපි අක්කොසිතබ්බස්ස දූරෙ ඨිතස්සපි මතස්සපි සම්පජ්ජතීති යොජනා. අනත්ථං නිරත්ථකවාචා වත්ථු මත්තං විඤ්ඤාපෙතීති අනත්ථවිඤ්ඤාපනකො. ‘‘සච්චතො ගණ්හන්තෙ යෙවා’’ති යථා සො කථෙති, තථා තං වත්ථු උප්පන්න පුබ්බන්ති එවං සච්චතො ගණ්හන්තෙයෙව. කෙචි සච්චතො ගණ්හිත්වා කිඤ්චි වත්ථුං පූජනීය ඨානෙ ඨපෙත්වා ථොමෙන්තා පූජෙන්තා වන්දන්තා පරිහරන්ති. සම්පරායි කත්ථාය තං සරණං ගච්ඡන්ති. සබ්බමෙතං නිරත්ථකං හොති. ‘‘තදස්සාදවසෙනා’’ති තං රාජකථාදිං තත්ථ චිත්තරතිං ලභිත්වා අස්සාදවසෙන කථෙන්තස්සෙව කම්මං හොති. අනිච්ච ලක්ඛණ විභාවනත්ථාය වා රතනත්තය ගුණවිභාවනත්ථාය වා පාප ගරහ කල්යාණ සම්භාවනාය වා කථෙන්තස්ස පන සත්ථකමෙව හොතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අත්ථ ධම්ම විනය නිස්සිතං’’තිආදිං. සෙසමෙත්ථ කායද්වාරෙ දීපිතමෙව.

150. මනොකම්මෙ . ‘‘අභිඣායන්තී’’ති අතිරෙකතරං ඣායන්ති, චින්තෙන්ති, ඔලොකෙන්ති වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අස්සාදමත්තෙ අඨත්වා’’තිආදිමාහ. ‘‘බ්යාපාදෙන්තී’’ති විගතභාවං ආපාදෙන්ති සම්පාපෙන්ති. තඤ්ච ආපාදනං න කායවාචාහි. අථ ඛො චිත්තෙනෙවාති වුත්තං ‘‘චින්තෙන්තී’’ති. ‘‘තබ්බි පරීතතො’’ති සප්පුරිස පඤ්ඤත්තිතො විපරීතෙන. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසු මනොකම්මෙසු. ‘‘ඉදං මමස්සා’’ති ඉදං සන්තකං මමසන්තකං භවෙය්ය, අහො සාධු වතාති යොජනා. ‘‘අත්තනො කත්වා’’ති අත්තනො සන්තකං කත්වා. ‘‘ලාභාවතිමෙ’’ති එත්ථ සුලාභං ලභන්තීති ලාභා. ‘‘අත්තනො කරෙය්යං’’ති අත්තනො සන්තකං කරෙය්යං. පරභණ්ඩං වත්ථු යස්සාති පරභණ්ඩ වත්ථුකො. ‘‘වත්ථූ’’ති ආරම්මණභූතං වත්ථු. යාව න පරිණාමෙති, තාව න කම්මපථභෙදො හොතීති යොජනා. ‘‘වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථාසූ’’ති අධිකාරො. ‘‘අයං’’ති අයං සත්තො. ‘‘තස්සා’’ති තස්ස සත්තස්ස. දසවත්ථුකාමිච්ඡාදිට්ඨි නාම ‘නත්ථිදින්නං, නත්ථියිට්ඨං, නත්ථිහුතං’තිආදිකා මිච්ඡාදිට්ඨි. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතෙසු කාචිදිට්ඨියො නත්ථිකාදි සභාවා හොන්ති. ඉධ පන තබ්බහුලනයෙන කම්මමෙවාති වුත්තං. යථාවුත්තොති සම්බන්ධො. ගච්ඡන්තස්ස පුග්ගලස්ස. ‘‘චිත්තුප්පාදො’’ති මග්ගචිත්තුප්පාදෙ. ‘‘පස්සන්තො’’ති තීණි ලක්ඛණානි පස්සන්තො. වුත්තොති සම්බන්ධො. ‘‘නියාමං’’ති සම්මත්ත නියාමං. අවිපරීතනියාමන්ති අත්ථො. පුන ‘‘නියාමං’’ති මිච්ඡත්තනියාමං. විපරීත නියාමන්ති අත්ථො. තිකිච්ඡිතුං අසක්කුණෙය්යොති අතෙකිච්ඡො. එකන්තෙන අපායගාමී හොතීති අත්ථො. ‘‘අපස්සිත්වා’’ති දිට්ඨිට්ඨානානං අපස්සිත්වා. ‘‘මිච්ඡාධිමොක්ඛමත්තෙනා’’ති තිත්ථා චරියෙසු සද්දහන මත්තෙනාති අධිප්පායො. ‘‘සකං ආචරියකං’’ති අත්තනො ආචරියස්ස සන්තකභූතං. ඨිතො පුග්ගලො. අට්ඨකථායං වුත්තො, යථාහ මිච්ඡත්තතිකෙ මිච්ඡාසභාවාති මිච්ඡත්තා. විපාකදානෙ සති, ඛන්ධභෙදානන්තරමෙව විපාකදානතො නියතා. මිච්ඡත්තා ච තෙ නියතා චාති මිච්ඡත්තනියතා. සම්මාස භාවාති සම්මත්තා. සම්මත්තා ච තෙ නියතා ච අනන්තරමෙව ඵලදාන නියමෙනාති සම්මත්තනියතාති . ‘‘තස්සා’’ති මිච්ඡාදිට්ඨියා. ‘‘අචොපෙත්වා’’ති අචාලෙත්වා. ‘‘එතෙනා’’ති එතෙනපි සද්දෙන. ‘‘ඉමෙසං’’ති මනොකම්මානං. ‘‘එතෙනා’’ති මනස්මිං එවාති වචනෙන. ‘‘උපපන්නං’’ති පරිපුණ්ණං. ‘‘උපලක්ඛණාදිවසෙනා’’ති උපලක්ඛණනය නිදස්සනනය පධානනයාදිවසෙන. ‘‘අත්ථන්තරප්පසඞ්ගො හොතී’’ති කථං හොති. එවසද්දෙන විනා පාණාතිපාත කම්මං කායද්වාරෙ බාහුල්ල වුත්තිතො කායකම්මං නාමාති වුත්තෙ ඉදං ලද්ධාතපත්තො රාජකුමාරොති විය උපලක්ඛණනයමත්තං. තෙන සෙසද්වාරෙසුපි බාහුල්ල වුත්තිං උපසල්ලක්ඛෙතීති අත්ථන්තරප්පසඞ්ගො සියාති. එවං සෙසනයෙසුපීති. ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති ජොතෙති. ‘‘තෙසූ’’ති පාණවධාදීසු. ‘‘එකං අඞ්ගං’’ති උපක්කමොති චතුත්ථං අඞ්ගං. ‘‘තං සහජාතා චා’’ති චෙතනා සහජාතා ච. චෙතනා පක්ඛෙ භවාති චෙතනා පක්ඛිකා. චෙතනා විය කායකම්මභාවං ගච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අබ්බොහාරිකත්තං ගච්ඡන්තී’’ති මනොකම්මන්ති වොහරිතුං අප්පහොනකත්තං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අත්තා පධානං යෙසං තෙ අත්තප්පධානා. අභිජ්ඣාදයො. අත්තප්පධානා න හොන්ති. චෙතනා පධානා හොන්ති. ඉධෙව තෙ අත්තප්පධානා හොන්තීති අත්ථො. ‘‘තථා තථා’’ති අහොවත ඉදං මමස්සාතිආදිනා තෙන තෙන පකාරෙන. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසු මනොකම්මෙසු. ‘‘සබ්බෙන සබ්බං’’ති පාටිපදිකපදමෙතං. සබ්බප්පකාරතොති අත්ථො. ‘‘ඉධා’’ති මනොකම්මට්ඨානෙ. ‘‘මනොකම්ම කිච්චවිසෙසෙනා’’ති අහොවත ඉදං මමස්සාතිආදිකෙන කිච්ච විසෙසෙන. මනොකම්ම දීපනා නිට්ඨිතා.

151. ‘‘එත්ථ ච දසන්නං පී’’තිආදීසු. ‘‘තාපී’’ති තා පුබ්බාපරචෙතනායොපි. ආදිතො පට්ඨාය පවත්තා තාපීති සම්බන්ධො. ‘‘යානිපනා’’තිආදීසු. එකො එකස්ස වදති අහං ඉමං සත්තං මාරෙමි, ත්වං අසුකංසත්තං මාරෙහීති. එවං වත්වා උභොපි උපක්කමං කරොන්ති. කම්මං පන උභින්නම්පි න සිජ්ඣති. තත්ථ ආණාපකස්ස ත්වං අසුකං සත්තං මාරෙහීති ආණාපන කම්මං සචෙ සිජ්ඣති. වචීද්වාරෙ පවත්තං කායකම්මන්ති වුච්චති. ඉධ පන අසිද්ධත්තා වචීද්වාරෙ දිස්ස මානං වචීකම්මන්ති වුච්චති. වචීදුච්චරිතමත්තන්ති වුත්තං හොති. එසනයො සෙසෙසුපි.

‘‘දොසමූලෙනා’’තිආදීසු. දොසො එව මූලං දොසමූලං. දොසො මූලං මස්සාති දොසමූලං. තං සම්පයුත්ත චිත්තන්ති ද්විධා අත්ථො. බ්යාපාදො නාම දොසො එව. සො කථං දොසෙන මූලෙන ජායෙය්යාති වුත්තං ‘‘පුරිමො බ්යාපාදවජ්ජෙහී’’ති. පරතො අභිජ්ඣායම්පි එසනයො. විභාවනිපාඨෙ. නිධිපාඨකා නාම රාජනිධි විධායකා. තත්ථ චණ්ඩො නිග්ගහෙතබ්බොති ආගතත්තා දුට්ඨනිග්ගහත්ථන්ති වුත්තං. රාජූනං අදින්නාදානං මොහමූලෙන ජායතීති යොජනා. ‘‘බ්රාහ්මණානඤ්චා’’ති සකසඤ්ඤාය එව යං කිඤ්චි හරන්තානං බ්රාහ්මණානඤ්ච කම්මඵලසම්බන්ධාපවාදීනඤ්ච. ‘‘ආහරණං’’ති අදින්නාදානවසෙන හරණං. අවහරණන්ති වුත්තං හොති. යො පන මොහො රාජූනං උප්පන්නො, යො ච බ්රාහ්මණානං උප්පන්නො, යො ච කම්ම ඵලසම්බන්ධා පවාදීනං උප්පන්නොති සම්බන්ධො. ‘‘ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’ති ලොභො කම්මානං සුට්ඨුවඩ්ඪනාය නිදානං කාරණං හොතීති යොජනා. සඤ්ජාතා කඞ්ඛායෙසං තෙ සඤ්ජාතකඞ්ඛා. පරිතො උට්ඨාති එත්ථාති පරියුට්ඨානං. කඞ්ඛාය පරියුට්ඨානං කඞ්ඛාපරියුට්ඨානං. ජනානං තානිකම්මානීති සම්බන්ධො.

අකුසලකම්මදීපනානිට්ඨිතා.

157. කුසලකම්මෙ. අයං පන එවමාදීසු සුත්තපදෙසු ආගතොති සම්බන්ධො. ‘‘මෙත්තං කායකම්මං’’ති මෙත්තාසහගතං කායකම්මං. එවං වචීකම්මෙපි. චෙතනා හෙත්ථ කම්මන්ති අධිප්පෙතා. මනොකම්මෙ පන චෙතනාපි යුජ්ජති. අබ්යාපාදොපි යුජ්ජති. ඤාණං අනුපරිවත්තීති ඤාණානුපරිවත්තං. ඤාණානුපරිවත්තීතිපි පාඨො, සො යෙවත්ථො. ‘‘පදක්ඛිණං’’ති පවඩ්ඪිතං. අපරං පරියායං දස්සෙති ‘‘යස්මිං පනා’’තිආදිනා. දුස්සීලස්ස භාවො දුස්සිල්යං. පාණාතිපාතාදිකම්මං. ‘‘පවත්තමානෙ’’ති කායද්වාරෙ පවත්තමානෙ. ‘‘යං පන කුසලං’’ති පාණාති පාතාදිතො විරති කුසලං . ‘‘පවත්තමානං’’ති චිත්තෙ පවත්තමානං. ‘‘කිච්ච සීසෙනා’’ති කිච්චප්පධානෙන. කිච්චං පධානං කත්වාති අධිප්පායො. සෙසමෙත්ථ කායකම්මෙ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

‘‘වචීකම්මෙපි එසෙවනයො’’ති යස්මිං දුස්සිල්යෙ පවත්තමානෙ වාචා අපරිසුද්ධා හොති. වචී සංවරො භිජ්ජතීතිආදිනා වත්තබ්බං. ‘‘අවසෙසං පනා’’ති තීහි කායකම්මෙහි චතූහි වචීකම්මෙහි අවසෙසං. තත්ථ ‘‘තීහි කායකම්මෙහී’’ති තීහි කායදුච්චරිත විරති කම්මෙහි. ‘‘චතූහි වචීකම්මෙහී’’ති චතූහි වචීදුච්චරිත විරති කම්මෙහි. ‘‘සබ්බංපි කල්යාණ කම්මං’’ති සබ්බම්පි දානකම්මං, සබ්බම්පි භාවනා කම්මං, අපචායන කම්මං, වෙය්යාවච්චකම්මං, පත්තිදානකම්මං, පත්තානුමොදනාකම්මං, ධම්මසවන කම්මං, ධම්ම දෙසනා කම්මං, සබ්බම්පි දිට්ඨිජුකම්මං තීසුද්වාරෙසු පවත්තම්පි මනොකම්මං නාමාති යොජනා. ඉමෙසු පන ද්වීසු පරියායෙසු පච්ඡිමොයෙව පධානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යාව දෙවා’’ති අන්තිම පරිච්ඡෙද ජොතකො නිපාතො. මත්ථකපරිච්ඡෙදෙනාති අත්ථො.

සීලපදෙ. ‘‘සීලයතී’’ති සම්මා දහති ච උපධාරෙති චාති ද්විධා අත්ථො. ‘‘සුසමාහිතානී’’ති සුප්පතිට්ඨිතානි. ‘‘උපරිමෙ කුසල ධම්මෙ’’ති මහග්ගත ලොකුත්තර කුසලධම්මෙ. සත්තසු විසුද්ධීසු උපරිමෙ චිත්ත විසුද්ධාදි කුසලධම්මෙ. ‘‘අධිකුසල ධම්මෙ’’ති අධිකෙ බොධිපක්ඛිය කුසල ධම්මෙ. පරෙහි දින්නං, තදෙව පත්තිං. සබ්බානි පන තානි දානාදීනි කුසලානි. සොධෙන්ති සප්පුරිසාජනා. තානි එවපුඤ්ඤානි. එකමෙකං පුඤ්ඤක්රියවත්ථු. ‘‘ඉමිනා පච්චයෙනා’’ති චීවරාදි පච්චයෙන, අන්නපානාදි පච්චයෙන, ධන ධනඤ්ඤාදිපච්චයෙන වා. ‘‘සබ්බංපි චෙතං’’ති සබ්බම්පි එතං දසවිධං පුඤ්ඤං. ‘‘හීනෙන ඡන්දෙනා’’ති යසකාමතාදිවසෙන හීනෙන ඡන්දෙන, හීනෙන චිත්තෙන, හීනෙන වීරියෙන, හීනාය වීමංසාය. ‘‘මජ්ඣිමෙනා’’ති පුඤ්ඤප්ඵලකාමතාදිවසෙන මජ්ඣිමෙන. ‘‘පණීතෙනා’’ති කත්තබ්බමෙවිදන්ති අරියවංසානු බ්රූහනවසෙන පණීතෙන ඡන්දාදිනා පවත්ති තං පණීතන්ති යොජනා. ‘‘යසකාමතායා’’ති කිත්ති සද්දකාමතාය වා, පරිවාරකාමතාය වා. ‘‘පුඤ්ඤප්ඵලකාමතායා’’ති භවසම්පත්ති භොගසම්පත්තිකාමතාය. ‘‘අරියභාවං නිස්සායා’’ති ඉදං දානං නාම අරියානං වංසො. අහම්පි අරියො. තස්මා මයාපි කත්තබ්බමෙවිදන්ති එවං අරියභාවං නිස්සායාති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘අරියො’’ති ආචාර අරියොපි යුජ්ජති දස්සන අරියොපි. තත්ථ ආචාර අරියො නාම සප්පුරිසො පුථුජ්ජන කල්යාණකො වුච්චති. දස්සන අරියො නාම පරමත්ථ අරියො. ‘‘පාරමිතා දානං’’ති සබ්බදානෙහි අග්ගපත්තං මහාබොධි සත්තානං පාරඞ්ගතදානං. තඤ්හි සබ්බ සත්තවිමොක්ඛත්ථාය පවත්ති තත්තා අග්ගපත්තං හොති, පාරඞ්ගතං. තතො උත්තරිතරස්ස කස්සචිදානස්ස අභාවතො. සෙසෙසුපි පුඤ්ඤ ක්රියවත්ථූසු. ‘‘තිකද්වයං’’ති පුරිමාදි හීනාදි තිකද්වයං. ‘‘අන්තිම වත්ථුනා’’ති අන්තිම වත්ථු අජ්ඣාපජ්ජනෙන වා. ‘‘දුස්සීලො නාමා’’ති දුස්සීල භික්ඛු නාම. සො හි යාවභික්ඛුප්පටීඤ්ඤං න විජහි. තාව භික්ඛු එව. න සාමණෙරො, න ගිහී. තං චෙ අඤ්ඤො භික්ඛු අමූලකෙන අන්තිම වත්ථුනා අනුද්ධංසෙති. අනුද්ධංසෙන්තස්ස සඞ්ඝාදි සෙසො. ඔමසවාදෙ පාචිත්තියං. සහසෙය්යට්ඨානෙ තෙන සහ අතිරෙක රත්තිං සයන්තස්සාපි ආපත්ති නත්ථි. තස්මා සො දුස්සීල භික්ඛුත්වෙව වත්තබ්බොති. ‘‘පුන කම්මවාචාය සමාදාතබ්බන්ති නත්ථී’’ති යථා සික්ඛං පච්චක්ඛන්තස්ස සබ්බං සමාදානං භිජ්ජති. පුන භික්ඛුභාවං ඉච්ඡන්තෙන පුන කම්මවාචාය සමාදාතබ්බං හොති. එවං පුන කම්මවාචාය සමාදාතබ්බන්ති නත්ථි. ‘‘ඉතරෙසු පනා’’ති ලිඞ්ගනාසනඞ්ගතො අඤ්ඤෙසු දණ්ඩකම්මඞ්ගෙසු. නිච්චසීලාදීසු. ‘‘යං නිච්චමෙව වට්ටතී’’ති යං පාණාතිපාත විරති සීලං නිච්චමෙව රක්ඛිතුං වට්ටති. අනිච්චං න වට්ටති. කස්මා, පාණඝාතාදිං කරොන්තස්ස සබ්බකාලම්පි දුච්චරිත සම්භවතො. තෙනාහ ‘‘අනිච්චං සාවජ්ජං හොතී’’ති. දුච්චරිතං හොතීති අත්ථො. ‘‘යං නිච්චම්පි වට්ටතී’’ති පකති ගහට්ඨානං යං විකාල භොජනාදි විරති සීලං නිච්චම්පි වට්ටති. ‘‘අනිච්චම්පි වට්ටතී’’ති සමාදාන දිවසං අතික්කමිත්වා විකාල භොජනාදිං කරොන්තස්ස වීතික්කම දොසොවා දුච්චරිත දොසො වා නත්ථීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සාවජ්ජං න හොතී’’ති. දුච්චරිතං න හොතීති අත්ථො. තථා දසසීලඤ්ච පකති ගහට්ඨානං අනිච්චසීලං නාමාති යොජනා. ‘‘අනිච්චසීලමෙව හොතී’’ති පකති ගහට්ඨානං තං දසසීලං යාවජීවං නිච්චං කත්වා සමාදියිත්වා රක්ඛන්තානම්පි අපබ්බජිතත්තා පබ්බජිතෙසු ජාති සභාවෙනෙව සිද්ධං නිච්චසීලං නාම න හොති. යාවජීවං කත්වා සමාදාන වසෙනෙව නිච්චං හොතීති අධිප්පායො. ‘‘වෙසධාරණෙන සහ සිද්ධත්තා’’ති එත්ථ කථං වෙසධාරණෙන සිද්ධං හොතීති. වෙසධාරණං නාම ගිහිවත්ථං පහාය කාසාය වත්ථ ධාරණං. කාසායවත්ථඤ්ච නාම අරහත්තධජො හොති. න ච අරහත්තධජං ධාරෙන්තස්ස සික්ඛාපදං අසමාදියන්තස්සපි විකාලෙ භුඤ්ජිතුං වට්ටති. තථා නච්චාදීනි පස්සිතුං, මාලාදීනි ධාරෙතුං, උච්චාසයනාදීසු වසිතුං, ජාතරූපාදීනි සාදිතුං. කස්මා ඉති චෙ, තෙසඤ්හි තං තං යථාසකං සීලං නිච්චං සුද්ධං කත්වා රක්ඛිතුමෙව වට්ටතීතිආදිනා කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති. ‘‘අප්පනං අපත්තාව අධිප්පෙතා’’ති අප්පනාපත්තානං මහග්ගතභාවනානං විසුං උපරි වක්ඛමානත්තාති අධිප්පායො. ‘‘එත්ථෙවා’’ති ඉමස්මිං භාවනා කම්මෙ එව. ‘‘තෙ සඤ්ඤෙවා’’ති රතනත්තයාදීනං එව ච. ගන්තුං ආරද්ධො ගමිකො. අද්ධානං දීඝමග්ගං ගච්ඡන්තො අද්ධිකො. ‘‘පරිසුද්ධෙනා’’ති ලාභසක්කාරාදි නිරපෙක්ඛතාය අත්තුක්කං සන පරවම්භනාදි රහිතතාය ච පරිසුද්ධෙන. ‘‘හිතප්ඵරණ චිත්තෙනා’’ති මයි කරොන්තෙ ඉමස්ස එත්තකං හිතසුඛං භවිස්සතීති එවං තෙසං හිතසුඛෙසු ඵරණ චිත්තෙන. මෙත්තචිත්තෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘අත්තනො කිච්චෙසු වියා’’ති එතෙන තෙසං සබ්බං කිච්චං අත්තනොභාරං කරොතීති දීපෙති. ‘‘සාධාරණ කරණං’’ති අත්තනො පුඤ්ඤං පරෙසං දානං. අත්ත මනතාපවෙදනියාධුසාධූති වචීභෙදකරණං. තඤ්හිදින්නඤ්චානුමොදිතඤ්ච දිට්ඨධම්මවෙදනීයං ජාතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යොනිසොමනසිකාරෙ ඨත්වාති එත්ථ සිලොකාදිපක්ඛිකං අයොනිසොමනසිකාරං ජහිත්වා සුණන්තස්ස ඉමං ධම්මං සුත්වා අත්ථරසධම්මරසප්පටිසංවෙදී භවිස්සාමීති, දෙසෙන්තස්ස ඉමං දෙසෙන්තො ධම්මස්ස ච සුණන්තානඤ්ච අනුග්ගහං කරිස්සාමීති යොනිසොමනසිකාරෙ ඨත්වා. ලාභ සක්කාරාදි පක්ඛිකො මනසිකාරො අයොනි සොමනසිකාරො නාම. නිය්යානත්ථ නිස්සරණත්ථ පක්ඛිකො යොනිසොමනසිකාරො නාම. නිරවජ්ජ කම්මානි නාම කසිගොරක්ඛාදි කම්මානි. නිරවජ්ජසිප්පානි නාම වඩ්ඪකිසිප්පාදීනි වෙජ්ජසිප්පාදීනි ච. නිරවජ්ජ විජ්ජාඨානානි නාම පරූපරොධර හිතානි අඞ්ගවිජ්ජා වෙදවිජ්ජා මන්තවිජ්ජාදීනි. ‘‘වොදාන කරණං’’ති විසෙසෙන විසුද්ධකරණං. ‘‘තං සභාවත්තා’’ති දානසභාවත්තා. ‘‘චාරිත්ත සීලත්තා’’ති සප්පුරිසානං පකති චාරිත්ත සීලත්තා. පුන ‘‘තං සභාවත්තා’’ති භාවනා සභාවත්තා. තථාහි දෙසෙන්තස්ස ච සුණන්තස්ස ච දෙසනාසොතානුසාරෙන චිත්තභාවනා ඤාණභාවනාවහත්තා දෙසනාසවනා සභාවා හොන්ති. අත්තනො දිට්ඨිං සයමෙව උජුං කරොන්තස්ස ච ඤාණභාවනා කම්මමෙව. තථා පරස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා උජුං කරොන්තස්සාපීති. ‘‘ධම්මො නාම නත්ථී’’ති දෙසනා ධම්මො නාම නත්ථි. කස්මා, දානසීලානි දෙසෙන්තෙනපි අන්තෙ ලක්ඛණත්තයෙන සහසච්චප්පකාසනස්ස කත්තබ්බත්තා. එතෙන දෙසනාසවනා අන්තෙ ලක්ඛණත්තයානුපස්සනා භාවනා කම්මට්ඨානෙ පතිට්ඨිතත්තා තං සභාවා හොන්තීති දස්සෙති. ‘‘මනොකම්ම මෙවා’’ති පදුද්ධාරො. ‘‘මනස්මිං එවා’’ති මනොද්වාරෙ එව. ‘‘කිච්චසිද්ධිතො’’ති අප්පනාකිච්චස්ස සිජ්ඣනතො. ‘‘අඞ්ගභාවා සම්භවතො’’ති අප්පනා කිච්චසිද්ධියං අඞ්ගභාවා සම්භවතො. ‘‘තඤ්චභාවනා මය’’න්ති පදුද්ධාරො. ‘‘දානාදිවසෙනා’’ති දානසීලවසෙන. දානවසෙන අප්පවත්තනතොති ඉදං තාව යුජ්ජති. සීලවසෙන අප්පවත්තනතොති ඉදං පන පාළියා න සමෙති. පාළියඤ්හි මහග්ගතජ්ඣානෙසුපි පහානං සීලං වෙරමණි සීලන්තිආදි වුත්තන්ති චොදනා. තං පරිහරන්තො ‘‘යං පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘පරියායෙන වුත්තං’’ති කෙනපරියායෙන වුත්තන්ති. පකති චාරිත්තං සීලන්ති වුච්චති. උප්පන්නෙ ච පථමජ්ඣානෙ නීවරණානං පහානං නාම පකතිචාරිත්තමෙව පකති නියාමෙන පවත්තමෙව. ඉති පකතිචාරිත්තත්තා සීලන්ති වුත්තං. පුන නීවරණානං පහානමෙව තෙහි විගමනට්ඨෙන වෙරමණීති ච, පිදහනට්ඨෙන සංවරොති ච, පහාන කිච්චං අවිජහනට්ඨෙන අවීතික්කමොති ච, වුත්තං. චෙතනාසීලන්ති එත්ථ පන ඣානසම්පයුත්ත චෙතනා එව වුච්චති. සා ච සීලජාති කත්තා සීලන්ති වුත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘අප්පනාපත්ත’’න්ති පදුද්ධාරො. ‘‘ඣානභෙදෙනා’’ති පන වත්තබ්බං. රූපාවචරකුසලඤ්හි ඣානභෙදෙන පඤ්චවිධං, ඣානමෙව පන ඣානඞ්ගභෙදෙන පඤ්චවිධන්ති.

කුසලකම්මදීපනා නිට්ඨිතා.

153. ‘‘එත්ථා’’තිආදීසු. ‘‘ධම්මසඞ්ගහෙ’’ති ධම්මසඞ්ගණි පාළියං. ‘‘දස්සනෙනා’’ති සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණෙන. ‘‘තං’’ති උද්ධච්ච චෙතනං. ‘‘භාවනායා’’ති උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතාය භාවනාය. පාළිපාඨෙ. ‘‘චිත්තුප්පාදා’’ති චිත්තචෙතසිකා වුච්චන්ති. ‘‘සියා’’ති එකච්චෙති අත්ථෙ නිපාත පදං. ඉමෙසු ඡසු චිත්තුප්පාදෙසු එකච්චෙ ඡ චිත්තුප්පාදා සොතාපත්ති මග්ගෙන පහාතබ්බා, එකච්චෙ ඡ චිත්තුප්පාදා තීහි උපරි මග්ගෙහි පහාතබ්බාති අත්ථො. තත්ථ පථමපදෙ ‘‘එකච්චෙ ඡ චිත්තුප්පාදා’’ති කම්මපථපත්තකම්මසහජාතා ඡ චිත්තුප්පාදා. දුතීය පදෙ ‘‘එකච්චෙ ඡ චිත්තුප්පාදා’’ති අකම්මපථ පත්තා ධම්මිකෙසු ඨානෙසු අස්සාදනාභි නන්දාදිවසෙන පවත්තා ඡ චිත්තුප්පාදා. ‘‘තත්ථා’’ති ධම්මසඞ්ගහෙ. ‘‘ඉතරත්ථා’’ති ඉතරෙසු භාවනාය පහාතබ්බෙසු. ‘‘තස්සා’’ති නානක්ඛණික කම්මපච්චයස්ස. පාළිපාඨෙ. ‘‘සහජාතා’’ති අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙහි සහජාතා. ‘‘නානක්ඛණිකා’’ති අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙහි අසහජාතා අතීතකාලභූතෙ නානක්ඛණෙ පවත්තා පාණාතිපාතාදි චෙතනා. ‘‘යදි එවං’’ති එවං යදි සියාති අත්ථො. යදි උද්ධච්ච චෙතනා දස්සන පදෙ අනුද්ධටත්තා පටිසන්ධිං නාකඩ්ඪතීති විඤ්ඤායෙය්ය. එවං සතීති පාඨසෙසො. ‘‘චෙ’’ති චෙ වදෙය්ය. ‘‘නා’’ති න සක්කා වත්තුං. ‘‘තස්සා විපාකස්සා’’ති තස්සා උද්ධච්ච චෙතනාය විපාකස්ස. පාළිපාඨෙ. ‘‘ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං’’ති ඉමෙ ධම්මෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නඤ්ඤාණං. ‘‘තෙසං විපාකෙ’’ති උද්ධච්ච සහගතානං විපාකෙ. ‘‘ඤාණං’’ති තං විපාකං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නඤ්ඤාණං. ‘‘සබ්බ දුබ්බලන්ති ච සක්කා වත්තුං’’ති සම්බන්ධො. ‘‘අතිවිය කාළකධම්මත්තා’’ති බුද්ධාදීසු මහන්තෙසු ඨානෙසු සද්ධාරතනස්ස අන්තරායං කත්වා පවත්තනතො අතියෙවකණ්හ ධම්මත්තා. තස්සා විචිකිච්ඡා චෙතනාය පටිසන්ධි ආකඩ්ඪනම්පි විඤ්ඤාතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘සභාව විරුද්ධත්තා යෙවා’’ති විචිකිච්ඡා අසන්නිට්ඨාන සභාවා. අධිමොක්ඛො සන්නිට්ඨාන සභාවොති එවං සභාව විරුද්ධත්තායෙව.

‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදීසු. ‘‘විපච්චතීති විපාචෙතී’’ති වදන්ති. තං පන පදරූපෙන න සමෙතීති අඤ්ඤං අත්ථං වදන්තො ‘‘සබ්බම්පි වා’’තිආදිමාහ. ‘‘මහාසම්පත්තියො සමුට්ඨාපෙත්වා’’ති දෙවලොකෙ දෙවසම්පත්ති සදිසා දිබ්බවිමානාදිකා මහාසම්පත්තියො සමුට්ඨාපෙත්වා. ඉදං ‘‘ඔකාසං කත්වා’’ති පදෙ විසෙසනං. තත්ථ ‘‘සුඛ විපාකං’’ති ඉදං අට්ඨ අහෙතුක විපාකානි සන්ධාය වුත්තං. රූපලොකෙ බ්රහ්මානං රූපකායො රූපාවචර කම්මෙන නිබ්බත්තො. සො ච කාමාවචර ධම්ම සමූහො එව. එවං සන්තෙ තස්මිං ලොකෙ පඤ්ච අහෙතුක විපාකානිපි රූපාවචර කම්මෙන නිබ්බත්තානි සියුන්ති චොදනා. තං පරිහරන්තො ‘‘රූපාවචර කුසලංහී’’තිආදිමාහ. ‘‘තානී’’ති අපායභූමියං උප්පන්නානි අට්ඨ අහෙතුක විපාකානි. ‘‘සබ්බස්මිං කාමලොකෙ’’ති එකාදසවිධෙ කාමලොකෙ. ‘‘තෙසු චා’’ති තෙසු අට්ඨ අහෙතුක විපාකෙසු ච. ‘‘ආරම්මණන්තරෙ’’ති කසිණ නිමිත්තාදිතො අඤ්ඤස්මිං ආරම්මණෙ. ‘‘නිමිත්තා රම්මණෙ’’ති කසිණ නිමිත්තාදිකෙ නිමිත්ත පඤ්ඤත්තා රම්මණෙ. ‘‘තානි පඤ්චවිපාකානී’’ති චක්ඛු විඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච අහෙතුක විපාකානි කාමාවචර කුසල කම්මස්සෙව විපාකානි හොන්තීති යොජනා. ‘‘සොළසක මග්ගො’’ති සොළසකථා මග්ගො කථාපබන්ධො. එවං ද්වාදස කමග්ගො. ‘‘අහෙතුකට්ඨක’’න්ති අහෙතුක විපාකට්ඨකං. සම්මා පකාරෙන ජානාතීති සම්පජානං. ඤාණං. සම්පජානෙන කතන්ති විග්ගහො. න සම්පජානකතං අසම්පජානකතං. ‘‘සද්දහිත්වා’’ති එතෙන දිට්ඨුජු කම්මඤාණ සම්පත්තිං දීපෙති. න හි තෙන ඤාණෙන අසම්පන්නො කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහතීති. ජානිත්වාති වා පාඨො සියා. ‘‘එකමෙකං’’ති එකමෙකං කුසලකම්මං. ‘‘කුසල සමයෙ’’ති කුසල කම්ම කරණකාලෙ. කුසලුප්පත්තිකාලෙ වා. යස්සමෙ ඊදිසං පුඤ්ඤං පසුතං. තස්සමෙ භවලාභො භොගලාභො මිත්තලාභො සබ්බෙලාභා එකන්තෙන සුලාභාති අත්ථො. ‘‘සුලද්ධං’’ති ඉදං පුඤ්ඤං සුලද්ධං. දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු සංසරිත්වාති පාඨසෙසො. ‘‘සෙසෙනා’’ති තස්සකම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන. අට්ඨකථා පාඨෙ. ‘‘එකපිණ්ඩපාතස්මිං’’ති එකවාරං පිණ්ඩපාතදානෙ. සංයුත්තට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා යං වුත්තං ‘එකා චෙතනා එකමෙව පටිසන්ධිං දෙතී’ති, තං සුවුත්තන්ති අධිප්පායො. ‘‘පටිපක්ඛෙහී’’ති පටිපක්ඛෙහි අකුසලෙහි. විසෙසෙන භුසං මුළ්හො බ්යාමුළ්හො. අතිවිය බ්යාමුළ්හො අතිබ්යාමුළ්හො. අතිබ්යාමුළ්හත්ථාය පච්චයභූතන්ති විග්ගහො. අතිදුප්පඤ්ඤාය පච්චයභූතන්ති අත්ථො. සො හි ථෙරො වදතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඉති කත්වා’’ති එවං මනසිකරිත්වා. ‘‘සන්නිහිතපච්චයමත්තෙනා’’ති ආසන්නෙ සණ්ඨිතපච්චය මත්තෙන. ‘‘පුබ්බපයොග පච්චයමත්තෙනා’’ති වුත්තං හොති. බලවකම්මවසෙන උප්පන්නත්තා තික්ඛතරං විපාකං. යදා පයොග රහිතෙන පච්චයගණෙන උප්පජ්ජති, තදා අසඞ්ඛාරිකං නාම. යදා පයොගසහිතෙන, තදා සසඞ්ඛාරිකං නාම. තත්ථ අසඞ්ඛාරිකං තික්ඛං නාම. සසඞ්ඛාරිකං මන්දං නාම. තථා දුබ්බල කම්මෙන උප්පන්නෙ මන්දවිපාකෙපි යොජෙතබ්බං. එවං තික්ඛමන්දානං මන්දතික්ඛතාපත්ති නාම සියා. න ච තථා සක්කා භවිතුන්ති අධිප්පායො. එත්ථ සියා, යදි පුබ්බකම්මවසෙන අට්ඨන්නං මහාවිපාකානං සඞ්ඛාරභෙදො සිද්ධො සියා, අට්ඨන්නං අහෙතුක විපාකානම්පි සොසඞ්ඛාරභෙදො සිද්ධො භවෙය්ය. තානිපි හි කානිචි අසඞ්ඛාරිකෙන කම්මෙන නිබ්බත්තානි, කානිචි සසඞ්ඛාරිකෙනාති චොදනා. තං පරිහරන්තො ‘‘අහෙතුක විපාකානං පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘උභයකම්ම නිබ්බත්තනං’’ති තෙසං සඞ්ඛාර භෙදරහිතත්තා අසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි විරොධො නත්ථි. සසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි විරොධො නත්ථි. අසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි නිබ්බත්තන්ති. සසඞ්ඛාරික කම්මෙනපි නිබ්බත්තන්ති. එවං උභයකම්ම නිබ්බත්තනං යුත්තං. ‘‘ඉති අධිප්පායො’’ති තස්ස ථෙරස්ස අධිප්පායො. ‘‘න කම්මාගමන වසෙනා’’ති කම්මසඞ්ඛාතස්ස චිරකාලතො ආගමන පච්චයස්ස වසෙන. ‘‘ආගමනං’’ති ච ආගච්ඡති එතෙනාති ආගමනන්ති විග්ගහො. ‘‘කම්මභවෙ’’ති අතීතෙ කම්මකරණභවෙ. ‘‘කෙචනා’’ති කෙචි. අට්ඨසාලිනියං පන ආගතාති ච. පටිසම්භිදා මග්ගෙ පන ද්විහෙතුකා වුත්තාති ච සම්බන්ධො. ඉමස්මිං ඨානෙ පටිසම්භිදා මග්ගට්ඨකථා වචනම්පි වත්තබ්බන්ති වදන්තො ‘‘තත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘තීසුඛණෙසූ’’ති කම්මක්ඛණෙ නිකන්තික්ඛණෙ පටිසන්ධික්ඛණෙති තීසුඛණෙසු. ‘‘ටීකාකාරාපනා’’ති අභිධම්මටීකාකාරාපන. ‘‘සාවසෙසපාඨො’’ති පාළියං තිහෙතුකෙන කම්මෙන ද්විහෙතුක පටිසන්ධි, ද්විහෙතුකෙන කම්මෙන අහෙතුක පටිසන්ධි අවසෙසා හොති. එවං අවසෙස වාක්ය සහිතො පාඨො. සරික්ඛමෙව සරික්ඛකං. කම්මෙන සරික්ඛකං සදිසං කම්මසරික්ඛකං. විපාකං. ‘‘මහාථෙරෙනා’’ති සාරිපුත්ත මහාථෙරෙන. එවඤ්ච කත්වාතිආදිනා ටීකාකාරානං වචනං උපත්ථම්භෙති.

කාමාවචරකම්මං නිට්ඨිතං.

154. රූපාවචරකම්මෙ. ‘‘අප්පගුණතායා’’ති අපරිචිතතාය. අවඩ්ඪතාය. ‘‘හීනෙහි ඡන්දාදීහී’’ති ලාභසක්කාර සිලොකාදි සාපෙක්ඛතාය හීනෙහි ඡන්දාදීහි. ‘‘තෙ ධම්මා’’ති ඡන්දාදයො ධම්මා. තානි ඉධ නාධිප්පෙතානි. කස්මා, උපපත්තිප්පභෙදස්ස අසාධකත්තාති අධිප්පායො. ‘‘ඉමානෙවා’’ති ඉමානි එව ඣානානි. ‘‘තිවිධාසූ’’ති එකස්මිංතලෙ බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදි වසෙන තිවිධාසු. ‘‘අට්ඨාරසප්පභෙදෙන විභජිත්වා’’ති තීසු හීන මජ්ඣිමපණීතෙසු එකෙකස්මිං හීන හීනං හීන මජ්ඣිමං හීන පණීතන්තිආදිනා විභත්තෙන නවවිධානි හොන්ති. පුන තෙසු තීණි මජ්ඣිමානි. මජ්ඣිමහීනං මජ්ඣිමමජ්ඣිමන්තිආදිනා විභත්තානි නවවිධානි හොන්ති. එවං අට්ඨාරසභෙදෙන විභජිත්වා. ‘‘කම්මද්වාරානි නාමා’’ති කම්මප්පවත්ති මුඛානි නාම. ‘‘ඉමෙහි පභාවිතත්තා’’ති ඉමෙහි පභාවෙහි මූලකාරණෙහි පභාවිතත්තා පවත්තාපිතත්තා. ‘‘අට්ඨාරසඛත්තියා’’ති හීනමජ්ඣිමාදිභෙදෙන අට්ඨාරස ඛත්තියා. තථා අට්ඨාරස බ්රාහ්මණාදයො. අට්ඨ චත්තාලීස ගොත්තානි නාම හීනමජ්ඣිමා දිවසෙන විභත්තානි ගොතමගොත්තාදීනි අට්ඨචත්තාලීස ගොත්තානි. තෙසං චාරිත්ත පටිපත්තිභූතානි චරණානිපි අට්ඨචත්තාලීස හොන්තීති. එත්ථ සියා. පුරිම වචනෙ හීනාදීනි බ්රහ්මලොකෙ, අට්ඨකථා වචනෙහීනාදීනි මනුස්සලොකෙති සාධෙතබ්බං අඤ්ඤං, සාධකං අඤ්ඤන්ති චොදනා. තං පරිහරති ‘‘එතෙනහී’’තිආදිනා. ‘‘උපලක්ඛෙතී’’ති පච්චක්ඛතො පාකටං එකදෙසං දස්සෙත්වා අපාකටෙ තාදිසෙපි ජානාපෙතීති අත්ථො. ‘‘සමත්ථා සමත්ථං වා’’ති සමත්ථා සමත්ථභාවං වා. ‘‘තථා හානෙනා’’ති තථාහි අනෙන ආචරියෙන. අනුරුද්ධා චරියෙනාති වුත්තං හොති. නාම රූප පරිච්ඡෙදෙ වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සමානාසෙවනෙ ලද්ධෙ සති, මහබ්බලෙ විජ්ජමානෙ මහග්ගතකම්මං විපාකං ජනෙති. තාදිසං හෙතුං අලද්ධා අලභිත්වා අභිඤ්ඤා චෙතනා විපාකං න පච්චතීති යොජනා. තත්ථ ‘‘සමානා සෙවනෙ’’ති භූමිසමානතා වසෙන සමානාසෙවනෙ. කාමජවනං කාමජවනෙන සමානාසෙවනං. රූපජවනං රූපජවනෙන. අරූපජවනං අරූපජවනෙනාති දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘සමානභූමිකතො’’තිආදි. තත්ථ ‘‘තදභාවතො’’ති තාදිසස්ස බලවභාවස්ස අභාවතො. එකවාරමත්තභූතා මහග්ගත චෙතනා ච. ‘‘සබ්බ පථමභූතා’’ති සමාපත්ති වීථීසු ගොත්රභුස්ස අනන්තරෙ මහග්ගත ජවනං සන්ධාය වුත්තං. ලොකුත්තර මග්ගචෙතනා කදාචිපි සමානා සෙවනං න ලභති. එවං සන්තෙපි අත්තනො අනන්තරතො පට්ඨාය යාවජීවම්පි භවන්තරෙපි අරියඵලං ජනෙතියෙව. එවමෙවාති වුත්තං හොති. ඉදං පවත්තිඵලං නාම හොති, ඉධ පන පටිසන්ධි ඵලං විචාරිතං, තස්මා අසමානං ඉදං නිදස්සනන්ති චෙ. වුච්චතෙ. මග්ගචෙතනා නාම තණ්හා සහායකං වට්ටගාමි කම්මං න හොති. අතණ්හා සහායකං විවට්ටගාමි කම්මං හොති. තස්මා පටිසන්ධිං න දෙති. සචෙ පන තං තණ්හා සහායකං වට්ටගාමිකම්මං භවෙය්ය. පටිසන්ධි කාලෙපි ඵලං දදෙය්ය. අසමානා සෙවනතා පමාණං න භවෙය්ය. එවං අඤ්ඤකාරණත්තා අසමානං නිදස්සනං හොති. න අසමානා සෙවනතායාති දට්ඨබ්බං. ‘‘උපචිතත්තා’’ති පුනප්පුනං ආසෙවන ලාභෙන වඩ්ඪිතත්තා. ‘‘සා චෙතනා’’තිආදිකම්මිකමහග්ගත චෙතනා ච. ‘‘නා’’ති චොදනා , න සියාති අත්ථො. න ච සාපි සමානභූමක ධම්මතො ලද්ධා සෙවනා හොති. එවං සන්තෙපි කතත්තා භාවිතත්තාති වුත්තං. භාවිතත්තාති ච පුනප්පුනං ආසෙවන ලාභෙන වඩ්ඪිතත්තා ඉච්චෙවත්ථො. තස්මා විඤ්ඤායති අසමානභූමිකෙහි පුබ්බභාගප්පවත්තෙහි කාමජවනෙහි පරම්පරතො පුනප්පුනං ලද්ධා සෙවනතාය එව ඉධ උපචිතත්තාති වුත්තන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘උභයත්ථ පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘උභයත්ථා’’ති උභයෙසු කතත්තා උපචිතත්තාති ච කතත්තා භාවිතත්තාති ච වුත්තෙසු පාඨෙසු. ‘‘පථම සමන්නාහාරතො පට්ටායා’’ති මහග්ගතජ්ඣානෙ අප්පනාවීථිතො පුරෙ ද්වීසු පරිකම්ම භාවනා උපචාර භාවනාසු පරිකම්ම භාවනං භාවෙන්තස්ස පථවී පථවීතිආදිනා පථම සමන්නාහාරතො පට්ඨාය. ලොකුත්තර මග්ගෙපන දසසු විපස්සනා ඤාණෙසු සබ්බපථමං සම්මසනඤ්ඤාණං භාවෙන්තස්ස රූපං අනිච්චං වෙදනා අනිච්චාතිආදිනා පථම සමන්නාහාරතො පට්ඨායාති අත්ථො. උපචිනිත්වාති ච භාවෙත්වාති ච වඩ්ඪෙත්වා ඉච්චෙව අත්ථො. ‘‘අබ්භුණ්හා’’ති අභිනවාති වුත්තං හොති. ‘‘අයං වාදො’’ති අනුරුද්ධා චරියස්ස වාදො. යදි එවං, අට්ඨකථාසු සඞ්ඛාර පච්චයා විඤ්ඤාණ පද නිද්දෙසෙසු අභිඤ්ඤා චෙතනා පනෙත්ථ පරතො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති න ගහිතාති වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤං යුත්තං කාරණං වත්තබ්බන්ති, තං වදන්තො ‘‘චතුත්ථජ්ඣාන සමාධිස්ස පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘ටීකාකාරා’’ති අභිධම්මටීකාකාරා. ‘‘තස්සා පනා’’තිආදි අත්තනොවාද දස්සනං. සාධෙන්තියා අභිඤ්ඤා චෙතනාය. අචිත්තකභව පත්ථනාසහිතං සඤ්ඤා විරාගන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉධා’’ති මනුස්ස ලොකෙ.

‘‘අනාගාමිනො පනා’’තිආදීසු. ‘‘එතෙනා’’ති එතෙන අත්ථ වචනෙන. ‘‘සද්ධාධිකො’’ති සන්ධින්ද්රියාධිකො. එවං වීරියාධිකාදීසුපි. ‘‘අත්තනා ලද්ධ සමාපත්තීනං’’ති එකස්සපි පුග්ගලස්ස බහූනං අත්තනා ලද්ධ සමාපත්තීනං. තෙසු පුථුජ්ජන සොතාපන්න සකදාගාමීසු. ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති ඣානලාභි පුථුජ්ජනො. ‘‘නිකන්තියාසතී’’ති කාමභවනිකන්තියා සති. ‘‘ඉතරෙ පනා’’ති සොතාපන්න සකදාගාමිනො පන. පරිහීනජ්ඣානා එව තත්ථ නිබ්බත්තන්ති. න නිකන්ති බලෙනාති අධිප්පායො. විභාවනිපාඨෙ ‘‘තෙසං පී’’ති ඣානලාභි සොතාපන්න සකදාගාමීනම්පි. ඉච්ඡන්තෙන ටීකාචරියෙන. තථා නිකන්තියා සති පුථුජ්ජනාදයො කාමාවචර කම්ම බලෙන කාමභවෙපි නිබ්බත්තන්තීති යොජනා. චෙතොපණිධි ඉජ්ඣති. කස්මා, විසුද්ධත්තා. සීලවිසුද්ධත්තාති අධිප්පායො. ‘‘තෙ’’ති ඣානලාභි සොතාපන්න සකදාගාමිනො. අඞ්ගුත්තර පාඨෙ. ‘‘සහදස්සනුප්පාදා’’ති සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණං දස්සනන්ති වුච්චති. දස්සනස්ස උප්පාදක්ඛණෙන සද්ධිං. නත්ථි තස්ස තං සංයොජනන්තිපි පාඨො. ‘‘ඉමං ලොකං’’ති ඉමං කාමලොකං. ‘‘විපස්සනා නිකන්ති තණ්හා’’ති තෙනෙව ධම්මරාගෙන තාය ධම්ම නන්දියාති එවං වුත්තා විපස්සනා සුඛෙ නිකන්ති තණ්හා. පච්චයෙ සති කුප්පන්ති නස්සන්තීති කුප්පා. කුප්පා ධම්මා යෙසං තෙ කුප්ප ධම්මා. ‘‘ධම්මා’’ති මහග්ගත ධම්මා. ඉමෙ ද්වෙ සොතාපන්න සකදාගාමිනො සීලෙසු පරිපූරකාරිනො නාම. සීලප්පටි පක්ඛානං කිලෙසානං සබ්බසො පහීනත්තා. තස්මා තෙ සීලෙසු අකුප්ප ධම්මාති වුච්චන්ති. සමාධිස්මිං පන කුප්ප ධම්මා එව. ‘‘මහාබ්රහ්මෙසු න නිබ්බත්තන්තී’’ති මහාබ්රහ්මත්තං න ලභන්තීති අධිප්පායො. ‘‘හීනජ්ඣාසයත්තා’’ති එත්ථ ඉත්ථියො නාම පකතියාව හීනජ්ඣාසයා හොන්ති නීච ඡන්දා නීච චිත්තා මන්දවීරියා මන්දපඤ්ඤා. කස්මා, හීනලිඞ්ගත්තා. කස්මා ච තා හීනලිඞ්ගා හොන්ති. දුබ්බල කම්මනිබ්බත්තත්තා. දුබ්බල කම්මන්ති ච පුරිසත්ත ජනකං කම්මං උපාදාය වුච්චති. බ්රහ්මපුරොහිතානම්පි සඞ්ගහණං වෙදිතබ්බං. කස්මා, බ්රහ්මපාරිසජ්ජානන්ති අට්ඨකථා වචනස්ස යෙභූය්යවචනත්තා. තෙනාහ ‘‘න මහාබ්රහ්මානං’’ති. ඉතරථා න බ්රහ්මපුරොහිතානං න ච මහාබ්රහ්මානන්ති වුත්තං සියා. න ච තථා සක්කා වත්තුං ‘බ්රහ්මත්තන්ති මහාබ්රහ්මත්ත’න්ති ඉමිනා වචනෙන විරුජ්ඣනතො. අයඤ්ච අත්ථො න කෙවලං යෙභූය්යනයමත්තෙන සිද්ධො. අථ ඛො බ්යඤ්ජන සාමත්ථියෙනාපි සිද්ධොති දස්සෙතුං ‘‘තෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘තෙ’’ති බ්රහ්මපුරොහිතා. සංයුත්තපාඨෙ. ‘‘පටිභාතුතං’’ති එත්ථ ‘‘තං’’ති තුය්හං. ධම්මීකථා තුය්හං පටිභාතු, පාතුබ්භවතු. කථෙතු ඉච්චෙව වුත්තං හොති . ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති අභිභුං භික්ඛුං ආලපති. ‘‘බ්රහ්මුනො’’ති මහාබ්රහ්මුනො අත්ථාය. එවං සෙසෙසු ද්වීසු. ‘‘තෙසං’’ති බ්රහ්මපුරොහිතානං. විභාවනිපාඨෙ ‘‘ඉති අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ‘‘බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසු යෙවා’’ති පුල්ලිඞ්ග වචනත්තා පුග්ගලප්පධානං හොති. නභූමිප්පධානං. තස්මා අයමත්ථො යුත්තිවසෙන දට්ඨබ්බොති. ‘‘තීසුභවග්ගෙසූ’’ති වෙහප්ඵලභූමි පුථුජ්ජනභවග්ගො නාම හොති රූපලොකෙ. තතො උපරි පුථුජ්ජනභූමියා අභාවතො. අකනිට්ඨභූමි අරියභවග්ගො නාම. තත්ථ ඨිතානං අරියානං තත්ථෙව නිට්ඨානතො. නෙවසඤ්ඤාභූමි ලොකභවග්ගො නාම. තතො උපරි ලොකස්සෙව අභාවතොති.

කම්මචතුක්කානුදීපනා නිට්ඨිතා.

155. මරණුප්පත්තියං. ‘‘ආයුපරිමාණස්සා’’ති ආයුකප්පස්ස. ‘‘තදුභයස්සා’’ති ආයුකප්පස්ස ච කම්මස්ස ච. ‘‘උපඝාතක කම්මෙනා’’ති බලවන්තෙන පාණාතිපාතකම්මෙන. ‘‘දුස්සිමාර කලාබුරාජාදීනං වියා’’ති තෙසං මරණං විය. උපරොධිතං ඛන්ධ සන්තාන මස්සාති විග්ගහො. ‘‘උපරොධිතං’’ති උපගන්ත්වා නිරොධාපිතං. කම්මං ඛිය්යතියෙව. එවං සති, සබ්බංපි මරණං එකෙන කම්මක්ඛයෙන සිද්ධං. තස්මා එකං කම්මක්ඛය මරණමෙව වත්තබ්බන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඉතරෙපි වුත්තා’’ති ඉතරානිපි තීණි මරණානි වුත්තානීති චොදනා. වුච්චතෙ පරිහාරො. ‘‘සරසවසෙනෙවා’’ති අත්තනො ධම්මතාවසෙනෙව. නානා ආයු කප්පං විදහන්ති සඞ්ඛරොන්තීති නානාආයුකප්ප විධායකා. ‘‘සත්තනිකායෙ’’ති සත්තසමූහෙ. නිච්චකාලං ඨිතිං කරොන්තීති ඨිතිකරා. කදාචි වුද්ධිං කරොන්ති, කදාචි හානිං කරොන්තීති වුද්ධිකරා හානිකරා ච. ‘‘තෙසං වසෙනා’’ති තෙසං උතු ආහාරානං වසෙන. ‘‘තයොපි චෙතෙ’’ති එතෙතයොපි ඨිතිකරාදයො. කම්මං විපච්චමානං දත්වා ඛිය්යතීති සම්බන්ධො. එතෙන එවරූපෙඨානෙ කම්මං අප්පධානන්ති දීපෙති. ‘‘තදනුරූපං එවා’’ති තං දසවස්සකාලානු රූපං එව. ‘‘භො ගඤ්චා’’ති ධනධඤ්ඤාදිපරිභොගඤ්ච. තෙසං උතුආහාරානං ගති එතෙසන්ති තග්ගතිකා. තෙසං උතුආහාරානං ගතිං අනුවත්තන්තීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තදනුවත්තිකා’’ති. සඞ්ඛාරවිදූහි අඤ්ඤත්රාති සම්බන්ධො. සඞ්ඛාරවිදුනො ඨපෙත්වාති අත්ථො. ඉද්ධියා පකතාති ඉද්ධිමයා. ‘‘ඉද්ධියා’’ති දෙවිද්ධියාවා භාවනාමයිද්ධියාවා. විජ්ජාය පකතාති විජ්ජාමයා. ‘‘විජ්ජායා’’ති ගන්ධාරිවිජ්ජාය. අට්ඨි න්හාරු මංස ලොහිතාදිකා රසධාතුයො අයන්ති වඩ්ඪන්ති එතෙහීති රසායනානි. තානි විදහන්ති එතෙහීති රසායන විධයො. නයූපදෙසා. චිරට්ඨිති කත්ථාය ජීවිතං සඞ්ඛරොන්ති එතෙහීති ජීවිත සඞ්ඛාරා. ඉද්ධිමය විජ්ජාමය ජීවිත සඞ්ඛාරෙසු ච රසායන විධිසඞ්ඛාතෙසු ජීවිත සඞ්ඛාරෙසු ච විදුනොති සමාසො. ‘‘ද්වි සමුට්ඨානික රූපධම්මෙසූ’’ති උතුසමුට්ඨානික රූපධම්මෙසු ච ආහාර සමුට්ඨානික රූපධම්මෙසු ච. ‘‘පරිණමන්තෙසූ’’ති විපරිණමන්තෙසු. තෙනාහ ‘‘ජිය්යමානෙසූ’’තිආදිං. ‘‘යාවමහන්තං පීති’’ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං කම්මං විය කොටිපත්තවසෙන අතිමහන්තම්පි. ‘‘අස්සා’’ති කම්මස්ස. ‘‘උපච්ඡෙදක මරණෙපි නෙතබ්බො’’ති බලවන්තෙ උපච්ඡෙදක කම්මෙ ආගතෙ යාවමහන්තම්පි ජනක කම්මං අත්තනො විපාකාධිට්ඨාන විපත්තියා ඛිය්යතියෙව. සො චස්සඛයො න සරසෙන හොති, අථ ඛො උපච්ඡෙදක කම්ම බලෙන හොතීති ඉධ උපච්ඡෙදක මරණං විසුං ගහිතන්ති එවං උපච්ඡෙදක මරණෙපි නෙතබ්බො. ‘‘අකාල මරණං’’ති ආයුක්ඛයමරණාදීනි තීණි මරණානි කාලමරණානි නාම, මරණා රහකාලෙ මරණානීති වුත්තං හොති. තතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි මරණං අකාල මරණන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘තඤ්හි පවත්තමානං’’තිආදිං. ‘‘මූලභෙදතො’’ති මූලකාරණප්පභෙදතො. යස්මා පන මිලින්ද පඤ්හෙ වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සන්නිපතන්තීති සන්නිපාතා. සන්නිපාතෙහි උප්පන්නා සන්නිපාතිකාති අත්ථං සන්ධාය ‘‘සන්නිපතිතානං’’ති වුත්තං. අථවා. සන්නිපතනං සන්නිපාතො. ද්වින්නං තිණ්ණං වා දොසානං මිස්සකභාවො. සන්නිපාතෙන උප්පන්නා සන්නිපාතිකාතිපි යුජ්ජති. ‘‘අනිසම්මකාරීනං’’ති අනිසාමෙත්වා අනුපධාරෙත්වා කරණ සීලානං. පවත්තා ආබාධා විසමපරිහාරජානාමාති යොජනා. ‘‘අත්තනා වාකතානං පයොගානං’’ති සත්ථහරණ, විසඛාදන, උදකපාතනාදිවසෙන කතානං. ‘‘විනාසෙන්තී’’ති සත්ථවස්ස වාලුකවස්සාදීනි වස්සාපෙත්වාවා සමුද්ද වීචියො උට්ඨාපෙත්වාවා එවරූපෙ මහන්තෙ භයුපද්දවෙ කත්වා විනාසෙන්ති. ‘‘මනුස්ස පථෙ’’ති මනුස්ස පදෙසෙ. ‘‘තෙ’’ති චණ්ඩා යක්ඛා. ‘‘ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තී’’ති මනුස්සානං වා ගොමහිංසානං වා මෙදලොහිතානි පාතබ්යත්ථාය තෙසු නානාරොගන්තර කප්පානි උප්පාදෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තීති අත්ථො. ‘‘වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති සකලං රජ්ජං වා රට්ඨං වා දීපකං වා විනාසෙන්තීති වුත්තෙ සකලං ජනපදං වා නගරං වා නිගමං වා ගාමං වා තං තං පුග්ගලං වා විනාසෙන්තීති විසුං වත්තබ්බං නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘සත්ථදුබ්භික්ඛරොගන්තර කප්පාපී’’ති සත්ථන්තර කප්පො දුබ්භික්ඛන්තර කප්පො රොගන්තර කප්පොති ඉමෙ තයො අන්තර කප්පාපි ඉධ වත්තබ්බාති අත්ථො. තෙසු පන රොගන්තර කප්පො යක්ඛා වාළෙ අමනුස්සෙ ඔස්සජ්ජන්ති, තෙන බහූ මනුස්සා කාලඞ්කරොන්තීති ඉමිනා එකදෙසෙන වුත්තොයෙව. ‘‘උපපීළකො පඝාතකානං කම්මානං විපච්චනවසෙනා’’ති එත්ථ තෙසං කම්මානං ඔකාසප්පටිලාභෙන සත්තසන්තානෙ සුඛසන්තානං විබාධෙත්වා මරණං වා පාපෙත්වා මරණ මත්තං වා දුක්ඛං ජනෙත්වා පීළනඤ්ච ඝාතනඤ්ච ඉධ විපච්චන නාමෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විපාකං පන ජනෙන්තුවා, මාවා, ඉධ අප්පමාණන්ති. එත්ථ සියා. අට්ඨසු කාරණෙසු ඔපක්කමිකට්ඨානෙ ‘කුප්පිතාහි දෙවතා සකලං රජ්ජාදිකං අසෙසං කත්වා විනාසෙන්තී’ති වුත්තං. තත්ථ විනාසිතා ජනා කිං නු ඛො අත්තනො අත්තනො කම්ම විපාකජෙහි ආබාධන දණ්ඩෙහි වා විනස්සන්ති, උදාහු විසුං ඔපක්කමිකෙහි ආබාධන දණ්ඩෙහි වා විනස්සන්ති. යඤ්චෙත්ථ වුත්තං ‘එවං අකාල මරණං උපච්ඡෙදක කම්මුනා වා අඤ්ඤෙහි වා අනෙක සහස්සෙහි කාරණෙහි හොතී’ති. තත්ථ යස්ස උපච්ඡෙදක කම්මං නාම නත්ථි. කිං තස්ස අඤ්ඤෙන කාරණෙන අකාල මරණං නාම භවෙය්යාති. එත්ථ වදෙය්යුං, තස්ස අඤ්ඤෙන කාරණෙන අකාල මරණං නාම න භවෙය්ය. සබ්බෙ සත්තා කම්මස්සකා, කම්මදායාදා, කම්මයොනී, කම්ම බන්ධූ, කම්මප්පටිස්සරණාතිහි වුත්තංති . තෙසං තං වාදං භින්දන්තො ‘‘යෙහිකෙචි ලොකෙ දිස්සන්තී’’තිආදිමාහ. පුන තදත්ථං දළ්හං කරොන්තො ‘‘යථාහා’’තිආදිං වදති. තත්ථ දුවිධං කම්මඵලං, විපාක ඵලඤ්ච නිස්සන්ද ඵලඤ්ච. තත්ථ විපාක ඵලං නාම විපාකක්ඛන්ධා ච චක්ඛු සොතාදීනි කටත්තා රූපානි ච. තං යෙන පුබ්බෙ කම්මං කතං, තස්සෙව සාධාරණං හොති. තස්ස සන්තානෙ එව පවත්තති. නිස්සන්ද ඵලං නාම තස්ස සුඛුප්පත්තියා වා දුක්ඛුප්පත්තියා වා අත්තනො කම්මානුභාවෙන බහිද්ධා සමුට්ඨිතානි ඉට්ඨාරම්මණානි වා අනිට්ඨා රම්මණානි වා. තං පන අඤ්ඤෙසම්පි සාධාරණං හොති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සකකම්මසමුට්ඨිතා එව. ල. පරෙසං සාධාරණා එවා’’ති. ලොකෙ අට්ඨලොක ධම්මා නාම සබ්බෙ කම්ම විපාකජා එවාති න වත්තබ්බා. ඉමෙ ච සත්තා සංසාරෙ සංසරන්තා අට්ඨසුලොක ධම්මෙසු නිම්මුජ්ජන්තා සංසරන්ති, තස්මා තෙ විනාපි උපපීළක කම්මෙන අඤ්ඤෙහි කාරණෙහි නානාදුක්ඛං ඵුසන්තියෙව. තථා විනාපි උපච්ඡෙදක කම්මෙන මරණ දුක්ඛං පාපුණන්තියෙව. තෙන වුත්තං ‘‘කම්මෙන විනා යතොකුතොචි සමුට්ඨිතා’’තිආදි.

‘‘තෙ උප්පජ්ජන්තී’’ති තෙ නානාරොගාදයො උප්පජ්ජන්ති. ‘‘න උපාය කුසලා වා’’ති තතො අත්තානං මොචෙතුං කාරණ කුසලා වා න හොන්ති. ‘‘න ච පටිකාර කුසලා වා’’ති උප්පන්නං රොගාදිභයං අපනෙතුං වූපසමෙතුං පටිකාර කම්මෙති කිච්ඡකම්මෙ කුසලා වා න හොන්ති. ‘‘නාපි පරිහාර කුසලා වා’’ති තතො මොචනත්ථං පරිහරිතුං දෙසන්තරං ගන්තුං කුසලා වා න හොන්තීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං. ‘‘රොගාදයො එව තං ඛෙපෙන්තා පවත්තන්තී’’ති කථං තෙ පුබ්බකම්මං ඛෙපෙන්තීති. තස්ස විපාකභූතං ජීවිත සන්තානං විනාසෙන්තා ඛෙපෙන්ති. විනට්ඨෙහි ජීවිත සන්තානෙ තං භවං ජනෙන්තං ඛිය්යති යෙවාති. තෙනාහ ‘‘යථාහී’’තිආදිං. ‘‘කම්මස්සපි තථෙවා’’ති තථෙව පුබ්බකම්මස්සපි තිණග්ගෙ උස්සාව බින්දුස්සෙව පරිදුබ්බලතා සිද්ධා හොති. ජීවිතෙ පරික්ඛීණෙ තං භවං ජනෙන්තස්ස පුබ්බකම්මස්සපි පරික්ඛීණත්තා. ‘‘එවඤ්චෙතං’’ති එතං කම්මප්පටි සංයුත්ත වචනං ඉධ අම්හෙහි වුත්තනයෙන සම්පටිච්ඡිතබ්බං. සබ්බං පුබ්බෙකතහෙතුදිට්ඨි නාම සබ්බං සුඛං වා දුක්ඛං වා සුචරිතං වා දුච්චරිතං වා පුබ්බභවෙ අත්තනා කතෙන පුබ්බකම්මහෙතුනා එව උප්පජ්ජතීති එවං පවත්තා දිට්ඨි. ‘‘යං කිඤ්චායං’’ති යං කිඤ්චි අයං. මහාබොධිසත්තානං අධිමුත්තිකාලඞ්කරියා නාම ඉධ මෙ චිරකාලං ඨිතස්ස පාරමිපූරණ කිච්චං නත්ථි, ඉදානෙව ඉතො චවිත්වා මනුස්සලොකෙ උප්පජ්ජිස්සාමි, උපරුජ්ඣතු මෙ ඉදං ජීවිතන්ති අධිමුඤ්චිත්වා දළ්හං මනසිකරිත්වා කාලඞ්කරියා. ‘‘සයමෙව සත්ථං ආහරිත්වා’’ති සයමෙව අත්තනො ගීවං සත්ථෙන හනිත්වාති අත්ථො. ‘‘එත්ථෙවා’’ති අකාලමරණෙ එව.

‘‘තථා චා’’තිආදීසු. ‘‘සමාපත්ති ලාභීනං’’ති නිද්ධාරණෙභුම්ම වචනං. ‘‘ජීවිත සමසීසීනං’’ති අරහත්ත මග්ගං ලභිත්වා මග්ගපච්චවෙක්ඛනවීථි එව මරණාසන්නවීථිං කත්වා පරිනිබ්බානත්තා සමං සීසං එතෙසන්ති සමසීසිනො. ‘‘සමං සීසං’’ති ජීවිත සන්තාන පරියන්තෙන සමං වට්ටදුක්ඛ සන්තාන පරියන්තං වුච්චති. ‘‘සබ්බෙසං පී’’ති සබ්බෙසම්පි ඛීණාසවානං. ‘‘ඉමං සුත්තපදං’’ති මහාපරිනිබ්බානසුත්තෙ ආගතං සුත්තපදං. ‘‘තෙ’’ති තෙ වාදිනො. ‘‘තෙනා’’ති තෙන වාදවචනෙන. ක්රියමනොධාතු නාම පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං. ක්රියාහෙතුකමනො විඤ්ඤාණධාතු නාම හසිතුප්පාදචිත්තං. ‘‘අස්සා’’ති පරිනිබ්බායන්තස්ස බුද්ධස්ස. ‘‘න සමෙති යෙවා’’ති සන්තිං අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වාති එත්ථ පරිනිබ්බාන ජවනෙහි ආරම්මණං කත්වාති වුත්තෙපි න සමෙතියෙව. තෙනාහ ‘‘තථාහී’’තිආදිං. ‘‘භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතී’’ති එත්ථ පරිනිබ්බාන චුතිචිත්තමෙව භවඞ්ගන්ති වුත්තං. චුතිචිත්තන්ති ච භවන්තරං ගච්ඡන්තස්සෙව වුච්චති. ඉධ පන වොහාර මත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විභාවනිපාඨෙ. චුතිපරියොසානානං මරණාසන්න චිත්තානං. යථා පන බුද්ධානං භගවන්තානං යාවජීවං උප්පන්නං මහාභවඞ්ගචිත්තං කම්මකම්මනිමිත්තාදයො ආරම්මණං කරොතියෙව. තථා පරිනිබ්බාන චුතිචිත්තං පීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදිං. නනු මරණකාලෙ කම්මකම්මනිමිත්තාදීනං ගහණං නාම භවන්තර ගමනත්ථාය හොති, බුද්ධා ච භවන්තරං න ගච්ඡන්ති. තස්මා ‘‘න හි. ල. න කරොතී’’ති ඉදං න යුත්තන්ති. නො න යුත්තං. භවන්තර ගමනත්ථායාති ඉදං ජවනෙහි ගහණෙ දට්ඨබ්බං. ඉධ පන චුතිචිත්තෙන ගහණෙති දස්සෙන්තො ‘‘නචචුතියාගහිතානී’’තිආදිමාහ. ‘‘කම්මසිද්ධියා’’ති කම්මසිජ්ඣනත්ථාය .‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. ‘‘තස්සා’’ති සොණත්ථෙර පිතුනො. ‘‘කම්මබලෙනා’’තිආදීසු. ‘‘අඤ්ඤෙනපි කාරණ බලෙනා’’ති ආචිණ්ණභාවාදිකෙන කාරණබලෙන. ගතිනිමිත්තං පන කම්මබලෙනෙවාති යුත්තං සියා. ‘‘තථොපට්ඨිතං’’ති අන්තිමවීථිතො පුබ්බෙ බහූසුවීථීසු උපට්ඨිතප්පකාරන්තිඅත්ථො. පාපපක්ඛියෙසු දුග්ගතිනිමිත්තෙසු. කල්යාණපක්ඛියානි සග්ගනිමිත්තානි. ධම්මාසොකරඤ්ඤො මරණකාලෙ පාපපක්ඛියානං උපට්ඨානං කත්ථචි සීහළගන්ථෙ වුත්තං.

සකලං පථවිං භුත්වා,

දත්වා කොටිසතං ධනං;

අන්තෙ අඩ්ඪාමලකමත්තස්ස;

අසොකො ඉස්සරං ගතො; ති ච;

අසොකො සොක මාගතො; ති ච;

‘‘තං’’ති විපච්චමානකං කම්මං. ‘‘නියාමක සහකාරි පච්චයභූතා’’ති එත්ථ යථා නාවායං නියාමකො නාම නාවං ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං නියාමෙති, නියොජෙති. තථා අයං තණ්හාපි භවනිකන්ති හුත්වා චිත්තසන්තානං ගන්තබ්බභවාභිමුඛං නියාමෙති, නියොජෙති. කම්මස්ස ච අච්චායත්ත සහායභාවෙන සහකාරී පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘කුසලාකුසල කම්මනිමිත්තානි වා’’ති අඤ්ඤානි කුසලා කුසලකම්මනිමිත්තානි වා. ‘‘තදුපත්ථම්භිකා’’ති තස්ස කම්මස්ස උපත්ථම්භිකා. ‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං’’ති මුඛනිමිත්තාදීසු අස්සාදෙන්තං ගිජ්ඣන්තං. ‘‘තිට්ඨමානං තිට්ඨතී’’ති තිට්ඨමානං හුත්වා තිට්ඨති. අමුඤ්චිත්වා තිට්ඨතීති වුත්තං හොති. අනුබ්යඤ්ජනං නාම පියසාතරූපො කථිතලපිතාදි ක්රියාවිසෙසො. ‘‘අස්ස පුග්ගලස්සා’’ති ආසන්න මරණස්ස පුග්ගලස්ස. අට්ඨකථා පාඨෙ. ‘‘කිලෙස බලවිනාමිතං’’ති අවිජ්ජා තණ්හාදීනං කිලෙසානං බලෙන විනාමිතං. පටිච්ඡාදිකා ආදීන වා යස්සාති විග්ගහො. ‘‘තං’’ති චිත්තසන්තානං. ‘‘තස්මිං’’ති කම්මාදිවිසයෙ. අට්ඨකථාය න සමෙති. තස්මිං විසයෙතිහි තත්ථ වුත්තං. න වුත්තං තස්මිං භවෙති. ‘‘තස්මිං වුත්තා නං’’ති තස්මිං ‘යෙභූය්යෙන භවන්තරෙ ඡ ද්වාරග්ගහිතං’ති ඨානෙ ටීකාසු වුත්තානං. තං සදිස ජවනුප්පත්ති නාම කම්මකරණකාලෙ පවත්ත ජවනෙහි සදිසානං ඉදානි ජවනානං උප්පත්ති. භවප්පටිච්ඡන්නඤ්ච කම්මං අපාකටඤ්ච කම්මං න තථා උපට්ඨාති. කෙවලං අත්තානං අභිනවකරණ වසෙන ද්වාරපත්තං හුත්වා උපට්ඨාතීති අධිප්පායො. ‘‘විසීද පත්තා’’ති විසඤ්ඤීභාවෙන විරූපං හුත්වා සීදනපත්තා. ‘‘තබ්බිපරීතෙන පාපකම්ම බහුලාපි වත්තබ්බා’’ති තෙපිවිසීදන්තරෙ ආවුධ හත්ථා පාණඝාතං කරොන්තා ගණ්හථබන්ධථාති උග්ඝොසන්තා දුට්ඨචිත්තා හොන්තීතිආදිනා වත්තබ්බා. අට්ඨකථා පාඨෙසු. උක්ඛිත්තො අසි යස්සාති උක්ඛිත්තා සිකො. පතුදන්ති විජ්ඣන්ති එතෙනාති පතොදනං. පාජනදණ්ඩො. තස්ස අග්ගෙ කතා සූචි පතොදන සූචි. ‘‘පතොදන දුක්ඛං’’ති විජ්ඣන දුක්ඛං. කථං පන උක්ඛිත්තාසිකාදිභාවෙන උපට්ඨානං කම්මුපට්ඨානං නාම හොති. කථඤ්ච තං පටිසන්ධියා ආරම්මණභාවං උපෙතීති ආහ ‘‘සො චා’’තිආදිං. උප්පජ්ජමානානං සත්තානං. ‘‘ඉතරෙසං පනා’’ති රූපාරූප භවෙසු උප්පජ්ජමානානං පන. ‘‘පරිපුණ්ණං කත්වා’’ති තදාරම්මණ පරියොසානායවා සුද්ධාය වා ජවනවීථියාති එවං පරිපුණ්ණං කත්වා. අයං පන භවඞ්ගාවසානෙ චුතිචිත්තුප්පත්ති නාම අට්ඨකථාසු නත්ථි. යඤ්ච භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතීතිආදි තත්ථ තත්ථ වුත්තං. තත්ථපි ‘‘භවඞ්ගං’’ති චුතිචිත්තමෙව ටීකාසු වණ්ණෙන්ති. තස්මා ‘‘භවඞ්ගක්ඛයෙවා’’ති ඉදං කථං යුජ්ජෙය්යාති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිං. අනුරූපං සෙතීති අනුසයො. අනුබන්ධො හුත්වා සෙතීති අනුසයො. අනු අනු වා සෙතීති අනුසයො. එත්ථ ච අනුසයො නාම ජවනසහජාතො න හොති. ඉධ ච අනුසය නාමෙන වුත්තං. නානාජවන සහජාතා ච අවිජ්ජා තණ්හා පටිසන්ධියා විසෙස පච්චයා හොන්තෙව. කථං තා ඉධ ගහිතා සියුන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිං. එවං සන්තෙ අවිජ්ජා පරික්ඛිත්තෙන තණ්හාමූලකෙනාති වුත්තෙසු සුට්ඨු යුජ්ජති. අනුසයෙහි සහ ජවනසහජාතානම්පි ලද්ධත්තා. තස්මා ඉධ අනුසය වචනං න යුත්තන්ති චොදනා. යුත්තමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘අපි චා’’තිආදිමාහ. ‘‘පරියත්තා’’ති සමත්තා. ‘‘සො පී’’ති ඵස්සාදි ධම්ම සමූහොපි .‘‘තථා රූපා යෙවා’’ති අග්ගමග්ගෙන අප්පහීන රූපායෙව, අනුසයභූතායෙවාති වුත්තං හොති. ‘‘තං’’ති චිත්ත සන්තානං. ‘‘තත්ථා’’ති තදුභයස්මිං. කථං තං තත්ථ ඛිපන්තීති ආහ ‘‘තස්මිං’’තිආදිං. ‘‘විජානනධාතුයා’’ති විඤ්ඤාණ ධාතුයා. සඞ්කන්තා නාම නත්ථි. යත්ථ යත්ථ උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්තීති අධිප්පායො. කුතො මරණකාලෙ සඞ්කන්තා නාම අත්ථි විජ්ජන්තීති යොජනා. එවං සන්තෙ ඉදං වචනං අනමතග්ගිය සුත්තෙන විරුද්ධං සියාති. න විරුද්ධං. ඉදඤ්හි අභිධම්ම වචනං, මුඛ්යවචනං, අනමතග්ගිය සුත්තං පන සුත්තන්ත වචනං පරියාය වචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යඤ්චා’’තිආදිමාහ. පරියායෙන වුත්තන්ති වත්වා තං පරියායං දස්සෙති ‘‘යෙසඤ්හී’’තිආදිනා. ‘‘සො’’ති සො පුග්ගලො. ‘‘තෙසං’’ති අවිජ්ජා තණ්හා සඞ්ඛාරානඤ්ච පටිසන්ධි නාම රූප ධම්මානඤ්ච. ‘‘හෙතුප්ඵලසම්බන්ධෙන භවන්තරං සන්ධාවති සංසරතීති වුච්චතී’’ති පුබ්බෙ කම්මකරණකාලෙපි තෙ අවිජ්ජා තණ්හා සඞ්ඛාරා එව සො සත්තොති වුච්චන්ති. පච්ඡා තෙසං ඵලභූතායං පටිසන්ධියා පාතුභවනකාලෙපි සාපටිසන්ධි එව සො සත්තොති වුච්චති. මජ්ඣෙ ධම්මප්පබන්ධොපි සො සත්තොති වුච්චති. එවං හෙතුධම්මෙහි සද්ධිං ඵලධම්මෙ එකං සත්තං කරොන්තස්ස හෙතුප්ඵල සම්බන්ධො හොති. එවං හෙතුප්ඵල සම්බන්ධෙන සො එව කම්මං කරොති. තෙන කම්මෙන සො එව භවන්තරං සන්ධාවති සංසරතීති වුච්චති. එත්ථ ච අනමතග්ගො යං භික්ඛවෙ. ල. අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානංති එවං සත්තවොහාරෙන වුත්තත්තා සාධම්මදෙසනා පරියායදෙසනා හොති. පරියායදෙසනත්තා ච සන්ධාවතං සංසරතන්ති පරියායොපි සිජ්ඣති. යස්සං පන ධම්ම දෙසනායං ධම්මදෙසනාති වචනානු රූපං ධම්මමෙව දෙසෙති, න සත්තං, න පුග්ගලං. අයං ධම්මදෙසනා එව මුඛ්යදෙසනා නාම හොති. තත්ථ දෙසිත ධම්මා පන පකතිකාලෙපි දෙසන්තරං කාලන්තරං ඛණන්තරං සඞ්කන්තා නාම නත්ථි. යත්ථ යත්ථ උප්පන්නා, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති. ඛයවයං ගච්ඡන්ති. තෙන වුත්තං ‘න හි උප්පන්නුප්පන්නා ධම්මා. ල. සඞ්කන්තා නාම අත්ථී’ති. පටිඝොසො ච, පදීපො ච, මුද්දා ච. ආදිසද්දෙන පටිබිම්බච්ඡායා ච, බීජසඞ්ඛාරො ච, පාටිභොගො ච, බාලකුමාර සරීරෙසු උපයුත්තා විජ්ජාසිප්පොසධා චාති එවං අට්ඨකථා යං ආගතානි නිදස්සනානි සඞ්ගය්හන්ති. ‘‘නිදස්සනා’’නීති ච උපමායො වුච්චන්ති. තත්ථ ‘‘පටිඝොසො’’ති ගම්භීරලෙණ ද්වාරෙ ඨත්වා සද්දං කරොන්තස්ස අන්තොලෙණෙ පටිඝොසො පවත්තති. තත්ථ ද්වාරෙ උප්පන්නො මූලසද්දො අන්තොලෙණං න ගච්ඡති, උප්පන්නට්ඨානෙ එව නිරුජ්ඣති. පටිඝොසො ච තතො ආගතො න හොති. න ච විනා මූලසද්ද + පච්චයෙන අඤ්ඤතො පවත්තති. මූලසද්දපච්චයා එව තත්ථ පවත්තතීති. තත්ථ මූලසද්දො විය අතීත කම්මං. පටිඝොසො විය අනන්තරෙ පටිසන්ධි. එසනයො පදීප මුද්දා පටිබිම්බච්ඡායාසු. තත්ථ ‘‘පදීපො’’ති පථමං එකං පදීපං ජාලෙත්වා තෙන අඤ්ඤං පදීපසතම්පි පදීප සහස්සම්පි ජාලෙති. ‘‘මුද්දා’’ති ලඤ්ඡනලෙඛා. තත්ථ එකෙන ලඤ්ඡනක්ඛන්ධෙන, තෙන ලඤ්ඡනලෙඛාසතම්පි ලඤ්ඡනලෙඛා සහස්සම්පි කරොති. ‘‘පටිබිම්බච්ඡායා’’ති පසන්නෙසු ආදාසපට්ටෙසුවා උදකෙසුවා උප්පන්නා සරීරච්ඡායා. එතෙහි නිදස්සනෙහි ඵලං නාම හෙතුතො ආගතං න හොති. හෙතුනා ච විනා න සිජ්ඣතීති එත්තකමත්ථං දීපෙති. ‘‘බීජසඞ්ඛාරො’’ති කාලන්තරෙ උප්පන්නෙසු පුප්ඵඵලෙසු ඉච්ඡිතවණ්ණ ගන්ධරසපාතුභාවත්ථාය රොපනකාලෙ අම්බබීජාදීසු ඉච්ඡිතවණ්ණ ගන්ධරසධාතූනං පරිභාවනා. තත්ථ තප්පච්චයා කාලන්තරෙ පුප්ඵඵලෙසු උප්පන්නෙසු තෙවණ්ණගන්ධරසා පාතුබ්භවන්ති. ‘‘පාටිභොගො’’ති කිඤ්චි අත්ථං සාධෙතුං පරස්ස සන්තිකෙ ඉණං ගණ්හන්තස්ස තවධනං සංවච්ඡරෙන වුඩ්ඪියා සහ දස්සාමි, සචෙ නදදෙය්යං. අසුකං නාම මමඛෙත්තං වා වත්ථුවා තුය්හං හොතූති පටිඤ්ඤාඨපනං. තත්ථ තප්පච්චයා ධනං ලභිත්වා තං අත්ථඤ්ච සාධෙති. කාලෙ සම්පත්තෙ වුඩ්ඪියා සහ ඉණඤ්ච සොධෙති. ‘‘විජ්ජාසිප්පොසධා’’ති ලොකෙ පුත්තකෙ යාවජීවං හිතත්ථාය දහරකාලෙ කිඤ්චි විජ්ජංවා සිප්පංවා සික්ඛාපෙන්ති. යාවජීවං ඛරරොගානං අනුප්පාදත්ථාය දහරකාලෙ ඔජවන්තං කිඤ්චි ඔසධං වා අජ්ඣොහාරෙන්ති. තත්ථ තප්පච්චයා පුත්තානං යාවජීවං හිතප්පටිලාභො වා තාදිසානං රොගානං අනුප්පාදො වා හොතියෙව. එතෙහි යථා කාලන්තරෙ අසන්තෙසුයෙව පාටිභොගාදීසු මූලකම්මෙසු පුබ්බභාගෙ කතපච්චයා එව පච්ඡා අත්ථ සාධනාදීනි සිජ්ඣන්ති. තථා කුසලා කුසල කම්මානි කත්වා කාලන්තරෙ තෙසු අසන්තෙසුපි පුබ්බෙ කතත්තා එව පච්ඡා පටිසන්ධාදීනි ඵලානි පාතුබ්භවන්තීති දීපෙති. තෙනවුත්තං ‘‘පටිඝොස පදීපමුද්දාදීනි චෙත්ථ නිදස්සනානී’’ති. ‘‘කම්මදුබ්බලභාවෙනා’’ති තදා ජීවිතින්ද්රියස්ස දුබ්බලත්තා කම්මම්පි දුබ්බලමෙව හොතීති කත්වා වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ අට්ඨකථායං වත්වා දස්සිතං, තථාපි සම්භවතීති සම්බන්ධො. තත්ථ ‘‘තං පී’’ති ගතිනිමිත්තම්පි. ‘‘තථා චවන්තානං’’ති දිබ්බරථාදීනි ගතිනිමිත්තං කත්වා චවන්තානං. ‘‘දය්හමානකායෙනා’’ති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. ගාථායං. පඤ්චද්වාරෙ පටිසන්ධිකම්මං විනා ද්විගොචරෙ සියාති යොජනා. තත්ථ ‘‘ද්විගොචරෙ’’ති කම්මනිමිත්ත ගතිනිමිත්තභූතෙ ද්විගොචරෙ. තත්ථ පඤ්චද්වාරෙ පටිසන්ධි නාම පඤ්චද්වාරික මරණාසන්න වීථිචිත්තානං අන්තෙ ච වන්තානං පටිසන්ධි. සාපි ගතිනිමිත්තභූතෙ ගොචරෙ සියාති වුත්තෙ පඤ්චද්වාරික වීථිචිත්තානි පඤ්චාරම්මණභූතානි ගතිනිමිත්තානි ආරම්මණං කරොන්තීතිපි සිද්ධං හොති. එවඤ්ච සති. තෙසං වීථිචිත්තානං අන්තෙ අචවිත්වා තදනුබන්ධක මනොද්වාරිකවීථිචිත්තෙහිපි කදාචි කෙසඤ්චි ච වනං නනසම්භවතීති සක්කා වත්තුං. තෙසු පන අනුබන්ධක වීථීසු අතීතග්ගහණ සමුදායග්ගහණෙහි ච වන්තානං අතීතානිපි ගතිනිමිත්තානි ලබ්භන්ති. වත්ථුග්ගහණනාමග්ගහණෙහි ච වන්තානං ධම්මා රම්මණංපි ලබ්භතියෙව. තස්මා යං වුත්තං ආචරියෙන කාමාවචර පටිසන්ධියා ඡ ද්වාරග්ගහිතං කම්මනිමිත්තං ගතිනිමිත්තඤ්ච පච්චුප්පන්නමතීතා රම්මණං උපලබ්භතීති. තං සුවුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. යං පන ‘තමෙව තථොපට්ඨිතං ආරම්මණං ආරබ්භ චිත්තසන්තානං අභිණ්හං පවත්තතී’ති එවං අන්තිමවීථිතො පුබ්බභාගෙ බහූනං වීථිවාරානං පවත්තනං ආචරියෙන වුත්තං. තං තථොපට්ඨිතං ගතිනිමිත්තං ආරබ්භාතිපි ලද්ධුං වට්ටතියෙව. එවඤ්චසති, ගතිනිමිත්තංපි අතීතං ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘යදාපනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සන්තති වසෙනා’’ති සන්තති පච්චුප්පන්න වසෙන. ‘‘තස්සා’’ති ගතිනිමිත්තස්ස. යෙභූය්යෙන වුත්තො, න සබ්බසඞ්ගාහිකෙන වුත්තොති අධිප්පායො. ‘‘මනොද්වාරික මරණාසන්න ජවනානංපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා’’ති පුරෙජාතපච්චය භාවෙන ඉච්ඡිතබ්බත්තාති අධිප්පායො. ‘‘තදනුබන්ධායා’’ති තානි මනොද්වාරි කමරණාසන්න ජවනානි අනුගතාය. ‘‘පටිසන්ධියාපි සම්භවතො’’ති තස්ස පුරෙජාත පච්චයස්ස පටිසන්ධියාපි පුරෙජාත පච්චයතා සම්භවතො. නනු ථෙරෙන භින්දිත්වා අවුත්තෙපි භින්දිතබ්බෙ සති, භින්දනමෙව යුත්තන්ති චෙ. න යුත්තං. කස්මා, කම්මනිමිත්තෙන සමානගතිකත්තා. තෙනාහ ‘‘නචතං’’තිආදිං. විභාවනියං යථාසම්භවං යොජෙතබ්බංති වත්වා අපරෙපන අවිසෙසතොව වණ්ණෙන්තීති අපරෙවාදොපි වුත්තො. තත්ථ ‘‘අවිසෙසතො වණ්ණෙන්තී’’ති අභින්දිත්වාව වණ්ණෙන්තීති වුත්තං හොති. පුන තං අපරෙවාදං අසම්පටිච්ඡන්තො ‘‘අට්ඨකථායං පනා’’තිආදිමාහ. ඉධ පන තං අපරෙවාදං පග්ගණ්හන්තො පුන ‘‘යඤ්ච තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘තදාරම්මණායා’’ති තං ගතිනිමිත්තා රම්මණාය. ‘‘තෙසං වචනං’’ති අපරෙසං වචනං. ‘‘අඤ්ඤත්ර අවිචාරණායා’’ති කස්මා වුත්තං. නනු අට්ඨකථායං පනාතිආදි සබ්බං විචාරණා වචනමෙව හොතීති. සච්චං යථා දිට්ඨපාඨවසෙන, සාවසෙස පාඨභාවං පන න විචාරෙතියෙව. තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර අවිචාරණායා’’ති වුත්තං. එත්ථ සියා. අට්ඨකථාපාඨො සාවසෙසො හොතු, මූලටීකාපාඨො පන මනොද්වාරෙ යෙවාති නියමෙත්වා වුත්තත්තා කථං සාවසෙසො සියාති. නියමෙත්වා වුත්තොපි ඉධ අධිප්පෙතත්ථෙ අපරිපුණ්ණෙ සාවසෙසො එව හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං කාරණං නත්ථි අඤ්ඤත්ර අවිචාරණායා’’ති. ‘‘පච්චුප්පන්නමතීතං’’තිආදීසු. තදාරම්මණාවසානාය පඤ්චද්වාරික ජවනවීථියා ච වනං හොතීති යොජනා. එවං අපරත්ථපි. බලවන්තෙපි සති. තදාරම්මණාවසානාය එව වීථියා. ‘‘වුත්තත්තා පනා’’ති අට්ඨකථායං එව වුත්තත්තා පන. ‘‘පුරිමභාගෙ එවා’’ති පඤ්චද්වාරික අන්තිම වීථිතො පුබ්බභාගෙ එව. ‘‘තාහී’’ති දෙය්යධම්මවත්ථූහි. ‘‘යථාතං’’ති තං අත්ථජාතං කතමං වියාති අත්ථො. ‘‘ඉතො’’ති මනුස්ස භවතො. නිමිත්ත සදිසං සද්දං වණ්ණන්ති සම්බන්ධො. ‘‘නට්ඨචකාරං’’ති පතිතචකාරං. අට්ඨකථාපාඨෙ ඤාතකා මාතාදයො පඤ්චද්වාරෙ උපසංහරන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘තවත්ථායා’’ති තවඅත්ථාය. ‘‘චීනපටසොමාරපටාදිවසෙනා’’ති චීනරට්ඨෙ පවත්තො පටො චීනපටො. තථා සොමාරපටෙපි. ‘‘තානී’’ති රසඵොට්ඨබ්බානි. ඵොට්ඨබ්බං පන අඤ්ඤංපි යුජ්ජතෙව. අත්ථිදානීති මනසිකතත්තා පච්චුප්පන්නභූතානීති වුත්තං. ‘‘අරූපීනං’’ති අරූපබ්රහ්මානං. ‘‘තෙ’’ති අරූපිනො. ‘‘තානී’’ති හෙට්ඨිමජ්ඣානානි. විස්සට්ඨං ලද්ධඣානං යෙසං තෙ විස්සට්ඨජ්ඣානා. ‘‘තතොයෙව චා’’ති විස්සට්ඨජ්ඣානත්තායෙව ච. ආකඩ්ඪිතං මානසං චිත්තං එතෙසන්ති විග්ගහො. ඉදඤ්ච හෙතුවිසෙසන පදං. ආකඩ්ඪිතමානසත්තා කාමභවෙ උප්පජ්ජමානානන්ති දීපෙති. තෙසං අරූපීනං. ‘‘අඤ්ඤං දුබ්බල කම්මං’’ති උපචාරජ්ඣානකම්මතො අඤ්ඤං තිහෙතුකොමකං කම්මං. ‘‘තෙසං’’ති රූපලොකතො ච වන්තානං. ‘‘සතො’’ති සන්තස්ස සමානස්ස. ‘‘උපත්ථම්භනෙ කාරණං නත්ථී’’ති ඉදං උපචාරජ්ඣාන කම්මස්ස ගරුක කම්මගතිකත්තා වුත්තං. එකන්ත ගරුකකම්මභූතංපි පන මහග්ගතජ්ඣාන කම්මං නාම නානානිකන්ති බලෙන පටිබාහීයමානං පටිසන්ධිං න දෙතියෙව. උපචාරජ්ඣාන කම්මෙ වත්තබ්බං නත්ථීති දට්ඨබ්බං. ‘‘තාදිසානී’’ති තථා රූපානි ද්විහෙතුකොමක කම්මානි තෙසං ඔකාසං න ලභන්ති. නීවරණානං සුට්ඨුවික්ඛම්භිතත්තායෙව. ‘‘යෙනා’’ති යෙන ඡන්දාදීනං පවත්ති කාරණෙන. ‘‘නානාකම්මානි පී’’ති උපචාරජ්ඣාන කම්මතො අඤ්ඤානි පච්චුප්පන්න කම්මානිපි අතීතභවෙසු කතානි අපරපරියාය කම්මානිපි. ‘‘යෙන චා’’ති යෙන නානාකම්මානම්පි ඔකාස ලාභකාරණෙන ච. ‘‘තෙ’’ති රූපී බ්රහ්මානො. ‘‘වුත්තනයෙනෙ වා’’ති සුට්ඨුවික්ඛම්භිතනීවරණානං තෙසං අප්පනා පත්තජ්ඣානවිසෙසෙන [ යස්මා පනාතිආදිනා ච ] පරිභාවිත චිත්තසන්තානත්තා’ති ච වුත්තනයෙනෙව. ‘‘තං කාරණං’’ති අහෙතුක පටිසන්ධියා අභාව කාරණං. පරම්පර භවෙසුච වීථිමුත්තචිත්තානං පවත්තාකාරං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යථා තානියෙව ඔසධානී’’ති ලොකෙ එකං ඔසධං ලභිත්වාතං දෙවසිකං භුඤ්ජති. එකොපථමදිවසෙ භුඤ්ජන්තං දිස්වා කතමං නාම ත්වං ඔසධං භුඤ්ජසීති පුච්ඡි. ඉදං නාම ඔසධං භුඤ්ජාමීති වදති. පුනදිවසෙසුපි ඔසධං භුඤ්ජන්තං දිස්වා තථෙව පුච්ඡි. තමෙව ඔසධං භුඤ්ජාමීති වදති. තත්ථ ‘‘තමෙව ඔසධං’’ති යං පථමදිවසෙ ඔසධං තයාච පුච්ඡිතං. මයා ච කථිතං. තමෙව අජ්ජ භුඤ්ජාමීති අත්ථො. තත්ථ පන පථමදිවසෙ භුත්තං ඔසධං අඤ්ඤං. අජ්ජ භුත්තං අඤ්ඤං. තංසදිසං පන අඤ්ඤංපි තමෙවාති ලොකෙ වොහරන්ති තානියෙව ඔසධානි භුඤ්ජාමීති. එවං ඉධපි තස්සදිසෙ තබ්බොහාරො දට්ඨබ්බො. ‘‘තස්මිං’’ති භවඞ්ගචිත්තෙ. අවත්තමානෙ උපපත්තිභවො ඔච්ඡිජ්ජති. වත්තමානෙ න ඔච්ඡිජ්ජති. තස්මා තස්ස උපපත්ති භවස්ස අනොච්ඡෙද අඞ්ගත්ථාය කාරණත්තා භවඞ්ගන්ති වුච්චතීති අධිප්පායො. ‘‘උපපත්ති භවො’’ති ච කම්මජක්ඛන්ධසන්තානං වුච්චති. ‘‘පරසමයෙ’’ති උච්ඡෙද දිට්ඨීනං වාදෙ. ‘‘වට්ටමූලානී’’ති අවිජ්ජාතණ්හා වුච්චන්ති. වට්ටමූලානි සුට්ඨුඋච්ඡිජ්ජන්ති එත්ථාති විග්ගහො. ‘‘යස්ස අත්ථායා’’ති සඋපාදිසෙසාදිකස්ස නිබ්බානස්ස පටිලාභත්ථාය. ‘‘පට්ඨපීයන්තී’’ති පවත්තාපීයන්ති. පජ්ජන්ති පාපුණන්ති අරියා ජනා එත්ථාති පදං. පරතො සමන්තිපදෙ අනුපාදිසෙසස්ස ගය්හමානත්තා ඉධ සඋපාදිසෙසන්ති වුත්තං. බුජ්ඣන්තීති බුධා. සුට්ඨු සද්ධිං උච්ඡින්නං සිනෙහබන්ධනං යෙහි තෙ සුසමුච්ඡින්නසිනෙහබන්ධනා. කථඤ්ච සුට්ඨුඋච්ඡින්නං, කෙහි ච සද්ධිං උච්ඡින්නන්තිආහ ‘‘අනුසයමත්තං පී’’තිආදිං. ‘‘සෙසකිලෙසෙහී’’ති තණ්හාසිනෙහ බන්ධනතො අවසෙස කිලෙසෙහි. ‘‘අධිසයිතං’’ති වික්ඛම්භිතුංපි අසක්කුණෙය්යං හුත්වා අතිරෙකතරං සයිතං. ‘‘අධිගමාවහං’’ති අධිගමො වුච්චති නවවිධො ලොකුත්තර ධම්මො. තං ආවහතීති අධිගමාවහං. ‘‘සීලං’’ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. ‘‘ධුතඞ්ගං’’ති තෙරසධුතඞ්ගං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

වීථිමුත්තසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.