📜

6. රූපසඞ්ගහඅනුදීපනා

156. රූපසඞ්ගහෙ . ‘‘චිත්තචෙතසිකෙ’’ති චිත්තචෙතසික ධම්මෙ. ‘‘ද්වීහි පභෙදප්පවත්තීහී’’ති ද්වීහි පභෙදසඞ්ගහපවත්ති සඞ්ගහෙහි. ‘‘යෙ වත්තන්තී’’ති යෙ ධම්මා වත්තන්ති පවත්තන්ති. ‘‘එත්තාවතා’’ති එත්තකෙන ‘තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථා’තිආදිකෙන වචනක්කමෙන. නිපාතං ඉච්ඡන්තා එත්තකෙහි පඤ්චහි පරිච්ඡෙදෙහීති වණ්ණෙන්ති. වචනවිපල්ලාසං ඉච්ඡන්තාතිපි යුජ්ජති. ‘‘සමුට්ඨාතී’’ති සුට්ඨු උට්ඨාති, පාතුබ්භවති, විජ්ජමානතං ගච්ඡති. ‘‘කම්මාදී’’ති කම්මාදිපච්චයො. ‘‘පිණ්ඩී’’ති එකග්ඝනතා වුච්චති. උපාදාය මහන්තානි එව හුත්වාති සම්බන්ධො. ඉන්ද්රියබද්ධසන්තානං සත්තසන්තානං. අජ්ඣත්ත සන්තානංතිපි වුච්චති. ‘‘විසංවාදකට්ඨෙනා’’ති විරාධකට්ඨෙන. භූතඤ්ච අභූතං කත්වා අභූතඤ්ච භූතං කත්වා සන්දස්සකට්ඨෙනාති වුත්තං හොති. භූතවජ්ජප්පටිච්ඡාදනකම්මං මහාමායා නාම. මායං කරොන්තීති මායාකාරා. ආවිසනං නාම සත්තානං සරීරෙසු ආවිසනං. ගහණං නාම සත්තානං අත්තනොවසං වත්තාපනං. තදුභයං කරොන්තා කත්ථ ඨත්වා කරොන්ති. අන්තොවාඨත්වා කරොන්ති, බහිවා ඨත්වා කරොන්තීති පාකතිකෙහි මනුස්සෙහි ජානිතුං පස්සිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අචින්තෙය්යට්ඨානං නාම. ‘‘වඤ්චකට්ඨෙනා’’ති එතා පකතියා අතිදුබ්බණ්ණං අත්තානං දෙවච්ඡරාවණ්ණං කත්වා වඤ්චෙන්ති. වසනරුක්ඛගුම්බංපි දිබ්බවිමානං කත්වා වඤ්චෙන්ති. එවරූපෙන වඤ්චකට්ඨෙන. ‘‘තෙනෙවට්ඨෙනා’’ති විසංවාදකට්ඨාදිනා තිවිධෙනෙව අත්ථෙන. තානිපිහි අසත්තභූතංයෙව අත්තානං සත්තොති විසංවාදෙන්ති. අරුක්ඛංයෙව අත්තානං රුක්ඛොති විසංවාදෙන්ති. අනිට්ඨං, අකන්තං, අමනාපංයෙව අත්තානං ඉට්ඨො, කන්තො, මනාපොති වඤ්චෙන්ති, තථා සහජාතානඤ්ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො වා තිට්ඨන්ති. උදාහුබහිවාතිට්ඨන්තීති ජානිතුං පස්සිතුං අසක්කුණෙය්යං ඨානං හොතීති. ‘‘උභයත්ථපී’’ති මායාකාරාදි මහාභූතෙසු ච පථවියාදිමහාභූතෙසු ච. ‘‘අභූතානී’’ති අසන්තානි, අසච්චානි .‘‘අබ්භුතානී’’ති අච්ඡරියකම්මානි. ‘‘ඉමස්මිං පාඨෙ’’ති චතුන්නං මහාභූතානන්ති එවං සම්බන්ධ පදසහිතෙ පාඨෙ. අඤ්ඤත්ථ පන උපාදාරූපං අනුපාදාරූපන්තිආදීසු යකාර විරහො දිට්ඨොති අධිප්පායො. ධාතූනං අනෙකත්ථත්තා ‘‘පථයති පක්ඛායතී’’ති වුත්තං. ‘‘පුථූ’’ති පාටිපදිකපදං. තමෙව ජාතත්ථෙ නිරුත්තිනයෙන පථවීති සිද්ධන්ති දස්සෙතුං ‘‘පුථුමහන්තී’’තිආදි වුත්තං. පකාරෙන ථවීයතීති අත්ථෙ පථවීති ඉදං උජුකමෙව. ‘‘ආපෙතී’’ති බ්යාපෙති. ‘‘අප්පායතී’’ති භුසං පායති, වඩ්ඪෙති. තෙනාහ ‘‘සුට්ඨු බ්රූහෙතී’’තිආදිං. නිසානත්ථවසෙනෙව පරිපාචනත්ථොපි ලබ්භතීති ආහ ‘‘පරිපාචෙතිවා’’ති. ‘‘සමීරෙතී’’ති සුට්ඨු ඊරෙති කම්පෙති. වායති වහතීති වායො අත්ථාතිස්සය නයෙන. ‘‘විත්ථම්භනං’’ති විවිධෙන ආකාරෙන භූතසඞ්ඝාටානං ථම්භනං වහනං අභිනීහරණං. කක්ඛළතා නාම ඛරතා ඵරුසතා. සහජාතරූපානං පතිට්ඨානත්ථාය ථද්ධතා ථූලතා. සා සෙසභූතෙසු නත්ථීති ආහ ‘‘සෙසභූතත්තයං උපාදායා’’ති. ‘‘අනවට්ඨානතා’’ති එත්ථ අවට්ඨානං නාම අචලට්ඨානං. න අවට්ඨානන්ති අනවට්ඨානං. චලනන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘මුදුභූතාපී’’තිආදිං. ආබන්ධකං නාම ආබන්ධිතබ්බෙ වත්ථුම්හි මුදුම්හි සති, දළ්හං න බන්ධති. ථද්ධෙසති, දළ්හං බන්ධතීති ඉදං ලොකතොව සිද්ධන්ති ආහ ‘‘ආබන්ධිතබ්බායා’’තිආදිං. ‘‘තබ්භාවං’’ති පරිණතභාවං. ‘‘පරිපාචකතා දස්සනතො’’ති හෙමන්තෙ අජ්ඣොහටාහාරානං සුට්ඨුපරිපාචකතා දස්සනතොති වදන්ති. උසති දහතීති උණ්හං. ‘‘දහතී’’ති ච උණ්හතෙජොපි උණ්හභාවෙන දහති, සීතතෙජොපි සීතභාවෙන දහති. උණ්හෙන ඵුට්ඨං වත්ථු උණ්හත්තං ගච්ඡති, සීතෙන ඵුට්ඨං වත්ථු සීතත්තං ගච්ඡති. යඤ්ච උණ්හත්තං ගච්ඡති, තං උණ්හතෙජො උණ්හභාවෙන දහතිනාම. යඤ්ච සීතත්තං ගච්ඡති, තං සීතතෙජො සීතභාවෙන දහතිනාම. එවං සීතතෙජොපි උසතිදහතීති අත්ථෙන උණ්හත්ත ලක්ඛණොනාම හොතීති. එවංසන්තෙ නීලෙනවණ්ණෙන ඵුට්ඨං වත්ථු නීලං හොති. පීතෙන ඵුට්ඨං පීතං හොති. නීලංපි පීතංපි තං වත්ථුං දහතිනාමාති චෙ. නීලෙන වණ්ණෙන ඵුට්ඨංනාම නත්ථි. තථා පීතෙන . කස්මා, නීලාදීනං උපාදාරූපානං ඵුසන කිච්චා භාවතො. සම්මිස්සිතං නාම හොති. න ච සම්මිස්සනමත්තෙන දහති. ඵුසන්තො එව දහති. ඵුසන්තානංපි පථවිවාතානං දහනකිච්චං නත්ථි. පරිපාචනකිච්චං නත්ථීති අධිප්පායො. සචෙ ඝනථද්ධෙ සිලාථම්භෙ විත්ථම්භනං අත්ථි, සකලො සිලාථම්භො කප්පාසපිචුගුළ්හොවිය සිථිලො ච ලහුකො ච භවෙය්ය. නච භවති. තස්මා තත්ථ විත්ථම්භනං නත්ථීති අධිප්පායෙන ‘‘සො පන ඝනථද්ධෙසු සිලාථම්භාදීසු න ලබ්භතී’’ති චොදෙති. තත්ථ පන විත්ථම්භනං ලබ්භමානං අධිමත්තෙන න ලබ්භති, සහජාතභූතානං උපත්ථම්භනමත්තෙන ලබ්භතීති දස්සෙන්තො ‘‘නා’’ති වත්වා ‘‘තත්ථහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘වහතී’’ති ථද්ධකක්ඛළ කිච්චං වහති.

පසාදරූපෙසු. ‘‘සමවිසමං’’ති සමට්ඨානඤ්ච විසමට්ඨානඤ්ච, සමදෙසඤ්ච විසමදෙසඤ්ච, සමපථඤ්ච විසමපථඤ්චාති එවමාදිං සමවිසමං. ‘‘ආචික්ඛතී’’ති ආචික්ඛන්තං විය තං ජානන කිච්චං සම්පාදෙති. තෙනාහ ‘‘සමවිසමජානනස්ස තං මූලකත්තා’’ති. ‘‘අනිරාකරණතො’’ති අප්පටික්ඛිපනතො. ‘‘තං වා’’ති රූපං වා. සුණන්ති ජනා. සුය්යන්ති ජනෙහි. එවං ඝායන්තීතිආදීසු. ‘‘ජීවිත නිමිත්තං’’ති ජීවිතප්පවත්තිකාරණභූතො. ‘‘නින්නතායා’’ති විසයවිසයීභාවූපගමනෙන නින්නතාය. ‘‘ජීවිතවුත්ති සම්පාදකත්තා’’ති නානාවචීභෙදවචීකම්මප්පවත්තනෙනාති අධිප්පායො. ඉමෙ පන පඤ්ච චක්ඛු පසාදාදයොති සම්බන්ධො. ‘‘දට්ඨුකාමතා’’ති රූපතණ්හා වුච්චති. ආදිසද්දෙන සොතුකාමතා ඝායිතුකාමතා සායිතුකාමතා ඵුසිතුකාමතායො සඞ්ගය්හන්ති. අත්ථතො සද්දතණ්හා ගන්ධතණ්හා රසතණ්හා ඵොට්ඨබ්බතණ්හා එව. ‘‘නිදානං’’ති කාරණං. දට්ඨුකාමතාදයො නිදාන මස්සාති විග්ගහො. කුසලා කුසලකම්මං. සමුට්ඨාති එතෙනාති සමුට්ඨානං. කම්මමෙව. දට්ඨුකාමතාදිනිදානකම්මං සමුට්ඨානං යෙසන්ති සමාසො. පථවිආදීනි භූතානි. තෙසං පසාදො ලක්ඛණං එතෙසන්ති විග්ගහො. දුතීය විකප්පෙ. රූපාදීනං පඤ්චාරම්මණානං අභිඝාතං අරහතීති රූපාදිඅභිඝාතාරහො. භූතානං පසාදො භූතප්පසාදො. සො ලක්ඛණං එතෙසන්ති විග්ගහො. චක්ඛු ඌකාසිරප්පමාණෙ දිට්ඨ මණ්ඩලෙ තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. ‘‘දිට්ඨමණ්ඩලෙ’’ති මහාජනෙහි පකති චක්ඛුනා දිට්ඨෙ පසන්නමණ්ඩලෙ. තෙලං සත්තපිචුපටලානි බ්යාපෙත්වා තිට්ඨතිවියාති යොජනා. ‘‘සොතබිලං’’ නාම සොතකූපො. ‘‘අඞ්ගුලිවෙඨනා’’ නාම අඞ්ගුලිමුද්දිකා. ‘‘උපචිතතනුතම්බලොමං’’ති රාසීකතඤ්ච විරළඤ්ච තම්බලොහවණ්ණඤ්ච සුඛුමලොමං. උපචිතං රාසීකතං තනුතම්බලොමං එත්ථාති විග්ගහො. ‘‘අජපදසණ්ඨානං’’ති අජස්ස පාදෙන අක්කන්තපදසණ්ඨානවන්තං. ‘‘උප්පලදලං’’ නාම උප්පලපණ්ණං. උප්පලදලස්ස අග්ගසණ්ඨානවන්තං. ‘‘වට්ටි’’ නාම ඉධ මනුස්සානං සරීරාකාරසණ්ඨිතා ආයතපිණ්ඩි. ‘‘සුක්ඛචම්මානි ච ඨපෙත්වා’’ති සම්බන්ධො. තෙ පන පඤ්චප්පසාදා. සමුදීරණං චඤ්චලනං. ‘‘යථාතං’’ති කතමං විය තං. ඉමෙ පසාදා විචිත්තා, කථංවිචිත්තාති ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා’’ති. කථං අසදිසාති ආහ ‘‘තෙහී’’තිආදිං.

ගොචරරූපෙසු. ‘‘වණ්ණවිසෙසං’’ති වණ්ණවිසෙසත්ථං. වණ්ණවිකාරන්ති වුත්තං හොති. හදයෙ ගතො පවත්තො භාවො හදයඞ්ගතභාවො. ‘‘භාවො’’ති ච අධිප්පායො වුච්චති. තං පකාසෙති, මුඛෙ වණ්ණවිකාරං දිස්වා අයං මෙ තුස්සති, අයං මෙ රුච්චති, අයං මෙ කුප්පති, අයං සොමනස්සිතො, අයං දොමනස්සිතොති එවං ජානනපච්චයත්තා. ‘‘පකතියා පී’’ති වණ්ණවිසෙසං අනාපජ්ජිත්වාපීති අධිප්පායො. ‘‘යං කිඤ්චිදබ්බං’’ති සවිඤ්ඤාණකවත්ථුං. සමවිසමං පුබ්බෙ පකාසිතං. තං තං අත්ථං වා ආචික්ඛති තං සුත්වා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස ජානනතො. අත්තනො වත්ථුං වා ආචික්ඛති තං සුත්වා තස්ස වත්ථුස්සපි ජානනතො. ‘‘අත්තනො වත්ථුං සූචෙතී’’ති ඉධ ඉදං නාම අත්ථීති පකාසෙති. ‘‘ඵුසීයතී’’ති ඵුසිත්වා විජානීයති. ‘‘තං’’ති ඵුසනං. ‘‘තස්සා’’ති ආපොධාතුයා. ‘‘ද්රවතාවා’’ති අද්දතින්තරසතාවා. ඵුසිත්වා ගය්හති, සා ච ආපොධාතු සියාති චොදෙති. වුච්චතෙ පරිහාරො. එවං පන න ලබ්භති, තස්මා සා තෙජොයෙව. න ආපොති. එත්ථ එවං අලබ්භමානාපි සාසීතතා ආපොයෙව, න තෙජො. කස්මා, ආපස්සපි සීතුණ්හවසෙන දුවිධතා සම්භවතො . තස්මිඤ්හි ලොහරසෙ උණ්හතා උණ්හආපො, සීතවත්ථූසු සීතතා සීතආපොති චෙ. එවං පන සති තෙජො නාම නත්ථීති ආපජ්ජතීති පරිහාරො. ‘‘සහ අප්පවත්තනතො’’ති එකතො අප්පවත්තනතො. ‘‘ඔරපාරානං වියා’’ති නදියං තීරං නාම ඉදං ඔරිමතීරං, ඉදං පාරිමන්ති නියමතො නත්ථි. යත්ථ සයං තිට්ඨති, තං ඔරිමන්ති, ඉතරං පාරිමන්ති වොහරති. එවං ඔරපාරානං අනවට්ඨානං හොතීති. එත්ථ ච ‘‘සීතුණ්හානං සහ අප්පවත්තනතො’’ති එතෙන යදි තෙ සහ පවත්තෙය්යුං. තත්ථ සීතතා ආපොනාම, උණ්හතා තෙජොනාමාති වත්තබ්බා සියුං. න පන තෙ සහ පවත්තන්ති, තස්මා තථා න වත්තබ්බා හොන්තීති දස්සෙති. න න වත්තබ්බා. කස්මා, උණ්හතෙජෙන යුත්තොහි ආපො උණ්හත්තමෙව ගච්ඡති. යථාතං උණ්හතෙජෙන යුත්තා පථවීපි වායොපි උණ්හත්තමෙව ගච්ඡන්තීති. තස්මා තෙ සහ න පවත්තන්ති. සහ අප්පවත්තෙසුපි තෙසු අඤ්ඤත්ථ සීතවත්ථූසු සීතතා ආපොනාමාති වත්තබ්බමෙව හොතීති චොදනා. එවංසන්තෙ තස්මිං ලොහරසෙ සබ්බෙපි රූපධම්මා උණ්හත්තං ගච්ඡන්තීති සබ්බෙපි තෙජොභාවං පාපුණන්ති. ‘උණ්හත්ත ලක්ඛණො තෙජො’තිහි වුත්තං. යදි ච සීතවත්ථූසු සීතභාවො නාම සියා. තත්ථපි තෙන යුත්තා සබ්බෙපි රූපධම්මා සීතතං ගච්ඡන්තියෙව. තත්ථපි තවමතියා සබ්බෙපි ආපොභාවං පාපුණන්ති. න පන සක්කා තථා භවිතුං. න හි එවරූපං ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං නාම තෙසං අත්ථි. භාවඤ්ඤථත්තමෙව අත්ථි. තත්ථ ‘‘ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං’’ නාම පථවී ආපොභාවං ගච්ඡති. ආපො පථවිභාවං ගච්ඡතීතිආදි. ‘‘භාවඤ්ඤථත්තං’’ නාම පථවී කදාචි කක්ඛළා හොති. කදාචි මුදුකා. ආපො කදාචි ආබන්ධනමත්තො හොති. කදාචි පග්ඝරණකො. තෙජො කදාචි උණ්හො, කදාචි සීතො. වායො කදාචි විත්ථම්භනමත්තො, කදාචි සමුදීරණොති. එවං එකමෙකස්සා ධාතුයා තික්ඛ මන්ද ඔමත්තාධිමත්තවසෙන ක්රියාසඞ්කන්ති නාම අත්ථීති. තස්මා යං වුත්තං ‘උණ්හතෙජෙන යුත්තොහි ආපො උණ්හත්තමෙව ගච්ඡති, යථා තං උණ්හතෙජෙන යුත්තා පථවීපි වායොපි උණ්හත්තමෙව ගච්ඡන්තී’ති. තං ලක්ඛණඤ්ඤථත්තවචනං හොති. න යුජ්ජති. න හි උණ්හතෙජෙන යුත්තා සබ්බෙතෙධම්මා උණ්හත්තං ගච්ඡන්ති. අත්තනො අත්තනො සභාවං න විජහන්ති. තථාහි තස්මිං පක්කුථිතෙ සන්තත්තෙ ලොහරසෙ භාවො උණ්හත්තං න ගච්ඡති. ආබන්ධන සභාවං වා පග්ඝරණ සභාවං වා න විජහති. යදි උණ්හත්තං ගච්ඡෙය්ය, තං සභාවං විජහෙය්ය. එවංසති, තස්මිං ලොහරසෙ ආබන්ධනාකාරො වා පග්ඝරණාකාරො වා න පඤ්ඤායෙය්ය. සබ්බෙරූප ධම්මා වික්කිරෙය්යුං. වික්කිරිත්වා අන්තරධාරෙය්යුං. න ච න පඤ්ඤායති. නාපි වික්කිරන්ති. නොච තත්ථ ආබන්ධනාකාරො උණ්හත්තං ගච්ඡති. අඤ්ඤොහි ආබන්ධනාකාරො, අඤ්ඤං උණ්හත්තං. ආබන්ධනාකාරො ආපො, උණ්හත්තං තෙජො. තත්ථ පථවිවායෙසුපි එසෙවනයො. තස්මා යං වුත්තං ‘‘යදි තෙ සහ පවත්තෙය්යුං. තත්ථ සීතතා ආපොනාම, උණ්හතා තෙජො නාමාති වත්තබ්බා සියුං. න පන තෙ සහ පවත්තන්ති. තස්මා තථා න වත්තබ්බා හොන්තීති දස්සෙතී’’ති. තං සුවුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘තෙසං අනවට්ඨානතො’’ති එතෙන සචෙ තෙ සීතුණ්හා අවට්ඨිතා සියුං. අථ සබ්බකාලෙපි සීතතා ආපොනාම, උණ්හතා තෙජොනාමාති වත්තබ්බා සියුං. න පන තෙ අවට්ඨිතා හොන්ති. අනවට්ඨිතා එව හොන්ති. තස්මා තථා න වත්තබ්බා හොන්තීති දස්සෙති. එත්ථ ච අනවට්ඨිතෙසු සන්තෙසු යදි සීතතා ආපො නාම, උණ්හතා තෙජොනාමාති වදෙය්යුං. එවඤ්චසති, ආපතෙජාපි අනවට්ඨිතා සියුං. යො ඉදානි ආපො, සොයෙව ඛණන්තරෙ තෙජො නාම. යො වා ඉදානි තෙජො, සොයෙව ඛණන්තරෙ ආපො නාමාති ආපජ්ජෙය්යුං. න ච සක්කා තථා භවිතුං. ලක්ඛණඤ්ඤථත්තෙ අසන්තෙ වොහාරඤ්ඤථත්තස්සපි අසම්භවතො. තෙන වුත්තං ‘‘ඔරපාරානං විය තෙසං අනවට්ඨානතො ච විඤ්ඤායතී’’ති. තත්ථ ‘‘විඤ්ඤායතී’’ති සාසීතතා තෙජොයෙව, න ආපොති විඤ්ඤායතීති.

‘‘අථ පනා’’තිආදීසු. යං පුබ්බෙ පරෙන වුත්තං ‘නනු ද්රවතා වා ඵුසිත්වා ගය්හතී’ති. තං විචාරෙතුං ‘‘අථ පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අථ පනා’’ති යදි පන ගය්හති, එවංසතීති ච. එවඤ්චසති ආරම්මණ භූතො එව සියාති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථා ධිප්පායො. සචෙ ද්රවභාවභූතො ආපො ඵුසිත්වා ගය්හෙය්ය. එවං සති , අයොපිණ්ඩාදීසු ආබන්ධනමත්තභූතො ආපොපි ඵුසිත්වා ගහෙතබ්බො සියා. කස්මා, ආපභාවෙන එකත්තා. එවඤ්චසති, තෙසු අයොපිණ්ඩාදීසු සො ආපො තානි හත්ථෙන වා පාදෙන වා ඵුසන්තස්ස පහරන්තස්ස විනා ඉතර මහාභූතෙහි විසුං කායික සුඛදුක්ඛානං ආරම්මණ පච්චයො සියා. යථාතං, තෙස්වෙව අයොපිණ්ඩාදීසු පථවිමහාභූතං විනා ඉතරමහාභූතෙහි විසුං කායිකසුඛදුක්ඛානං ආරම්මණ පච්චයො හොති. එවං තෙජොවායෙසුපීති. න පන සො විසුං කායිකසුඛදුක්ඛානං ආරම්මණ පච්චයො හොති. තස්මා සො ඵොට්ඨබ්බ සභාවො න හොති. යථා ච සො ඵොට්ඨබ්බසභාවො න හොති. තථා පකති උදකාදීසු ද්රවභාවභූතොපි ආපො තානි ඵුසන්තස්ස පහරන්තස්ස කායිකසුඛදුක්ඛානං ආරම්මණ පච්චයො න හොති. න ච ඵොට්ඨබ්බ සභාවොති. එවඤ්චසති, කථං අයොපිණ්ඩාදීසු ආබන්ධනමත්තභූතො ආපො කායිකසුඛදුක්ඛානං පච්චයො න හොති. කථඤ්ච තෙසු ඉතරමහාභූතානි විසුං විසුං කායිකසුඛදුක්ඛානං පච්චයා හොන්තීති. තං දස්සෙතුං ‘‘යඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සණ්හථද්ධතාවසෙනවා’’ති තෙසු ඨිතාය පථවිධාතුයා සණ්හථද්ධතාවසෙන වා. සණ්හපථවීසුඛවෙදනාය ථද්ධපථවීදුක්ඛවෙදනාය ආරම්මණ පච්චයොති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසු. ‘‘අබ්භන්තරත්ථම්භනස්සා’’ති තෙසං අයොපිණ්ඩාදීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතස්ස විත්ථම්භන සභාවස්ස. ‘‘නො අඤ්ඤථා’’ති තානිතීණි කාරණානි ඨපෙත්වා ආබන්ධන ක්රියං පටිච්ච කායිකසුඛදුක්ඛුප්පත්ති නාම නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදානි පකති උදකාදීසු ද්රවභාවභූතං ආපොධාතුම්පි ඵුසිත්වා ජානන්තීති මහාජනා මඤ්ඤන්ති. තබ්බිසොධනෙන සහ ලද්ධගුණං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පථමං ද්රවතා සහිතානි. ල. ජානන්තී’’ති ඉදං පධාන වචනං. ලොකෙ හත්ථෙන පරාමසිත්වා වා චක්ඛුනා දිස්වා වා ඉදං රස්සං, ඉදං දීඝං, ඉදං වට්ටං, ඉදං මණ්ඩලන්තිආදිනා සණ්ඨානං ජානන්තා හත්ථ ඵුසනෙන වා චක්ඛු දස්සනෙන වා සහෙව තං ජානන්තීති මඤ්ඤන්ති. තත්ථ පන පුරිමභාගෙ කායද්වාරවීථි චිත්තෙන පච්චුප්පන්නානි තීණිභූතානි ඵුසිත්වා වා චක්ඛුද්වාර වීථිචිත්තෙන පච්චුප්පන්නං රූපං දිස්වා වා පච්ඡා වත්ථුග්ගහණවීථියා උප්පන්නාය එව සණ්ඨානං ජානන්ති. එසෙවනයො රත්තියං අලාතචක්කසණ්ඨානං ජානන්තස්සපි. තත්ථ පන බහූනිපි පුබ්බාපරවීථිචිත්තසන්තානානි ඉච්ඡිතබ්බානි. තථා ලොකෙ චක්ඛුනා දිස්වා ද්වාරවාතපානාදීනං ඡිද්දවිවරානි ජානන්තා චක්ඛුනා දස්සනෙන සහෙව තානි ජානන්තීති මඤ්ඤන්ති. තත්ථ පන පුරිමභාගෙ චක්ඛුද්වාරිකවීථි චිත්තෙන පච්චුප්පන්නානි කවාටරූපභිත්ති රූපානි පුනප්පුනං දිස්වා පච්ඡා අලාතචක්කස්ස මජ්ඣෙ විවරංපි ජානන්තා විය විසුං උප්පන්නාය මනොද්වාරික විඤ්ඤාණවීථියා එව තං ඡිද්දවිවරභූතං ආකාසං ජානන්ති. තථා හත්ථෙන උදකං ඵුසන්තස්ස පථමං ද්රවසහිතානි විලීනානි මුදූනි තීණිඵොට්ඨබ්බ මහාභූතානි විසුං විසුං කායද්වාරික වීථි චිත්තෙහි ඵුසනකිච්චෙන ආරම්මණං කරිත්වා පච්ඡා විසුං සුද්ධාය මනොද්වාරික වීථියා එව ද්රවභාවසඞ්ඛාතං පග්ඝරණක ආපොධාතුං ජානන්ති. එවං සන්තෙපි තං ද්රවභාවංපි හත්ථෙන ඵුසනෙන සහෙව ජානන්තීති මඤ්ඤන්තීති අධිප්පායො.

ගාවො චරන්ති එත්ථාති ආහ ‘‘ගුන්නං චරණට්ඨානං’’ති. අක්ඛර විදූ පන ගොසද්දං ඉන්ද්රියත්ථෙපි ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘ගොති වා’’තිආදිං. තානි චක්ඛාදීනි එතෙසු රූපාදීසු චරන්ති, එතානි වා රූපාදීනි තෙසු චක්ඛාදීසු චරන්ති. තත්ථ පුරිමෙන ගාවො ඉන්ද්රියානි චරන්ති එතෙසූති ගොචරානීති දස්සෙති. පච්ඡිමෙන ගොසුඉන්ද්රියෙසු චරන්තීති ගොචරානීති. ඉමානි පන පඤ්ච රූපාදීනි.

භාවද්වයෙ. ඉච්ඡනට්ඨෙන ඨානට්ඨෙන ඨපනට්ඨෙන ච ඉත්ථී. සාහිකාමරති අත්ථාය සයංපි අඤ්ඤංකාමිකං ඉච්ඡති. සයඤ්ච කාමිකෙන ඉච්ඡීයති. අඤ්ඤො ච කාමිකො ඝරාවාස සුඛත්ථාය තත්ථ ඨානං උපෙති, පතිට්ඨාති. ආයතිඤ්ච කුලවංසප්පතිට්ඨානත්ථාය තත්ථ කුලවංස බීජං ඨපෙතීති. පූරණට්ඨෙන ඉච්ඡනට්ඨෙන ච පුරිසො. සොහි අත්තහිතඤ්ච පූරෙති, පරහිතඤ්ච ඉච්ඡති. ඉධලොකහිතඤ්ච පූරෙති, පරලොකහිතඤ්ච ඉච්ඡති. උභයලොකහිතඤ්ච පූරෙති, ලොකුත්තරහිතඤ්ච ඉච්ඡති, එසති, ගවෙසතීති. පුමස්සසකං පුංසකං. පුරිසලිඞ්ගාදි. නත්ථි පුංසකං එතස්සාති නපුංසකං. ‘‘යස්ස පන ධම්මස්සා’’ති භාවරූපධම්මස්ස. ‘‘තං’’ති ඛන්ධපඤ්චකං. මහාසණ්ඨානං සත්තානං ජාතිභෙදං ලිඞ්ගෙති ඤාපෙතීති ලිඞ්ගං. ලක්ඛණපාඨකා නිමිනන්ති සඤ්ජානන්ති කල්යාණ පාපකං කම්මවිපාකං එතෙනාති නිමිත්තං. කිරියා කුත්තං. ආයුකන්තං කප්පීයති සඞ්ඛරීයතීති ආකප්පො. සබ්බෙපෙතෙලිඞ්ගාදයො. සොච අවිසදාදිභාවො. ‘‘වචනෙසුචා’’ති ඉත්ථිසද්දපුරිසසද්දාදීසු ච. ‘‘වචනත්ථෙසු චා’’ති ඉත්ථි සණ්ඨාන පුරිසසණ්ඨානාදි අත්ථෙසු ච. ‘‘නිමිත්තසද්දො වියා’’ති නිමිත්ත සද්දො අඞ්ගජාතෙ පාකටො වියාති. න පාකටො දිට්ඨො. අපාකටො පන කත්ථචි දිට්ඨොති අධිප්පායො. ‘‘භවන්ති සද්දබුද්ධියො’’ති සද්දසත්ථනයො. ‘‘භවන්ති ලිඞ්ගාදීනී’’ති අට්ඨකථානයො. තත්ථ හි ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනං හෙතුභාව ලක්ඛණන්ති වුත්තං. ‘‘එතස්මිං සතී’’ති ච ජාතියා සති, ජරාමරණං හොති. අසති න හොතීති එත්ථවිය හෙතු ඵලභාවපාකටත්ථං වුත්තං.

වත්ථුරූපෙ. නිරුත්තිනයෙන වචනත්ථා භවන්ති. ධාතු ද්වයං නාම මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු ද්වයං. ‘‘අවත්වා’’ති හදය වත්ථුං අවත්වා. ‘‘තං’’ති හදය වත්ථු රූපං. ‘‘පඤ්චා’’ති පඤ්චවත්ථූනි. ‘‘තෙසං’’ති තෙසං කුසලාදීනං. ‘‘තත්ථ වුත්තං’’ති පට්ඨානෙ වුත්තං. ‘‘යං රූපං නිස්සායා’’ති යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්තීති ඉමං පාඨං නිද්දිසති. ‘‘අනඤ්ඤ සාධාරණෙසු ඨානෙසූ’’ති චක්ඛු වත්ථාදීහි අඤ්ඤවත්ථූහි අසාධාරණෙසු කුසලාකුසලට්ඨානෙසු.

ජීවිතරූපෙ. ‘‘ආධිප්පච්චයොගෙනා’’ති අධිපතිභාවයොගෙන. ‘‘අධිපතිභාවො’’ති ච ඉන්ද්රියපච්චය කිච්චං වුච්චති. න අධිපති පච්චයකිච්චං. ‘‘ජීවන්තී’’ති හරිතභාවං න විජහන්තීති වුත්තං හොති. න හි තානි එකන්තෙන ජීවන්තානි නාම හොන්ති. ජීවිත රූපස්ස එකන්ත කම්මජස්ස බහිද්ධා අනුපලද්ධත්තා. කම්මජරූපානි ජීවන්ති යෙවාති සම්බන්ධො. ‘‘කම්මෙ අසන්තෙපී’’ති කම්මචෙතනාය පුබ්බෙ නිරුද්ධත්තා වුත්තං. තදත්ථං බ්යතිරෙකතො පාකටං කරොන්තො ‘‘තථාහී’’තිආදිමාහ. ‘‘ඉතර රූපානී’’ති චිත්තජරූපාදීනි. එකවීථිවාරො නාම පඤ්චද්වාරවීථිවාරො. මනොද්වාරවීථිවාරො එකජවන වාරොති වුත්තො. පරිච්ඡින්නං හොති. කස්මා, එකෙකස්මිං වීථිවාරෙ නිරුද්ධෙ භවඞ්ග සමයෙ අසදිසස්ස රූපසන්තානස්ස පාතුබ්භාවතොති අධිප්පායො. තඤ්ච ඛො රූපවිසෙසං ජානන්තස්සෙව පාකටං හොති. අජානන්තස්ස පන තඞ්ඛණමත්තෙ අපාකටං. කස්මා, තාදිසස්සපි උතුජරූපසන්තානස්ස ථොකං පවත්තනතො. යස්සහි දොස සමුට්ඨිතෙන රූපසන්තානෙන මුඛරූපං දුබ්බණ්ණං හොති. තස්ස දොසෙ නිරුද්ධෙපි තං රූපං ථොකං දුබ්බණ්ණමෙව ඛායතීති. ‘‘උතුජාහාරජානඤ්ච සන්තති පච්චුප්පන්නං’’ති අධිකාරො. එකං අද්ධාපච්චුප්පන්නමෙව හොතීති වුත්තං. න නු චක්ඛුසොතාදීනි කම්මජරූපසන්තානානිපි පවත්තිකාලෙ කදාචි සුප්පසන්නානි, කදාචි පසන්නානි, කදාචි අප්පසන්නානි දිස්සන්තීති. සච්චං, තථා පවත්ති පන සන්තාන විච්ඡෙදෙන න හොති, නානාවිච්ඡින්නෙ ච එකෙකස්මිං සන්තානෙ තෙසං පුනඝටනං නාම නත්ථි. සකිං අන්ධො අන්ධොයෙව හොති. බධිරොච බධිරොයෙවාති අධිප්පායො. ‘‘යදි එවං’’ති එවං යදි සියාති අත්ථො. ‘‘අරූප ධම්මානං සන්තති පච්චුප්පන්නං’’ති අධිකාරො. ‘‘විපාකානී’’ති භවඞ්ගභූතානි විපාකානි. එකසන්තතිවසෙන පවත්තිස්සන්තියෙව, තස්මා තෙසං නානාසන්තති පච්චුප්පන්නං නාම න වත්තබ්බං. කස්මා, යාවජීවම්පි එක කම්මනිබ්බත්තත්තාති අධිප්පායො. ‘‘ඉතරානි පනා’’ති කුසලා කුසල ක්රියචිත්තානි පන. ‘‘තදාරම්මණා’’ති නිරුද්ධාරම්මණා. අද්ධානප්ඵරණානුභාවෙන පවත්තන්තියෙව. න පන චිත්තජරූපාදීනි විය අත්තනො ජනකපච්චයෙ නිරුද්ධෙ නිරුජ්ඣන්ති. අයං අරූපධම්මානං ජීවන්තත්තෙ විසෙසොති අධිප්පායො. ‘‘අයමත්ථො වත්තබ්බො’’ති අරූප ධම්මානං ජීවන්තතාවිසෙසො වත්තබ්බො. යථා රූපසන්තතියං අනන්තර පච්චයො නාම නත්ථි. චුතිකාලෙ භවන්තරරූපසන්තානස්ස කිඤ්චි පච්චයත්තං අනුපගන්ත්වා නිරුජ්ඣති. තෙන භවන්තර පාතුබ්භාවො නාම තෙසං නත්ථි. න තථා අරූපසන්තතියං. තත්ථ පන චුතිචිත්තම්පි පටිසන්ධියා අනන්තර පච්චයො හුත්වා නිරුජ්ඣති. තෙන භවන්තරපාතුබ්භාවො නාම තෙසං අත්ථි. අයම්පි අරූපධම්මානං ජීවන්තත්තෙ විසෙසො. තස්මා අරූපධම්මානංපි කම්මජරූපානං විය නිච්චං ජීවිතයොගෙන ජීවන්තත්තා සන්තති පච්චුප්පන්නං නාම න භවෙය්යාති න චොදෙතබ්බන්ති. කුසලා කුසල ක්රියචිත්තානි නාම අකම්මජානි හොන්ති. චිත්තජරූපාදීනි විය අතීතං කම්මං අනපෙක්ඛිත්වා තඞ්ඛණිකෙහි නානාපච්චයෙහි උප්පජ්ජන්ති. තස්මා තෙසං ජීවන්තානංපි සතං අජීවන්තානං චිත්තජරූපාදීනං විය නානාසන්තති පච්චුප්පන්නං නාම අත්ථි. ජීවන්තතා විසෙසොපි අත්ථීති අධිප්පායො. එත්ථ කෙචි වදන්ති. රුක්ඛාදීසුපි ජීවිතං නාම අත්ථි. යතො තෙසං හරිතතා ච අහරිතතා ච රූහනඤ්ච-අරූහනඤ්ච දිස්සතීති. වුච්චතෙ, යදි තෙසං ජීවිතං නාම අත්ථි, අරූපජීවිතං වා සියා, රූපජීවිතං වා. තත්ථ සචෙ අරූපජීවිතං හොති. යථා තෙන සමන්නාගතො සත්තො පුනප්පුනං මරිත්වා පුනප්පුනං භවන්තරෙ පාතුබ්භවන්ති. තථා රුක්ඛාපි මරිත්වා භවන්තරෙ පාතුබ්භවෙය්යුං. අථ රූපජීවිතං සියා. යථා සත්තානං චක්ඛාදි අඞ්ගෙසු ජීවිත සන්තානෙ භින්නෙ තානි අඞ්ගානි පුන ජීවන්තානි කාතුං න සක්කොන්ති. තථා රුක්ඛාපි ඛන්ධෙසු වා සාඛාසුවා ඡින්නෙසු ජීවිතසන්තානෙ භින්නෙ තෙඛන්ධාවා සාඛායො වා පුන අඤ්ඤත්ථ රොපෙතුං න සක්කා භවෙය්යුං. සක්කා එව භවන්ති. තස්මා තදුභයංපි ජීවිතං නාම තෙසං නත්ථීති දට්ඨබ්බං. විභාවනිපාඨෙ. න හි තෙසං කම්මංයෙව ඨිතිකාරණං හොතීති එත්ථ කම්මං ඨිතිකාරණං එව න හොතීති යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ආහාරජාදීනං’’තිආදිං. එකකලාපෙ ගතා පවත්තා සහජාත පච්චයා, තෙහි ආයත්තා පටිබද්ධාති විග්ගහො. කම්මාදීනං රූපජනකපච්චයානං ජනකානුභාවො නාම රූපකලාපානං උප්පාදක්ඛණෙ එව ඵරති, න ඨිතික්ඛණෙ. උපචයසන්තතියො ච උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භන්ති, න ඨිතික්ඛණෙ. තස්මා තා ජනකපච්චයානුභාවක්ඛණෙ ලද්ධත්තා කුතොචිජාතනාමං ලභන්ති. ජරතාපන ඨිතික්ඛණෙ එව ලබ්භති, න උප්පාදක්ඛණෙ. තස්මා සා කුතොචිජාත නාමං න ලභති. යදි පන ආහාරජාදීනං රූපධම්මානං ඨිති නාම ආහාරාදි ජනකපච්චයායත්තා භවෙය්ය. ජරතාපි ජනකපච්චයානුභාවක්ඛණෙව ලබ්භමානා සියා. එවඤ්චසති, සාපි කුතොචිජාත නාමං ලභෙය්ය. න පන ලභති. තස්මා තෙසං ඨිති නාම ජනකපච්චයායත්තා න හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉතරථා’’තිආදිමාහ. ‘‘උපත්ථම්භමානා’’ති කලාපන්තරෙ ඨත්වා උපත්ථම්භමානා. ‘‘න ඛණඨිතිප්පවත්තියා’’ති ඛණඨි තිභාවෙන පවත්තිඅත්ථාය උපත්ථම්භන්ති, අනුපාලෙතීති යොජනා. සබ්බෙසංපි රූපාරූපධම්මානං. ‘‘තං’’ති විභාවනිවචනං. ‘‘ඉදං පනා’’ති ජීවිතරූපං පන.

ආහාරරූපෙ. ‘‘සවත්ථුකවචනං’’ති භොජනාදි වත්ථුනා සහ පවත්තතීති සවත්ථුකං. වචනං. න හි නිබ්බත්තිතං ආහාර රූපං නාම කබළං කාතුං සක්කා හොතීති. ‘‘විවෙචිතානී’’ති පාචන කිච්චෙන විභජිතානි. විසුං විසුං කතානි. ‘‘පඤ්චධා විභාගං ගච්ඡන්තී’’ති එකං භාගං පාණකා ඛාදන්ති. එකං භාගං උදරග්ගි ඣාපෙති. එකො භාගො මුත්තං හොති. එකොභාගො කරීසං. එකොභාගො රසභාවං ආපජ්ජිත්වා සොණිතමංසාදීනි උපබ්රූහයතීති එවං වුත්තනයෙන පඤ්චධා විභාගං ගච්ඡන්ති. ‘‘ලොකෙ’’ති ලොකිය ගන්ථෙ. ‘‘තතො’’ති ආමාසයතො. අනුඵරන්තො හුත්වා. ‘‘තස්සා’’ති රසභාගස්ස. ‘‘භූතෙසූ’’ති මහාභූතෙසු. සහ ඉන්ද්රියෙන වත්තතීති සෙන්ද්රියො. කායො. උදයතීති ඔජා. දකාරස්ස ජකාරො. අවති ජනෙතීති ඔජා. අවසද්දස්ස ඔකාරො. ‘‘අත්තනොවත්ථුං’’ති අත්තනොනිස්සයභූතං රූපකායං.

‘‘අඤ්ඤාපදෙසො’’ නාම රූපස්ස ලහුතාතිආදීසු අඤ්ඤස්ස රූපස්ස ක්රියාමත්තභාවෙන අපදිසනං වුච්චති. ‘‘උජුකතොව නිප්ඵාදිතං’’ති මුඛ්යතොව ජනිතං. යථාහි සබ්බං අනිප්ඵන්නරූපං අජාති ධම්මත්තා උජුකතො කම්මාදීහි ජාතං නාම න හොති. කම්මාදීහි ජාතං පන නිප්ඵන්නරූපං නිස්සාය දිස්සමානත්තා ඨානූපචාරෙන විඤ්ඤත්ති ද්වයං චිත්තජංතිආදිනා වුච්චති. න තථා ඉදං නිප්ඵන්නරූපං. ඉදං පන ජාතිධම්මත්තා උජුකතොව කම්මාදීහි පච්චයෙහි නිප්ඵාදිතං ජනිතන්ති වුත්තං හොති. ‘‘රූපං’’ති වුත්තෙ අනිප්ඵන්නරූපංපි ලබ්භතීති තතො විසෙසනත්ථං රූපරූපන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘රුප්පනලක්ඛණ සම්පන්නං’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘රුප්පනලක්ඛණං’’ නාම සීතුණ්හාදීහි විකාරපත්තිලක්ඛණං. තම්පන අනිප්ඵන්න රූපෙ මුඛ්යතො න ලබ්භති. නිප්ඵන්නරූපෙ එව ලබ්භති. කස්මා, නිප්ඵන්නරූපස්සහි නානාවිකාරො විකාරරූපන්ති වුච්චති. ලක්ඛණං ලක්ඛණ රූපන්ති වුච්චති. විකාරස්ස පන විකාරො නාම නත්ථි. ලක්ඛණස්ස ච ලක්ඛණං නාම නත්ථි. යදි අත්ථීති වදෙය්ය. විකාරස්ස විකාරො, තස්ස ච විකාරො, තස්ස ච විකාරොති අපරියන්තමෙව සියා. තථා ලක්ඛණෙපීති.

ආකාසධාතුයං. ‘‘පකාසන්තී’’ති ඉදං එකං ඉදං එකන්ති පඤ්ඤායන්ති. ‘‘පරිච්ඡින්දතී’’ති ආහ ‘‘පරිතො’’තිආදිං. ‘‘අසම්මිස්සං’’ති වත්වා තදත්ථං විවරති ‘‘එකත්තං අනුපගමනං’’ති. පරිච්ඡින්දීයතීති පරිච්ඡෙදොති ආහ ‘‘තෙහි වා’’තිආදිං. ‘‘තෙහි වා’’ති කලාපන්තරභූතෙහි වා. ‘‘අත්තනො වා පරෙසං වා අකත්වා’’ති අත්තනොපක්ඛිකං වා පරෙසං පක්ඛිකං වා අකත්වා. පරිච්ඡෙද ක්රියාමත්තං පරිච්ඡෙදොති ආහ ‘‘තෙසං වා’’තිආදිං. ‘‘තෙසං වා’’ති කලාපන්තරභූතානං වා. ‘‘අයං පනා’’ති අයං පරිච්ඡෙදො පන. ‘‘තස්සා’’ති පරිච්ඡෙදස්ස. සො පාළියං වුත්තොති සම්බන්ධො. ‘‘ඉති කත්වා’’ති එවං මනසිකත්වා. ‘‘එතෙහී’’ති එතෙහි මහාභූතෙහි. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ අබ්යාපිතතා’’ති ද්වින්නං තිණ්ණං වා රූපකලාපානං එකකලාපත්තූපගමනං අඤ්ඤමඤ්ඤ බ්යාපිතා නාම, තථා අනුපගමනං අඤ්ඤමඤ්ඤ අබ්යාපිතතා නාම. තෙනාහ ‘‘එකත්තං’’තිආදිං. ‘‘තත්ථා’’ති තිස්සං පාළියං. ‘‘නානාකලාපගතානං භූතානං’’ති එතෙන කලාපපරියන්තතා එව වුත්තා හොති.

විඤ්ඤත්ති ද්වයෙ. ‘‘සයඤ්චා’’ති විඤ්ඤත්ති සඞ්ඛාතං සයඤ්ච. ‘‘තෙනා’’ති චලමානෙන කායඞ්ගෙන. ‘‘තෙහී’’ති පච්චක්ඛෙ ඨිතෙහි ජනෙහි. තත්ථාතිආදීසු. ‘‘කායඞ්ගවිකාරං කරොන්තස්සා’’ති අභික්කමනාදි අත්ථාය හත්ථපාදාදීනං කායඞ්ගානං චලන සඞ්ඛාතං විකාරං කරොන්තස්ස. උප්පජ්ජන්තා ච සබ්බෙතෙ චිත්තජවාතකලාපා යථාධිප්පෙත දිසාභිමුඛා එව උප්පජ්ජන්තීති යොජනා. ‘‘යථා වා තථා වා අනුප්පජ්ජිත්වා’’ති අනියමතො අනුප්පජ්ජිත්වාති වුත්තං හොති. යස්ස චොපන කායස්ස. ‘‘තෙහී’’ති චිත්තජවාතකලාපෙහි. නියාමකො නාවානියොජකො. ‘‘තෙ චා’’ති තෙචිත්තජවාතකලාපසඞ්ඝාටා. එතෙන සකලං කායඞ්ගං නිදස්සෙති. සකලකායඞ්ගං නාවාසදිසන්ති වුත්තං හොති. ‘‘චාරෙත්වා’’ති වියූහිත්වා. කථං පන සා නියාමකසදිසී හොතීති ආහ ‘‘යථාහී’’තිආදි. යදෙතං සක්කොතීති වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘කතීපයජවන වාරෙහී’’ති ද්වත්ති ජවනවාරෙහි. ‘‘තතො’’ති යස්මිං වාරෙ චලන සඞ්ඛාතං දෙසන්තර පාපනං ජායති. තතො චලනවාරතො. සන්ථම්භන සන්ධාරණානි එව සම්පජ්ජන්ති, න චලනසඞ්ඛාතං දෙසන්තර පාපනං. ‘‘එත්ථා’’ති එතිස්සං අට්ඨකථායං. නානාජවනවීථීසු. ල. උපත්ථම්භනෙ ච යුජ්ජතියෙව. න එකිස්සාය ජවනවීථියං එව යුජ්ජතීති අධිප්පායො. යදි නානාජවනවීථීසු තථා උපත්ථම්භනඤ්ච ගය්හෙය්ය. එවංසති, අන්තරන්තරා බහූ භවඞ්ගවාරාපි සන්ති. තත්ථ කථං තදුපත්ථම්භනං සම්පජ්ජෙය්යාති ආහ ‘‘තථාහී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘උතුජරූපසඞ්ඝාටානි පී’’ති භවඞ්ගසමයෙ පවත්තානි උතුජරූපකලාපසන්ධානකානි. ‘‘තදාකාර වන්තානී’’ති තස්සා චිත්තජරූපසන්තතියා ආකාර වන්තානි. පච්ඡිම පච්ඡිමානං රූපකලා පසඞ්ඝාටානං අපරාපරං උප්පජ්ජනන්ති සම්බන්ධො. පුරිමපුරිමානං රූපකලාපසඞ්ඝාටානං ඛණිකධම්මතා ච තෙසං න සියා. න ච තෙ ඛණිකධම්මා න හොන්ති. අඤ්ඤථා දෙසන්තර සඞ්කමනසඞ්ඛාතං චලනං එව න සියා. චලනං තිහි නානාක්රියානං පාතුබ්භාවො වුච්චති. නානාක්රියා ච නාම නානාධම්මා එව. යස්මා ච අඞ්ගපච්චඞ්ගානං ඛණෙඛණෙ චලනං නාම ලොකෙ පච්චක්ඛතො දිට්ඨං. තස්මා තෙසං ඛණිකධම්මතාපි දට්ඨබ්බා හොතීති. එතෙන තෙසං ඛණිකමරණං දස්සෙති, යං රූපාරූපධම්මානං අනිච්චලක්ඛණන්ති වුච්චති. අබ්යාපාර ධම්මතා ච අවසවත්තිතා ච තෙසං න සියා. න ච තෙ අබ්යාපාර ධම්මා, න අවසවත්ති ධම්මා ච න හොන්ති. අඤ්ඤථා පච්චයායත්ත වුත්තිතා එව තෙසං න සියා. පච්චයායත්ත වුත්තිතාති ච පච්චයෙ සති, තෙ වත්තන්ති, අසති න වත්තන්තීති එවං පවත්තා පච්චයායත්ත වුත්තිතා යස්මා ච පච්චයසාමග්ගියං සති, තෙ වත්තන්තියෙව. තෙසං වත්තනත්ථාය කෙනචිබ්යාපාරෙන කිච්චං නත්ථි. තෙ මාවත්තන්තූති ච අත්තනො වසෙන වත්තන්ති. පච්චයෙ අසති, න වත්තන්තියෙව. තෙසං අවත්තනත්ථාය කෙනචිබ්යාපාරෙන කිච්චං නත්ථි. තෙමාවත්තන්තූති ච අත්තනො වසෙනවත්තන්ති. යස්මා ච තෙසං පච්චයායත්ත වුත්තිතා නාම ලොකෙ විඤ්ඤූනං පච්චක්ඛතොදිට්ඨා. තස්මා තෙසං අබ්යාපාරතා ච අවසවත්තිතා ච දට්ඨබ්බා හොති. එතෙන තෙසං සබ්බෙහි සත්තපුග්ගල අත්තාකාරෙහි සබ්බසො සුඤ්ඤං දස්සෙති, යං රූපාරූපධම්මානං අනත්තලක්ඛණන්ති වුච්චතීති.

‘‘වචීභෙදං’’ති අක්ඛර පදභාවපත්තං වචීමයසද්දප්පකාරං. උපාදින්නකපථවීධාතුයො නාම කම්මජ පථවීධාතුයො. තාසු සඞ්ඝට්ටනන්ති සම්බන්ධො. අත්තනා සහජාතෙනයෙන ආකාරවිකාරෙන උපගච්ඡති, යෙන ච උපලබ්භතීති සම්බන්ධො. අජ්ඣත්ත සන්තානගතා සබ්බෙ චතුජරූපධම්මාපි කත්ථචි උපාදින්නකාති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘චතුජභූතාය එව වා’’ති. ද්වීසුඨාන කරණෙසු කරණපක්ඛෙ චලනාකාරප්පවත්තා චිත්තජපථවීධාතු ඨානපක්ඛෙ පථවිධාතුයං සඞ්ඝට්ටයමානා කම්මජපථවියං එව ඝට්ටෙති. ඉතර පථවියං න ඝට්ටෙතීති න සක්කා වත්තුංති කත්වා ඉධ එවග්ගහණං කතං. ‘‘විකාර ද්වයඤ්චා’’ති කායවිකාර වචීවිකාර ද්වයඤ්ච. කථං පන අසම්මිස්සං කත්වා වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘එත්ථචා’’තිආදිං. යං පන තාසං ඝට්ටනප්පකාරවිධානං අත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘තාසං’’ චිත්තජපථවීනං. ‘‘තං තං වණ්ණත්තපත්තියා’’ති ක, ඛා, දිවණ්ණත්තපත්තත්ථාය. යං පන කායවිඤ්ඤත්තිට්ඨානෙ ‘අයඤ්ච අත්ථො උපරි අක්ඛරුප්පත්ති විචාරණායං පාකටො භවිස්සතී’ති වුත්තං. තං ඉධ පාකටං කරොන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. තෙනෙව හි මූලටීකායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘එත්ථ චා’’ති මූලටීකාපාඨෙ. ‘‘පුබ්බභාගෙ’’ති පරිබ්යත්ත අක්ඛරප්පවත්තවීථිතො පුබ්බභාගෙ. ‘‘නානාජවනවීථීහී’’ති නානප්පකාරෙහි ජවනවීථිවාරෙහි. ‘‘පථමජවනචිත්තස්සපී’’ති පරිබ්යත්ත අක්ඛරප්පවත්තිවීථියං උප්පන්නපථමජවන චිත්තස්සපි. තස්ස ආසෙවනඤ්ච නාම තතො පුරිමෙහි වීථිවාරෙහි එව ලද්ධං සියාති අධිප්පායො. ‘‘ආසෙවනං’’ති ච උපචාර වචනං දට්ඨබ්බන්ති හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ‘‘තස්සා’’ති පරිබ්යත්තක්ඛරස්ස. වුත්තඤ්ච සද්දසත්ථෙසු. ‘‘දීඝමුච්චරෙ’’ති පඤ්චදීඝා වුච්චන්ති. මිථින්ද පඤ්හාපාඨෙ. ‘‘සාධිකෙ වීහිවාහසතෙ’’ති වීහිධඤ්ඤපූරො සකටො වීහිවාහො නාම. වීහිවාහානං සාධිකෙ සතස්මිං. අභිමඤ්ඤනං අභිමානො. ‘‘සෙසමෙත්ථ කායවිඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙ නා’’ති තථාහි චලනචිත්තජරූපසන්තතියං පවත්තානීතිආදිනා වුත්ත නයෙනාති අත්ථො. ඉධ පන වචීභෙදකර චිත්තජසද්දසන්තතියං පවත්තානි උතුජරූපසඞ්ඝාටානීතිආදිනා වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘යථාසම්භවං’’ති. ‘‘පවත්තනත්ථො’’ති අභික්කමනාදි සජ්ඣායනාදීනං පවත්තාපනත්ථො. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. ‘‘බොධෙතු කාමතා රහිතෙසූ’’ති අභික්කමනපටික්කමනාදීසු කායවිඤ්ඤත්ති ච, සුත්තන්ත සජ්ඣායනාදීසු වචීවිඤ්ඤත්ති ච පරං බොධෙතුකාමතා රහිතාති දට්ඨබ්බා. ‘‘ද්වීසු බොධකවිඤ්ඤත්තීසූ’’ති බොධකකායවිඤ්ඤත්ති බොධකවචී විඤ්ඤත්තීසු. පුරිමා කායවිඤ්ඤත්ති, පච්ඡිමා ච වචීවිඤ්ඤත්ති. පච්ඡා සුද්ධෙන මනොද්වාරික ජවනෙන එව විඤ්ඤායති, න පඤ්චද්වාරික ජවනෙනාති යොජනා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණ වීථියා ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘කායවිඤ්ඤාණ වීථියා’’ති වචීභෙදං අකත්වා හත්ථග්ගහණාදි වසෙන අධිප්පාය විඤ්ඤාපනෙ අයං කායවිඤ්ඤාණවීථි දට්ඨබ්බා. කස්මා පන සයඤ්චවිඤ්ඤායතීති විඤ්ඤත්තීති අයං විකප්පො වුත්තොති ආහ ‘‘සාහි අත්තානං’’තිආදිං. ‘‘මජ්ඣෙ’’ති විඤ්ඤත්තිග්ගහණවීථි අධිප්පායග්ගහණවීථිනං මජ්ඣෙ. කථං පවත්තකවිඤ්ඤත්තීසු අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙති, සයඤ්චවිඤ්ඤායතීති ද්වෙ අත්ථා ලබ්භන්තීති ආහ ‘‘ද්වීසු පනා’’තිආදිං. අයං අභික්කමති, අයං පටික්කමතීති ජානන්තා අභික්කමනපයොගඤ්ච තප්පයොග ජනකචිත්තඤ්ච ජානන්ති. ‘‘පරස්සකථං’’ති බොධෙතුකාමතාරහිතම්පි පරස්සවචනසද්දං. රාගචිත්තඤ්ච ජානන්ති. තෙන වුත්තං මූලටීකායං පරං බොධෙතුකාමතාය විනාපි අභික්කමනාදිප්පවත්තනෙන සොචිත්තසහභුවිකාරො අධිප්පායං. ල. ද්විධාපි විඤ්ඤත්ති යෙවාති.

විකාරරූපෙසු. ‘‘කම්මයොග්යං’’ති අභික්කමනාදිකම්මෙසු යොජෙතුං යුත්තං. අදන්ධතා වුච්චති සීඝප්පවත්ති. සා ලක්ඛණං අස්සාති විග්ගහො. සරීර ක්රියානුකුලො කම්මඤ්ඤභාවො ලක්ඛණං යස්සාති සමාසො. ‘‘ධාතුයො’’ති මහාභූතධාතුයො වා, පිත්තසෙම්හාදිධාතුයො වා. පූතිමුඛසප්පසඞ්ඛාතස්ස ආපස්ස පරියුට්ඨානන්ති වාක්යං. අසය්හභාරො නාම වහිතුං අසක්කුණෙය්යභාරො. ‘‘සා පවත්තතී’’ති කායලහුතා පවත්තති. ථද්ධං කරොන්ති සරීරගතා ධාතුයොති අධිකාරො. භුසං මාරෙතීති ආමරිකො. දකාරො ආගමො. ගාමනිගමවිලුප්පකො චොරගණො. තස්ස භයෙන පරියුට්ඨිතං. ‘‘විවට්ටමානං’’ති විරූපං හුත්වා වට්ටන්තං. ‘‘මූලභූතා හොතී’’ති අසප්පාය සෙවනෙ සති, සා පථමං පරියුට්ඨාති. සීතාධිකාවා හොති, උණ්හාධිකාවා. තාය පරියුට්ඨිතාය එව සබ්බපරියුට්ඨානානි පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘ඉමාපනතිස්සො රූපජාතියො රූපකායස්ස විසෙසාකාරා හොන්ති. ඉති තස්මා විකාරරූපං නාමාති යොජනා.

ලක්ඛණරූපෙසු. ‘‘චයනං’’ති සඤ්චිතභාවගමනං. ‘‘ආදිතො’’තිආදිම්හි. ‘‘උපරිතො’’ති උපරිභාගෙ. ‘‘ආචයො’’තිආදිම්හි චයො. ‘‘උපචයො’’ති උපරූපරිචයො. ‘‘අද්ධානපූරණවසෙනා’’ති වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි දීඝකාලං අත්තභාවං පූරණවසෙන. ‘‘තෙන පරියායෙනා’’ති උපසද්දස්ස අත්ථනානත්තං අචින්තෙත්වා නිබ්බත්තිං වඩ්ඪියං අන්තොගධං කත්වා වුත්තෙන තෙනපරියායෙන. තස්ස ච එකෙකස්ස සන්තති පච්චුප්පන්නස්ස. තත්ථ චිත්තජරූපෙසු අස්සාස පස්සාසානං වා පදවාරහත්ථවාරාදීනං වා අක්ඛරානං වා නිබ්බත්ති වඩ්ඪි පවත්තියො දිස්සන්තියෙව. තථා නානාචිත්තසමුට්ඨිතානං නානාරූපසන්තතීනං පීති. උතුජරූපෙසු ඉරියා පථනානත්තං පටිච්ච සුඛදුක්ඛජනකානං නානාරූපසන්තතීනං නිබ්බත්තිවඩ්ඪිපවත්තියො දිස්සන්තියෙව. තථා බහිද්ධා ඛාණුකණ්ටකාදිසම්ඵස්සෙන සීතුණ්හාදිසම්ඵස්සෙන වාතාතපාදිසම්ඵස්සෙන වා සරීරෙ උප්පන්නානං නානාරූපසන්තතීනම්පි චක්ඛුරොගාදිරූපානම්පීති. ආහාරජරූපෙසු ආහාරනානත්තං පටිච්ච සරීරෙ උප්පන්නානං සමවිසමරූපසන්තතීනංති. ‘‘අයං නයො’’ති බහිද්ධාසන්තානෙ නිදස්සන නයො. තෙන අජ්ඣත්තසන්තානෙපි සත්තසන්තානානං හත්ථපාදාදිසන්තානානං කෙසලොමාදි සන්තානානඤ්ච නිබ්බත්ති වඩ්ඪිපවත්තියො නිදස්සෙති. ‘‘ජීරණං’’ති අභිනවාවත්ථතො හායනං. පාළිපාඨෙ. ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං’’ති අඤ්ඤො පකාරො අඤ්ඤථා. අඤ්ඤථා භාවො අඤ්ඤථත්තං . එතෙන ජරාවසෙනවා නානාරොගාබාධාදිවසෙන වා විපරිණාමො වුත්තො. ‘‘තථා අවත්ථාභෙදයොගතො’’ති ජාතිරූපමෙව ආදිම්හි නිබ්බත්ති හොති. තතොපරං තමෙව වඩ්ඪි හොති. තතො පරං තමෙව පවත්ති හොතීති එවං තථා අවත්ථාභෙදයොගතො. තෙනාහ ‘‘සාහී’’තිආදිං. ‘‘පබන්ධයතී’’ති පබන්ධං කරොති. සඞ්ගහගාථාදීසු පන සුවිඤ්ඤෙය්යා. ‘‘එත්ථ ච පච්ඡිමානී’’තිආදීසු. වොහාරසිද්ධමත්තභාවං’’ති පුග්ගලො සත්තො අත්තා ජීවොතිආදිකා පඤ්ඤත්ති නාම වොහාර සිද්ධමත්තා හොති. සභාවසිද්ධා න හොති. සාහි මහාජනෙහි ඛන්ධ පඤ්චකං උපාදාය පුග්ගලො නාම අත්ථීති සම්මතත්තා වොහරිතත්තා වොහාරසිද්ධා නාම. සභාවසිද්ධා පන න හොති. තස්මා අරියානං වොහාරෙ පුග්ගලො නාම නත්ථීති සිජ්ඣති. ඉමානි පන රූපානි සභාවසිද්ධත්තා අරියානං වොහාරෙපි අත්ථීති සිජ්ඣන්ති. තෙනාහ ‘‘තාදිසෙනා’’තිආදිං. ‘‘සුද්ධධම්මගතියා සිද්ධෙනා’’ති පථවීධාතු නාම සුද්ධධම්මො හොති. සා උප්පාදම්පි ගච්ඡති, ජරම්පි ගච්ඡති, භෙදම්පි ගච්ඡති. තස්මා තස්සා උප්පාදොපි ජරාපි භෙදොපි සුද්ධධම්මගතියා සිද්ධො නාම. එවං ලක්ඛණරූපානං සුද්ධධම්මගතිසිද්ධං පරමත්ථලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. තථා විඤ්ඤත්ති ද්වයස්සපි විකාරරූපත්තයස්සපි පරිච්ඡෙද රූපස්සපීති. යථා ච ඉමෙසං රූපානං. තථා නිබ්බානස්සපි සුද්ධධම්මගතිසිද්ධං පරමත්ථලක්ඛණං අත්ථියෙව. කිලෙසධම්මාහි අරියමග්ගෙ අභාවිතෙ භවපරම්පරාය උප්පාදං ගච්ඡන්තියෙව. භාවිතෙපන අනුප්පාදං නිරොධං ගච්ඡන්තියෙව. තස්මා කිලෙසධම්මානං අනුප්පාදනිරොධොපි සුද්ධධම්මගතියා සිද්ධො නාම. එවං නිබ්බානස්සපි සුද්ධධම්මගතිසිද්ධං පරමත්ථලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. අත්ථි භික්ඛවෙ අජාතං අභූතන්ති ඉදං සුත්තංපි එත්ථ වත්තබ්බං. එතෙන අරියවොහාරෙ නිබ්බානස්ස එකන්තෙන අත්ථිතා භගවතා වුත්තා හොති. තෙනාහ ‘‘ඉතරථා’’තිආදිං. ‘‘නසභාවතො අනුපලද්ධත්තා අනිප්ඵන්නානි නාම හොන්තී’’ති එතෙන එතානි අසභාවරූපානීති ච අලක්ඛණ රූපානීති ච අසම්මසනරූපානීති ච න සක්කා වත්තුංතිපි දීපෙති. කස්මා, යථාසකං සභාවෙහි සභාවවන්තත්තා යථාසකං ලක්ඛණෙ හි සලක්ඛණත්තා පටිසම්භිදාමග්ගෙ සම්මසනඤ්ඤාණ විභඞ්ගෙ ජාතිජරාමරණානම්පි සම්මසිතබ්බධම්මෙසු ආගතත්තාති. අට්ඨසාලිනියම්පි අයමත්ථො වුත්තොයෙව. යථාහ පරිනිප්ඵන්නන්ති පන්නරසරූපානි පරිනිප්ඵන්නානි නාම. දසරූපානි අපරිනිප්ඵන්නානි නාම. යදි අපරිනිප්ඵන්නානි නාම. එවංසති, අසඞ්ඛතානි නාම සියුං. තෙසංයෙව පනරූපානං කායවිකාරො කායවිඤ්ඤත්ති නාම. වචීවිකාරො වචීවිඤ්ඤත්ති නාම. ඡිද්දං විවරං ආකාසධාතු නාම. ලහුභාවො ලහුතා නාම. මුදුභාවො මුදුතා නාම. කම්මඤ්ඤභාවො කම්මඤ්ඤතා නාම. නිබ්බත්ති උපචයො නාම. පවත්ති සන්තති නාම. ජීරණාකාරො ජරතා නාම. හුත්වා අභාවාකාරො අනිච්චතා නාමාති සබ්බං පරිනිප්ඵන්නං සඞ්ඛතමෙවාති. තත්ථ ‘‘තෙසංයෙව රූපානං’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තෙසංයෙව දසන්නං රූපානං මජ්ඣෙති වුත්තං හොති. ‘‘ඉතිසබ්බං’’ති ඉදං සබ්බං දසවිධං රූපං පරිනිප්ඵන්නමෙව සඞ්ඛතමෙවාති අත්ථො. ඛන්ධවිභඞ්ගට්ඨකථායම්පි වුත්තොව. යථාහ පඤ්චවිපනඛන්ධා පරිනිප්ඵන්නාව හොන්ති, නො අපරිනිප්ඵන්නා. සඞ්ඛතාව, නො අසඞ්ඛතා. අපිච නිප්ඵන්නාපි හොන්තියෙව. සභාවධම්මෙසුහි නිබ්බානමෙවෙකං අපරිනිප්ඵන්නං අනිප්ඵන්නඤ්චාති ච. නිරොධසමාපත්ති ච නාම පඤ්ඤත්ති ච කථන්ති. නිරොධසමාපත්ති ලොකියලොකුත්තරාති වා සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාති වා පරිනිප්ඵන්නාපරිනිප්ඵන්නාති වා න වත්තබ්බා. නිප්ඵන්නා පන හොති. සමාපජ්ජන්තෙන සමාපජ්ජිතබ්බතො. තථා නාමපඤ්ඤත්ති, සාපිහි ලොකියාදිභෙදං නලභති. නිප්ඵන්නා පන හොති. නො අනිප්ඵන්නා. නාමග්ගහණඤ්හි ගණ්හන්තොව ගණ්හාතීති ච. එතෙන ලක්ඛණරූපානම්පි නිප්ඵන්නතා සිද්ධා හොති. විසුද්ධි මග්ගෙපන නිප්ඵන්නං අනිප්ඵන්නංතිදුකස්ස නිද්දෙසෙ. අට්ඨාරසවිධං රූපං පරිච්ඡෙදවිකාර ලක්ඛණභාවං අතික්කමිත්වා සභාවෙනෙව පරිග්ගහෙතබ්බතො නිප්ඵන්නං, සෙසං තබ්බිපරීතතාය අනිප්ඵන්නන්ති ච. නිප්ඵන්නරූපං පන රූපරූපං නාමාති ච. යං චතූහි කම්මාදීහි ජාතං, තං චතුජං නාම. තං ලක්ඛණ රූපවජ්ජං අවසෙසරූපං. ලක්ඛණරූපං පන න කුතොචිජාතන්ති ච වුත්තං. සබ්බඤ්චෙතං ආචරියෙහි ගහිතනාමමත්තත්තා වත්තිච්ඡානුගතං හොති. යං රුච්චති, තං ගහෙත්වා කථෙතබ්බන්ති.

රූපසමුද්දෙසානුදීපනා නිට්ඨිතා.

197. රූපවිභාගෙ .‘‘එකවිධනයං තාව දස්සෙතුං’’ති රූපවිභාගතො පථමං දස්සෙතුං. එතෙන එකවිධනයො රූපවිභාගො නාම න තාව හොතීති දස්සෙති. තං න සමෙති. කෙන න සමෙතීති ආහ ‘‘වක්ඛතිහී’’තිආදිං. ‘‘අජ්ඣත්තිකාදිභෙදෙන විභජන්ති විචක්ඛණා’’ති එතෙන සබ්බංරූපං අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන දුවිධන්තිආදිකො දුවිධනයො එව රූපවිභාගනයො නාමාති විඤ්ඤායති. තස්මා තෙන න සමෙතීති වුත්තං හොති. අපිච පාළියං. සහෙතුකා ධම්මා, අහෙතුකා ධම්මාතිආදි දුකෙසු සබ්බංරූපං අහෙතුකමෙව, න සහෙතුකන්තිආදි නියමකරණම්පි රූපවිභාගො එවාති කත්වා තථා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘ඉතරානි පනා’’ති කාමාවචරන්තිආදීනි පන. ‘‘ජනකෙන පච්චයෙනා’’ති පධානවචනමෙතං. උපත්ථම්භකාදි පච්චයාපි ගහෙතබ්බා එව. ‘‘සඞ්ගම්මා’’ති සමාගන්ත්වා. ‘‘කරීයතී’’ති නිප්ඵාදීයති. යොධම්මොතිආදීසු. ‘‘පහීනො පී’’ති ඡින්දනභින්දනාදිවසෙන පහීනොපි. ‘‘තස්මිං සතී’’ති සමුදයප්පහානෙ සති. කිච්චපච්චයානං අරහත්ථස්ස ච සක්කත්ථස්ස ච දීපනතො දුවිධං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨානත්තා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තබ්බිසයස්සා’’ති රූපවිසයස්ස. ‘‘එවං’’ති එවංසන්තෙ. ‘‘පහීනං භවිස්සතී’’ති අනාගතභවෙ පුන අනුප්පාදත්ථාය ඉධෙව පහීනං භවිස්සතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උච්ඡින්නමූලං’’තිආදිං. ‘‘තාලාවත්ථුකතං’’ති ඡින්නතාලක්ඛාණුකං විය කතං භවිස්සති. ‘‘අනභාවං කතං’’ති පුන අභාවං කතං. ‘‘පාකටො’’ති දස්සනාදිකිච්චවිසෙසෙහි පඤ්ඤාතො. ‘‘තදුපාදායා’’ති තං උපනිධාය. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘අජ්ඣත්තිකරූපං’’ති පදුද්ධාරණං. අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තං අජ්ඣත්තං. අජ්ඣත්තමෙව අජ්ඣත්තිකන්ති දස්සෙති ‘‘අත්තභාවසඞ්ඛාතං’’තිආදිනා. තං න සුන්දරං. කස්මා, අජ්ඣත්තධම්ම අජ්ඣත්තික ධම්මානඤ්ච අවිසෙසො ආපජ්ජතීති වක්ඛමානකාරණත්තා. ‘‘ද්වාරරූපං නාමා’’ති පදුද්ධාරපදං. කස්මා ද්වාරරූපං නාමාති ආහ ‘‘යථාක්කමං’’තිආදිං. පරතොපි එසනයො. ‘‘දෙසනාභෙද රක්ඛණත්ථං’’ති දුකදෙසනාභෙදතො රක්ඛණත්ථං. තත්ථ දෙසනාභෙදො නාම රූපකණ්ඩෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානං වත්ථු රූපඤ්ච, න වත්ථු රූපඤ්ච , ආරම්මණ රූපඤ්ච, න ආරම්මණ රූපඤ්ච වත්වා මනොවිඤ්ඤාණස්ස න වුත්තං. යදි වුච්චෙය්ය, ආරම්මණදුකෙ මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ රූපං, න ආරම්මණ රූපන්ති දුකපදං න ලබ්භෙය්ය. අයං දෙසනාභෙදො නාම. වත්ථුදුකෙසු හදයවත්ථුවසෙන ලබ්භමානං මනොවිඤ්ඤාණදුකං න වුත්තන්ති. ‘‘ථූලසභාවත්තා’’ති සුඛුමරූපං උපාදාය වුත්තං. ‘‘දූරෙ පවත්තස්සපී’’ති යථා සුඛුමරූපං අත්තනො සරීරෙ පවත්තම්පි ඤාණෙන සීඝං පරිග්ගහෙතුං න සක්කා හොති, තථා ඉදං. ඉමස්ස පන දූරෙ පවත්තස්සපි. ‘‘ගහණයොග්යත්තා’’ති ඤාණෙන පරිග්ගහණපත්තත්තාති අධිප්පායො. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘සයංනිස්සයවසෙන චා’’ති සයඤ්ච නිස්සය මහාභූතවසෙන ච. තත්ථ සයං සම්පත්තා නාම ඵොට්ඨබ්බධාතුයො. නිස්සයවසෙන සම්පත්තා නාම ගන්ධරසා. උභයථාපි අසම්පත්තා නාම චක්ඛු රූප, සොත සද්දා. යො පටිමුඛභාවො අත්ථි, යං අඤ්ඤමඤ්ඤපතනං අත්ථීති යොජනා. න ච තානි අඤ්ඤප්පකාරානි එව සක්කා භවිතුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අනුග්ගහ උපඝාතවසෙනා’’ති වඩ්ඪනත්ථාය අනුග්ගහවසෙන, හායනාදි අත්ථාය උපඝාතවසෙන. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති චතුසමුට්ඨානිකරූපං ගණ්හාති. ‘‘ආදින්නපරාමට්ඨත්තා’’ති තණ්හාමානෙහි එතං මම එසොහමස්මීතිආදින්නත්තා, දිට්ඨියා එසො මෙ අත්තාති පරාමට්ඨත්තා ච. ‘‘නිච්චකාලං පවත්තිවසෙනා’’ති එකෙන ජනකකම්මෙන පටිසන්ධික්ඛණතො පට්ඨාය නිච්චකාලං පවත්තිවසෙන. ‘‘උපචරීයතී’’ති වොහරීයති. ‘‘අත්ථවිසෙසබොධො’’ති රූපාරම්මණස්ස කිච්චවිසෙසබොධො. ‘‘අසම්පත්තවසෙනා’’ති විසයට්ඨානං සයං අසම්පජ්ජනවසෙන. අත්තනොඨානං වා විසයස්ස අසම්පජ්ජනවසෙන. තත්ථ විසයස්ස අසම්පත්තං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තථා සොතසද්දෙසු ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ලග්ගිත්වා උප්පජ්ජමානෙසු. ‘‘සම්පත්තියා එවා’’ති සම්පජ්ජනත්ථාය එව. තථා ආපො ච සම්පත්තියා එව පච්චයොති යොජනා. දුබ්බලපථවී එව සන්නිස්සයො යස්සාති විග්ගහො. ‘‘අස්සා’’ති චක්ඛුස්ස. ‘‘සොතස්සපනකථං’’ති සොතස්ස අසම්පත්තග්ගහණං කථං පාකටං. සම්පත්තග්ගහණං එව පාකටන්ති දීපෙති. තෙනාහ ‘‘තත්ථහී’’තිආදිං . දක්ඛිණපස්සතො වා සුය්යති, චෙතියාදිකස්ස පුරත්ථිමදිසාභාගෙ ඨිතානන්ති අධිප්පායො. ‘‘පටිඝට්ටනානිඝංසො’’ති සොතෙසු පටිඝට්ටනවෙගො. ‘‘තෙසං’’ති ආසන්නෙවා දූරෙ වා ඨිතානං. හොතු දූරෙ ඨිතානං චිරෙන සුතොති අභිමානො. කස්මා පන උජුකං අසුත්වා දක්ඛිණපස්සතොවා උත්තරපස්සතො වා සුණෙය්ය, අසුය්යමානො භවෙය්යාති පුච්ඡා. තං කථෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘ගන්ත්වා විසයදෙසං තං, ඵරිත්වා ගණ්හතීති චෙ’’ති තං චක්ඛුසොත ද්වයං දූරෙවිසයානං උප්පන්නදෙසං ඵරිත්වා ගණ්හතීති චෙවදෙය්යාති අත්ථො. දූරෙඨත්වා පස්සන්තො සුණන්තො ච මහන්තම්පිපබ්බතං එකක්ඛණෙ පස්සති, මහන්තංපි මෙඝසද්දං එකක්ඛණෙ සුණාති. තස්මා උභයං අසම්පත්තගොචරන්ති විඤ්ඤායති. ඉමස්මිං වචනෙ ඨත්වා ඉදං පරිකප්පවචනං දස්සෙති තං ද්වයං විසයප්පදෙසං ගන්ත්වා මහන්තංපි පබ්බතං වා මෙඝසද්දං වා ඵරිත්වා ගණ්හාති. තස්මා මහන්තංපි පස්සති, සුණාති. න අසම්පත්තගොචරත්තා මහන්තං පස්සති සුණාතීති කොචි වදෙය්යාති වුත්තං හොති. අධිට්ඨානවිධානෙපි තස්ස සො ගොචරො සියාති. එවංසති, දිබ්බචක්ඛු දිබ්බසොතාභිඤ්ඤානං අධිට්ඨානවිධානෙපි සො රූපසද්දවිසයො තස්ස පසාදචක්ඛුසොතස්ස ගොචරො සියාති අභිඤ්ඤාධිට්ඨාන කිච්චං නාම නත්ථි. චක්ඛුසොතං දෙවලොකම්පි ගන්ත්වා දිබ්බරූපම්පි දිබ්බසද්දම්පි ගණ්හෙය්ය. න පන ගණ්හාති. තස්මා තස්ස විසයදෙසගමනඤ්ච මහන්තදෙසඵරණඤ්ච න චින්තෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

රූපවිභාගානුදීපනා නිට්ඨිතා.

158. රූපසමුට්ඨානෙ. සුත්තන්තෙසු චෙතනාසම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයොපි කම්මන්ති වුත්තා. තෙ පන පට්ඨානෙ කම්මපච්චයං පත්වා තප්පච්චයකිච්චං න සාධෙන්ති, චෙතනා එව සාධෙතීති ආහ ‘‘සා යෙවා’’තිආදිං. ‘‘තං සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං’’ති හෙතූහි ච හෙතුසම්පයුත්තකධම්මෙහි ච සමුට්ඨානානඤ්ච රූපානන්ති අත්ථවසෙන චෙතසිකධම්මානම්පි රූපසමුට්ඨාපකතා සිද්ධා හොති. සො හි උදයති පසවතීති සම්බන්ධො. ‘‘කප්පසණ්ඨාපනවසෙනා’’ති කප්පප්පතිට්ඨාපනවසෙන. අජ්ඣත්තිකසද්දො ඡසු චක්ඛාදීසු අජ්ඣත්තිකායතනෙ ස්වෙව පවත්තති. ඉධ පන සකලං අජ්ඣත්තසන්තානං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අජ්ඣත්ත සන්තානෙති පන වත්තබ්බං’’ති. ‘‘ඛණෙ ඛණෙ’’ති විච්ඡාවචනං. ‘‘විච්ඡා’’ති ච බහූසුඛණෙසු බ්යාපනන්ති ආහ ‘‘තීසුතීසුඛණෙසූ’’ති.

යමකපාඨෙසු. යස්ස වා පන පුග්ගලස්ස. ‘‘නිරුජ්ඣතී’’ති භඞ්ගක්ඛණ සමඞ්ගිතමාහ. ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති උප්පාදක්ඛණ සමඞ්ගිතං. ‘‘ඉතී’’ති අයං පුච්ඡා. ‘‘නො’’ති පටික්ඛෙපො. සමුදයසච්චස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ දුක්ඛසච්චභූතස්ස රූපස්සවා නාමස්සවා උප්පාදො නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, යස්ස අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති ද්වෙ පාඨාගහෙතබ්බා. ‘‘නො’’ති කුසලාකුසල ධම්මානං උප්පාදක්ඛණෙ අබ්යාකතභූතානං රූපානං වා නාමානං වා නිරොධො නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. තෙසුපාඨෙසු කෙසඤ්චිවාදීනං වචනොකාසං දස්සෙතුං ‘‘අරූපභවං’’තිආදි වුත්තං. ‘‘චෙ’’ති කොචිවාදී චෙවදෙය්ය. ‘‘නා’’ති න වත්තබ්බං. ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති ච උද්ධටා සියුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතරත්ථ චා’’ති තතො ඉතරස්මිං යස්ස කුසලා ධම්මාතිආදිපාඨෙ ච. ‘‘තම්පි නා’’ති තම්පි වචනං න වත්තබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘පුරිමකොට්ඨාසෙ’’ති අසඤ්ඤසත්තානං තෙසං තත්ථාති ඉමස්මිං පුරිමපක්ඛෙති අධිප්පායො. ‘‘පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ’’ති සබ්බෙසං චවන්තානං පවත්තෙ චිත්තස්සභඞ්ගක්ඛණෙති ඉමස්මිං පච්ඡිම පක්ඛෙ. චවන්තානං ඉච්චෙව වුත්තං සියා, න පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙති, නො ච න වුත්තං, තස්මා විඤ්ඤායති පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ රූපජීවිතින්ද්රියම්පි න උප්පජ්ජතීති. රූපජීවිතින්ද්රියෙ ච අනුප්පජ්ජමානෙ සති, සබ්බානි කම්මජරූපානි උතුජරූපානි ආහාරජරූපානි ච චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්තීති විඤ්ඤාතබ්බං හොතීති අධිප්පායො. ‘‘පච්ඡිමකොට්ඨාසෙ’’ති සබ්බෙසං චවන්තානං පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙති ඉමස්මිං පච්ඡිමපක්ඛෙ. තත්ථ ච පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙති ඉදං අධිප්පෙතං. එවං පාළිසාධකං දස්සෙත්වා ඉදානි යුත්තිසාධකං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා චා’’තිආදිමාහ. ‘‘තස්සා’’ති ආනන්දා චරියස්ස මූලටීකාකාරස්ස. විභාවනියං. භඞ්ගෙ රූපස්ස නුප්පාදො, චිත්තජානං වසෙන වා. ආරුප්පං වාපි සන්ධාය, භාසිතො යමකස්ස හි. න චිත්තට්ඨිති භඞ්ගෙ ච, න රූපස්ස අසම්භවො. ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘න හි න චිත්තට්ඨිතී’’ති චිත්තස්සඨිති නාම න හි නත්ථි. ‘‘භඞ්ගෙචා’’ති චිත්තස්සභඞ්ගක්ඛණෙ ච. තං අසම්භාවෙන්තො ‘‘යමකපාළියො පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘නානත්ථා නානාබ්යඤ්ජනා’’ති එතෙන පාළිසංසන්දනා නාම ගරුකත්තබ්බාති දීපෙති. ‘‘ගම්භීරො ච සත්ථු අධිප්පායො’’ති එතෙන අත්තානං සත්ථුමතඤ්ඤුං කත්වා ඉදං සන්ධාය එතං සන්ධායාති වත්තුං දුක්කරන්ති දීපෙති. ‘‘සුද්ධං අරූපමෙවා’’ති සුද්ධං අරූපප්පටිසන්ධිං එව. ඡ චත්තාලීසචිත්තානි රූපං ජනෙතුං න සක්කොන්ති. එවං සති අරූපවිපාකවජ්ජිතන්ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘අරූපවිපාකාපනා’’තිආදිං. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘හෙතුනො’’ති රූපවිරාගභාවනා කම්මසඞ්ඛාතස්ස හෙතුස්ස. ‘‘තබ්බීධුරතායා’’ති රූපවිරුද්ධතාය. රූපාරූපවිරාගභාවනාභූතො මග්ගො. තෙන නිබ්බත්තස්ස. රූපොකාසො නාම කාමරූපභවො. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘එකූන න වුතිභවඞ්ගස්සෙ වා’’ති පවත්තිකාලෙ රූපජනකස්ස එකූන න වුතිභවඞ්ග චිත්තස්සාති අත්ථො. තත්ථ පන අරූපවිපාකං පවත්තිකාලෙපි රූපජනකං න හොතීති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදිං. කෙචි පන පටිසන්ධි චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ රූපං පච්ඡාජාත පච්චයං න ලභති. ඨිතික්ඛණෙ රූපං පරතො භවඞ්ගචිත්තතො පච්ඡාජාතපච්චයං ලභතීති වදන්ති. තං න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘න හි අත්තනා’’තිආදි වුත්තං. සයං විජ්ජමානො හුත්වා උපකාරකො පච්චයො අත්ථිපච්චයො. පච්ඡාජාතො ච තස්ස එකදෙසො. ‘‘ආයුසඞ්ඛාරානං’’ති උස්මාදීනං. ‘‘තං’’ති ඛීණාසවානං චුතිචිත්තං. ‘‘යථාහා’’ති සො ථෙරො කිං ආහ. ‘‘වුත්තං’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ඉති පන වචනතො අඤ්ඤෙසංපි චුතිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතීති විඤ්ඤායතීති පධානවචනං. පන සද්දො අරුචි ජොතකො. ‘‘තථා වුත්තෙපී’’ති ජොතෙති. වචීසඞ්ඛාරො නාම විතක්කවිචාරො. කායසඞ්ඛාරො නාම අස්සාසපස්සාසවාතො. සො සබ්බෙසංපි කාමසත්තානං චුති චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ච තතො පුරිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ච නනිරුජ්ඣතීති වචනෙන චුතිචිත්තතො පුබ්බභාගෙයෙව අස්සාසපස්සාසානං අභාවං ඤාපෙති. නනු ඉමිස්සං පාළියං චුතිකාලෙ අස්සාසපස්සාසස්ස අභාවං වදති. අඤ්ඤෙසං චිත්තජරූපානං අභාවං න වදති. තස්මා ඉමාය පාළියා සබ්බෙසම්පි චුතිචිත්තං අස්සාසපස්සාසං න ජනෙතීති විඤ්ඤායති. න අඤ්ඤානි චිත්තජරූපානීති චොදනා. තං පරිහරන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. න හි රූපසමුට්ඨාපකචිත්තස්ස කායසඞ්ඛාර සමුට්ඨාපනං අත්ථීති සම්බන්ධො. ‘‘ගබ්භගමනාදිවිනිබද්ධාභාවෙ’’ති මාතුකුච්ඡිම්හි ගතස්ස අස්සාසපස්සාසො න උප්පජ්ජති, තථා උදකෙ නිමුග්ගස්ස. බාළ්හං විසඤ්ඤීභූතස්ස. චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජන්තස්ස. නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්ස. රූපාරූපභවෙ ඨිතස්සාති. තස්මා එතෙගබ්භගමනාදයො අස්සාසපස්සාසං විනිබද්ධන්ති නීවාරෙන්තීති ගබ්භගමනාදිවිනිබද්ධා. තෙසං අභාවොති විග්ගහො. විනා ඉමෙහි කාරණෙහි අස්සාසපස්සාසස්ස ච අඤ්ඤචිත්තජරූපානඤ්ච විසෙසො නත්ථීති වුත්තං හොති. අඤ්ඤංපි යුත්තිං දස්සෙති ‘‘චුතො චා’’තිආදිනා. චුතො ච හොති, අස්ස චිත්තසමුට්ඨාන රූපඤ්ච පවත්තතීති න ච යුත්තන්ති යොජනා. සො ච සුට්ඨු ඔළාරිකො රූපධම්මො. ඉති තස්මා න සක්කා වත්තුංති සම්බන්ධො. ‘‘ඉමස්ස අත්ථස්සා’’ති වත්වා තං අත්ථං වදති ‘‘ඔළාරිකස්සා’’තිආදිනා. ‘‘කතීපය ඛණමත්තං’’ති පන්නරසඛණසොළසඛණමත්තං. ‘‘චිත්තජරූපප්පවත්තියා’’ති චිත්තජරූපප්පවත්තනතො. දුබ්බලා හොන්ති, තදා පඤ්චාරම්මණානිපි පඤ්චද්වාරෙසු ආපාතං නාගච්ඡන්ති. ‘‘පච්චයපරිත්තතාය වා’’ති තදා පච්ඡාජාතපච්චයස්ස අලාභතො වුත්තං. දුබ්බලා හොන්ති. තදා දුබ්බලත්තා එව පඤ්චාරම්මණානි පඤ්චද්වාරෙසු ආපාතං නාගච්ඡන්ති. පරියොසානෙපි එකචිත්තක්ඛණමත්තෙ. වත්ථුස්ස ආදිඅන්තනිස්සිතානි පටිසන්ධික්ඛණෙ ආදිම්හි නිස්සිතානි. මරණාසන්නකාලෙ අන්තෙ නිස්සිතානි. සමදුබ්බලානි එව හොන්ති. තස්මා යථා සබ්බපටිසන්ධිචිත්තම්පි රූපං න ජනෙති, තථා සබ්බචුතිචිත්තම්පි රූපං න ජනෙතීති සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. ‘‘පාළිවිරොධං’’ති පුබ්බෙ දස්සිතාය සඞ්ඛාර යමකපාළියා විරොධං .‘‘කාරණං වුත්තමෙවා’’ති චිත්තඤ්හි උප්පාදක්ඛණෙ එව පරිපුණ්ණං පච්චයං ලභිත්වා බලවං හොතීති වුත්තමෙව. ‘‘තං’’ති අප්පනාජවනං. අචලමානං හුත්වා. ‘‘අබ්බොකිණ්ණෙ’’ති වීථිචිත්ත වාරෙන අවොකිණ්ණෙ. න තථා පවත්තමානෙසු අඞ්ගානි ඔසීදන්ති, යථා ඨපිතානෙව හුත්වා පවත්තන්ති. ‘‘න තතොපරං’’ති තතො අතිරෙකං රූපවිසෙසං න ජනෙති. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චිචිත්තං. ‘‘උත්තරකිච්චං’’ති උපරූපරිකිච්චං. ‘‘අට්ඨ පුථුජ්ජනානං’’ති අට්ඨ සොමනස්ස ජවනානි හසනංපි ජනෙන්ති. ඡ ජවනානි පඤ්චජවනානීති අධිකාරො. තෙසං බුද්ධානං. සිතකම්මස්සාති සම්බන්ධො. සිතකම්මං නාම මිහිතකම්මං. ‘‘කාරණං වුත්තමෙවා’’ති ‘රූපස්ස පන උපත්ථම්භකභූතා උතුආහාරා පච්ඡාජාතපච්චය ධම්මා ච ඨිතික්ඛණෙ එව ඵරන්තී’ති එවං කාරණං වුත්තමෙව. ‘‘උතුනො බලවභාවො’’ති රූපුප්පාදනත්ථාය බලවභාවො. සන්තතිඨිතියා බලවභාවො පන පච්ඡාජාතපච්චයායත්තො හොති. රූපං න සමුට්ඨාපෙය්ය. නො න සමුට්ඨාපෙතීති ආහ ‘‘වක්ඛති චා’’තිආදිං. අජ්ඣත්ත සන්තානගතො ච බහිද්ධාසන්තානගතො ච දුවිධාහාරොති සම්බන්ධො.

එත්ථචාතිආදීසු. උතු පඤ්චවිධො. අජ්ඣත්තසන්තානෙ චතුජවසෙන චතුබ්බිධො, බහිද්ධා සන්තානෙ උතුජවසෙන එකො. තථා ආහාරොපි පඤ්චවිධො. තෙසු ඨපෙත්වා බහිද්ධාහාරං අවසෙසානං අජ්ඣත්ත සන්තානෙ රූපසමුට්ඨාපනෙ විවාදො නත්ථි. බහිද්ධාහාරස්ස පන අජ්ඣත්තසන්තානෙ රූපසමුට්ඨාපනෙ විවාදො අත්ථීති තං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. ‘‘උතුඔජානං වියා’’ති උතුඔජානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ රූපසමුට්ඨාපනං විය. අට්ඨකථාපාඨෙ. ‘‘දන්තවිචුණ්ණිතං පනා’’ති දන්තෙහි සඞ්ඛාදිත්වා විචුණ්ණං කතං පන. ‘‘සිත්ථං’’ති භත්තචුණ්ණසිත්ථං. ටීකාපාඨෙ. ‘‘සා’’ති බහිද්ධා ඔජා. ‘‘නසඞ්ඛාදිතො’’ති න සුට්ඨුඛාදිතො. ‘‘තත්තකෙනපී’’ති මුඛෙඨපිතමත්තෙනපි. ‘‘අබ්භන්තරස්සා’’ති අජ්ඣත්තාහාරස්ස. ‘‘අට්ඨඅට්ඨරූපානි සමුට්ඨාපෙතී’’ති උපත්ථම්භනවසෙන සමුට්ඨාපෙති, ජනන වසෙන පන අජ්ඣත්තිකාහාරො එව සමුට්ඨාපෙතීති අධිප්පායො. ‘‘උපාදින්නකා’’ති අජ්ඣත්ත සම්භූතා වුච්චන්ති. බහිද්ධා ඔජාපි රූපං සමුට්ඨාපෙති යෙවාති සම්බන්ධො. ‘‘තෙනඋතුනා’’ති අජ්ඣත්ත උතුනා. ‘‘සෙදියමානා’’ති උස්මාපියමානා. ‘‘තාය ච ඔජායා’’ති අජ්ඣත්ත ඔජාය. ‘‘මෙදසිනෙහුපචය වසෙනා’’ති මෙදකොට්ඨාසරසසිනෙහ කොට්ඨාසානං වඩ්ඪනවසෙන. ඉතරානි පන තීණිරූපසමුට්ඨානානි. පාළිපාඨෙ. ‘‘ඉන්ද්රියානී’’ති චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රිය රූපානි. ‘‘විහාරො’’ති සමාපත්ති එව වුච්චති. සමාපත්ති චිත්තෙන ජාතත්තා තානි ඉන්ද්රියානි විප්පසන්න නීති කත්වා කස්මා වුත්තන්ති පුච්ඡති. ‘‘උපචරිතත්තා’’ති ඨානූපචාරෙන වොහරිතත්තා. ‘‘තෙසං න වන්නං’’ති ඉන්ද්රියරූපානං. නිධිකණ්ඩපාඨෙ. සුන්දරො වණ්ණො යස්සාති සුවණ්ණො. සුවණ්ණස්ස භාවො සුවණ්ණතා. තථාසුස්සරතා. ‘‘සරො’’ති ච සද්දො වුච්චති. ‘‘සුසණ්ඨානං’’ති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සුට්ඨුසණ්ඨානං. ‘‘සුරූපතා’’ති සුන්දරරූපකායතා. ‘‘යථා’’ති යෙනආකාරෙන සණ්ඨිතෙ සති. තථා තෙන ආකාරෙන සණ්ඨිතා හොතීති යොජනා.

ලහුතාදිත්තයෙ. දන්ධත්තාදිකරානං ධාතුක්ඛොභානං පටිපක්ඛෙහි පච්චයෙහි සමුට්ඨාතීති විග්ගහො. ‘‘එතස්සා’’ති ලහුතාදිත්තයස්ස වුත්තා. තස්මා එතං ලහුතාදිත්තයං කම්මසමුට්ඨානන්ති වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො. ‘‘යමකෙසුපි අද්ධාපච්චුප්පන්නෙනෙව ගහිතො’’ති යස්ස චක්ඛායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස සොතායතනං උප්පජ්ජතීති. සචක්ඛුකානං අසොතකානං උපපජ්ජන්තානං තෙසං චක්ඛායතනං උප්පජ්ජතීතිආදීසු උප්පාදවාරෙ පටිසන්ධිවසෙන, නිරොධවාරෙ චුතිවසෙන අද්ධාපච්චුප්පන්නංව වුත්තන්ති අධිප්පායො. අකම්මජානං පවත්තිකාලෙ කාලභෙදො වුත්තොති. ‘‘කම්මවිපාකජා ආබාධාති වුත්තං’’ති වීථිමුත්තසඞ්ගහෙ උපච්ඡෙදකකම්මදීපනියං ‘අත්ථි වාත සමුට්ඨිතා ආබාධා. ල. අත්ථි කම්මවිපාකජා ආබාධා’ති වුත්තං. තානි උපපීළකුපඝාතක කම්මානිපි විපත්තියො ලභමානානි එව ඛොභෙත්වා නානාබාධෙ උප්පාදෙන්තීති සම්බන්ධො. සරීරෙ ඨන්ති තිට්ඨන්තීති සරීරට්ඨකා. ‘‘තදනුගතිකානි එව හොන්තී’’ති කම්මජාදීනිපි ඛුබ්භිතානි එව හොන්තීති අධිප්පායො. එතෙන අට්ඨසු කාරණෙසු යෙනකෙනචිකාරණෙන චක්ඛුරොගාදිකෙ ආබාධෙ ජාතෙ තස්මිං අඞ්ගෙ පවත්තානි සබ්බානි රොගසමුට්ඨානානි ආබාධභාවං ගච්ඡන්තියෙව. එවං සන්තෙපි තප්පරියාපන්නානි කම්මජරූපානි තදනුගතිකභාවෙන ආබාධභාවං ගච්ඡන්ති, න උජුකතො කම්මවසෙනාති දීපෙති. කම්මසමුට්ඨානො ආබාධො නාම නත්ථි. තථාපි අට්ඨසු ආබාධෙසුපි අත්ථි වාතසමුට්ඨානා ආබාධාතිආදීසු විය අත්ථි කම්මසමුට්ඨානා ආබාධාති අවත්වා අත්ථි කම්මවිපාකජා ආබාධාති වුත්තං. තත්ථ උපපීළකො පඝාතකකම්මානංවසෙන උප්පන්නො යොකොචිධාතුක්ඛොභො සුත්තන්තපරියායෙ න කම්මවිපාකොති වුච්චතියෙව. තතො ජාතො යොකොචි ආබාධො කම්මවිපාකජොති වුත්තොති. සුගම්භීරමිදංඨානං. සුට්ඨුවිචාරෙත්වා කථෙතබ්බං. ‘‘යතො’’ති යස්මා කම්මසමුට්ඨානා බාධපච්චයා. ල. ලබ්භමානො සියා. කෙවලං සො කම්මසමුට්ඨානො ආබාධො නාම නත්ථීති යොජනා. ‘‘අවිහිංසා කම්මනිබ්බත්තා’’ති මෙත්තාකරුණාකම්මනිබ්බත්තා. සුවිදූරතායචෙව නිරාබාධා හොන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘සණ්ඨිතියා’’ති දුක්ඛොභනීයෙ විසෙසනපදං. හෙතුපදං වා දට්ඨබ්බං. ඛොභෙතුං දුක්කරා දුක්ඛොභනීයා. ‘‘කාමං’’ති කිඤ්චාපීති අත්ථෙ නිපාතපදං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

‘‘වුච්චතෙ’’තිආදීසු. රූපපච්චයධම්මානං පච්චයකිච්චං තිවිධං. ජනනඤ්ච උපත්ථම්භනඤ්ච අනුපාලනඤ්ච. තත්ථ ජනනකිච්චං ජනෙතබ්බානං ජාතික්ඛණෙ එව ලබ්භති. සෙසද්වයං පන ඨිතික්ඛණෙපි ලබ්භති. භඞ්ගක්ඛණෙ පන සබ්බං පච්චයකිච්චං නත්ථි. තත්ථ ජනනකිච්චවසෙන විචාරෙන්තො ‘‘රූපජනකානං’’තිආදිමාහ. ‘‘අපිචා’’තිආදීසු. ‘‘තාසං’’ති උපචයසන්තතීනං, ජරතා අනිච්චතානඤ්ච. ‘‘තෙසූ’’ති කුතොචි සමුට්ඨානෙසු. ඉධ පන අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙපන. ‘‘එවං සන්තෙපී’’ති පච්චයවිසෙසෙන අදිස්සමානවිසෙසත්ථෙපි. ‘‘සාරතර’’න්ති අතිසාරභූතං. ‘‘සෙය්යො’’ති සෙට්ඨො.

රූපසමුට්ඨානානුදීපනා නිට්ඨිතා.

169. කලාපයොජනායං . ‘‘සඞ්ඛානෙ’’ති ගණනෙ. ‘‘තෙනා’’ති සඞ්ඛානට්ඨෙන එකසද්දෙන දස්සෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘පිණ්ඩී’’ති එකග්ඝනො. මූලටීකාපාඨෙ. ‘‘උප්පාදාදිප්පවත්තිතො’’ති උප්පාදාදිවසෙන පවත්තනතො. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. උපාදාරූපානි ත්වෙව වුච්චන්ති. ‘‘එවං විකාරපරිච්ඡෙද රූපානි ච යොජෙතබ්බානී’’ති පඤ්චවිකාරරූපානි කලාපස්සෙව චොපනාදිසභාවා හොන්ති, න එකමෙකස්ස රූපස්ස. තස්මා තානි එකෙකස්මිං කලාපෙ එකෙකානි එව හොන්ති. පරිච්ඡෙදරූපං පන කලාපපරියාපන්නං රූපං න හොති. තස්මා ද්වින්නං ද්වින්නං කලාපානං අන්තරා තංපි එකෙකමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘චතුන්නං මහාභූතානං නිස්සයතා සම්භවතො’’ති එත්ථ චතුන්නං මහාභූතානංපි ලක්ඛණමත්තෙන නානත්තං හොති, පවත්තිවසෙන පන එකග්ඝනත්තා සඞ්ඛානට්ඨෙනපි එකො නිස්සයොති වත්තබ්බමෙව. එවඤ්හිසති එකසද්දස්ස අත්ථ චලනං නත්ථීති. ‘‘තෙන සද්දෙනා’’ති චිත්තජසද්දෙන. අත්තානං මොචෙන්තො ‘‘අධිප්පායෙනා’’ති ආහ. ථෙරස්ස අධිප්පායෙනාති වුත්තං හොති. අත්තනො අධිප්පායං දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සද්දෙනා’’ති චිත්තජසද්දෙන. ‘‘තායවාචායා’’ති වචීමයසද්දෙනාති අත්ථො. ‘‘විඤ්ඤත්තී’’ති විඤ්ඤාපනං ඉච්චෙවත්ථො. විඤ්ඤාපෙතීති විඤ්ඤාපිතො. තස්ස භාවො විඤ්ඤාවිතත්තං. විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම කස්සචි මහන්තං අත්ථං චින්තෙන්තස්ස සොකවසෙන වා තුට්ඨිවසෙන වා බලවවිතක්කො පවත්තති. සො සොකං වා තුට්ඨිං වා සන්ධාරෙ තුං අසක්කොන්තො දුතීයෙන සද්ධිං මන්තෙන්තො විය අත්තනො මුඛෙයෙව අබ්යත්තං සද්දං කත්වා සමුදීරති. පකතිජනො තං සද්දමත්තං සුණාති වා න වාසුණාති. සුණන්තොපි අක්ඛරං වා අත්ථං වා අධිප්පායං වා න ජානාති. දිබ්බසොතෙන වා විජ්ජාසොතෙන වාසුණන්තො අක්ඛරංපි අත්ථංපි අධිප්පායංපි ජානාති. ජානිත්වා එවංපි තෙ මනො, ඉත්ථංපි තෙ මනොතිආදිසති. අයං විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම. සො විඤ්ඤත්තිරහිතො සොතවිඤ්ඤෙය්යොති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තො. සඞ්ගහකාරොපන වචීමයසද්දොනාම විඤ්ඤත්තිරහිතොති වා අසොතවිඤ්ඤෙය්යොති වා නත්ථීති පටික්ඛිපති. ‘‘ආගතෙ’’ති අට්ඨකථාසු ආගතෙ. ‘‘පච්චෙතබ්බා’’ති සද්ධාතබ්බා. ‘‘ටීකාසුපනස්සා’’ති අස්සසච්චසඞ්ඛෙපස්ස ද්වීසුටීකාසු. අක්ඛරඤ්ච පදඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චාති ද්වන්දො. අප්පඤ්ඤායමානා අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනත්ථා යස්සාති විග්ගහො. ‘‘අන්ධදමිළාදීනං’’ති අන්ධජාතිකදමිළජාතිකාදීනං මිලක්ඛූනං. ‘‘උක්කාසිතසද්දො ච ඛිපිතසද්දො ච වමිතසද්දො ච ඡඩ්ඩිතසද්දො චාති ද්වන්දො. ආදිසද්දෙන තාදිසා උග්ගාර හික්කාර හසිත රොදිතාදයො සඞ්ගණ්හාති. සෙසමෙත්ථසුවිඤ්ඤෙය්යං.

කලාපයොජනානුදීපනා නිට්ඨිතා.

161. රූපප්පවත්තික්කමෙ. නපුග්ගලවසෙන විසෙසනං හොති. භූමිවසෙන විසෙසනං හොති. තඤ්ච ඛො පවත්තිකාලවසෙනාති අධිප්පායො.

එත්ථචාතිආදීසු. පුරිමෙසු ද්වීසු යොනීසු පාළිනයෙන වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. නික්ඛන්තා, ඉති තස්මා අණ්ඩජාති ච ජලාබුජාති ච වුච්චන්ති. කථං අයං නයො පාළිනයො නාම හොතීති. පාළියං අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසං අභිනිබ්භිජ්ජ අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්තීති වචනෙන අණ්ඩතො ජලාබුතො ජාතා විජාතා නික්ඛන්තාති අත්ථො විඤ්ඤායති. අට්ඨකථායං පන අණ්ඩෙජාතා ජලාබුම්හිජාතාති වුත්තං. ගබ්භපලිවෙඨනාසයො නාම යෙන පලිවෙඨිතො ගබ්භො තිට්ඨති. විභාවනිපාඨෙ ‘‘උක්කංසගති පරිච්ඡෙදවසෙනා’’ති උක්කට්ඨප්පවත්තිනියමනවසෙන. උක්කට්ඨනයවසෙනාති වුත්තං හොති. අභිරූපස්ස කඤ්ඤා දාතබ්බාති එත්ථ කඤ්ඤා දාතබ්බාති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි අභිරූපස්ස පුරිසස්සාති වුත්තත්තා කඤ්ඤාපි අභිරූපකඤ්ඤා එව විඤ්ඤායති. අයං උක්කට්ඨනයො නාම. ‘‘තත්ථ තානි සබ්බානී’’තිආදීසු. තානිසබ්බානිපි චක්ඛු සොත ඝාන භාව ද්වයානි න ඔමකෙන කම්මෙන ලබ්භති. උක්කට්ඨෙන කම්මෙන එව ලබ්භතීති අධිප්පායො. විභඞ්ගපාඨෙ. සද්දායතනං නාම පටිසන්ධිකාලෙ න ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘එකාදසායතනානී’’ති. චක්ඛුවෙකල්ලස්ස දස, සොතවෙකල්ලස්ස අපරානිදස, චක්ඛු සොතවෙකල්ලස්සනව , ගබ්භසෙය්යස්සවසෙන සත්තායතනානි. පාළියං ඔපපාති කගබ්භසෙය්යකානං එව වුත්තත්තා ‘‘පාළියං අවුත්තංපිපනා’’ති වුත්තං. අවුත්තම්පි චක්ඛාදිවෙකල්ලං. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනාභාවවුත්තිතා වුත්තා’’ති කථං වුත්තා යස්ස ඝානායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ජිව්හායතනං උප්පජ්ජතීති, ආමන්තා. යස්ස වා පන ජිව්හායතනං උප්පජ්ජති, තස්ස ඝානායතනං උප්පජ්ජතීති, ආමන්තාතිආදිනා වුත්තා පෙය්යාලමුඛෙන. ආචරියානන්දත්ථෙරෙ න පන ඉච්ඡිතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ජිව්හාවෙකල්ලතාවියා’’ති ජිව්හාවෙකල්ලතානාම නත්ථි විය. ‘‘ඝානවෙකල්ලතාපි අත්ථීති යුත්තං’’ති එත්ථ පාළියං අඝානකානං ඉත්ථීනං පුරිසානංති ඉදං මාතුගබ්භෙ ඝානායතනෙ අනුප්පන්නෙයෙව පුරෙතරඤ්ච වන්තානං ඉත්ථිපුරිසානං වසෙන වුත්තං. න ඝානවෙකල්ලානං අත්ථිතායාතිපි වදන්ති. ගබ්භෙ සෙන්තීති ගබ්භසයා. ගබ්භසයා එව ගබ්භසෙය්යා.

පවත්තිකාලෙතිආදීසු. මූලටීකාපාඨෙ. ‘‘ඔරතො’’ති පටිසන්ධිං උපාදාය වුත්තං. එකාදසමසත්තාහෙ අනාගතෙති වුත්තං හොති. රූපායතනං නුප්පජ්ජිස්සති. නො ච චක්ඛායතනං නුප්පජ්ජිස්සතීති ඉදං අද්ධාපච්චුප්පන්නවසෙන වුත්තං. තස්මා පටිසන්ධිතො පට්ඨාය උප්පන්නං රූපායතනං යාවජීවංපි උප්පන්නන්ත්වෙව වුච්චති. න උප්පජ්ජිස්සමානන්ති. චක්ඛායතනං පන එකාදසමසත්තාහා ඔරතො ඨිතස්ස න උප්පන්නං. තදා අනුප්පන්නත්තා එකාදසමෙ සත්තාහෙ සම්පත්තෙ උප්පජ්ජිස්සතීති වත්තබ්බං හොති. පච්ඡිම භවිකත්තා පන තදුභයම්පි භවන්තරෙ නුප්පජ්ජිස්සතියෙවාති. ඝානායතනං නිබ්බත්තෙතීති ඝානායතනානිබ්බත්තතං, කම්මං. තෙන කම්මෙන ගහිතප්පටිසන්ධිකානං. ඉදඤ්ච යදි තන්නිබ්බත්තකෙන කම්මෙන පටිසන්ධිං ගණ්හෙය්යුං. ඝානායතනෙ අනුප්පන්නෙ අන්තරා න කාලඞ්කරෙය්යුන්ති කත්වා වුත්තං. තන්නිබ්බත්තකෙන කම්මෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්තාපි තතො බලවන්තෙ උපච්ඡෙදකකම්මෙ ආගතෙ සති. ඝානායතනුප්පත්තිකාලං අපත්වා අන්තරා නකාලඞ්කරොන්තීති නත්ථි. ‘‘චක්ඛුඝානෙසු වුත්තෙසූ’’ති ටීකායං වුත්තෙසු. ‘‘අත්ථතො සිද්ධා එවා’’ති එකාදසමසත්තාහෙ උප්පන්නාති සිද්ධා එව. ‘‘ඊදිසෙසුඨානෙසූ’’ති සභාවං විචාරෙ තුං දුක්කරෙසු ඨානෙසු. අට්ඨකථායෙව පමාණං කාතුං යුත්තාති අධිප්පායො. අට්ඨකථාපාඨෙ. ‘‘පුරිමං භවචක්කං’’ති අවිජ්ජාමූලකං වෙදනාවසානං භවචක්කං. ‘‘අනුපුබ්බප්පවත්තිදීපනතො’’ති යථා පච්ඡිමෙ තණ්හාමූලකෙ භවචක්කෙ උපපත්තිභවප්පවත්තිං වදන්තෙන භවපච්චයාජාතීති එවං එකතො කත්වා වුත්තා, න තථා පුරිමෙ භවචක්කෙ. තත්ථ පන සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණ පච්චයා නාම රූපන්තිආදිනා අනුපුබ්බප්පවත්තිදීපනතො. ‘‘සො පටික්ඛිත්තොයෙවා’’ති ආයතනානං කමතො විනිච්ඡයට්ඨානෙ දෙසනාක්කමොව යුත්තොති වත්වා සො උප්පත්තික්කමො පටික්ඛිත්තො.

සංයුත්තකෙ යක්ඛසංයුත්තපාළියං. ගාථාසු. ‘‘කලලා’’ති කලලතො. ‘‘අබ්බුදා’’ති අබ්බුදතො. ‘‘පෙසියා’’ති පෙසිතො. ‘‘ඝනා’’ති ඝනතො. ‘‘ජාතිඋණ්ණංසූහී’’ති සුද්ධජාතිකස්ස එලකස්ස ලොමංසූහි. ‘‘පරිපක්කසමූහකං’’ති කලලතො පරං ථොකං පරිපක්කඤ්ච සමූහාකාරඤ්ච හුත්වා. ‘‘විවත්තමානං තබ්භාවං’’ති කලලභාවං විජහිත්වා වත්තමානං. ‘‘විලීනති පුසදිසා’’ති අග්ගිම්හි විලීනතිපුරසසදිසා. ‘‘මුච්චතී’’ති කපාලෙ නලග්ගති. එතානිජායන්තීති එවං අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තං. ‘‘ද්වා චත්තාලීසමෙ සත්තාහෙ’’ති නවමාසෙ අතික්කම්ම වීසතිමෙදිවසෙ. යදි එවං, පඤ්චමෙසත්තාහෙ පඤ්චප්පසාඛා ජායන්ති, එකාදසමෙසත්තාහෙ චත්තාරි ආයතනානි ජායන්ති, මජ්ඣෙපන පඤ්චසත්තාහා අත්ථි. තත්ථ කථන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිං. ‘‘ඡසත්තාහා’’ති එකාදසමෙන සද්ධිං ඡසත්තාහා. එකාදසමෙපි හි පච්ඡිමදිවසෙ ජාතත්තා ඡදිවසානි අවසිට්ඨානි හොන්ති. ‘‘පරිණතකාලා’’ති පරිපක්කකාලා. පරිපාකගතා එව හි කම්මජමහාභූතා සුප්පසන්නා හොන්ති. තෙසඤ්ච පසාදගුණා පසාදරූපා හොන්තීති. ‘‘තස්සා’’ති කලලස්ස. වණ්ණජාතං වා සණ්ඨානං වාති සම්බන්ධො. ‘‘ආකාසකොට්ඨාසිකො’’ති මනුස්සෙහි ආකාසකොට්ඨාසෙ ඨපිතො. හුත්වාති පාඨසෙසො. කථං පරමාණුතො පරිත්තකං සියාති ආහ ‘‘සොහී’’තිආදිං. ‘‘සො’’ති පරමාණු. පටිසන්ධික්ඛණෙ කලලරූපං කලාපත්තයපරිමාණං. පරමාණු පන එකූනපඤ්ඤාසකලාපපරිමාණො. තස්මා තං තතො පරිත්තකන්ති වුත්තං හොති. පටිසන්ධික්ඛණතො පරං පන තංපි ඛණෙඛණෙ උපචිතමෙව හොති. ‘‘ධාතූනං’’ති චතුධාතුවවත්ථානෙ ආගතානං චතුන්නං මහාභූතානං. කලලස්සවා උපචිතප්පමාණං ගහෙත්වා වුත්තන්තිපි යුජ්ජති. ‘‘වත්ථුස්මිං’’ති අබ්බුදාදිවත්ථුම්හි. ‘‘ජලාබුමූලානුසාරෙනා’’ති ජලාබුජාතකාලෙ තස්ස මූලානු සාරෙනාති අධිප්පායො. ගාථායං. ‘‘මාතුතිරො කුච්ඡිගතො’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන ‘‘මාතුකුච්ඡිගතො තිරො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මාතුයා තිරොකුච්ඡි ගතො’’ති. ‘‘ඡිද්දො’’ති සුඛුමෙහි ඡිද්දෙහි සමන්නාගතො. ලද්ධංවා පානභොජනං. ‘‘තතො පට්ඨායා’’ති සත්තරසමභවඞ්ගචිත්තතො පට්ඨාය. ‘‘රූපසමුට්ඨානෙ වුත්තමෙවා’’ති රූපසමුට්ඨානෙ මූලටීකාවාද විචාරණායං ‘යං පිතත්ථ න ච යුත්ත’න්තිආදිනා වුත්තමෙව. ‘‘අජ්ඣොහටාහාරාභාවතො’’ති බහිද්ධාහාරාභාවතොති අධිප්පායො. ‘‘තත්ථා’’ති රූපබ්රහ්මලොකෙ. අභාවං වණ්ණෙති. කස්මාපන වණ්ණෙති, නනු වණ්ණෙන්තස්ස අට්ඨකථා විරොධො සියාති. විරොධො වා හොතු, අවිරොධො වා. පාළියෙව පමාණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘රූපධාතුයා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ පාළිං ආහරි. තත්ථ ‘‘රූපධාතුයා’’ති රූපලොකධාතුයා. රූප බ්රහ්මලොකෙති වුත්තං හොති. ‘‘උපපත්තික්ඛණෙ’’ති පටිසන්ධික්ඛණෙ. ආචරියස්ස අධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘එත්ථචා’’තිආදිමාහ. ‘‘ඵොට්ඨබ්බෙ පටික්ඛිත්තෙපී’’ති පඤ්චායතනානීති වා පඤ්චධාතුයොති වා පරිච්ඡෙදකරණමෙව පටික්ඛි පනං දට්ඨබ්බං. ‘‘කිච්චන්තර සබ්භාවා’’ති ඵොට්ඨබ්බකිච්චතො කිච්චන්තරස්ස විජ්ජමානත්තා. කිම්පන කිච්චන්තරන්ති. රූපකායස්ස පවත්තියා හෙතුපච්චයකිච්චං. මහාභූතා හෙතූ මහාභූතා පච්චයා රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායාති හි භගවතා වුත්තං. තත්ථ හෙතුකිච්චං නාම රූපජනනකිච්චං. පච්චය කිච්චං නාම රූපූපත්ථම්භන කිච්චං. කිච්චන්තරමෙවනත්ථීති ඝානාදීනං විසය ගොචරභාවකිච්චං තෙසං කිච්චං නාම, තතො අඤ්ඤං කිච්චං නාම නත්ථි. ‘‘යෙනා’’ති කිච්චන්තරෙන. ‘‘තෙ’’ති ගන්ධාදයො. ඉදානි අට්ඨක තානුගතං වාදං දස්සෙන්තො ‘‘යථාපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘යෙන කිච්චවිසෙසෙනා’’ති විසයගොචරභාවකිච්චවිසෙසෙන. රූපජනනරූපූපත්ථම්භන කිච්චවිසෙසෙන ච. ‘‘සබ්බත්ථා’’ති සබ්බස්මිං පාළිප්පදෙසෙ. ‘‘තෙසං’’ති ගන්ධාදීනං. ‘‘තත්ථා’’ති රූපලොකෙ. ‘‘නිස්සන්ද ධම්මමත්තභාවෙනා’’ති එත්ථ යථා අග්ගිම්හි ජාතෙ තස්ස නිස්සන්දා නාම ඉච්ඡන්තස්සපි අනිච්ඡන්තස්සපි ජායන්තියෙව. වණ්ණොපි ජායති, ඔභාසොපි, ගන්ධොපි, රසොපි, ධූමොපි, පුප්ඵුල්ලානිපි කදාචි ජායන්තියෙව. තෙහි වණ්ණාදීහි කරණීයෙ කිච්චවිසෙසෙ සතිපි අසතිපි. තථා මහාභූතෙසු ජාතෙසු තෙසං නිස්සන්දා නාම ඉච්ඡන්තස්සපි අනිච්ඡන්තස්සපි කිච්චවිසෙසෙ සතිපි අසතිපි ජායන්තියෙව. එවං නිස්සන්දධම්මමත්තභාවෙන. අනුප්පවෙසො යුත්තො සියා අජ්ඣත්ත සන්තානෙති අධිප්පායො. බහිද්ධා සන්තානෙ පන වත්ථා භරණ විමානාදීසු තෙසං භාවො ඉච්ඡි තබ්බො සියා. අජ්ඣත්තෙපි වා කායං ඔළාරිකං කත්වා මාපිතකාලෙති. එත්ථ ච ‘‘ධම්මායතන ධම්මධාතූසු අනුප්පවෙසො’’ති එත්ථ අට්ඨසාලිනියං තාව. යෙ පන අනාපාතාගතා රූපාදයොපි ධම්මාරම්මණමිච්චෙව වදන්තීති වුත්තං. තං තත්ථ පටික්ඛිත්තං. අනාපාතාගමනං නාම විසයගොචර කිච්චරහිතතා වුච්චති. තඤ්ච මනුස්සානම්පි දෙවානම්පි බ්රහ්මානම්පි පසාදරූපෙසු අනාපාතා ගමනමෙව අධිප්පෙතං. තං පන අත්ථිනත්ථීති විචාරෙත්වා කථෙතබ්බං. අපි ච නිස්සන්දධම්මා නාම ඔළාරිකානං මහාභූතානං විවිධාකාරාපි භවෙය්යුං. බ්රහ්මානං පන අජ්ඣත්ත රූපං අප්පනා පත්තකම්මවිසෙසෙන පවත්තං අතිසුඛුමං හොති. තස්මා කාමසත්ත සන්තානෙ විය තත්ථ පරිපුණ්ණං නිස්සන්දරූපං නාම විචාරෙතබ්බමෙව. ධම්මා රම්මණඤ්ච මුඛ්යධම්මාරම්මණං අනුලොම ධම්මායතනන්ති පාළියං වුත්තං නත්ථි යෙවාති. ‘‘ජීවිත ඡක්කඤ්චා’’ති වත්තබ්බං රූපලොකෙ. ‘‘තත්ථා’’ති අසඤ්ඤසත්තෙ. කාමලොකෙ ජීවිතනවකං කස්මා විසුං න වුත්තන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ කස්මා න වුත්තං. පවත්තිකාලෙපි විසුං න වුත්තමෙව. ‘‘ආහාරූපත්ථම්භකස්සා’’ති ආහාරසඞ්ඛාතස්ස රූපූපත්ථම්භකස්ස. ‘‘සකලසරීර බ්යාපිනො අනුපාලකජීවිතස්සා’’ති කායදසකභාවදසකෙසු පරියාපන්නස්ස ජීවිතස්ස. ‘‘එත දෙවා’’ති ජීවිතනවකමෙව. ‘‘තත්ථා’’ති රූපලොකෙ. උදයභූතස්සා’’ති වඩ්ඪිභූතස්ස. ‘‘ද්වීසු අග්ගීසූ’’ති පාචකග්ගිස්මිඤ්ච කායග්ගිස්මිඤ්ච. ආතඞ්කො වුච්චති රොගො. බහුකො ආතඞ්කො යස්සාති විග්ගහො. ‘‘විසමවෙපාකිනියා’’ති විසමං පාචෙන්තියා. ‘‘ගහණියා’’ති උදරග්ගිනා. ‘‘පධානක්ඛමායා’’ති පධාන සඞ්ඛාතං භාවනාරබ්භකිච්චං ඛමන්තියා. ‘‘එතං’’ති ජීවිතනවකං. ‘‘ථෙරෙන චා’’ති අනුරුද්ධත්ථෙරෙන ච. ‘‘එතං’’ති ජීවිත නවකං. ‘‘නිරොධක්කමො’’ති මරණාසන්නකාලෙ නිරොධක්කමො. ‘‘එත්ථා’’ති රූපලොකෙ. කළෙවරං වුච්චති මතසරීරං. තස්ස නික්ඛෙපො කළෙවරනික්ඛෙපො. අඤ්ඤෙසඤ්ච ඔපපාතිකානං කළෙවරනික්ඛෙපො නාම නත්ථි. කස්මා පන තෙසං කළෙවරනික්ඛෙපො නාම නත්ථීති ආහ ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදිං. විභාවනිපාඨෙ. සබ්බෙසංපි රූපබ්රහ්මානං. ආහාරසමුට්ඨානානං රූපානං අභාවතො තිසමුට්ඨානානීති වුත්තං. අසඤ්ඤසත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානානම්පි අභාවතො ද්විසමුට්ඨානානීති වුත්තං. ‘‘තානී’’ති මරණාසන්න චිත්තසමුට්ඨානානි. තං පරිමාණං අස්සාති තාවත්තකං. ‘‘ලහුකගරුකතාදිවිකාරො’’ති සකලරූපකායස්ස ලහුකගරුකාදිවිකාරො. අපි ච තත්ථ දන්ධත්තාදිකර ධාතුක්ඛොභපච්චයානං සබ්බසො අභාවතො නිච්චකාලම්පි සකලසරීරස්ස ලහුතාදිගුණො වත්තතියෙව. කිං තත්ථ පටිපක්ඛ ධම්මප්පවත්ති චින්තාය. තථා අසඤ්ඤසත්තෙපි රුප්පනවිකාර චින්තායාති.

රූපප්පවත්තික්කමානුදීපනා නිට්ඨිතා.

161. නිබ්බානසඞ්ගහෙ. ද්වීසු නිබ්බානපදෙසු පථමපදං අවිඤ්ඤාතත්ථං සාමඤ්ඤ පදං. දුතීයං විඤ්ඤා තත්ථං විසෙසපදං. කිලෙසෙ සමෙතීති සමණො. අරියපුග්ගලො. සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. අරියමග්ගො. සාමඤ්ඤස්ස ඵලානි සාමඤ්ඤඵලානි. ලොකතො උත්තරති අතික්කමතීති ලොකුත්තරං. ලොකෙ න පඤ්ඤාවීයතීති පඤ්ඤත්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘නහී’’තිආදිමාහ . චත්තාරිමග්ගඤ්ඤාණානි චතුමග්ගඤ්ඤාණන්ති එවං සමාසවසෙන එකවචනන්තං පදං වාක්යං පත්වා බහුවචනන්තං හොතීතිආහ ‘‘චතූහි අරියමග්ගඤ්ඤාණෙහී’’ති. ‘‘තාදිසම්හා’’ති අරියමග්ගසදිසම්හා. ‘‘විමුඛානං’’ති පරම්මුඛානං. ‘‘ජච්චන්ධානං වියා’’ති ජච්චන්ධානං චන්දමණ්ඩලස්ස අවිසයභාවො විය. ‘‘තස්සා’’ති නිබ්බානස්ස. තත්ථ ‘‘ජච්චන්ධානං’’ති අවිසයපදෙ සාමිපදං. ‘‘තස්සා’’ති භාවපදං. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති කිඤ්චියං අත්ථජාතං. අස්සනිබ්බානස්ස සිද්ධතන්ති සම්බන්ධො. අපාකටස්ස ධම්මස්ස. වායාමොපි නාම න අත්ථි. කුතො තස්ස සච්ඡිකරණං භවිස්සතීති අධිප්පායො. ‘‘යෙනා’’ති වායාමෙන. ‘‘නිබ්බානෙන විනා’’ති නිබ්බානාරම්මණං අලභිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘අකිච්චසිද්ධිං’’ති කිලෙසප්පහාන කිච්චස්ස අසිද්ධිං. ‘‘තතො’’ති තස්මා. ‘‘වධායා’’ති වධිතුං. ‘‘පරිසක්කන්තා’’ති වායමන්තා. ගාථායං. ‘‘අන්තොජටා’’ති අජ්ඣත්තසන්තානෙ තණ්හාජටා, තණ්හාවිනද්ධා. ‘‘බහිජටා’’ති බහිද්ධාසන්තානෙ තණ්හාජටා, තණ්හාවිනද්ධා. ‘‘තස්සා’’ති තණ්හාය. ‘‘වත්ථුතො’’ති විසුංවිසුං ජාතසරූපතො. පරිනිබ්බායිංසු, පරිනිබ්බායන්ති, පරිනිබ්බායිස්සන්තීති පරිනිබ්බුතා. තකාරපච්චයස්ස කාලත්තයෙපි පවත්තනතො. යථා දිට්ඨා, සුතා, මුතා, විඤ්ඤාතා,ති. විසිට්ඨං කත්වා ජානිතබ්බන්ති විඤ්ඤාණං. න නිදස්සිතබ්බන්ති අනිදස්සනං. නත්ථි අන්තො එතස්සාති අනන්තං. සබ්බතො පවත්තා ගුණප්පභා එතස්සාති සබ්බතොපභං. ‘‘භගවතා වුත්තං’’ති දීඝනිකායෙ කෙවට්ටසුත්තෙ වුත්තං. ‘‘සවන්තියො’’ති මහානදියො වා කුන්නදියො වා. ‘‘අප්පෙන්තී’’ති පවිසන්ති. ‘‘ධාරාති’’ මෙඝවුට්ඨිධාරා. බුද්ධෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසු එකසත්තොපි පරිනිබ්බාතුං න සක්කොතීති ඉදං බුද්ධුප්පාදකප්පෙ එව පච්චෙක සම්බුද්ධාපි උප්පජ්ජන්තීති කත්වා වුත්තං. අපදාන පාළියං පන බුද්ධසුඤ්ඤකප්පෙපි පච්චෙකසම්බුද්ධානං උප්පත්ති ආගතා එව. ‘‘එකසත්තොපී’’ති වා සාවකසත්තො ගහෙතබ්බො. එවඤ්හි සති අපදානපාළියා අවිරොධො හොති. ‘‘ආරාධෙන්තී’’ති සාධෙන්ති පටිලභන්ති. සබ්බතො පවත්තා ගුණප්පභා එතස්සාති අත්ථං සන්ධාය ‘‘සබ්බතොපභා සම්පන්නං’’ති වුත්තං. ‘‘ජොති වන්ත තරොවා’’ති ඔභාසවන්තතරො වා. සබ්බත්ථ පභවති සංවිජ්ජතීති සබ්බතොපභන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය සබ්බතො වා පභුතමෙව හොතීති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘න කත්ථචි නත්ථී’’ති. ‘‘එවංසන්තෙ පී’’ති එවං වුත්තනයෙන එකවිධෙ සන්තෙපි. ‘‘උපචරිතුං’’ති උපචාරවසෙන වොහරිතුං. ‘‘යථාහා’’ති තස්මිං යෙවසුත්තෙ පුන කිං ආහ. භවං නෙතීති භවනෙත්ති. භවතණ්හා එව. ‘‘සම්පරායිකා’’ති චුතිඅනන්තරෙ පත්තබ්බා. ද්වින්නං ඛීණාසවානං අනුපාදිසෙසතා වුත්තාති සම්බන්ධො. එත්ථ ‘‘අනුපාදිසෙසතා’’ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානං වුච්චති. සෙක්ඛෙසු අරහත්තමග්ගට්ඨස්ස සෙක්ඛස්ස කිලෙසුපාදිසෙස වසෙන අනුපාදිසෙසතා වුත්තා. ‘‘කිලෙසුපාදිසෙසො’’ති ච කිලෙස සඞ්ඛාතො උපාදිසෙසො. තථා ඛන්ධුපාදිසෙසොපි. අන්තරාපරිනිබ්බායීතිආදීසු පරිනිබ්බානං නාම කිලෙසපරිනිබ්බානං වුත්තං. උභතො භාග විමුත්තාදීනං පදත්ථො නවමපරිච්ඡෙදෙ ආගමිස්සති. ‘‘කිලෙසක්ඛයෙන සහෙව ඛිය්යන්තී’’ති පච්චුප්පන්නභවෙ අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසක්ඛයෙන සද්ධිං එව ඛිය්යන්ති. අනුප්පාද ධම්මතං ගච්ඡන්ති. තථා අනාගාමි පුග්ගලස්ස කාමපටිසන්ධික්ඛන්ධාපි අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ, සොතාපන්නස්ස සත්තභවෙඨපෙත්වා අවසෙස කාමපටිසන්ධික්ඛන්ධා සොතාපත්ති මග්ගක්ඛණෙ තං තං කිලෙසක්ඛයෙ න සහෙව ඛිය්යන්තීති. පච්චුප්පන්නක්ඛන්ධා පන කිලෙසක්ඛයෙන සහඛිය්යන්ති. ඛන්ධුපාදිසෙසා නාම හුත්වා යාවමරණකාලා ඛීණාසවානම්පි පවත්තන්ති. කස්මා පවත්තන්තීති ආහ ‘‘යාවචුතියා පවත්තමානං’’තිආදිං. පච්චුප්පන්නක්ඛන්ධසන්තානං පන ධම්මතාසිද්ධන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඵලනිස්සන්දභූතං’’ති විපාකඵලභූතඤ්ච නිස්සන්දඵලභූතඤ්ච හුත්වා. ‘‘තෙනසහෙවා’’ති කිලෙසක්ඛයෙන සහෙව. ‘‘යස්මාපනා’’තිආදීසු. පරිසමන්තතො බුන්ධන්ති නීවාරෙන්ති, සන්තිසුඛස්ස අන්තරායං කරොන්තීති පලිබොධා. කිලෙසාභිසඞ්ඛරණ කිච්චානි, කම්මාභිසඞ්ඛරණකිච්චානි, ඛන්ධාභිසඞ්ඛරණ කිච්චානි ච. පලිබොධෙහි සහ වත්තන්තීති සපලිබොධා. සඞ්ඛාර නිමිත්තෙහි සහ වත්තන්තීති සනිමිත්තා. තණ්හාපණිධීහි සහ වත්තන්තීති සපණිහිතා .‘‘තතො’’ති පාපකම්මතො, අපායදුක්ඛතො ච. ‘‘කොචී’’ති කොචිධම්මො. ‘‘නිරොධෙතුං සක්කොතී’’ති සක්කායදිට්ඨියා නිරුද්ධාය තෙ නිරුජ්ඣන්ති. අනිරුද්ධාය නනිරුජ්ඣන්ති. තස්මා සක්කායදිට්ඨි නිරොධො නිබ්යාපාරධම්මොපි සමානො තෙ පලිබොධෙ නිරොධෙති නාම. ‘‘නිරොධෙතුං සක්කොතී’’ති ච අබ්යාපාරෙ බ්යාපාරපරිකප්පනාති දට්ඨබ්බං. සක්කායදිට්ඨිනිරොධොයෙව තෙ පලිබොධෙ නිරොධෙතුං සක්කොතීති එත්ථ ද්වින්නම්පි නිරොධො එකොයෙව. එවං සන්තෙපි අවිජ්ජා නිරොධා සඞ්ඛාර නිරොධොතිආදීසු විය අභෙදෙ භෙදපරිකප්පනා හොතීති. උප්පාදො ච පවත්තො ච උප්පාදප්පවත්තා. තෙ මූලං යස්සාති විග්ගහො. යෙන ඔළාරිකාකාරෙන. මාරෙන්තීති මාරා. වධකපච්චත්ථිකාති වුත්තං හොති. කිලෙසමාරාදයො. මාරා දහන්ති තිට්ඨන්ති එතෙසූති මාරධෙය්යා. මාරෙති චාවෙති චාති මච්චු. මරණමෙව. මච්චුදහති තිට්ඨති එතෙසූති මච්චුධෙය්යා. ‘‘නත්ථි තස්මිං නිමිත්තං’’ති වුත්තෙ පඤ්ඤත්තිධම්මෙසුපි උප්පාදප්පවත්තමූලං නිමිත්තං නාම නත්ථි. එවංසති, තෙහි නිබ්බානස්ස අවිසෙසො ආපජ්ජතීති චොදනා. තං පරිහරන්තො ‘‘තඤ්හී’’තිආදිමාහ. විද්ධංසෙත්වාති ච සාධෙන්තන්ති ච අත්ථවිසෙස පාකටත්ථාය අබ්යාපාරෙ බ්යාපාර පරිකප්පනා එව. පණීතාදිභෙදෙ. ඉදං බුද්ධානං නිබ්බානං පණීතං. ඉදං පච්චෙකබුද්ධානං නිබ්බානං මජ්ඣිමං. ඉදං බුද්ධසාවකානං නිබ්බානං හීනන්ති භින්නං න හොතීති යොජෙතබ්බං. නානප්පකාරෙන චිත්තං නිධෙති එතෙනාති පණිහිතං. ‘‘නිධෙතී’’ති ආරම්මණෙසු නින්නං පොණං පබ්භාරං කත්වා ඨපෙතීති අත්ථො. තථා පණිධානපණිධීසු. අත්ථතො එකං ආසාතණ්හාය නාමං. ‘‘ලබ්භමානාපී’’ති භවසම්පත්ති භොගසම්පත්තියො ලබ්භමානාපි. ‘‘පිපාසවිනය ධම්මත්තා’’ති පාතුං පරිභුඤ්ජිතුං ඉච්ඡා පිපාසා. පිපාසං විනෙති විගමෙතීති පිපාසවිනයො. ‘‘වෙදයිතසුඛං’’ති වෙදනාසුඛං. ‘‘කතමං තං ආවුසො’’ති පාළිපාඨෙ ‘‘තං’’ති තස්මා. ‘‘යදෙත්ථ වෙදයිතං නත්ථී’’ති යස්මා එත්ථ වෙදයිතං නත්ථි. තස්මා නිබ්බානෙ සුඛං නාම කතමන්ති යොජනා. ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං නිබ්බානෙ. ‘‘එතදෙවෙත්ථා’’තිආදිම්හි. ‘‘එත දෙවා’’ති එසොඑව. යස්මා එත්ථ වෙදයිතං නත්ථි. තස්මා එසො වෙදයිතස්ස නත්ථිභාවො එව එත්ථනිබ්බානෙ සුඛන්ති යොජනා.

‘‘එත්ථ චා’’තිආදීසු. යදෙතං ඛිය්යනං නිරුජ්ඣනං අත්ථීති සම්බන්ධො. කෙචි පන තංඛිය්යන නිරුජ්ඣන ක්රියාමත්තං නිබ්බානං න හොති. අභාව පඤ්ඤත්තිමත්තං හොතීති වදන්ති. තං පටිසෙධෙන්තො ‘‘න හිතං’’තිආදිමාහ. ‘‘පඤ්ඤත්තිරූපං’’ති පඤ්ඤත්තිසභාවො. පාළිපාඨෙ. ‘‘පදහතී’’ති වීරියං දළ්හං කරොති. පහිතො අත්තා අනෙනාති පහිතත්තො. ‘‘පහිතො’’ති පදහිතො. අනිවත්තභාවෙ ඨපිතො. පෙසිතොතිපි වණ්ණෙන්ති. ‘‘කායෙනා’’ති නාමකායෙන. තණ්හාවසෙ වත්තන්තීති තණ්හාවසිකා. ‘‘තෙසං පී’’ති තෙසං වාදෙපි. තස්මිං ඛය නිරොධමත්තෙ අනන්තගුණා නාම නත්ථීති ඉමං වාදං විසොධෙතුං ‘‘නිබ්බානස්ස චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පටිපක්ඛවසෙන සිජ්ඣන්තී’’ති එතෙන වට්ටධම්මෙසු මහන්තං ආදීනවං පස්සන්තා එව තෙසං නිරොධෙ මහන්තං ගුණානිසංසං පස්සන්තීති දීපෙති. යෙ පන යථාවුත්තං ඛයනිරොධං පරමත්ථනිබ්බානන්ති න ජානන්ති, තෙසං වත්තබ්බමෙව නත්ථි. එවං ගුණපදානං ගම්භීරත්තා තංඛයනිරොධමත්තං අනන්තගුණානං වත්ථු න හොතීති මඤ්ඤන්ති. ඉදානි නිබ්බානං පරමං සුඛන්ති වුත්තං. කථං තං ඛයනිරොධමත්තං පරමසුඛං නාම භවෙය්යාති ඉමං වාදං විසොධෙතුං ‘‘සන්තිසුඛඤ්චනාමා’’තිආදි වුත්තං. අත්ථිභික්ඛවෙති සුත්තෙ. ‘‘නොචෙතං අභවිස්සා’’ති එතං අජාතං නොචෙ සන්තං විජ්ජමානං න භවෙය්ය. ‘‘නයිමස්සා’’ති න ඉමස්ස. පච්චක්ඛභූතං ඛන්ධපඤ්චකං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමස්සා’’ති වදති. නිස්සක්කත්ථෙ ච සාමිවචනං. ඉමස්මා ජාතා භූතා කතා සඞ්ඛතා සත්තානං නිස්සරණං නාම න පඤ්ඤායෙය්යාති යොජනා. පරත්ථපි එසනයො. එසනයො සබ්බෙසූතිආදීසු. දුච්චරිත ධම්මා නාම පච්චයෙ සති, ජායන්ති. අසති, න ජායන්තීති එවං ජාතං විය අජාතම්පි තෙසං අත්ථි. යදි ච අජාතං නාම නත්ථි. ජාතමෙව අත්ථි. එවංසති, අත්තනි දුච්චරිතානං අජාතත්ථාය සම්මාපටිපජ්ජන්තානංපි සබ්බෙ දුච්චරිත ධම්මා අත්තනි ජාතායෙව සියුං, නො අජාතා. කස්මා, අජාතස්ස නාම නත්ථිතායාතිආදිනා යොජෙතබ්බං.

‘‘එත්තාවතා’’ති , අත්ථි භික්ඛවෙ අජාතංතිආදිනා පාළිවචනෙන. සබ්බෙසඞ්ඛාරා සමන්ති වූපසමන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාර සමථො. සබ්බෙ උපධයො එත්ථ නිස්සජ්ජන්ති අරියාජනාති සබ්බුපධිනිස්සග්ගො. ‘‘උපලබ්භමානො’’ති සන්තිලක්ඛණෙන ඤාණෙන උපලබ්භමානො. ‘‘එසිංසූ’’ති කත්වා එසනකිච්චස්ස සිඛාපත්තං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අධිගච්ඡිංසූ’’ති වුත්තං.

නිබ්බානසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.

රූපසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.