📜

7. සමුච්චයසඞ්ගහඅනුදීපනා

162. සමුච්චයසඞ්ගහෙ . අත්තනො ආවෙණිකභූතෙන සාමඤ්ඤ ලක්ඛණෙනති ච සම්බන්ධො. අඤ්ඤාපදෙසෙන එව තදුභයලක්ඛණෙන සලක්ඛණානි නාම වුච්චන්තීති අධිප්පායො. ‘‘නිබ්බානස්සපි සරූපතො ලබ්භමානසභාවතා’’ති අඤ්ඤනිස්සය රහිතෙන ලබ්භමානසභාවතා. නනු නිබ්බානම්පි රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොතිආදිනා අඤ්ඤනිස්සයදස්සනං අත්ථි යෙවාති. දස්සනමත්තං අත්ථි. නිබ්බානං පන රාගාදීහි පටිබද්ධං න හොති. අථ ඛො තෙහි දූරතරං හොති. පටිපක්ඛතරං, පටිවිරුද්ධතරං. යඤ්හි රූපස්ස ඛයො වයො භෙදො අනිච්චාති වුත්තං. තත්ථ රූපස්ස උප්පජ්ජිත්වා ඛයො වුත්තොති සො රූපස්ස නිස්සිතො එව හොති. ඉධ පන රාගාදීනං පුන උප්පාදස්සපි අභාවො වුත්තොති සො රාගාදීසු අනිස්සිතො එව. න කෙවලං අනිස්සිතො. අථ ඛො තෙහි දූරතරො ච පටිපක්ඛතරො ච තෙසං පටිපක්ඛගුණෙහි ඉමස්සසිද්ධත්තාති. අනිප්ඵන්නරූපානිපි අධිප්පෙතානි එව තෙසම්පි ඛන්ධායතනධාතු සච්චෙසු සඞ්ගහිතත්තා.

ආසවාදීසු. ‘‘පාරිවාසියට්ඨෙනා’’ති පරිවාසකරණට්ඨෙන. ‘‘මදනීයට්ඨෙනා’’ති මදනජනකට්ඨෙන. ‘‘පරිවාසං ගණ්හන්තී’’ති දොසවෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තීති වුත්තං හොති. පුන ‘‘පරිවාසං’’ති දුග්ගන්ධතාදිපරිවාසං. ‘‘ආසවභරිතමෙවා’’ති ආසවෙහි පූරිතමෙව. ‘‘ඡළාරම්මණානි දූසෙන්තී’’ති තානි සාසවාදිභාවං පාපෙන්තීති අධිප්පායො. ‘‘භවතො’’ති භූමිතො ඉච්චෙවත්ථො. අවධීයති පරිච්ඡින්දීයති එතස්මාති අවධි. අපාදානං වුච්චති. මරියාදො නාම පරියන්තපරිච්ඡෙදො. මරියාදමත්තභූතො ක්රියාවිසයො මරියාදවිසයො. අවධි නාම බ්යාපන විධානං, ක්රියා බ්යාපනස්ස විසයො අභිවිධිවිසයො. ‘‘යස්සා’’ති අවධි වත්ථුස්ස. ‘‘අත්තානං’’ති අවධිවත්ථුං. ‘‘බහිකත්වා’’ති සම්පත්තමත්තං කත්වාති අධිප්පායො. අවධිවිචාරණායං. ‘‘සද්දස්සා’’ති භගවතො කිත්තිසද්දස්ස. ‘‘තං’’ති අවධිභූතං අත්ථං. ‘‘යසො’’ති කිත්තිසද්දො. ‘‘ඉතරං’’ති අනභිවිධිවිසයං බහි කත්වා පවත්තති.

කාමාසවාදීසු. ‘‘තන්නාමෙනා’’ති කාමනාමෙන. ‘‘තදාරම්මණා’’ති කාමධම්මාරම්මණා. ‘‘අයමත්ථො වා’’ති කාමීයතීතිආදිනා වුත්තො පච්ඡිමත්ථොව. ‘‘මහග්ගතකුසලධම්මා’’ති ඉධාධිප්පෙතං කම්මභවං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘තං නිබ්බත්තා’’ති තෙන නිබ්බත්තා. ‘‘තදාරම්මණා’’ති දුවිධභවාරම්මණා. ‘‘තණ්හා එවා’’ති භවතණ්හා එව. ‘‘භවො එවා’’ති භවාරම්මණතාය භවනාමිකා තණ්හා එව. ‘‘ඉමෙ එවා’’ති තණ්හාදිට්ඨි අවිජ්ජා එව. ‘‘පරිවුත්ථෙ සතී’’ති පරිවසිතෙ සති. ‘‘කාමවිසයා’’ති කාමධම්මවිසයා. ‘‘තස්මිං’’ති කාමාසවෙ. භවවිසයා මානාදයො පරිවුත්ථා එවාතිආදිනා යොජෙතබ්බං. තථා දිට්ඨිවිසයාති පදෙපි.

‘‘අනස්සාසිකං කත්වා’’ති අස්සාසපස්සාසරහිතං කත්වා. ‘‘අවහනනට්ඨෙනා’’ති අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරණට්ඨෙන. අධොකත්වා මාරණට්ඨෙනාතිපි යුජ්ජති. ‘‘දුත්තරට්ඨෙනා’’ති තත්ථ පතන්තස්ස තරිතුං දුක්කරට්ඨෙන. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති ආසවෙසු වුත්තනයෙන.

‘‘වට්ටස්මිං’’ති තිවිධවට්ටස්මිං. ‘‘භවයන්තකෙ’’ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිකෙ භවචක්කෙ. ‘‘ආමසනං’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති ‘‘තථා තථා කප්පෙත්වා ගහණ’’න්ති. ‘‘සාසනෙ’’ති පරියත්තිසාසනෙ තස්මිං තස්මිං සුත්තන්තෙ. ‘‘දිට්ඨියො දිට්ඨුපාදානං’’ති දිට්ඨිවත්ථූසු දළ්හග්ගාහට්ඨෙන දිට්ඨියො එව දිට්ඨුපාදානං. අත්තවාදුපාදානෙ. පරිකප්ප බුද්ධි නාම මිච්ඡාඤාණං වුච්චති. ‘‘ඉස්සර නිම්මිතං’’ති සකලලොකිස්සරෙන මහාබ්රහ්මුනා ආදිකප්පකාලෙ නිම්මිතං. ‘‘අධිච්ච සමුප්පන්නං’’ති අහෙතු අපච්චයා සමුප්පන්නං. ‘‘අච්චන්තසස්සතං’’ති භවපරම්පරාසු සස්සතං. ‘‘එකච්චසස්සතං’’ති භවවිසෙසං පත්වා එකච්චානං සත්තානං සස්සතං. ‘‘උච්ඡින්නං’’ති යත්ථකත්ථචි පරම්මරණා උච්ඡින්නං. පුරාණඤ්චකම්මං පරික්ඛීණං, නවඤ්චකම්මං අකතං. එවං සංසාර සුද්ධීතිආදිනා ගහණන්ති අත්ථො. සන්තො කායො සක්කායො. ‘‘සන්තො’’ති පරමත්ථතො විජ්ජමානො. ‘‘කායො’’ති රූපකායො, නාමකායො. අත්තනො අත්තනො කායො වා සක්කායො. පච්චත්තකායො, පාටිපුග්ගලික කායොති වුත්තං හොති. යථාවුත්තකාය ද්වයමෙව. සක්කායෙ දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි. තත්ථ ‘‘සක්කායෙ දිට්ඨී’’ති පුබ්බන්තාපරන්ත කප්පිකානං විය පුබ්බන්තා පරන්තෙඅචින්තෙත්වා සබ්බසත්තානංපි අත්තනො ඛන්ධෙසු එව ‘රූපං මෙ අත්තාති වා’ අත්තා මෙ රූපවාති වා, අත්තනි මෙ රූපන්ති වා, රූපස්මිං මෙ අත්තාති වා, එවමාදිනා ධම්මතා සිද්ධා දිට්ඨීති වුත්තං හොති. ‘‘අස්සුතවා’’ති ඛන්ධදෙසනාදිකෙ සුඤ්ඤතධම්මප්පටිසං යුත්තෙ දෙසනා ධම්මෙ අස්සුත පුබ්බත්තා නත්ථි සුතං එතස්සාති අස්සුතවා. ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති ලොකියමහාජනො. තත්ථ පරියාපන්නො පන එකපුග්ගලොපි පුථුජ්ජනොත්වෙව වුච්චති. සො සුතවාපි අත්ථි, අස්සුතවාපි අත්ථි. ඉධ අස්සුතවා අධිප්පෙතො. අරිය පුග්ගලො පන තත්ථ පරියාපන්නො න හොති. අහන්තිවා, මමාති වා, මයීති වා, මෙති වා, පරාමසන පදානි නාම. ‘‘සෙසධම්මෙවා ගහෙත්වා’’ති රූපතො අවසෙසෙ නාමක්ඛන්ධ ධම්මෙ අත්තා මෙති ගහෙත්වා වා. ‘‘ධම්ම මුත්තකං වා අත්තානං ගහෙත්වා’’ති පඤ්චක්ඛන්ධධම්මවිමුත්තං පරිකප්පසිද්ධං අත්තානං වා ගහෙත්වා. චතස්සො අවත්ථා යස්සාති චතුරාවත්ථිකා. වෙදනාය සම්භොගරසත්තා ‘‘සංභුඤ්ජිං’’ති වුත්තං. ‘‘සුඛිතො’’ති සුඛවෙදනාය සමඞ්ගීපුග්ගලො. ධම්මතො ඛන්ධ පඤ්චකමෙව. තත්ථ පන සුඛවෙදනාපධානත්තා තථා සමනුපස්සන්තො වෙදනං අත්තාති සමනුපස්සති නාම. ‘‘සමූහතො ගහෙත්වා’’ති අහමස්මි, අහං එකො සත්තොතිආදිනා සමූහතො. ‘‘වත්ථූ’’ති පඤ්චක්ඛන්ධා වුච්චන්ති. ඤාතපරිඤ්ඤාදිවසෙන අපරිඤ්ඤාතානි වත්ථූනි එතෙහීති අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකා. එකමුහුත්තමත්තෙපි කාලෙ. රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීතිආදිකං චතුරාවත්ථං සන්ධාය ‘‘කදාචි අත්තතො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අත්තනිමිත්තං’’ති අභික්කමනාදීසු කායවචීමනො ක්රියාසු අහං අභික්කමාමි, අහං පටික්කමාමීතිආදිනා චිත්තෙ දිස්සමානා අත්තච්ඡායා වුච්චති.

‘‘කාමනට්ඨෙනා’’ති ඉච්ඡනට්ඨෙන. ‘‘ඡන්දනට්ඨෙනා’’ති පත්ථනට්ඨෙන. ලීනභාවො නාම චිත්තචෙතසිකානං පටිකුටනං. ආපාදීයතෙ ආපාදනං. ලීනභාවස්ස ආපාදනන්ති විග්ගහො. ‘‘තන්දී’’ති ආලස්යං වුච්චති. ‘‘විජම්භිතතා’’ නාම කිලෙසවසෙන කායඞ්ගානං විජම්භනං සමිඤ්ජනප්පසාරණාදිකරණං. සා එව පච්චයො එතස්සාති විග්ගහො.

අනුසයපදත්ථෙ. ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති. න පන එකන්තතො උප්පජ්ජන්ති. සන්තෙසුහි එකන්තතො උප්පජ්ජන්තෙසු අනුසයා නාම න හොන්ති සයනකිච්චස්සෙව අභාවතො. ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති වා උප්පජ්ජිතුං පහොන්ති. පත්ථොදනො බහූනං ජනානං පහොතීතිආදීසු විය. පඤ්ඤත්තියොහි අසභාවධම්මජාතිකත්තා කාරණ ලාභෙපි උප්පජ්ජිතුං නප්පහොන්ති. ඉමෙ පන සභාවධම්මජාතිකත්තා කාරණ ලාභෙ සති උප්පජ්ජිතුං පහොන්තීති. එවඤ්හිසති, උප්පාදං අපත්තානංපි තෙසං පරමත්ථජාතිකතා සිද්ධා හොතීති. ‘‘සහ අනුසෙන්තී’’ති එකතො අනුසෙන්තීති වුත්තා කාමරාගානුසයො ච පටිඝානුසයො ච මානානුසයො ච දිට්ඨානුසයො ච විචිකිච්ඡානුසයො ච. ඉමෙසං සත්තානං සත්තසන්තානෙ අනුසයකිච්චමත්තං ඨපෙත්වා එකතො උප්පත්ති නාම නත්ථි. යදි එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං. ද්වාදසා කුසලචිත්තානි සත්තසන්තානෙ නිච්චකාලම්පි එකතො උප්පජ්ජෙය්යුං. න ච උප්පජ්ජන්ති. තස්මා විඤ්ඤායති උප්පජ්ජනං නාම අප්පහීනට්ඨෙන උප්පජ්ජනාරහභාවො වුත්තොති. සෙන්තීති වත්වා තදත්ථං දස්සෙති ‘‘විසුං’’තිආදිනා. ‘‘අවුට්ඨිතා’’ති උප්පාදං අපත්තා. ‘‘තථාපවත්තා’’ති චාලනාකාරෙන පවත්තා. පුන ‘‘තථාපවත්තා’’ති ජවනසහජාතාකාරෙන පවත්තා. ‘‘යෙසං’’ති කාමරාගානුසයාදීනං. ‘‘ආවජ්ජනං’’ති ආවජ්ජනචිත්තං. ‘‘දමථං’’ති සුදන්තභාවං. ‘‘තථා පවත්තා’’ති චිත්තසන්තානානුසයනාකාරෙන පවත්තා. තාඅවත්ථා යෙසං තෙ තදවත්ථිකා. යදි තෙ උප්පාදං අපත්තා. එවංසති, තෙ පරමත්ථාපි නාම න භවෙය්යුන්ති චොදනං පරිහරති ‘‘තෙ පනා’’තිආදිනා. සචෙ තෙ කුසලාබ්යාකත චිත්තසන්තානම්පි අනුගතා. එවංසති, තෙ කුසලාබ්යාකතානි නාම සියුන්ති චොදනං පරිහරති ‘‘න චා’’තිආදිනා. අථ තෙ එකන්ත අකුසලා සියුං. එවංසති, කුසලාබ්යාකතෙහි විරුද්ධා භවෙය්යුංති චොදනං පරිහරති ‘‘නාපී’’තිආදිනා. යදි උප්පාදං අපත්තා. එවංසති, කාලවිමුත්තා සියුන්ති ආහ ‘‘නාපිකාලත්තය විනිමුත්තා’’තිආදිං. ‘‘සානුසයෙ චිත්තසන්තානෙ’’ති සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං චිත්තසන්තානෙ. ‘‘සහ මග්ගුප්පාදා’’ති මග්ගුප්පාදෙන සහෙව. ‘‘තත්ථ තත්ථ වුත්තො’’ති අට්ඨකථාටීකාසු වුත්තො. ‘‘අනාගතසාමඤ්ඤං’’ති අනාගතසදිසං. න එකන්ත අනාගතන්තිපි වදන්ති. කථං තෙ සඞ්ඛතජාතිකා හොන්තීති ආහ ‘‘තෙහි මග්ගෙ’’තිආදිං. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘අප්පහීනා’’ති මග්ගෙන අප්පහීනා. ‘‘තදවත්ථා’’ති උප්පජ්ජනාරහාවත්ථා. ‘‘තං සභාවත්තා’’ති කාමරාගාදි සභාවත්තා. ‘‘තථා වුච්චන්තී’’ති අනුසයාති වුච්චන්ති. අනාගතා නාම න හොන්ති. චිත්තසන්තානෙ වත්තමානභාවෙන සිද්ධත්තා. ‘‘හඤ්චි පජහතී’’ති යදිපජහති. ‘‘තෙනහී’’ති තතො එව. ‘‘රත්තො’’ති රාගසමඞ්ගී හුත්වා. ‘‘දුට්ඨො’’ති දොසසමඞ්ගී හුත්වා. ‘‘මුළ්හො’’ති මොහසමඞ්ගී හුත්වා පජහතීති දොසො ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති. පරියුට්ඨාන පත්තානං රාගාදීනං. ‘‘මග්ගවජ්ඣං’’ති මග්ගෙන වධිතබ්බං. ‘‘උප්පන්නං’’ති පච්චුප්පන්නං. වත්තමානඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති වත්තමානුප්පන්නං. ‘‘භුත්වා’’ති ආරම්මණං පරිභුඤ්ජිත්වා. විගච්ඡතීති විගතං. භුත්වා විගතඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති භුත්වා විගතුප්පන්නං. විපච්චනත්ථාය ඔකාසං කරොන්තීති ඔකාසකතං. ඔකාසකතඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති ඔකාසකතුප්පන්නං. සමුදාචාරො වුච්චති භිය්යො පවත්තනං. සමුදාචාරො ච සො උප්පන්නඤ්චාති සමුදාචාරුප්පන්නං. ඛන්ධපඤ්චක සඞ්ඛාතං භූමිං ලභතීති භූමිලද්ධං. භූමිලද්ධඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති භූමිලද්ධුප්පන්නං. ආරම්මණං අධිකතරං ගණ්හාතීති ආරම්මණාධිග්ගහිතං. ආරම්මණාධිග්ගහිතඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං. මහග්ගතජ්ඣානෙන අවික්ඛම්භිතඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං. මග්ගෙන අසමුග්ඝාටිතඤ්ච තං උප්පන්නඤ්චාති අසමුග්ඝාටිතුප්පන්නං. එවං මග්ගවජ්ඣානං අනුසයානං උප්පන්නභාවෙන වුත්තත්තා පච්චුප්පන්නතා පරියායොව තෙසං වත්තබ්බොති. ‘‘සෙක්ඛා’’ති සත්තසෙක්ඛපුග්ගලා.

ඔරම්භාගො වුච්චති කාමලොකොචෙව පුථුජ්ජනභාවො ච. ඔරම්භාගෙ සන්දිස්සන්තීති ඔරම්භාගියානි. උද්ධංභාගො වුච්චති මහග්ගතභාවොචෙව අරියභාවො ච. උද්ධංභාගෙ සන්දිස්සන්තීති උද්ධංභාගියානි. තත්ථ. කාමච්ඡන්දො, බ්යාපාදො,ති ඉමානි ද්වෙසං යොජනානි කාමලොකසඞ්ඛාතෙ ඔරම්භාගෙ එව සන්දිස්සන්ති. දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසො,ති ඉමානි තීණි පුථුජ්ජනභාව සඞ්ඛාතෙ. සෙසානි පන පඤ්ච මහග්ගතභාවසඞ්ඛාතෙ ච අරියභාවසඞ්ඛාතෙච උද්ධංභාගෙපි සන්දිස්සන්ති. අථවා. පුරිමානි පඤ්චයස්ස තානි මග්ගෙන අප්පහීනානි, තං උපරිභවග්ගෙ ඨිතංපි කාමලොකසඞ්ඛාතං ඔරම්භාගං ආකඩ්ඪන්ති, තස්මා ඔරම්භාගාය සංවත්තන්තීති ඔරම්භාගියානි. පච්ඡිමානි පඤ්ච යස්ස තානි අප්පහීනානි, තං කාමලොකෙ ඨිතංපි උද්ධංභාගං ආකඩ්ඪන්ති, තස්මා උද්ධංභාගාය සංවත්තන්තීති උද්ධංභාගියානි. තත්ථහි ද්වෙරූපාරූපරාගා එකන්තෙන මහග්ගතභාවං ආකඩ්ඪන්තියෙව. මානො ච උද්ධච්චඤ්ච අවිජ්ජාචාති ඉමානි ච රූපාරූපරාගසහගතානි හුත්වා ආකඩ්ඪන්ති. ඔරං හෙට්ඨිමං කාමලොකං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි. උද්ධං රූපාරූපලොකං භජන්තීති උද්ධංභාගියානීතිපි වණ්ණෙන්ති. ‘‘ඉතරානි පනා’’ති ද්වෙ ඉස්සා සංයොජන මච්ඡරියසංයොජනානි. ‘‘කමොපන ද්වින්නං පී’’ති ඉධ සඞ්ගහෙ ද්වින්නංපි අනුක්කමොපන.

‘‘විබාධෙන්තී’’ති විහිංසන්ති. ‘‘උපතාපෙන්තිචා’’ති උපගන්ත්වා සන්තාපෙන්ති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

අකුසලසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.

163. මිස්සකසඞ්ගහෙ. ‘‘චිත්තප්පටිපාදනං චිත්තනියොජනං. ‘‘සුගති දුග්ගති විවට්ටසඞ්ඛාතාසු චා’’ති සුගතිභව දුග්ගති භවනිබ්බානසඞ්ඛාතාසු ච. නිබ්බානඤ්හි වට්ටතො ගිගතත්තා විවට්ටන්ති වුච්චති. ‘‘දස්සනාදීහි එවා’’ති දස්සනසඞ්කප්පනාදීහි එව. උජුගති නාම හිතසුඛසංවත්තනිකා පවත්ති වුච්චති. වඞ්කගතිනාම අහිත දුක්ඛසංවත්තනිකා පවත්ති. ‘‘පථඞ්ගානී’’ති පථස්සමග්ගස්ස අඞ්ගානි. මග්ගොති ච උපායො වුච්චතීති ආහ ‘‘උපායඞ්ගානී’’ති. ‘‘ඉතරානී’’ති සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පාදීනි අඞ්ගානි. උජුගතියා ගමනස්ස උපායඞ්ගානි. ඉමෙපි චත්තාරො මග්ගඞ්ග ධම්මා ධම්මා නාම ආගතා. ‘‘තථා තථා පවත්තානං’’ති මුසාවාදාදිවසෙන පවත්තානං. ‘‘නා නාමග්ගොවා’’ති මිච්ඡාමග්ගො ච සම්මාමග්ගො ච.

‘‘අත්තාධීනවුත්තිකෙ’’ති අත්තායත්තප්පවත්තිකෙ. අත්තනො ගති නාම චක්ඛුන්ද්රියාදීනං දස්සනාදි කිච්චමෙව වුච්චති. ‘‘ඉස්සරා අධිපතිනො’’ති ඉදං ආධිප්පච්චත්ථපාකටත්ථං වුත්තං. අත්ථො පන භාවප්පධානවසෙන ගහෙතබ්බො. ඉන්ද්රියං ඉස්සරියං ආධිප්පච්චන්තිහි ඉමෙ එකත්ථාති. ‘‘ඉත්ථාකාරානි’’ නාම ඉත්ථිලිඞ්ගපුරිසලිඞ්ගාදි. ‘‘අඤ්ඤථා අප්පවත්තියං’’ති ඉත්ථිසණ්ඨානෙ පුරිසලිඞ්ගාදීනං, පුරිසසණ්ඨානෙ ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනං අප්පවත්තියං. තෙනාහ ‘‘තථාහී’’තිආදිං. මනො විජානනකිච්චෙ සම්පයුත්තධම්මානං ඉස්සරො හොති අනඤ්ඤාභිභවනීයභාවෙන පවත්තනතොති සම්බන්ධො. එවං පරත්ථ. ‘‘ආරම්මණාධිමුච්චනෙ’’ති ආරම්මණෙ නිරාසඞ්කප්පවත්තියං. ‘‘ආරම්මණුපට්ඨානෙ’’ති චිත්තෙ බුද්ධගුණාධිකස්ස ආරම්මණස්ස උපට්ඨානෙ. ‘‘චතුසච්චධම්මො’’ති තෙන පුග්ගලෙන අනඤ්ඤාත පුබ්බො චතුසච්ච ධම්මො. අනඤ්ඤාත පුබ්බං අමතං වා පදං. අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමි ඉති පවත්තං ඉන්ද්රියන්ති සමාසො. පටිපන්නස්සාති පන අත්ථතො සිද්ධත්තා වුත්තං. ‘‘විප්පකතභාවෙනා’’ති අනිට්ඨඞ්ගතභාවෙන. පුනප්පුනං ජානනකිච්චයුත්තානං මජ්ඣෙ ඡන්නංසෙක්ඛානං. එතෙන අවසද්දස්සයාව සබ්බකිලෙසප්පහානා ජානනන්ති අත්ථං දීපෙති. පථම මග්ගෙන ඤාතං මරියාදං අනතික්කම්ම ජානනන්තිපි වණ්ණෙන්ති. ආජානිතත්ථාති අඤ්ඤාතාවී. අරහා ඛීණාසවො කතකිච්චො වුසිත බ්රහ්මචරියො. අඤ්ඤාතාවිනො ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පරිනිට්ඨිත ආජානනකිච්චස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තබ්බිමුත්තී’’ති අත්තග්ගාහ විමුත්ති. ‘‘තස්මිං වා’’ති තස්මිං අත්තනිවා. ‘‘සංකිලිට්ඨො’’ති නානාකිලෙසෙහි සංකිලෙසිතො. ‘‘විප්ඵන්දිතො’’ති නානාසුඛදුක්ඛෙහි සංකම්පිතො. ‘‘වොදානපත්තියා’’ති විසුද්ධිපත්තත්ථාය. ‘‘තායපටි පත්තියා’’ති කරණත්ථෙ, හෙතු අත්ථෙ වා කරණවචනං. ‘‘වොදානපත්තියා’’ති සාමිඅත්ථෙ සාමිවචනං.

‘‘බලීයන්තී’’ති නාමධාතුනිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘බලසා කරොන්තී’’ති. ‘‘බලසා’’ති බලෙන. පරිතො සමන්තතො සෙන්ති පරිවාරෙන්තීති පරිස්සයා. අස්සද්ධස්ස භාවො අස්සද්ධියං. කොසජ්ජසඞ්ඛාතෙන පටිපක්ඛධම්මෙන. මුට්ඨා නට්ඨා සති යස්සාති මුට්ඨස්සති. මුට්ඨස්සතිස්ස භාවො මුට්ඨස්සච්චං. ‘‘සෙසදුක ද්වයං’’ති අහිරිකදුකං හිරිදුකඤ්ච.

ගහපති, ජායම්පතී, තිආදීසු විය පතිසද්දො සාමිඉස්සර පරියායොති ආහ ‘‘පතීති සාමිඉස්සරො’’ති. ‘‘පරෙසං’’ති සහජාතෙසු පරෙසං ඉන්ද්රියානං. ‘‘පරෙහී’’ති කම්මත්ථෙ කරණවචනං. පරෙ සහජාතෙ ඉන්ද්රිය ධම්මෙති අත්ථො. ‘‘අධිකො’’ති අධිකතරො. ‘‘අත්තාධීන වුත්තීනං’’ති අත්තායත්තවුත්තීනං. ‘‘ඡන්දාගමනවසෙන වා’’ති එත්ථ ආගච්ඡති ඵලං එතෙනාති ආගමනං. ආදිකාරණං, මූලකාරණං, පභවකාරණං. ඡන්දො එව ආගමනං ඡන්දාගමනං. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ අතීතභවෙසූ’’තිආදිං. සම්පයුත්ත ධම්මෙ අත්තපරාධීනෙ කත්වාති සම්බන්ධො. මහොඝො තිණපණ්ණකසටෙ අත්තපරාධීනෙ කරොන්තො වියාති යොජනා. තත්ථ ‘‘අත්තපරාධීනෙ’’ති අත්තසඞ්ඛාතොපරො අත්තපරො. අත්තපරෙන අධීනා අත්තපරාධීනාති අත්ථො. ‘‘සෙසෙසුපී’’ති සෙසෙසු වීරිය චිත්ත වීමංසාධිපතීසුපි. එතෙන ‘වීරියමෙව අධිපති වීරියාධිපති. වීරියවතො කිං නාම කම්මං න සිජ්ඣතීති එවං පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන වා පුබ්බෙ අතීතභවෙසු සුට්ඨු ආසෙවිතවීරියාගමනවසෙන වා තෙසු තෙසු කල්යාණ පාපකම්මෙසු සම්පයුත්ත ධම්මෙ මහොඝො විය තිණපණ්ණකසටෙ අත්තපරාධීනෙ නිච්චං පග්ගහිතධුරෙකත්වා පවත්තං වීරිය’න්තිආදිනයං අතිදිසති. ‘‘පච්ඡිමා තයො ධම්මා’’ති වීරිය චිත්ත වීමංසා ධම්මා. පරවසෙපි වත්තන්ති, තදා තෙසං අධිපතිභාවො නත්ථීති චොදනා. අධිපති කිච්චං නාම ධුරවාහිතාති සම්බන්ධො. ‘‘තං තං කිච්ච විසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා’’ති චක්ඛුන්ද්රියං දස්සන කිච්චෙ ඉස්සරො, සොතින්ද්රියං සවන කිච්චෙතිආදීසු තං තං කිච්චවිසෙසං අපෙක්ඛති, තථා අනපෙක්ඛිත්වා. ‘‘විජානනාදි කිච්චං’’ති ‘මනො ආරම්මණ විජානනෙ’තිආදිනා වුත්තං සබ්බං ඉන්ද්රිය කිච්චං.

භුසො හරන්ති වහන්තීති ආහාරා. ‘‘භුසො’’ති අතිරෙකතරන්ති අත්ථො. කථං පන භුසො හරන්තීති ආහ ‘‘සහජාතාදී’’තිආදිං. තෙතෙ පච්චය ධම්මා තෙතෙ පච්චයුප්පන්න ධම්මා චාති යොජනා. ‘‘එත්ථා’’ති ඉමිස්සං පාළියං. ‘‘පච්චයාහාරො වා’’ති එත්ථ හෙතු ආරම්මණාදිකො සබ්බොපච්චයො පච්චයාහාරො නාම. ආහාර පච්චයොපන විසුං එකො පච්චයවිසෙසො. ‘‘පච්චයට්ඨෙනා’’ති හෙතු ආරම්මණාදි පච්චයට්ඨෙන. ‘‘ආහාරභූතා’’ති උපත්ථම්භනකිච්චවිසෙසභූතාති වුත්තං හොති. ‘‘කළීරඞ්කුරානං’’ති කම්මත්ථෙ සාමිවචනං. ‘‘වඩ්ඪියා’’ති වඩ්ඪනත්ථාය. ‘‘ඨිතියා’’ති ඨිතත්ථාය. ඉමෙසත්තා වට්ටෙ පවත්තන්තීති සම්බන්ධො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං. ‘‘පක්ඛෙ වියූහිත්වා’’ති පක්ඛෙ සඤ්චාලෙත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘පක්ඛෙ’’ති වා පක්ඛෙහි වාතං බ්යූහිත්වා. ‘‘තදනුසයිතස්සා’’ති තස්මිං විපාක සන්තානෙ අනුසයි තස්ස. ‘‘විභාවෙත්වා’’ති පච්චක්ඛතො විභූතං පාකටං කත්වා. ‘‘අලභිත්වා’’ති චක්ඛුම්හි අලභිත්වා. අපස්සිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘තත්ථෙවා’’ති නිවාසට්ඨානෙ එව. ‘‘සම්පයුත්තා’’ති විඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තා. භවිංසු වඩ්ඪිං සූති භූතා. සම්භවං වුඩ්ඪිකාරණං එසන්ති ගවෙසන්තීති සම්භවෙසිනො. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති ‘යථා යවබීජානං වා සාලිබීජානං වා’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ‘‘ආහාරෙතී’’ති පවත්තෙති. ‘‘මනොසඤ්චෙතනාහාරො’’ති කුසලාකුසල කම්මභූතො මනොසඤ්චෙතනාහාරො. ‘‘තයො භවෙ’’ති තයො කාමභවාදිකෙ උපපත්තිභවෙ. ඨිතියාති ච අනුග්ගහායාති ච වුත්තං. ඉතරථා උප්පත්තියාති ච වුත්තං සියාති අධිප්පායො.

‘‘දුබ්බලකිච්චට්ඨානවත්ථුකත්තා’’ති දුබ්බලකිච්චත්තා දුබ්බලට්ඨානත්තා දුබ්බලවත්ථුකත්තා. ‘‘අභිනිපාත මත්තානි හොන්තී’’ති දස්සන සවනාදි මත්තානි හොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘විතක්ක පච්ඡිමකං ඣානං’’ති ඣානානි නාම විතක්කස්ස පච්ඡානුගතං හොතීති අත්ථො. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසුපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු. ‘‘තා’’ති වෙදනා එකග්ගතා. ‘‘තං’’ති ඣානකිච්චං. එකග්ගතා බලවතී න හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘මග්ගින්ද්රිය බලභාවායා’’ති මග්ගින්ද්රිය බලභාවත්ථාය. ලොකුත්තරවිපාකානි ජවනකිච්චානි ච සාධිපතිකානි ච හොන්තීති වුත්තං ‘‘තිභූමකානී’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ සුබොධං.

මිස්සකසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.

164. බොධිපක්ඛියසඞ්ගහෙ. ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති එත්ථ පසද්දො පමුඛත්ථො පධානත්ථොති ආහ ‘‘පමුඛා පධානා හුත්වා’’ති. ඨාසද්දො ගතිනිවත්ති අත්ථොති ආහ ‘‘චිත්තගමනං නිවත්තෙත්වා පවත්තන්තී’’ති. ‘‘කායෙ අනුපස්සනා’’ති කායෙ පවත්තා අනුපස්සනා. පුනප්පුනං පස්සන්ති යොගිනො එතායාති අනුපස්සනා. කතමං පස්සන්තීති ආහ ‘‘අස්සාසපස්සාසාදිකස්සා’’තිආදිං. කථඤ්චතං පස්සන්තීති වුත්තං ‘‘තං තං කායභාවෙනා’’තිආදි. ඉදානි පුනප්පුන සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යාවා’’තිආදිමාහ. වෙදනානු පස්සනාදීසුපි එසෙවනයො. තං න සුන්දරං. කස්මා, සකලස්ස රූපකායස්ස අධිප්පෙතත්තා. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං. යදි එවන්තිආදීසු. ‘‘ඉතරාපි සිද්ධා’’ති කායානුපස්සනාදයොපි සිද්ධා. කස්මා, ධම්මානුපස්සනාය අන්තොගධත්තා. ‘‘තථා අනුපස්සන්තස්සා’’ති රූප්පනලක්ඛණතො අනුපස්සන්තස්ස. ‘‘තං තං සමූහභූතරූපධම්මවසෙනා’’ති අස්සාසපස්සාසාදි සමූහභූතස්ස රූප ධම්මස්ස වසෙන. ‘‘සුභාදිවිපල්ලාසස්සා’’ති සුභ සුඛ නිච්චවිපල්ලාසස්ස. ‘‘ඔළාරිකස්සා’’ති සුපාකටවසෙන ඔළාරිකස්ස. ‘‘අත්තූපනිබන්ධා’’ති අත්තෙන උපනිබන්ධා, පටිබද්ධා.

‘‘කාමං’’ති එකන්තෙන. උපසුස්සතූති සම්බන්ධො. ‘‘යන්තං’’ති ඣානාභිඤ්ඤා මග්ගඵලනිබ්බානං. ‘‘වීරියස්ස සණ්ඨානං’’ති වීරියගමනස්ස වීරියප්පවත්තනස්ස නිවත්තිවසෙන සණ්ඨානං. උප්පන්නසද්දෙන අතීත කිලෙසාපි පච්චුප්පන්න කිලෙසාපි ගහෙතබ්බා හොන්තීති ආහ ‘‘අසුකස්මිං කාලෙ’’තිආදිං. ‘‘මය්හං උප්පන්නං’’ති ඉදානි උප්පන්නං. ‘‘පහානායා’’ති එත්ථ සමුච්ඡෙදප්පහානං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අනුප්පාද ධම්මතාපාදනකරණත්ථං’’ති. තත්ථ අනුප්පාදො ධම්මො යෙසං තෙ අනුප්පාද ධම්මා. මග්ගෙන පහීනා අකුසල ධම්මා. අනුප්පාද ධම්මානං භාවොති විග්ගහො. අනුප්පාද ධම්මතාය ආපාදනං. තස්ස කරණන්ති සමාසො. ‘‘දිස්වා’’ති තෙසං උප්පත්ති වත්ථුං දිස්වා. ‘‘පච්චයසමුච්ඡින්දනත්ථං’’ති පච්චයභූතස්ස අනුසයස්ස සමුච්ඡින්දනත්ථං. ‘‘අපත්තා’’ති ඉදානි අපත්තා. ‘‘සමයෙ’’ති බුද්ධුප්පාදනවමක්ඛණෙ. ‘‘නියාමං න ඔක්කමන්තී’’ති අරියමග්ගසඞ්ඛාතං සම්මත්තනියාමං න ඔක්කමන්ති. නප්පවිසන්ති. කිලෙසෙහි අකොපෙතබ්බතාය අකුප්පො ධම්මො යස්සාති අකුප්ප ධම්මො. ඛීණාසවො. අකුප්ප ධම්මස්ස භාවො අකුප්ප ධම්මතා. අරහත්ත ඵලං. ‘‘තෙසං’’ති කුසලානං ධම්මානං. උප්පන්නානං පාපකානං පහානායාති කත්වා විසුද්ධිධම්මෙසු යොගං කරොන්තස්ස අනුක්කමෙන භාවනා කම්මෙ මත්ථකං පත්තෙආදිතො පට්ඨාය උප්පන්නාපි පාපකා පහිය්යන්ති. අනුප්පන්නාපි නුප්පජ්ජන්ති. අනුප්පන්නාපි කුසලා උප්පජ්ජන්ති. උප්පන්නාපි භාවනා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. එසනයො අනුප්පන්නානං පාපකානං අනුප්පාදායාතිආදීසු. එවං චතූසු මුඛෙසු එකෙකමුඛෙනපි සම්මා පදහන්තස්ස සම්මප්පධානං චතුකිච්චසාධකං හොති. තෙනාහ ‘‘එතෙසු පනා’’තිආදිං.

අභිවිසිට්ඨෙන ධම්මවවත්ථානඤ්ඤාණෙන ඤාතබ්බා සබ්බෙ පරමත්ථ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා නාම. ‘‘අභිඤ්ඤා සිද්ධී’’ති අභිජානන කිච්චසිද්ධි. විසුං විසුං පරිච්ඡින්දිත්වා ඤාතබ්බා චතුසච්ච ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා නාම. තෙහි දුක්ඛසච්ච ධම්මා පරිඤ්ඤාතබ්බභාවෙන, සමුදය සච්ච ධම්මා පහාතබ්බ භාවෙන, නිරොධසච්ච ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බ භාවෙන, මග්ගසච්ච ධම්මා භාවෙතබ්බභාවෙන ඤාතබ්බා හොන්තීති. ‘‘භාවනාසිද්ධී’’ති භාවනාකිච්ච සිද්ධි. තං සංයුත්තකෙ ඉමායපාළියා සමෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘විභඞ්ගෙ පනා’’ති ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ පන. ‘‘චිත්ත චෙතසිකරාසී’’ති සහ පුබ්බභාගභාවනාය උත්තරි මනුස්ස ධම්මපරියා පන්නා චිත්තචෙතසිකරාසි. ‘‘තත්ථ පනා’’ති විභඞ්ගෙ තස්මිං උත්තරචූළභාජනීයෙ පන. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං සඞ්ගහෙ.

චත්තාරි සොතාපත්තියඞ්ගානි නාම බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො. ධම්මෙ, සඞ්ඝෙ, අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතොති එවං වුත්තානි සොතාපත්තියා අඞ්ගානි. තත්ථ ‘‘අරියකන්තෙහී’’ති අරියජනෙහි කාමිතෙහි ඉච්ඡිතෙහි. ‘‘සීලෙහී’’ති පඤ්චනිච්චසීලෙහි, ආජීවට්ඨමකසීලෙහි වා. ‘‘සම්මප්පධානෙසූ’’ති සම්මප්පධානකිච්චෙසු.

‘‘සොළසහිකිච්චෙහී’’ති එකෙකස්මිං සච්චෙ චත්තාරි චත්තාරි කත්වා සොළසහි කිච්චෙහි. පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, තිආදීහි සොළසහි අත්ථෙහීති වුත්තං හොති. තෙ ච අත්ථා පරතො ආගමිස්සන්ති. සති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති වුත්තං, කථං පන සාසති සම්බොධිං සමුට්ඨාපෙතීති ආහ ‘‘සාහී’’තිආදිං. එසනයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසුපි. ‘‘තෙසු ධම්මෙසූ’’ති අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු. ‘‘ලීනසඞ්කොච කොසජ්ජපක්ඛං’’ති ලීනපක්ඛ සඞ්කොච පක්ඛකොසජ්ජ පක්ඛං. ධුරං සුට්ඨු පග්ගණ්හාති උක්ඛිපතීති ධුරසම්පග්ගහො. ‘‘ධුරං’’ති සමථධුරං විපස්සනා ධුරඤ්ච. ‘‘අරති උක්කණ්ඨ පක්ඛං’’ති අරතිපක්ඛ නිබ්බිදාපක්ඛං. ධම්මෙ රති ධම්මරති. ධම්මෙ නන්දී ධම්මනන්දී. ධම්මෙ ආරාමො ධම්මාරාමො. ‘‘සාරම්භො’’ නාම චිත්තවිහෙසා. ‘‘දරථො’’ නාම චිත්තසන්තාපො. සමාහිතො භික්ඛවෙ යථාභූතං පජානාති පස්සතීති වචනතො පඤ්ඤාය සමාධි පාදකතා පාකටාති වුත්තං ‘‘තස්සා’’තිආදිං. සමං අවිසමං අත්තනො කිච්චං වහති සීලෙනාති සමවාහී. සමවාහිස්ස භාවො සමවාහිතා.

සා පන චතුබ්බිධා හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘තස්සා’’ති සම්මාදිට්ඨියා. ‘‘විසාඛා’’ති ආලපන පදං. ‘සබ්බෙ ලොකුත්තරෙ හොන්තී’ති වචනස්ස සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘‘තෙ පන සත්තතිංසප්පභෙදා’’තිආදිමාහ. න වට්ඨානානි අස්ස අත්ථීති නවට්ඨානිකං. ‘‘ලොකුත්තරෙ’’ති ලොකුත්තර චිත්තෙ. ‘‘අත්තප්පටිපක්ඛානං’’ති අත්තනා උජුප්පටිපක්ඛානං. ‘‘තෙ’’ති බොධිපක්ඛිය ධම්මා. එතෙන දස්සෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘කුණ්ඩලියා’’ති එවං නාමකං බ්රාහ්මණං ආලපති. ‘‘විජ්ජා’’ති මග්ගවිජ්ජා. ‘‘විමුත්තී’’ති ඵලවිමුත්ති.

බොධිපක්ඛියානුදීපනා නිට්ඨිතා.

165. සබ්බසඞ්ගහෙ. ‘‘පඤ්චරාසයො’’ති පඤ්චසඞ්ගහා. ‘‘අතීතාදිභෙදභින්නානං’’ති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නභෙදෙන, අජ්ඣත්ත බහිද්ධාභෙදෙන, ඔළාරිකසුඛුමභෙදෙන, හීනපණීතභෙදෙන, දූරසන්තිකභෙදෙන ච භින්නානං. ‘‘උපපත්ති ද්වාරෙසූ’’ති චක්ඛාදි ද්වාරෙසු. ‘‘කම්මද්වාරෙසූ’’ති කායකම්මද්වාරාදීසු. ‘‘සඞ්ගම්මා’’ති සඞ්ගන්ත්වා. ‘‘සමාගම්මා’’ති සමාගන්ත්වා. ‘‘සාධාරණ කිච්චානි වා’’ති සබ්බිරියාපථෙහි සාධාරණ කිච්චානිවා. පාළිපාඨෙ. ‘‘කිඤ්චා’’ති කස්මා ච. ‘‘සඞ්ඛාරෙවදෙථා’’ති සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරා ඉති තුම්හෙ වදෙථ. ‘‘කිඤ්චසඞ්ඛතං’’ති කතමඤ්චසඞ්ඛතං. ‘‘රූපං රූපත්ථායා’’ති රූපවිකතියා ජාතත්ථාය රූපසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. උපභොගො නාම වත්ථාභරණාදිකො අන්තොභොගො. පරිභොගො නාම මඤ්චපීඨාදිකො බාහිර පරිභොගො. සම්පරායිකඤ්ච වෙදනන්ති අධිකාරො. සෙසෙසුපි සඤ්ඤාසඞ්ඛාර විඤ්ඤාණෙසුපි. ‘‘දානං දානත්ථායා’’ති දානපුඤ්ඤස්ස ජාතත්ථාය. දානසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. අථවා දානස්ස අත්ථො දානත්ථො. ‘‘අත්ථො’’ති ච විපාකත්ථො ඵලත්ථො. දානවිපාකත්ථාය දානඵලත්ථාය දානපුඤ්ඤසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘අනුයුඤ්ජන්තා’’ති විපස්සනා කම්මං අනුයුඤ්ජන්තා. ‘‘තීසු ධම්මෙසු කිලමිස්සන්තී’’ති වුත්තං. කථං කිලමිස්සන්තීති ආහ ‘‘තථාහි යථා’’තිආදිං. ‘‘සුඛසඤ්ඤිතෙසු පටිසරණෙසූ’’ති චිත්තසාතචිත්තරති පටිලාභත්ථාය පටිසරණෙසු ආරම්මණෙසු. ‘‘තාහී’’ති සම්පත්තීහි. ‘‘තා’’ති සම්පත්තියො. පරමුක්කංසගතං සුඛසඤ්ඤිතට්ඨානං හොති. තස්මා තත්ථ දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං අතිරෙකතරං පවත්තෙතබ්බන්ති තදත්ථාය භගවා තං වෙදනං විසුං එකං ඛන්ධං කත්වා ඛන්ධ දෙසනං දෙසෙතීති අධිප්පායො. එසනයො පරත්ථපි. ‘‘ඤාණසම්මතං’’ති පුථුජ්ජනෙහි ඤාණසම්මතං. ‘‘පරමං අත්තානං කත්වා’’ති ලොකෙ විඤ්ඤුත්තං පරමං හොති, තස්මා විජානනං පරමං අත්තානං කත්වා. සෙසමෙත්ථ සුපාකටං. ‘‘යත්ථභුඤ්ජතී’’තිආදීසු. ‘‘යත්ථ භුඤ්ජතී’’ති යස්මිං භාජනෙ භුඤ්ජති. ‘‘යඤ්ච භුඤ්ජතී’’ති යඤ්ච භොජනං භුඤ්ජති. ‘‘යෙන ච භුඤ්ජතී’’ති යෙනබ්යඤ්ජනෙන භුඤ්ජති. ‘‘යො ච භොජකො’’ති සමීපෙ ඨත්වා පරිවෙසකො. ‘‘යො ච භුඤ්ජිතා’’ති යො ච භුඤ්ජකො.

‘‘සාසවා එවා’’ති සාසවා නාම ලොකිය ධම්මා. ‘‘උස්සාහන්තා විය හොන්තී’’ති අබ්යාපාර ධම්මත්තා වුත්තං. න හි අබ්යාපාර ධම්මානං එකන්තෙන උස්සාහො නාම අත්ථි. ඵලස්ස නිබ්බත්තනතො ඵලත්ථාය උස්සාහන්තා විය හොන්තීති. ‘‘ආකිරිත්වා’’ති පත්ථරිත්වා. සෙසමෙත්ථ සුබොධං.

ධාතුසඞ්ගහෙ. ‘‘අත්තනො එව සභාවං’’ති අත්තනො සභාවං එවාතිපි යුජ්ජති. ‘‘ඊහා ච බ්යාපාරො චා’’ති අභික්කමාමි පටික්කමාමීතිආදිනා උස්සාහො ච, අභික්කමනාදි බ්යාපාරො ච. ‘‘න ච ජීවයොගා’’ති න ච ලොකියමහාජන සම්මතෙන ජීවෙන යුත්තා. අට්ඨකථාපාඨෙ. යායති එත්ථාති යන්තං. උදුක්ඛලං. යන්ත චක්කයට්ඨිනාම යන්ත චක්කසම්බන්ධා මුසලයට්ඨි. අරණී වුච්චති අග්ගිනිබ්බත්තකත්ථාය කතා ද්වෙ සාරඝටිකා. අධරාරණී නාම හෙට්ඨාරණී. උත්තරාරණී නාම උද්ධාරණී. ‘‘සල්ලමිවා’’ති කණ්ඩොවිය. ‘‘සූලමිවා’’ති විජ්ඣනකදණ්ඩො විය. ‘‘ආතුරාවියා’’ති තෙහිසල්ලසූලෙහි විද්ධගිලානා විය. අයථාභුච්ච නිමිත්තං නාම අයථාභූතං සත්තපුග්ගලාදිනිමිත්තං. ‘‘වනමිගො වියා’’ති තිණ රූපෙ පුරිස සඤ්ඤාලාභො වනමිගො විය. ‘‘අඞ්ගාරකාසුයං’’ති අඞ්ගාරකූපෙ. ‘‘නානාවිධුපද්දව නිමිත්තතො’’ති නානාවිධානං උපද්දවානං උප්පත්ති පච්චයතො. ‘‘වනමක්කටො වියා’’ති වනවානරො විය. දුක්ඛෙන දමනං අස්සාති දුද්දමනො. ‘‘අස්සඛළුඞ්කො’’ති දුට්ඨ අස්සො. ‘‘යත්ථ කාමනිපාතිතො’’ති යස්මිං යස්මිං ආරම්මණෙ පතිතුං කාමෙති ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථ නිපාතිතො. පුග්ගලවසෙ අවත්තිත්වා ආරම්මණෙසු යදිච්ඡකං නිපතනතොති වුත්තං හොති. ‘‘රඞ්ගනටො වියා’’ති සමජ්ජනටකො විය. සභාවතො අත්ථි සංවිජ්ජතීති සන්තො. තථොති ච අවිතථොති ච අත්ථතො එකං. අඤ්ඤො පකාරො අඤ්ඤථා. නත්ථි අඤ්ඤථා අස්සාති අනඤ්ඤථං. දුක්ඛදුක්ඛං නාම කායිකදුක්ඛ චෙතසිකදුක්ඛං. ‘‘කම්මජානං’’ති විපාකක්ඛන්ධකටත්තා රූපානං. ‘‘උප්පත්තියා’’ති උප්පාදත්ථාය. ‘‘පගෙවා’’ති පුරෙතරමෙව. ‘‘උප්පන්නං පී’’ති උප්පන්නම්පි චක්ඛු. ‘‘පවත්තියා’’ති සන්තානට්ඨිතියා ඨිතත්ථාය. ‘‘පටිජග්ගන දුක්ඛං’’ති සොධන දුක්ඛං. පච්චයවෙකල්ලං නාම ආහාරච්ඡෙදාදිකං. නනු භිජ්ජනභයෙන පගෙව පච්චයසම්පාදනං නාම සඞ්ඛාර දුක්ඛමෙව සියාති. සච්චං. ඉධ පන ආසන්නෙ භිජ්ජනනිමිත්තං දිස්වා කතං පච්චය සම්පාදනං අධිප්පෙතං. ‘‘රක්ඛාවරණගුත්ති සංවිධාන දුක්ඛං’’ති නානාභයතො රක්ඛණස්ස ච ආවරණස්ස ච ගොපනස්ස ච සංවිධාන දුක්ඛං. ‘‘තදුභයෙන සහෙව සිජ්ඣතී’’ති කසිගොරක්ඛාදීනි සඞ්ඛාර කම්මානි වා රක්ඛාවරණ ගුත්තිසං විධානාදීනිවා කරොන්තානං තං දුක්ඛ දුක්ඛං තදුභයෙන දුක්ඛෙන සහෙව සිජ්ඣති. ‘‘තෙසං’’ති චක්ඛාදීනි අස්සාදෙන්තානං න මුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘පවත්ති නිරොධ භූතස්සා’’ති පවත්තියා නිරොධ භූතස්ස. ‘‘තං පජහති යෙවා’’ති තං ලොභං පජහතියෙව. ‘‘යාවදෙවා’’ති උපරිමපරියන්තෙන. අහං අස්මීති පවත්තො මානො අස්මිමානො. තස්ස සමුග්ඝාතනං සමුච්ඡින්දනං. ‘‘පරිඤ්ඤාතෙසූ’’ති තෙසු අනුසයිතාය තණ්හාය පහානවසෙන පරිඤ්ඤාතෙසු. ‘‘තබ්බිපරීතෙන පනා’’ති තතො විපරීතෙන පන. අස්මිමානස්ස අනධිට්ඨානභූතාතිආදි අත්ථෙන. අනින්ද්රියබද්ධ ධම්මා නාම පථවීපබ්බතාදීසු පවත්තා රූප ධම්මා.

සත්තෙ අනුක්කණ්ඨමානෙ කරොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. තෙසං සත්තානං. දුජ්ජහො නාම නත්ථි. තස්මා ලොභොයෙව දුක්ඛසමුදයාරිය සච්චං නාමාති යොජනා. සාසවා කුසලා කුසල ධම්මා සමුදයසච්චං නාම, දුක්ඛ සච්චභූතානං විපාකක්ඛන්ධකටත්තා රූපානං සමුදයත්තා සංවඩ්ඪනත්තා. මූලභාවෙන වුත්තා ‘අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරා’තිආදීසු. ‘‘නන්දනසදිසං’’ති දෙවලොකෙ නන්දනවනුය්යානසදිසං. ‘‘ආදිපභවපධානභූතා’’ති දුක්ඛ ධම්මානං ආදිභූතා, පභවභූතා, පධානභූතා. ‘‘පභවභූතා’’ති ච පථමුප්පත්තිහෙතුභූතා. ‘‘තෙසං’’ති දුක්ඛ ධම්මානං.

‘‘කත්ථචී’’ති කාමභවාදීසු කිස්මිඤ්චිභවෙ. ‘‘කදාචී’’ති අතීතාදිකාලෙසු කිස්මිඤ්චිකාලෙ. ‘‘කෙසඤ්චී’’ති දෙවමනුස්සාදීසු සත්තෙසු කෙසඤ්චිසත්තානං. ‘‘කුතොචී’’ති බහූසුකාරණෙසු කුතොචිකාරණා. ‘‘කථඤ්චී’’ති කෙනචිපකාරෙන.

‘‘පරිණාමො’’ති පරිණමනං අඤ්ඤථාභාවො. ‘‘තං සමඞ්ගීනං’’ති තෙහි චක්ඛාදීහි සමඞ්ගීනං පුග්ගලං. පාළිපාඨෙ. ‘‘ආදිත්තං’’තිආදීපිතං සමුජ්ජලන්තං. ‘‘කෙනා’’ති කරණභූතෙන කෙන අග්ගිනා. තථා අරියමග්ගො විපරිණාම ධම්මො ච හොති. සොවිපරිණාම දුක්ඛෙනපි පුග්ගලං භුසං පීළෙතියෙවාති යොජනා. ‘‘නා’’ති න සියා. සමනං වූපසමනං සන්ති. සබ්බදුක්ඛානං සන්තීති විග්ගහො. සබ්බං වට්ටදුක්ඛන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තස්සා’’ති අරියමග්ගස්ස. ‘‘පවත්තමානා චා’’ති සන්තතිඨිතිවසෙන වත්තමානා ච. ‘‘මහන්තං පරිළාහදුක්ඛං’’ති සොක පරිදෙව දුක්ඛ දොමනස්සුපායාසානං පවත්තිවසෙන මහන්තං පරිළාහ දුක්ඛං. නිබ්බානස්ස අනුප්පාද ධම්මත්තා උප්පාදත්ථාය පච්චයො නාම නත්ථි. තථා අප්පවත්ති ධම්මත්තා පවත්තත්ථාය. සම්පාපුණිතබ්බත්තා පන සම්පාපනත්ථාය පච්චයො අත්ථීති ආහ ‘‘සම්පාපක පච්චයාභිසඞ්ඛරණලෙසං’’ති. සම්පාපක පච්චයා නාම අරිය මග්ගො ච තස්ස පච්චයා ච.

භවාභවසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති සම්බන්ධො. ‘‘තදෙවා’’ති තං දුක්ඛක්ඛන්ධං එව. අනුපුනප්පුනං පදීයතෙ අනුප්පදානං. ‘‘නිය්යාතනට්ඨො’’ති හන්ද ගණ්හාති සම්පටිච්ඡාපනට්ඨො. ‘‘තතො’’ති වට්ටදුක්ඛතො. ‘‘මුච්චනූපායස්සා’’ති දානසීලනික්ඛමාදිකස්ස මුච්චනූපායස්ස. ‘‘නිස්සරණවිමුත්තියා’’ති නිස්සරණ සඞ්ඛාතාය විමුත්තියා. සඞ්ඛාර දුක්ඛස්ස අභාවට්ඨො. ‘‘සම්මොහස්ස පහානවසෙනා’’ති එතෙන ඉධ දස්සනං නාම ඉතො පට්ඨාය චතූසු සච්චෙසු අසම්මොහ භාවපත්ති එව ආලොකපත්ති එව වුච්චතීති දස්සෙති . තෙනාහ ‘‘පටිවිජ්ඣනට්ඨො’’ති. තණ්හාය දාසො තණ්හාදාසො. තණ්හාදාසස්ස භාවො තණ්හාදාසබ්යං. පරවසතො විමුත්තිවසෙන අපරාධීනතා භුජිස්සභාවො නාම. ලොකියමග්ගාහි තණ්හාදාසබ්යං නාතිවත්තන්ති. තණ්හාවසං පූරයමානා තණ්හාවිසයං විපාකං ජනෙන්ති. අයං අරියමග්ගො එව තණ්හාය අනාරම්මණභාවෙ ඨිතො තණ්හාදාසබ්යං අතිවත්තති. තණ්හාවසං භින්දමානො තණ්හාය අවිසයං විපාකං ජනෙතීති අධිප්පායො. ‘‘දුක්ඛමුත්තියා’’ති දුක්ඛතො මුච්චනත්ථං. ‘‘දුක්ඛවඩ්ඪියා’’ති දුක්ඛවඩ්ඪනත්ථාය. සෙසමෙත්ථ සුබොධං. ‘‘ඛයවිරාග නිරොධ භූතො’’ති එත්ථ කිලෙස ධම්මානං විරජ්ජනං විගමනං අන්තරධානං විරාගො. ‘‘අනත්ථ පදානී’’ති අහිතපදානි. භයාදීනවපදානි. ‘‘ද්වාරඡක්කආරම්මණ ඡක්කභෙදෙනා’’ති ද්වාරඡක්කං ධම්මාරම්මණං හොති. එවංසති, ආරම්මණ ඡක්කන්ති න වත්තබ්බං ධම්මාරම්මණස්ස විසුං ගහිතත්තාති. නො නවත්තබ්බං. කස්මා, ද්වාරඡක්කතො සෙසානං ධම්මාරම්මණානං අත්ථිතායාති දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. පරතො ‘‘එත්ථපී’’තිආදීසු එසෙවනයොති.

සබ්බසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.

සමුච්චයසඞ්ගහදීපනියාඅනුදීපනා නිට්ඨිතා.