📜

8. පච්චයසඞ්ගහඅනුදීපනා

166. යෙහිපකාරෙහි යථා. තෙසං විභාගො තං විභාගො. අයඤ්චනිද්දෙසො එකසෙසනිද්දෙසො, විච්ඡාලොපනිද්දෙසොවාති දස්සෙතුං ‘‘තෙසං’’තිආදිමාහ. න සමෙති. ගාථායං ‘යෙසං’තිආදිනා තීහි-ය-සද්දෙහි දස්සිතානං තිණ්ණං අත්ථානං-ත-සද්දත්ථ සම්භවතො. ත-සද්දත්ථානඤ්ච අනුසන්ධියං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තබ්බතො. ‘‘සමුප්පජ්ජතී’’ති සුට්ඨු පරිපුණ්ණං කත්වා උප්පජ්ජති, පාතුභවති. ‘‘අවිනා’’ති අවිනා හුත්වා. ‘‘සහජාත ධම්මෙහී’’ති අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදීසු සඞ්ඛාරාදීනං සහජාත ධම්මෙහි සහෙව උප්පජ්ජනං. ‘‘කලාපවසෙනා’’ති සුද්ධ ධම්ම කලාපවසෙන. ‘‘සාමඤ්ඤ ලක්ඛණං’’ති සාධාරණ ලක්ඛණං. ‘‘අත්ථො’’ති ඉදප්පච්චයතා සද්දස්ස අත්ථො. ‘‘අයමත්ථො පටික්ඛිත්තො’’ති ‘සමුප්පජ්ජනං සමුප්පාදො’ති අයංභාවසාධනත්ථො පටික්ඛිත්තො. ‘‘අයමෙවා’’ති අයං භාවසාධනත්ථො එව. ජරාමරණං සම්භවතීති යොජනා. ‘‘උප්පාදාවා තථාගතානං’’ති සම්මාසම්බුද්ධානං උප්පාදෙවා සති. ‘‘අනුප්පාදාවා’’ති අනුප්පාදෙවා සති. ‘‘ඨිතාව සාධාතූ’’ති ජාතියා සති ජරාමරණස්ස පවත්තිසභාවො ලොකෙ ඨිතොයෙව. කතමා පන සාධාතූති ආහ ‘‘ධම්මට්ඨිතතා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘ධම්මට්ඨිතතා’’ති කෙනචි අකතා සභාවට්ඨිතතා. ‘‘ධම්මනියාමතා’’ති සභාවනියාමතා. ‘‘තත්ර තථතා’’ති තස්මිං සාමඤ්ඤලක්ඛණෙ සඞ්ඛත ධම්මානං තථතා. සාමඤ්ඤ ලක්ඛණමෙව පටිච්චසමුප්පාදො නාමාති දස්සෙති, න අවිජ්ජාදිකො පච්චය ධම්මො. කස්මා, තෙහි වචනෙහි ධම්මනියාමතා මත්තස්ස දස්සිතත්තා. අවිජ්ජාදීනං ධම්ම සරූපානං අදස්සිතත්තා. ‘‘ධම්මනියාමතාමත්තං’’ති ච යථා වුත්තසාමඤ්ඤ ලක්ඛණමෙව වුච්චති. යදි භාවසාධනං ඉච්ඡෙය්ය, භාවසාධනං නාම කත්තුරහිතං භවෙය්ය. කත්තුරහිතෙ ච සති, කථං පටිච්ච ක්රියාය සමානකත්තුකතා ලබ්භති. අලද්ධෙ ච සමානකත්තුකත්තෙ කථඤ්ච පුබ්බකාලෙත්වා පච්චයසම්භවොති. අයං භාවසාධනං ඉච්ඡන්තස්ස බ්යඤ්ජනයුත්තිවිරොධො. තං පරිහරන්තො න චෙත්ථාතිආදිමාහ. ගම්භීරොචානන්ද පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාව භාසොචාති භගවතා වුත්තං. භාවසාධනෙ ච කතෙ උප්පජ්ජන ක්රියාමත්තං නාම විසුං එකො ධම්මො න හොතීති කථං තං ගම්භීරං සියාති. අයං භාවසාධනං ඉච්ඡන්තස්ස ගම්භීරවචන විරොධො. තං පරිහරන්තො ‘‘සඞ්ඛත ධම්මෙසු චා’’තිආදිමාහ. අපි ච සඞ්ඛත ලක්ඛණං නාම සඞ්ඛත ධම්මතොපි ගම්භීරං හොති. තථාහි චිත්තං නාම සඞ්ඛත ධම්මො. තඤ්ච අත්ථි මෙචිත්තං නාමාති සත්තානං පාකටං හොති. තස්ස පන අනිච්චතා සඞ්ඛාතං සඞ්ඛත ලක්ඛණං අපාකටං හොති සුට්ඨු සන්තතියා පටිච්ඡන්නං. තථා වෙදනා නාම සුඛාවා දුක්ඛාවා සඞ්ඛත ධම්මො. සා ච අත්ථි මෙවෙදනාති සත්තානං පාකටා හොති. තස්සා පන අනිච්චතා සඞ්ඛාතං සඞ්ඛත ලක්ඛණං අපාකටං හොති සුට්ඨු සන්තතියා පටිච්ඡන්නං. එවං සෙසෙසු නාමධම්මෙසු ච රූපධම්මෙසු ච. යතො සත්තසු විසුද්ධීසු සඞ්ඛත ධම්ම වවත්ථාන සඞ්ඛාතං දිට්ඨිවිසුද්ධිඤාණඤ්ච අවිජ්ජාදිපච්චය පරිග්ගහ සඞ්ඛාතං කඞ්ඛාවිතරණ විසුද්ධිඤාණඤ්ච පථමං සම්පාදෙත්වා පච්ඡා දසවිධානි සඞ්ඛත ලක්ඛණානුපස්සනා ඤාණානි සම්පාදෙතබ්බානි හොන්තීති. යථා ච අනිච්චතා සඞ්ඛාතං සඞ්ඛත ලක්ඛණං සඞ්ඛත ධම්මතො ගම්භීරං හොති. තථා ඉදම්පි පටිච්චසමුප්පාද සඞ්ඛාතං සඞ්ඛත ලක්ඛණං සඞ්ඛත ධම්මතො ගම්භීරං හොතීති දට්ඨබ්බං.

‘‘තබ්භාවභාවීභාවො’’ති එත්ථ භවති සංවිජ්ජතීති භාවො. සො සො අවිජ්ජාදිකො භාවො තබ්භාවො. තබ්භාවෙ භවන්ති සම්භවන්ති සීලෙනාති තබ්භාවභාවිනො. සඞ්ඛාරාදයො. ‘‘භාවො’’ති උප්පත්තිකාරණං. තබ්භාවභාවීනං භාවොති තබ්භාවභාවි භාවොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තස්මිං තස්මිං’’තිආදිමාහ. අපි ච ‘‘භාවො’’ති විජ්ජමානතා වුච්චති. තස්ස තස්ස පච්චය ධම්මස්ස භාවොති තබ්භාවො. තබ්භාවෙ සති භවන්ති සම්භවන්ති ධම්මතායාති තබ්භාවභාවිනො. තෙසං භාවොතිපි යුජ්ජතියෙව. ‘‘හෙත්වාදි පච්චය සත්තිනියාමං’’ති හෙතුපච්චයො, ආරම්මණ පච්චයො, තිආදීසු හෙතුසද්ද ආරම්මණ සද්දාදයො ලොභාදීනං රූපාරම්මණාදීනඤ්ච ධම්මානං තං තං පච්චය සත්තිවිසෙසං දීපෙන්ති. තෙසඤ්ච සො සො පච්චය සත්තිවිසෙසො විසුං ධම්මනියාමො හොති, එවං හෙත්වාදි පච්චයසත්තිනියාමං නිවත්තෙති. ‘‘තථා තථා’’ති මූලට්ඨගොචරවිසයට්ඨාදිකෙන තෙන තෙන පච්චයාකාරෙන. සො හි වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘පච්චය ධම්මුද්ධාර මත්තෙ අඨත්වා’’ති පච්චය ධම්මානං නාම සඤ්ඤාවසෙන උද්ධරණමත්තං අකත්වාති අධිප්පායො. ‘‘ආහච්චා’’ති ආහනිත්වා තං තං පච්චයසත්ති විසෙසං පාපෙත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මත්ථකං පාපෙත්වා’’ති. පච්චයසත්ති විසෙසො හි හෙතුඵලදීපනෙ තතො උත්තරි වත්තබ්බ කිච්චාභාවතො මත්ථකං නාම හොතීති. ‘‘අනොසක්කමානා’’ති අනිවත්තමානා. ‘‘එතායා’’ති පච්චය සත්තියා. පපඤ්චෙන්තෙ ආචරියෙ.

එතස්මා කාරණා ඵලං එතදෙව පටිච්ච අනාගතපක්ඛතො පච්චුප්පන්නපක්ඛං ආගච්ඡති පාතුබ්භවතීති පච්චයො. උප්පත්තිකාරණං පවත්තිකාරණඤ්ච. තත්ථ උප්පත්තිකාරණං ජනකපච්චයො. පවත්තිකාරණං උපත්ථම්භක පච්චයො. ‘‘එතෙනා’’ති හෙතුනා. ‘‘කායවචී මනොකම්මං’’ති එත්ථ ‘‘කම්මං’’ති ක්රියාවුච්චති, ගමන ඨාන නිසජ්ජසයනාදිකං කායික ක්රියඤ්ච. ආලාප සල්ලාප කථන සජ්ඣායන ගායනාදිකං වාචසික ක්රියඤ්ච. විජානන චින්තන වීමංසනාදිකං මානසික ක්රියඤ්ච. ‘‘අභිසඞ්ඛරොන්තී’’ති අභිනිප්ඵාදෙන්ති. ‘‘එතෙහී’’ති එතෙහි ලොකියකුසලා කුසල චෙතනා ධම්මෙහි. අපි ච සඞ්ඛරොන්ති සත්තා එතෙහීති සඞ්ඛාරා. ‘‘සඞ්ඛරොන්තී’’ති කිං සඞ්ඛරොන්ති. අත්තභාවං සඞ්ඛරොන්ති. භවාභවං සඞ්ඛරොන්ති. දිට්ඨධම්මිකම්පි අත්ථං වා අනත්ථං වා සඞ්ඛරොන්ති. සම්පරායිකම්පි අත්ථං වා අනත්ථං වා සඞ්ඛරොන්තීතිආදිනා. චක්ඛුම්පි සඞ්ඛරොන්ති, සොතංපි සඞ්ඛරොන්තීතිආදිනා. දස්සනම්පි සඞ්ඛරොන්ති, සවනම්පි සඞ්ඛරොන්තීතිආදිනා ච වත්තුං වට්ටතියෙව. ‘‘විජානාතී’’ති විවිධෙන ජානාති. භූතෙනපි ජානාති, අභූතෙනපි ජානාති. ‘‘නමතී’’ති ගොචර විසයත්ථාය නමති. ‘‘රුප්පතී’’ති කුප්පති, ඛොභති. ‘‘ඵුසතී’’ති සංහනති. ‘‘වෙදයතී’’ති විදිතං කරොති. තං තං ආරම්මණං ලග්ගනවසෙන භුසං නහති බන්ධති, මුඤ්චිතුං න දෙතීති තණ්හාතිපි යුජ්ජති. ‘‘උපාදියතී’’ති දළ්හං ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘අමුඤ්චග්ගාහං ගණ්හාතී’’ති. භවතීති භවො. උපපත්තිභවො. භවන්ති එතෙනාති භවො. කම්මභවො. ‘‘ජනනං’’ති අභිනවස්ස පාතුබ්භවනං. ‘‘ජීරණං’’ති අභිනවභාවතො හායනං. ‘‘සොචනං’’ති චිත්තසන්තාපනං. ‘‘පරිදෙවනං’’ති රොදනං. ‘‘දුක්ඛං’’ති කායරුජ්ජනං. ‘‘දොමනස්සං’’ති චිත්තරුජ්ජනං. ‘‘විසීදනං’’ති බාළ්හං චිත්තකිලමථභාවෙන විරූපං හුත්වා චිත්තස්සසීදනං. ථාමබලඛිය්යනං. යතො අස්සාසපස්සාසානං විරූපප්පවත්තිවා තඞ්ඛණෙ සබ්බසො උපරුජ්ඣනං වා හොතීති. ‘‘කෙනචි සුඛෙනා’’ති දුක්ඛසච්චතො විමුත්තෙන කෙනචි සන්තිසුඛෙන.

‘‘දුක්ඛප්පටිච්ඡාදිකා’’ති භයට්ඨෙන දුක්ඛභූතානං තෙභූමික ධම්මානං දුක්ඛභාවප්පටිච්ඡාදිකා. ‘‘සමුදයප්පටිච්ඡාදිකා’’ති තණ්හාය දුක්ඛ සමුදය භාවප්පටිච්ඡාදිකා. ‘‘නිරොධප්පටිච්ඡාදිකා’’ති තණ්හානිරොධස්සෙව දුක්ඛනිරොධ භාවප්පටිච්ඡාදිකා. ‘‘මග්ගප්පටිච්ඡාදිකා’’ති අට්ඨඞ්ගීක මග්ගස්සෙව දුක්ඛනිරොධ මග්ගභාවප්පටිච්ඡාදිකා. පුබ්බන්තො වුච්චති අතීතෙකාලෙ භවපරම්පරා. අපරන්තො වුච්චති අනාගතෙ භවපරම්පරා. පුබ්බන්තා පරන්තො වුච්චති තදුභයං. ‘‘පටිච්චසමුප්පාදප්පටිච්ඡාදිකා’’ති පච්චුප්පන්නභවෙ ඛන්ධානං පටිච්චසමුප්පාදප්පටිච්ඡාදිකා. ‘‘සුත්තන්තිකනයෙනා’’ති අභිධම්මෙපි විභඞ්ගෙ සුත්තන්ත භාජනීයං නාම ආගතං. තෙන සුත්තන්ත භාජනීයනයෙන. සාසවා කුසලා කුසල චෙතනා සඞ්ඛාරා නාමාති යොජනා. ‘‘අභිධම්මනයෙනා’’ති විභඞ්ගෙ අභිධම්මභාජනීයනයෙන. අට්ඨකථාපාඨෙ. අවිජ්ජා කිරිය ධම්මානං නෙව උපනිස්සය පච්චයත්තං ලභති. කුසලා කුසලමූලානි කිරිය ධම්මානං න උපනිස්සය පච්චයත්තං ලභන්තීති යොජනා. කිරිය ධම්මා අවිජ්ජාතො ච කුසලා කුසල මූලෙහි ච උපනිස්සය පච්චයං න ලභන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘පච්චයාකාරො’’ති පටිච්ච සමුප්පාදො. ‘‘අවිජ්ජාවිරාගා’’ති අවිජ්ජා විගමනතො. තෙසංපිකිරිය ධම්මානං. විඤ්ඤාණාදීසුපි කිරිය විඤ්ඤාණං, කිරිය නාමං, කිරිය මනායතනං, කිරියඵස්සො, කිරිය වෙදනාති අත්ථිතාය ‘‘එසනයො විඤ්ඤාණාදීසුපී’’ති වුත්තං. ‘‘කුසලා කුසල විපාකසම්පයුත්තං’’ති කුසල විඤ්ඤාණ සම්පයුත්තං, අකුසලවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං , විපාක විඤ්ඤාණ සම්පයුත්තං. ‘‘තං අනුපපන්නං’’ති පවත්තිවිපාකවිඤ්ඤාණ සහගතස්ස ඛන්ධත්තයස්ස තං සහජාතස්ස චිත්තජරූපස්ස ච අවසිට්ඨත්තා තං න සම්පන්නංති අත්ථො. තත්ථ හි විඤ්ඤාණපදෙ පවත්තිවසෙන ද්වත්තිංසවිධං විපාකචිත්තං විඤ්ඤාණං නාමාති වුත්තං. එවඤ්චසති, නාම රූපපදෙපි පවත්තිවසෙන තදුභයං පවත්තිවිඤ්ඤාණසහගතංපි ගහෙතබ්බමෙවාති. ‘‘තං තං විඤ්ඤාණ සම්පයුත්තා’’ති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණ පවත්ති විඤ්ඤාණසම්පයුත්තා. ‘‘තණ්හුපාදානානිපාකටානී’’ති ඡ තණ්හා රූපතණ්හා සද්දතණ්හාදිවසෙන. චත්තාරි උපාදානානි කාමුපාදානාදිවසෙනාති එවං පාකටානියෙව. ‘‘ලක්ඛණමත්තානී’’ති සඞ්ඛත ධම්මානං සඞ්ඛතභාවසල්ලක්ඛණ නිමිත්තමත්තානි. ‘‘ඤාතිබ්යසනාදීහී’’ති ඤාතිවිනාසනාදීහි. ‘‘ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තං’’ති ඤාතිවිනාසනාදිකාරණා.

‘‘ඛන්ධදුක්ඛෙ’’ති පච්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ දුක්ඛසච්චෙ. ඛන්ධප්පවත්ති මග්ගො නාම තණ්හාසමුදයො එව. ඛන්ධනිරොධ මග්ගො නාම අරියමග්ගො. ‘‘ඛන්ධ සමුදයභූතා’’ති ඛන්ධප්පවත්තියා කාරණභූතා. ‘‘අවිජ්ජානි වුටානං’’ති අවිජ්ජායනීවාරිතානං පිහිතානං. ‘‘අප්පහීන භවාභිලාසානං’’ති මග්ගෙන අප්පහීන භවපත්ථනානං. අප්පහීනභවතණ්හානන්ති වුත්තං හොති. ‘‘විබන්ධො’’ති අන්තරායො. ‘‘උදයභූතානං’’ති වඩ්ඪිභූතානං. ‘‘අවස්සයො’’ති නිස්සයො. සුඛවෙදනා විසෙසතො තණ්හාය පච්චයො හොතීති වුත්තං ‘‘සුඛවෙදනාසදිසො’’තිආදි. දොමනස්සානං පන තස්සා පච්චයභාවො පරතො පරියෙට්ඨිතණ්හායං පාකටො භවිස්සති. උපෙක්ඛා වෙදනාපි දුක්ඛෙන පීළිතස්ස සුඛඨානෙ තිට්ඨති. සුඛං විය තං පත්ථෙතීති. සමුදා චරිත්වා පරිචයිත්වා. ‘‘තණ්හා එවා’’ති කාමතණ්හා එව. ‘‘අත්තනි චා’’ති දිට්ඨියඤ්චාති අධිප්පායො. ‘‘අත්තනො ආරම්මණෙසූ’’ති අත්ත ජීව ලොකාදීසු දිට්ඨියාගහිතා රම්මණෙසු. ‘‘අස්සාදන ඛමනරොචනභූතායා’’ති සාධුවතායං මමදස්සනන්ති එවං රජ්ජන තුස්සන කන්තිභූතාය. ‘‘උපාදානීයස්සා’’ති දළ්හං ගහෙතබ්බස්ස. ‘‘අත්ථස්සා’’ති අත්තනො අත්තාදිකස්ස අත්ථස්ස. ගාථායං .‘‘භවං හොතී’’ති භවන්තො වඩ්ඪන්තො හොති. ‘‘පරාභවො’’ති විනාසන්තො.

‘‘අද්ධානවන්තෙ ධම්මෙ’’ති තෙකාලිකසඞ්ඛත ධම්මෙ. අපතමානෙ කත්වාති පාඨසෙසො. යථා උපාදානංති දිස්වා උපාදාරූපංති පදෙ ආදාසද්දො විඤ්ඤායති. න උපුබ්බ පදසද්දො. ඉතරථා උපාදානන්ති නසිජ්ඣති. එවං අද්ධා, අද්ධාන, පදෙසුපි. තෙනාහ ‘‘අද්ධානං’’ති නසිජ්ඣතීති. සංඛිපන්ති වීසතාකාරා එතෙසූති සඞ්ඛෙපා. සඞ්ගහා. ‘‘වට්ටධම්මා’’ති සඞ්ඛාරාදයො ධම්මා. ‘‘එත්ථා’’ති එතාසු අවිජ්ජාතණ්හාසු. කථං තිට්ඨන්තීති ආහ ‘‘තදායත්තවුත්තිතායා’’ති. ‘‘පතිට්ඨා’’ති සුප්පතිට්ඨිතට්ඨානානි. ‘‘පභවා’’ති වට්ටධම්මපරම්පරප්පවත්තියා මූල පධාන කාරණානි. තත්ථ හෙතු ච දෙසෙතබ්බො හොති. ඉතරථා ඉස්සරනිම්මානදිට්ඨි අහෙතුක දිට්ඨීනං ඔකාසො සියාති. ඵලඤ්ච දෙසෙතබ්බං හොති. ඉතරථා උච්ඡෙදදිට්ඨියා ඔකාසො සියාති. ‘‘අද්ධුනො’’ති දීඝකාලස්ස. ‘‘නිවත්තෙතී’’ති සමුච්ඡින්දති. ‘‘අහෙතූ අපච්චයා සත්තා පවත්තන්තී’’ති පුබ්බහෙතුරහිතා පුබ්බපච්චයරහිතා හුත්වා ඉමෙසත්තා පවත්තන්ති. ‘‘අවිජ්ජාදීහි සාධෙතබ්බො න හොතී’’ති භවපරම්පරාසු නිච්චො හුත්වා සන්ධාවන්තස්ස අවිජ්ජාදීහි කත්තබ්බ කිච්චං න හොතීති අධිප්පායො. ‘‘කෙසඤ්චි න සම්භවන්තියෙවා’’ති අනාගාමීනං අරහන්තානඤ්ච න සම්භවන්තියෙව. මහාආදීනවරාසිදස්සනත්ථං සොකාදිවචනං හොතීති යොජනා. ‘‘තෙසං’’ති අඤ්ඤෙසං පච්චයානං. ‘‘ලද්ධා’’ති අත්ථතො ලද්ධා. ‘‘තදවිනාභාවිභාවලක්ඛණෙනා’’ති එත්ථ තෙන තෙන පච්චයෙන අවිනාභාවීනං භාවො, සො එව ලක්ඛණන්ති විග්ගහො. ‘‘පරත්ථ පී’’ති ඉතො පරෙසු තණ්හුපාදාන භවග්ගහණෙනාතිආදීසුපි. ‘‘ආදිතො’’තිආදිම්හි. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘කිලෙසභාවසාමඤ්ඤතො’’ති කිලෙසභාවෙන සමානත්තා සදිසත්තා. ‘‘ලක්ඛිතබ්බ ධම්මෙහී’’ති විඤ්ඤාණාදීහි. ‘‘පථමෙන දුතීයස්සා’’ති පථමසඞ්ඛෙපෙන සද්ධිං දුතීයස්ස සඞ්ඛෙපස්ස එකා සන්ධීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘ලොකස්ස පාකට වොහාරෙනා’’ති කිලෙසධම්මා කම්මධම්මා ච ලොකෙ හෙතූති පාකටා හොන්ති. විපාකධම්මා පන ඵලන්ති පාකටා. එවං ලොකෙ පාකට වොහාරෙන. ඉධ පන කිලෙසධම්මකම්මධම්මා වා හොන්තු, විපාකධම්මා වා, යො යො පච්චයපක්ඛෙ ඨිතො, සො සො හෙතූතිපි වත්තබ්බොයෙව. යො යො පච්චයුප්පන්න පක්ඛෙ ඨිතො, සො සො ඵලන්තිදස්සෙන්තො ‘‘හෙතුඵලසද්දාපනා’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථා පාඨෙ. ‘‘සජ්ජන්තස්සා’’ති සංවිදහන්තස්ස. ‘‘ආයූහන සඞ්ඛාරා නාමා’’තිආදිතො පට්ඨාය සමුච්චයනසඞ්ඛාරා නාම. ‘‘දක්ඛිණං’’ති දානවත්ථුං. දක්ඛිණොදකං වා. ‘‘එත්ථ චා’’ති ඉමස්මිං තතීයපඤ්චකෙ ච. ‘‘වුත්තනයෙනෙ වා’’ති පථමපඤ්චකෙ වුත්තනයෙනෙව. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයචෙතනා භවො නාමා’’ති ඉදං උද්දෙසපාළියං යථාදිට්ඨපාඨවසෙනෙව වුත්තං. තථා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයචෙතනා සඞ්ඛාරා නාමාති ඉදඤ්ච. ඉධ පන පුබ්බෙයෙව ද්වීසුහෙතුපඤ්චකෙසු ද්වින්නං සඞ්ඛාර කම්මභවානං සඞ්ගහිතත්තා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව ද්වින්නං සඞ්ඛාර කම්මභවානං විසෙසො යුත්තො. තෙනාහ ‘‘තං ඉධ න යුජ්ජතී’’ති. ‘‘සඞ්ගහිතත්තා’’ති පුබ්බෙයෙව සඞ්ගහිතත්තා. ‘‘එතං’’ති විභාවනි වචනං. ‘‘ධම්මවිභාගරක්ඛණත්ථං’’ති විභඞ්ගෙ භවපදෙ උපපත්තිභවස්සපි විභත්තත්තා එවං විභත්තස්ස ධම්මවිභාගස්ස රක්ඛණත්ථං. ඵලපඤ්චකතො අනඤ්ඤංපි උපපත්තිභවං අඤ්ඤංවිය කත්වා ‘උපපත්තිභවසඞ්ඛාතො භවෙකදෙසො’ති වුත්තං. සො ච උපපත්තිභවො නාම පච්චුප්පන්නහෙතූහි නිබ්බත්තත්තා චතුත්ථෙ ඵලපඤ්චකෙ එව සඞ්ගහිතො. තස්මා තෙන උපපත්තිභවසද්දෙන චතුත්ථ පඤ්චකමෙව ගහිතන්ති යුත්තං. ඉතරථා ද්වෙ ඵලපඤ්චකානි විපාකවට්ටන්ති වුත්තෙ සිද්ධමෙව හොති. එවඤ්චසති අවසෙසා චාති එත්ථ දුතීයඵලපඤ්චකමෙව අවසිට්ඨං හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘අවිජ්ජා නාම මොහො, සො ච අකුසල මූල’’න්තිආදි අභිධම්මෙ මූලයමකෙ මූලනාමෙන ආගතත්තා වුත්තං. ද්වීසුපනභව චක්කෙසු පුරිමචක්කෙ අවිජ්ජා ආදි හොති. පච්ඡිමචක්කෙ තණ්හා. ආදි ච නාම මූලන්ති ච සීසන්ති ච වත්තුං වට්ටතීති පරියායං දස්සෙතුං ‘‘අථවා’’තිආදි වුත්තං .‘‘ආගමනසම්භාරෙසූ’’ති අතීතභවතො ඉමංභවං ආගමනසම්භාරෙසු. තණ්හා එව සීසං කත්වා වුත්තාති යොජනා. ‘‘තෙසං අන්තරෙ’’ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරානං අන්තරෙ. තණ්හාය ඔකාසො නත්ථීති කස්මා වුත්තං. නනු අවිජ්ජාය සති, තණ්හා නාම එකන්තෙන සම්භවතියෙව. සා ච සඞ්ඛාරානං බලවපච්චයො හොති. තස්මා සා අවිජ්ජා පච්චයා තණ්හා, තණ්හා පච්චයා සඞ්ඛාරාති වත්තබ්බා සියාති. තං පරිහරිතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිවුත්තං. පටිලොමපටිච්චසමුප්පාදො නාම අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධොති එවං පවත්තො පටිච්චසමුප්පාදො. ‘‘ජරාමරණමුච්ඡයාතිආදි නවත්තබ්බං සියා’’ති ජරාමරණමුච්ඡායාතිආදිවචනං අනුලොමපටිච්චසමුප්පාද සම්බන්ධ වචනන්ති කත්වා වුත්තං. ‘‘උපරිවට්ටමූල ධම්මප්පටිපාදකානං’’ති උපරි දුතියානාගතභාවාදීසු අවිජ්ජාතණ්හා සඞ්ඛාතානං වට්ටමූලධම්මානං නියොජකානං. ‘‘තෙ පී’’ති සොකාදයො දුක්ඛධම්මාපි. ‘‘ආසවසම්භූතා’’ති ආසවෙහි සම්භූතා සඤ්ජාතා. ‘‘තෙසං’’ති සොකාදීනං දුක්ඛධම්මානං. ‘‘ජරාමරණඞ්ගෙ ගහණං’’ති ද්වාදසසු අඞ්ගෙසු ජරාමරණඞ්ගෙ සඞ්ගහණං. ‘‘පවඩ්ඪතී’’ති භුසං වඩ්ඪති. ‘‘ආසවසමුදයා’’ති ආසවසමුප්පාදා. ‘‘අවිජ්ජාසමුදයො’’ති අවිජ්ජාසමුප්පාදො. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයාසඞ්ඛාරාතී’’ති එත්ථ ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො. ‘‘නානාබ්යසන ඵුට්ඨස්සා’’ති ඤාතිබ්යසනාදීහි නානාබ්යසනෙහි ඵුට්ඨස්ස, විහිංසිතස්ස. ‘‘යතො’’ති යං කාරණා, අවිජ්ජාතණ්හානං වඩ්ඪනකාරණා. ‘‘වට්ටං’’ති සඞ්ඛාරාදිකං භවචක්කං. සංමුය්හනං සම්මොහො. පරියෙසනං පරියෙට්ඨි. විපච්චතීති විපාකො. විපාකො එව වෙපක්කං. සම්මොහො වෙපක්කං අස්සාති සම්මොහවෙපක්කං. තථා පරියෙට්ඨිවෙ පක්කඤ්චාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘තදුභයං’’තිආදිනා. තදුභයං විපාකං එතස්සාති කත්වා දුක්ඛං සම්මොහවෙපක්කන්ති ච පරියෙට්ඨිවෙපක්කන්ති ච වුච්චතීති යොජනා. අපි ච, සම්මොහං විපාචෙති සඤ්ජනෙතීති සම්මොහ වෙපක්කං. එවං පරියෙට්ඨිවෙපක්කන්තිපි යුජ්ජති. ‘‘කිච්ඡං’’ති කසිරං දුක්ඛං ආපන්නො. ‘‘මිය්යතී’’ති මරති. ‘‘ච වතී’’ති සඞ්කමති. ‘‘උපපජ්ජතී’’ති භවන්තරං උපෙති. ‘‘අථ ච පනා’’ති එවංභූතස්ස සතො. ‘‘ජරාමරණස්සා’’ති ජරාමරණ සඞ්ඛාතස්ස ඉමස්ස දුක්ඛස්සාති සම්බන්ධො. ‘‘නිස්සරණං’’ති නිග්ගමනං. ‘‘නප්පජානාතී’’ති අයං ලොකො නප්පජානාති. ‘‘ආගතියා’’ති ඉමස්මිං භවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණුප්පත්තිවසෙන ආගමනෙන. ‘‘ගතියා චා’’ති අනාගතභවෙ ජාතිපාතුබ්භාවවසෙන ගමනෙන ච. ආදිසඞ්ඛාතො පුබ්බපරියන්තො යස්ස අත්ථීතිආදිමන්තං. න ආදිමන්තං අනාදිමන්තං. ‘‘වට්ටප්පවත්තස්සා’’ති තිවිධවට්ටසඞ්ඛාතස්ස පබන්ධප්පවත්තස්ස. ජාතියා වුත්තාය සබ්බානි තස්සා නිදානානි වුත්තානි එව හොන්තීති කත්වා ‘‘ජාතියා එව වා’’ති වුත්තං. ‘‘ඉච්චෙවං’’ති ඉති එවං. තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිනා නයෙන පට්ඨපෙසි මහාමුනීති සම්බන්ධො. ආචරිය වාදෙපන ‘‘ඉච්චෙවං’’ති ජරාමරණ මුච්ඡායාතිආදිනානයෙන. ආබන්ධං අනාදිකන්ති සම්බන්ධො. ඉධපි තමෙව සම්බන්ධං ගහෙත්වා යොජෙති ‘‘ඉච්චෙවං ආබන්ධන්ති. ල. පුනප්පුනං ආබන්ධං’’ති. අවිජ්ජා ආදිම්හි වුත්තා. තස්මා සා සයං අහෙතු අපච්චයා හුත්වා වට්ටස්ස ආදිපච්චයභූතා හොතීති චොදනා. තං පරිහරති ‘‘වට්ටස්සා’’තිආදිනා. ‘‘වට්ටකථාය සීසභූතත්තා’’ති වට්ටස්ස ආදිනාම නත්ථි. තස්ස පන පවත්ති නිවත්තියො අත්ථි. ජානන්තෙහි තාසං පකාසනත්ථාය පටිච්චසමුප්පාදකථානාම වට්ටකථා එකන්තෙන කථෙතබ්බා හොති. කථෙන්තෙහි ච වට්ටධම්මානං මජ්ඣෙ කතමස්ස ධම්මස්ස කිච්චං වට්ටප්පවත්තත්ථාය පධානතරං හොතීති ජානිතබ්බං හොති. තදා කිච්චවසෙන පධානතරං එකං ධම්මං මූලං සීසං කත්වා වට්ටකථා කථෙතබ්බාති. ඉදං වට්ටකථාය සීසං නාම. තත්ථ අවිජ්ජා නාම මොහො. සො ච මුය්හනකිරියා. අන්ධභාවකරණඤ්චස්ස කිච්චං. න ච පඤ්ඤා චක්ඛුස්ස අන්ධභාවකරණ සදිසං අඤ්ඤං වට්ටස්ස පවත්තත්ථාය පධානකිච්චං නාම අත්ථි. තස්මා අවිජ්ජා එවෙත්ථ සබ්බප්පධාන කිච්චත්තා වට්ටකථාය සීසභූතා හොති. එවං වට්ටකථාය සීසභූතත්තා සා ආදිම්හි වුත්තාති. ‘‘අනාදිකභාවො එව දස්සිතො’’ති අනාදිකභාවො දස්සිතො එව. නො න දස්සිතොති අත්ථො. ඉති එතං අත්ථජාතං පච්චක්ඛතො සිද්ධං. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිංභවෙ. ‘‘තස්සා’’ති අතීත භවපරියාපන්නාය අවිජ්ජාය. ‘‘අඤ්ඤාය අවිජ්ජාය එවා’’ති අතීතභවතොපි පුරිමභවෙ සිද්ධාය අඤ්ඤාය අවිජ්ජාය එව. ‘‘තස්සාපී’’ති පුරිමතරභවෙ අවිජ්ජායපි. ‘‘අත්තභාවො’’ති පුරිමතරො අත්තභාවො. ‘‘පධාන පච්චයභූතත්තා’’ති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන අන්ධභාවකරණ කිච්චත්තා වට්ටප්පවත්තියා පධාන පච්චයභූතා හොති. එවං පධානපච්චයභූතත්තා. ‘‘තස්ස තස්සාති නිට්ඨානමෙව න පඤ්ඤායෙය්යා’’ති තස්ස පච්චයස්ස පච්චයො වත්තබ්බො. තස්සපි පච්චයස්ස පච්චයො වත්තබ්බොති එවං වස්සසතම්පි වස්සසහස්සංපි නිට්ඨානමෙව න පඤ්ඤායෙය්ය. ‘‘වුත්තොයෙවා’’ති අවිජ්ජාය පච්චයො වුත්තොයෙව. ‘‘පඤ්චනීවරණාතිස්සවචනීයං’’ති පඤ්චනීවරණ ධම්මා අවිජ්ජාය ආහාරොති වචනීයං භවෙය්ය. තත්ථ ‘‘ආහාරො’’ති බලවපච්චයො වුච්චතීති.

පටිච්චසමුප්පාදනයානුදීපනා නිට්ඨිතා.

167. පට්ඨානනයෙ. ‘‘හෙතු ච සො පච්චයො චා’’ති එත්ථ ලොභො හෙතුජාතිකත්තා හෙතු ච හොති. ආරම්මණානන්තරාදි පච්චයෙන අඤ්ඤධම්මස්ස පච්චයො ච හොතීති අත්ථස්ස සම්භවතො ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති වණ්ණෙති. එවං වණ්ණිතෙපි ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති හෙතු හොන්තො පච්චයොති අත්ථෙ සති, සො යෙවත්ථො සම්භවතීති ‘‘පුන හෙතුභාවෙන පච්චයො’’ති වණ්ණෙති. එත්ථ සියා, හෙතු ච සො පච්චයො චාති එත්ථ පද ද්වයං එකධම්මාධිකරණත්තා තුල්යාධිකරණං හොති. හෙතුභාවෙන පච්චයොති එත්ථ පන පදද්වයං තුල්යාධිකරණං න හොති. පුරිම පදඤ්හි ධම්ම භාවප්පධානං, පච්ඡිමං ධම්මප්පධානන්ති. එවං සන්තෙ තුල්යාධිකරණං වාක්යං භින්නාධිකරණං කත්වා වණ්ණෙතීති න යුත්තමෙතන්ති. නො න යුත්තං. මුඛ්යොපචාරමත්තෙන නානත්ථත්තා. පච්ඡිමවාක්යංහි මුඛ්යවචනං. පුරිමවාක්යං උපචාර වචනං. උපචාරවචනෙ ච උපචාරත්ථො යුජ්ජති. මුඛ්යවචනෙ මුඛ්යත්ථොති. ‘‘හෙට්ඨාවුත්තමෙවා’’ති පකිණ්ණකසඞ්ගහෙ වුත්තමෙව. හිනොන්ති එත්ථාති හෙතු. හිනොන්ති එතෙනාති හෙතු. තත්ථ ‘‘හිනොන්තී’’ති සුට්ඨුපතිට්ඨහන්ති. කෙ පතිට්ඨහන්තීති ආහ ‘‘සහජාත ධම්මා’’ති. කථඤ්ච සුට්ඨුපතිට්ඨහන්තීති ආහ ‘‘වුද්ධි විරුළ්හි වෙපුල්ලපත්තවසෙනා’’ති. කස්මා තෙ සුට්ඨු පතිට්ඨහන්තීති. පතිට්ඨිතට්ඨානස්ස පතිට්ඨිතකාරණස්ස වා ථාමබලසම්පන්නත්තාති දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණෙ දළ්හනිපාතිනා ථාමබලසම්පන්නෙනා’’ති වුත්තං. හෙතුවිසෙසනඤ්චෙතං. ආරම්මණෙ දළ්හනිපාතිම්හි ථාමබලසම්පන්නෙ එත්ථ ධම්මෙතිපි යොජෙතබ්බං. උපකාරකොති ච උපලද්ධියෙවාති සම්බන්ධො. ‘‘යාදිසෙනසභාවෙනා’’ති හෙතුභාවාදිසභාවෙන. ‘‘උපලද්ධියෙවා’’ති කස්මා වුත්තං. නනු උපකාරක සද්දො කත්තාරං වා කාරෙතාරං වා වදතීති. වොහාරමත්තෙන වදති. ධම්මතො පන කත්තා වා කාරෙතා වා නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘න හි සභාව ධම්මෙසූ’’තිආදිමාහ. යදි ධම්මතො කත්තාවා කාරෙතාවා නත්ථි. කස්මා උපකාරකොති වුච්චතීති ආහ ‘‘තථා උපලද්ධියං පනා’’තිආදිං.

ආරම්මණපච්චයෙ. ‘‘අජ්ඣොලම්බමානා’’ති ආරම්මණ කරණවසෙන අධිඔලම්බමානා. ‘‘ආරම්මණභාවෙනා’’ති ගොචරවිසයභාවෙන.

අධිපතිපච්චයෙ. ‘‘ගරුකතා’’ති අස්සාදනාභිනන්දනාදිවසෙන වා සද්ධාපසාදාදිවසෙන වා ගරුකතා. ‘‘සාමිනො විය දාසෙ’’ති සාමිනො අත්තනොදාසෙ අත්තනොවසෙ වත්තයමානා විය. සහජාතාධිපති පන හෙට්ඨා සමුච්චය සඞ්ගහෙ වුත්තොති ඉධ න වුත්තො.

අනන්තරපච්චයද්වයෙ. ‘‘අන්තරං’’ති ඡිද්දං විවරං. ‘‘සන්තානං’’ති චිත්තසන්තානං. ‘‘සන්තානානුබන්ධවසෙනා’’ති චිත්තසන්තානං පුනප්පුනං බන්ධනවසෙන. උප්පාදනන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ධම්මන්තරස්සා’’ති නාමක්ඛන්ධ ධම්මන්තරස්ස. ‘‘අනන්තර පච්චයතා’’ති අනන්තරපච්චය කිච්චන්ති වුත්තං හොති. යං කිඤ්චි ධම්මන්තරං. ‘‘පුරිමපච්ඡිමභාගප්පවත්තානං’’ති නිරොධස්ස අසඤ්ඤීභවස්ස ච පුරිමභාගෙ ච පච්ඡිමභාගෙ ච පවත්තානං. ‘‘චිත්තුප්පාදානං පී’’ති නිරොධස්ස පුබ්බභාගෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන කුසල ක්රිය චිත්තුප්පාදානං. පච්ඡාභාගෙ අනාගාමිඵල අරහත්තඵලචිත්තුප්පාදානං . අසඤ්ඤීභවස්ස පුබ්බභාගෙ කාමභවෙ චුති චිත්තුප්පාදානං. පච්ඡාභාගෙ කාමභවෙ එව පටිසන්ධි චිත්තුප්පාදානං. තෙසු පන කථං අනන්තරං නාම සියා. ද්වින්නං ද්වින්නං පුරිමභාග පච්ඡිම භාගානං මජ්ඣෙ අචිත්තකස්ස කාලස්ස අචිත්තකස්ස රූපසන්තානස්ස ච අන්තරිකත්තාති චොදනා. තං පරිහරිතුං ‘‘න හි අභාවභූතො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තෙසං’’ති ද්වින්නං ද්වින්නං චිත්තුප්පාදානං. රූපධම්මො අන්තරං න ච කරොති නාම. අරූපධම්මානං අනන්තරතා නාමාතිආදිනා යොජනා හොති. ‘‘තථාපවත්තන සමත්ථතා’’ති එකීභූතානං විය අත්තනො අනන්තරෙ ධම්මන්තරං උප්පාදනෙ සමත්ථතා.

සහජාතපච්චයෙ. ‘‘යෙ පන ධම්මා’’ති පච්චයුප්පන්න ධම්මා. ‘‘අත්තනී’’ති පච්චය ධම්මො වුච්චති.

‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භන්තං තිදණ්ඩං වියා’’ති භූමියං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය උස්සිතා තයොදණ්ඩා අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භන්තා විය. ‘‘පුරිමෙනා’’ති පුරිමෙන සහජාත පච්චයෙන. ‘‘ඉතරීතරො පත්ථම්භනං’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤො පත්ථම්භනං.

‘‘සූදො’’ති භත්තකාරකො. ‘‘උක්ඛලී’’ති භත්තපචනකුම්භී. ‘‘වුට්ඨිධාරා’’ති මෙඝවුට්ඨිධාරා. ‘‘උපනිස්සයො’’ති භත්තුප්පත්තියා උපනිස්සයො. ‘‘තාසු අසතී’’ති සාලික්ඛෙත්ත වුට්ඨිධාරාසු අසති. ‘‘බලවතරට්ඨෙනා’’ති බලවතරනිස්සයට්ඨෙන. ‘‘පකතූපනිස්සයො’’ති එත්ථ ‘‘පකතො’’ති භුසං කතො. තෙනාහ ‘‘සුට්ඨුකතො’’ති. කරණඤ්ච අත්තනො සන්තානෙ සුට්ඨුඋප්පාදනඤ්ච සුට්ඨුඋපසෙවනඤ්ච දට්ඨබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තප්පකාරෙනා’’ති ‘යථා කතෙ සතී’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.

‘‘නිස්සයාරම්මණ ධම්මා එවා’’ති නිස්සය පච්චය ධම්ම ආරම්මණ පච්චය ධම්මා එව. ‘‘පුරෙජාතතාමත්තවිසිට්ඨා’’ති එත්ථ මත්තසද්දෙන නිස්සයාරම්මණසත්තිතො විසුං පුරෙජාතසත්ති නාම නත්ථීති දස්සෙති. විසුං පුරෙජාතසත්ති නාම අත්ථීතිපි වදන්ති. තං වාදං දස්සෙතුං ‘‘ආචරියානන්දත්ථෙරෙනා’’තිආදිමාහ. එත්ථ පඤ්චවත්ථූනි ච පඤ්චාරම්මණානි ච පුරෙජාතත්තා එව සුට්ඨුබලවතාය පඤ්චවිඤ්ඤාණානං වත්ථු කිච්ච ආරම්මණ කිච්චානි සාධෙන්ති. තථා හදයවත්ථු ච මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතූ නන්ති. අයං විසුං පුරෙජාතසත්ති විසෙසොති වදෙය්ය. සච්චං. සුද්ධමනො ද්වාරෙපන ඉධ ඨත්වා නිරයෙසු එවරූපානි නිරයග්ගිරූපානි අත්ථි. ඉදානි දෙවෙසු ච එවරූපානි දිබ්බරූපානි අත්ථීති චින්තයන්තානම්පි, තෙසු පුරෙ එවරූපානි උප්පජ්ජිංසූති වා, තෙසු අනාගතෙ එවරූපානි උප්පජ්ජිස්සන්තීති වා චින්තයන්තානංපිතානි රූපානි නිබ්බිසෙසානි හුත්වා මනොවිඤ්ඤාණානං ආරම්මණ පච්චයත්තං ගච්ඡන්ති. තත්ථ පුරෙ ජාතානි හුත්වා තදා විජ්ජමානානි පච්චුප්පන්නරූපානි ආරම්මණ පුරෙජාතපච්චයො. ඉතරානි ආරම්මණ පච්චයො එව. න චෙත්ථ පුරෙජාතානං පච්චුප්පන්නරූපානං පුරෙජාතත්තෙන විසෙසො අත්ථි. න ච තානි පුරෙජාතපච්චයො න හොන්ති. යදි විසුං පුරෙජාතසත්තිවිසෙසො පුරෙජාතපච්චයොති වදෙය්ය. තානි පුරෙජාතපච්චයො නාම න භවෙය්යුං. කස්මා, තාදිසස්ස විසෙසස්ස නත්ථිතාය. න ච නභවන්ති. කස්මා, පුරෙජාතමත්තවිසෙසස්ස අත්ථිතාය. එත්ථ වදෙය්යුං, පඤ්චද්වාරෙසු පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙන විසුං පුරෙජාතසත්තිවිසෙසො දිස්සතීති. කිඤ්චාපිදිස්සති. සො පන බහුවිධානං නිස්සය පච්චය ආරම්මණපච්චයානං මජ්ඣෙ නිස්සය සත්තිවිසෙසො එව, ආරම්මණ සත්තිවිසෙසො එව චාති. අපි ච විසුං පුරෙජාත සත්තිවිසෙසො නාම නත්ථීති ඉදං යථාවුත්තෙ සුද්ධමනොද්වාරෙ තබ්බිසෙසාභාවං සන්ධාය වුත්තං. විසුං පුරෙජාත සත්තිවිසෙසො නාම අත්ථීති ඉදං පඤ්චද්වාරෙසු තබ්බිසෙසස්ස අත්ථිභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං.

පච්ඡාජාතපච්චයෙ. ‘‘රුක්ඛපොතකානං වියා’’ති පච්ඡා ආසිඤ්චියමානං උදකං රුක්ඛපොතකානං වුද්ධවිරුළ්හභාවං පාපෙත්වා උපත්ථම්භනවසෙන උපකාරකො වියාති යොජනා. ආහාරං ආසිං සතීති ආහාරාසා. ජිඝච්ඡා, පිපාසා, තණ්හා. තාය සම්පයුත්තා චෙතනාති විග්ගහො. සා පන ආහාරාසා චෙතනා උපත්ථම්භති යෙවාති සම්බන්ධො. ‘‘අයමත්ථො’’ති ‘සුපාකටෙනා’තිආදිනා වුත්තො අයමත්ථො. සබ්බාචෙසාවිචාරණා ගිජ්ඣොපමාය උපමාමත්තභාවං නීවාරෙතා හොතීති.

ආසෙවන්ති තං පච්චය ධම්මං පච්චයුප්පන්නා ධම්මාති ආසෙවනං. එතෙන භුසො පච්චයුප්පන්න ධම්මෙහි ආසෙවිතබ්බත්තා ආසෙවනන්ති වුච්චතීති දස්සෙතීති. ‘‘තං’’ති තං පුරිමං පුරිමං පච්චය ධම්මං. ‘‘භජන්තී’’ති උපෙන්ති. කෙ භජන්තීති ආහ ‘‘අපරාපරං උප්පජ්ජමානා ධම්මා’’ති. ‘‘ධම්මා’’ති ච අනන්තරුප්පන්නා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා. කථඤ්ච තං තෙභජන්තීති ආහ ‘‘සුට්ඨුසෙවමානා විය භජමානා විය පවත්තන්තී’’ති. විය සද්දෙන ලොකෙ කිඤ්චිජනං කෙචිජනා කෙනචි අත්ථෙන සුට්ඨුසෙවන්තා වියාති දස්සෙති. කථං සුට්ඨුසෙවියමානා විය හොන්තීති ආහ ‘‘තස්ස පුරිමස්සා’’තිආදිං. පුරිමස්ස අනන්තරස්ස චිත්තුප්පාදස්සාති අත්ථො. ‘‘සබ්බපරිපූරං ආකාරං’’ති ජවවෙගසහිතෙහි විජානන ඵුසනාදීහි සාවජ්ජාන වජ්ජාදීහි ච සබ්බෙහි ජවනගුණෙහි පරිපූරං ආකාරං. ‘‘ආසෙවෙතී’’ති මං සුට්ඨු සෙවථාති නියොජෙන්තං විය හොති. තෙනාහ ‘‘අත්තනො වාසං’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘වාසං’’ති වාසනං. ‘‘සුට්ඨු ගාහාපෙතී’’ති පරිපුණ්ණං දෙතීති වුත්තං හොති. එතෙන යථා ලොකෙ එකො පරෙසං යථිච්ඡිතං දෙති. එවං දෙන්තං පන පරෙ භජන්තියෙව. මං භජථාති නියොජනකිච්චං නත්ථි. එවමෙව ඉධපි සුට්ඨුවාසදානමෙව භජාපනං නාමාති දස්සෙති. ‘‘වඩ්ඪෙති වා’’ති එතෙන ආසෙවනා භාවනා වඩ්ඪනාති ඉමංපරියායත්ථං වදති. පුරිමාභියොගො නාම ආදිතො පට්ඨාය සජ්ඣායනාදිකම්මෙසු යථාසත්ති යථාබලං වා යාමකරණං. තථා කරොන්තස්ස තං උග්ගහණ කම්මං උපරූපරි පගුණභාවං ගච්ඡතීති. ‘‘ආසෙවනට්ඨෙනා’’ති වඩ්ඪාපනට්ඨෙන, උපකාරකොති සම්බන්ධො. ‘‘සජාතියානං’’ති කුසලාදිභාවෙන සමානජාතිකානං.

කායඞ්ගාභිසඞ්ඛරණං නාම කායසඤ්චෙතනාකිච්චං. වාචඞ්ගාභිසඞ්ඛරණං වචීසඤ්චෙතනාකිච්චං. චිත්තඞ්ගාභිසඞ්ඛරණං මනොසඤ්චෙතනාකිච්චං. ‘‘කිරියාභාවෙනා’’ති දස්සනසවනාදිකිච්චෙසු ගමනඨාන නිසජ්ජාදිකිච්චෙසු සංවිධානකිරියාභාවෙන. ‘‘වත්ථුම්හී’’ති ගබ්භවත්ථුම්හි. යථාවුත්තාභිසඞ්ඛරණකිච්චං නාම කායඞ්ගවාචඞ්ග චිත්තඞ්ගාභිසඞ්ඛරණ කිච්චං. ‘‘තදභිසඞ්ඛරණවෙගජනිතං’’ති තස්ස කායඞ්ගාදිකස්ස අභිසඞ්ඛරණවෙගෙන ජනිතං කිරියාවිසෙස නිධානකිච්චන්ති සම්බන්ධො. ‘‘සන්තානෙ’’ති චිත්තසන්තානෙ.

විපච්චනභාවො ච නාම පාතුභාවොති සම්බන්ධො. නිරුස්සාහ සන්තභාවො නාම කුසලා කුසලානං විය කායඞ්ගවාචඞ්ගාභිසඞ්ඛරණ කිච්චෙසු ච ආයතිං විපච්චන කිච්චෙසු ච නිරුස්සාහභාවෙන සන්තභාවො. න කිලෙසු පසන්තභාවෙන. චිත්තාභිසඞ්ඛරණ කිච්චෙසුපන සම්පයුත්තචෙතනාවසෙන යථොපට්ඨිතෙසු ආරම්මණෙසු සම්පයුත්තධම්මානං එකතො සන්නිපාතගමනුස්සාහමත්තං අත්ථි. තතොපරං පන සුපින දස්සන කිච්චංපි නත්ථීති. ‘‘මන්දමන්දාකාරෙනා’’ති මන්දතො අතිමන්දාකාරෙන. කිඤ්චිජානන චිත්තං නාම කම්මාදි ආරම්මණං අප්පමත්තකංපි ජානනං වීථිචිත්තං. තස්ස පවත්තියා.

‘‘අරූපිනො’’ති අරූපලක්ඛණ සමඞ්ගිනො. නාමලක්ඛණ සමඞ්ගීනොති වුත්තං හොති. ‘‘ජනයන්තාපී’’ති සහජාත ධම්මෙ ජනෙන්තාපි. ‘‘සන්තානට්ඨිතියා’’ති පබන්ධප්පතිට්ඨානස්ස.

‘‘කස්මාපනෙත්ථා’’තිආදීසු. ‘‘භාවින්ද්රිය ද්වයං’’ති ඉත්ථින්ද්රිය පුරිසින්ද්රිය ද්වයං. ‘‘ඉධා’’ති ඉමස්මිං ඉන්ද්රියපච්චයෙ. කස්මා න ගහිතං. නනු ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනං පවත්තිකාරණත්තා ඉධ ගහෙතබ්බමෙවාති අධිප්පායො. ජනකත්තං නාම ජනක කිච්චං. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘එතංතයංපි නත්ථී’’ති ජනකත්තාදිකිච්චත්තයංපි නත්ථි. එවංසන්තෙකථං ලිඞ්ගාදීනං පවත්තිකාරණං හොතීතිආහ ‘‘කෙවලං පනා’’තිආදිං. ‘‘ද්වයං’’ති ඉත්ථිභාවපුම්භාව ද්වයං. න ඉන්ද්රිය පච්චයත්තෙන ඉන්ද්රියං නාම හොති. යථාහි එකො රාජා අත්තනො විජිතෙ ගෙහානි කරොන්ති. එවං කරොන්තූති ගෙහසණ්ඨානං පට්ඨපෙති. සබ්බෙජනා තථෙව කරොන්ති, නො අඤ්ඤථා. තත්ථ රාජා ගෙහුප්පත්තියා ච ගෙහට්ඨිතියා ච කිඤ්චි කිච්චං න කරොති. ගෙහසාමිකාවා ගෙහවඩ්ඪකිනො වා කරොන්ති. කරොන්තා පන රඤ්ඤා පට්ඨපිතං සණ්ඨානං අනතික්කමිත්වාව කරොන්ති. එවමෙව මිදං දට්ඨබ්බං. උපගන්ත්වා ඣායනට්ඨෙනාති සම්බන්ධො. උපසද්දො උපනිස්සය පදෙවිය උපරි අත්ථො. ‘‘උපරී’’ති ච ථාමබලවුද්ධිවසෙනාති ආහ ‘‘තස්මිං වා’’තිආදිං. ‘‘තස්මිං’’ති ආරම්මණෙ.

‘‘සුගති දුග්ගති නිබ්බාන සම්පාපකට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. සො අත්ථො අබ්යාකතමග්ගඞ්ගෙසු නත්ථි. එවඤ්චසති තානි කථං මග්ගපච්චයත්තං ගච්ඡන්තීති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිං. ‘‘සම්මාදස්සනාදිනා’’ති සම්මාදස්සන සඞ්කප්පනාදිනා. ‘‘තෙසං’’ති සම්මාදිට්ඨීනං. ‘‘තෙසං පී’’ති අබ්යාකත භූතානං සම්මාදිට්ඨීනම්පි. ‘‘තෙනෙවට්ඨෙනා’’ති සම්මාදස්සනාදිනා ලක්ඛණට්ඨෙන. අථවා. ‘‘තෙනෙවට්ඨෙනා’’ති සුගති නිබ්බාන සම්පාපකට්ඨෙනෙ වාති අත්ථො. එවඤ්චසති සහෙතුකා විපාක ක්රියා බ්යාකතධම්මාපි තෙනෙවට්ඨෙන සබ්බසො කුසලසදිසා සියුන්ති. න සියුං, පච්චය වෙකල්ලත්තා. විපාකාබ්යාකතාහි කම්මවෙගෙන සන්තානෙ පතිතමත්තත්තා නිරුස්සාහසන්තසභාවතො තං සම්පයුත්තා චෙතනා නානක්ඛණික කම්මපච්චයත්තං න ගච්ඡති. කිරියාබ්යාකතා ච නිරනුසයසන්තානෙ උප්පන්නත්තා තං සම්පයුත්තචෙතනාපි තප්පච්චයත්තං න ගච්ඡතියෙව. තස්මා තෙසු විපාක ක්රියාබ්යාකතෙසු සම්මාදිට්ඨාදීනිපි සුගති සම්පාපකට්ඨං න සාධෙන්ති. කිලෙසප්පහාන කිච්චස්ස අභාවතො නිබ්බාන සම්පාපකට්ඨම්පි නසාධෙන්ති. සභාව ලක්ඛණවෙකල්ලතාපන තෙසං සම්මාදිට්ඨාදීනං නත්ථියෙව. තස්මා තානි මග්ගපච්චයෙ සඞ්ගහිතානීති. ඉන්ද්රිය ධම්මෙසු අරූපින්ද්රියානං ආධිප්පච්ච කිච්චං අරූපධම්මෙ ස්වෙව ඵරති. රූපධම්මා පන තං සමුට්ඨිතත්තා එව තප්පච්චයුප්පන්නෙසු වුත්තා. තථා හෙතු කම්ම මග්ග ඣානෙසු. තෙන වුත්තං ‘‘එසනයො කම්මින්ද්රියඣානපච්චයෙසුපී’’ති. තත්ථ කම්මසද්දෙන නානක්ඛණික පච්චයො ගහෙතබ්බො.

‘‘සම්පයුත්තාසඞ්කා සම්භවතී’’ති සහජාතා නාමධම්මා තං සමුට්ඨාන රූපෙහි, පච්ඡාජාතා ච අත්තනො අත්තනො පච්චයුප්පන්නරූපෙහි, වත්ථු ධම්මා ච තන්නිස්සිතනාමධම්මෙහි කාලතො ච ඨානතො ච එක සම්බන්ධත්තා තෙසු සම්පයුත්තාසඞ්කා සම්භවති. ‘‘විප්පයුත්තපච්චයප්පසඞ්ගො නත්ථී’’ති ආරම්මණානන්තරාදිපච්චයාපි අත්තනො පච්චයුප්පන්නෙහි සම්පයුත්තා න හොන්ති. තස්මා තෙපි විප්පයුත්තපච්චය භාවෙන වත්තබ්බාති එවරූපො විප්පයුත්තපච්චයප්පසඞ්ගො තෙසු ආරම්මණ පච්චයාදීසු නත්ථීති අධිප්පායො.

‘‘හෙට්ඨාවුත්තප්පකාරෙසු එවා’’ති එත්ථ එවසද්දෙන පච්චයන්තරං න හොතීති දස්සෙති. යදි පච්චයන්තරං න හොති, න වත්තබ්බොයෙව. කස්මා, දෙසකස්ස පුනරුත්තිනිරත්ථකවාදිතා පත්තිතොති. නො න වත්තබ්බො. කස්මා, ලොකෙ යො සයං නත්ථි, විගතො හොති. සො කස්ස පච්චයො භවිතුං අරහතීති එවරූපස්ස මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස පහානතො. තෙන ඉමමත්ථං ඤාපෙති, ලොකෙ කෙචිධම්මා සයං අත්ථිකාලෙ එව අඤ්ඤෙසං පච්චයා හොන්ති, නො නත්ථිකාලෙ. කෙචි ධම්මා සයං නත්ථිකාලෙ එව අඤ්ඤෙසං පච්චයා හොන්ති, නො අත්ථිකාලෙති අයඤ්චවිභාගො අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බො යෙවාති. ‘‘ඔකාසදානසඞ්ඛාතෙනා’’ති තස්ස අඤ්ඤස්ස චිත්තුප්පාදස්ස උප්පත්තියා ඔකාසදානසඞ්ඛාතෙන.

සුත්තන්තෙ, අත්ථීති අය මෙකො අන්තොති සත්තානං සෙට්ඨසාරභූතො අත්තානාම අනමතග්ගෙ සංසාරෙ නිච්චකාලං අත්ථි. උච්ඡෙදො වා විමොක්ඛො වා සබ්බසො නත්ථි. අයං සස්සතවාදො නාම එකොවිසමන්තො එකාවිසමාකොටි. නත්ථීති සත්තොනාම එකභවපරමො හොති, මරණතො පරං නත්ථි. එකන්තෙන උච්ඡිජ්ජති. අයං උච්ඡෙදවාදො නාම දුතීයො විසමන්තො දුතීයාවිසමකොටි. ඉමෙ පටිච්ච සමුප්පාදං අජානන්තානං උභොවිසමන්තා නාම. ජානන්තානං පන තාදිසො අත්තානාම නත්ථි, යො අත්ථීති වා නත්ථීති වා වත්තබ්බො භවෙය්ය. සුද්ධධම්මප්පබන්ධො එව අත්ථි. තස්ස ච යාව අවිජ්ජා අප්පහීනා හොති, තාව උච්ඡෙදො නාම නත්ථි. අවිජ්ජාය පන පහීනාය තතොපරං න පවත්තති. අත්ථි නාම න හොති. අයං අන්තද්වයමුත්තො මජ්ඣිමඤායො නාම. බහුං නානත්ථ සම්භවං වණ්ණෙන්තියෙව. වණ්ණෙන්තානංපි තෙසං බහු පයොජනං නත්ථි යෙවාති අධිප්පායො.

පච්චයුද්දෙසානුදීපනා නිට්ඨිතා.

168. පච්චයනිද්දෙසෙ. ‘‘පඤ්චධා’’ති පඤ්චවිධෙහි පච්චයෙහි. ‘‘එකධා’’ති එකවිධෙන පච්චයෙන. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘අවිච්ඡෙදායා’’ති අවිච්ඡෙදත්ථාය. ‘‘පටිපාදනායා’’ති යොජනත්ථාය. යො කොචි චිත්තුප්පාදො අවිරුද්ධස්ස යස්ස කස්සචි චිත්තුප්පාදස්ස පච්චයො න න හොතීති යොජනා. ‘‘පුනුප්පන්නානං’’ති නිරුජ්ඣිත්වා පුන උප්පන්නානං. ‘‘පුරිමානි ජවනානී’’ති එත්ථ මග්ගො ගොත්රභුතො ආසෙවන පච්චයං ලභති. ඵලස්ස පන සො භින්නජාතිකත්තා ආසෙවන පච්චයො න හොති. ඵලං පන සබ්බසො ආසෙවන මුත්තං හොති. තස්මා තදුභයං ඉධ පුරිමජවනසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතීති වුත්තං ‘‘මග්ග ඵලජවනවජ්ජානී’’ති. ඵලජවනවජ්ජානං පච්ඡිමානං ජවනානං. ‘‘සබ්බාකාරපාරිපූරං’’ති එත්ථ කුසලාදිජාතිපි සඞ්ගහිතාති වුත්තං ‘‘ජාතිමත්තෙනපී’’ති. අභින්නා එව සියුං. න පන භින්නා හොන්ති. කදාචි කෙචිභින්නා එව හොන්ති. තස්මා භින්නජාතිකා ධම්මා. ල. න සක්කොන්තීති යොජනා. ‘‘කාමාවචරභාවතො මහග්ගතානුත්තරභාවපත්ති නාමා’’ති චිත්තසන්තානස්සාති අධිප්පායො. ගොත්ර භුචිත්තං කාමභූමි. ඣානචිත්තං මහග්ගතභූමි. මග්ගචිත්තං ලොකුත්තර භූමි. කම්මචෙතනාය නිරුද්ධායපි තස්සා පවත්තාකාරො නනිරුජ්ඣති. චිත්තසන්තානං අනුගච්ඡති. සො එව ආයතිං විපාකධම්මරාසි හුත්වා පාතුබ්භවති. තස්මා සො විපාකස්ස බීජසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. සො ච යාව න විපච්චති. තාව සංසාරප්පවත්තියා සති, අන්තරා විනට්ඨො නාම න හොති. තස්මා කම්මචෙතනා උප්පජ්ජමානා චිත්තසන්තානෙ තස්ස බීජස්ස නිධානත්ථාය උප්පජ්ජති, නිරුජ්ඣමානා ච නිදහිත්වා එව නිරුජ්ඣතීති වුත්තං ‘‘අත්තනො පවත්තාකාරසඞ්ඛාත බීජනිධානඤ්චා’’ති. ‘‘චෙතනාය හොතී’’ති චෙතනාය සාධාරණං හොති. පුරෙජාතා සාලරුක්ඛපොතකා පච්චයා හොන්තීති සම්බන්ධො. පුරිමචිත්තක්ඛණෙසු උප්පන්නා චතුසමුට්ඨානිකරූපධම්මාති සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘ආහාරජකායො’’ති එවං වුත්තාති පාඨසෙසො. ‘‘පච්ඡා ජාතෙනා’’ති පච්ඡාජාතපච්චයෙන පයොජනං නත්ථි. ජිණ්ණපතරුක්ඛස්ස උදකාසිඤ්චනං විය හොතීති අධිප්පායො. ‘‘යදග්ගෙනා’’ති යෙනකාරණ කොට්ඨාසෙන. ‘‘වත්ථු රූපං’’ති නිරොධාසන්නං හදයවත්ථු රූපං. ‘‘එවමයං පී’’ති එවං අයං පච්ඡාජාතපච්චයොපි. විවිධෙන ආකාරෙන ඵරණං කාලන්තර දෙසන්තර ගමනං විප්ඵාරො. මහන්තො විප්ඵාරො යස්සාති සමාසො. ‘‘වත්ථුම්හී’’ති හදයවත්ථුම්හි. පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො සම්මිස්සොති පඤ්චවොකාරො. කාම රූපභවො . විනා උප්පජ්ජිතුං න සක්කොති. රූපවිරාගභාවනාබලෙන රූපස්ස අවික්ඛම්භිතත්තාති අධිප්පායො. ‘‘පුරෙජාතං වා’’ති එකචිත්තක්ඛණාතීතෙ පුරෙජාතං වා. ‘‘වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතං වා’’ති තතො පච්ඡා යාව අට්ඨම චිත්තක්ඛණා වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතං වා. ‘‘උප්පන්නං වත්ථූ’’ති උප්පන්නං වත්ථුරූපං. ‘‘එත්ථා’’ති ඉමස්මිං පුරෙජාත පච්චයෙ. කිඤ්චාපි දිස්සතීති සම්බන්ධො. ‘‘පච්චනීයෙ’’ති පච්චනීය වාරෙ. ‘‘තං’’ති ආරම්මණපුරෙජාතං. තස්ස ආරම්මණස්ස අපරිබ්යත්තත්තාවාති සම්බන්ධො. කාරණං වදන්ති පට්ඨානටීකාචරියා. අරූපභවෙ මරණාසන්නකාලෙ කස්සචි ගතිනිමිත්තු පට්ඨානං අට්ඨකථාසු වුත්තමෙව. එවඤ්චසති, තත්ථ ආරම්මණ පුරෙජාතං ලද්ධබ්බමෙව. පට්ඨානෙපන තස්මිංභවෙ සබ්බං පුරෙජාතපච්චයං පටික්ඛිපති. කස්මා ඉති චෙ, වත්ථු පුරෙජාතපච්චයස්ස තත්ථ අලද්ධබ්බත්තාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘ආරුප්පෙවියා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච පට්ඨානෙ අරූපභවෙ ද්වෙපි පුරෙජාතපච්චයා පටික්ඛිත්තා, තස්මා සබ්බෙපි අරූප පුග්ගලා සබ්බංපි රූපධම්මං ආරම්මණං න කරොන්තීතිපි වදන්ති. එවඤ්ච කත්වා ආරම්මණ සඞ්ගහදීපනියං ‘අසඤ්ඤීභවතො චුතානං විය අරූපභවතො චුතානංපි ගතිනිමිත්තභූතං කාමපටිසන්ධියා ආරම්මණං භවන්තරෙ කෙනචිද්වාරෙන අග්ගහිතං, කෙවලං කම්මබලෙනෙව උපට්ඨාපිත’න්ති වුත්තං. ‘‘ගූථකුණපාදීනී’’ති ගූථඤ්ච මතපූතිසරීරානි ච. ‘‘එවං වුත්තෙහී’’ති පට්ඨානෙ වුත්තෙහි. තෙ පන අකුසලා ධම්මා කථං චතුභූමික කුසලානං උපනිස්සය පච්චයා හොන්තීති ආහ ‘‘තත්ථ ආනන්තරිය වජ්ජානී’’තිආදිං. තත්ථ ආනන්තරිය කම්මකතානං කිලෙසාවරණ කම්මාවරණෙහි සමන්නාගතත්තා ඣානමග්ගප්පටිලාභො නාම නත්ථීති වුත්තං ‘‘ආනන්තරිය වජ්ජානී’’ති. ‘‘තානී’’ති රාගාදීනි අකුසලානි චතුභූමික කුසලානං උප්පත්තියා බලවනිස්සයා හොන්තීති යොජනා. ‘‘සමතික්කමමුඛෙනා’’ති පට්ඨානෙ අකුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස උපනිස්සය පච්චයෙන පච්චයොති එතස්ස පඤ්හස්ස විභඞ්ගෙ පාණං හන්ත්වා තස්ස පටිඝා තත්ථාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ඣානං උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති, අභිඤ්ඤං උප්පාදෙතීති වුත්තං. තත්ථ ‘‘තස්ස පටිඝාතත්ථායා’’ති තස්ස පාණාතිපාතකම්මස්ස පටිහනනත්ථාය පහානත්ථාය සමතික්කමනත්ථායාති වුත්තං හොති. සො චෙ පාණාතිපාතී පුග්ගලො පුන සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා තස්ස කම්මස්ස සමතික්කමනත්ථාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථ කම්මං කරොති. තදා තං පාණාති පාතකම්මං තං පුග්ගලං දානකම්මෙනියොජෙති නාම. තථා සීලකම්මෙ උපොසථ කම්මෙති. යථාහි රාජා එවං වදෙය්ය ඉමස්මිං දිවසෙ යො උපොසථං නුපවසති, තං ඝාතෙස්සාමීති. තදා සබ්බෙපි නාගරා උපොසථං උපවසෙය්යුං. එවමිදං දට්ඨබ්බං. රාජාවිය හි තස්ස පාණාතිපාතකම්මං. නාගරා විය සො පාණඝාතකො. උපොසථ කම්ම කුසලානි විය තස්ස දානසීල උපොසථ කම්ම කුසලානීති. ‘‘ඣානං උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති, අභිඤ්ඤං උප්පාදෙතී’’ති පදෙසුපි එසෙවනයො. එවං සමතික්කමමුඛෙන එකංපි අකුසලං සබ්බානි චතුභූමික කුසලානි උපනිස්සය සත්තියා ජනෙති පවත්තෙතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘තානියෙව සබ්බානී’’ති ආනන්තරිය කම්මසහිතානිසබ්බානි අකුසලානියෙව සබ්බෙසං අකුසලානං අබ්යාකත ධම්මානං උප්පත්තියා බලවනිස්සයා හොන්තීති යොජනා. දානසීලාදයො කුසලා ධම්මා. සුට්ඨු බලවං කම්මං අධිප්පෙතං, න දුබ්බලං. උපනිස්සයට්ඨානත්තා. තෙසංපි රූපධම්මානං බලවනිස්සයා නනුහොන්තීති සම්බන්ධො. කථං හොන්තීති ආහ ‘‘බහිද්ධාරුක්ඛතිණාදීනං’’තිආදිං. තත්ථ පථවීරස ආපොරසවස්සොදක බීජානි රුක්ඛතිණාදීනං බලවනිස්සයා හොන්ති. මූලභෙසජ්ජාදීනි අජ්ඣත්තං සන්තානං බලවනිස්සයා හොන්තීති යොජනා. ‘‘පකතස්සෙවා’’ති පථමතරං කතස්ස උප්පාදනාදිකම්මස්සෙව. ‘‘න එවං රූපසන්තානෙනා’’ති එවං රූපසන්තානෙන උප්පාදිතා උපසෙවිතා ධම්මා නත්ථි. ‘‘තං’’ති උතුබීජාදිකං. කම්මාදිකඤ්ච. ‘‘පකතං’’ති පුරෙතරං උප්පාදිතඤ්ච උපසෙවිතඤ්ච. සචෙතනස්සෙව චෙතනං පකප්පනං පකරණන්ති සම්බන්ධො. චෙතනං පකප්පනං පකරණං නාමාති අත්ථො. ‘‘පකප්පනං’’ති ච සංවිධානං. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චිකම්මාදිකං උතුභොජනාදිකඤ්ච. අත්තනො ච උප්පන්නා රාගාදයො පරස්ස ච සන්තානෙ පරස්ස ච උප්පන්නා රාගාදයො අත්තනො ච සන්තානෙති යොජනා . ‘‘නිදස්සනං’’ති උදාහරණං හොති. මනොපදොසිකදෙවා අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා අත්තනො මනං පදූසෙන්ති. බාළ්හං ඉස්සාධම්මං උප්පාදෙන්ති. තස්මිංයෙව ඛණෙ චවන්ති. තෙසං ද්වෙ ඉස්සාධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස බලවනිස්සයා හොන්තීති. කාමාවචර කුසලස්ස බලවනිස්සයා හොන්තීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. විභාවනිපාඨෙ. ඣාන මග්ග ඵල විපස්සනාදිභෙදං ආලම්බණං පච්චවෙක්ඛන අස්සාදනාදි ධම්මෙ අත්තාධීනෙ කරොතීති යොජනා. ‘‘අත්තාධීනෙ’’ති අත්තායත්තෙ අත්තාබද්ධෙ. පට්ඨානෙ පඤ්හවාරෙ දානං දත්වා සීලංසමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තීතිආදිනා ආගතත්තාදාන සීල. ල. නිබ්බානානි චෙවාති වුත්තං. රාගං ගරුංකත්වා අස්සාදෙන්ති, අභිනන්දතීතිආදිනා, චක්ඛුං ගරුං කත්වා අස්සාදෙන්තීතිආදිනා ච ආගතත්තා ‘‘රාග දිට්ඨි චක්ඛු සොතාදීනිචා’’ති වුත්තං. ‘‘පරත්ථ පී’’ති පරතො නිස්සය පච්චයාදීසුපි. ‘‘සො එවා’’ති පච්චුපත්ථම්භකො එව. ‘‘කිඤ්චී’’ති කිඤ්චිමත්තංපි. මහාභූතෙ කිඤ්චි උපත්ථම්භෙතුං න සක්කොන්තීති යොජනා. නනු ආහාර රූපං මහාභූතෙ උපත්ථම්භෙතුං සක්කොති. ජීවිතරූපඤ්ච කම්මජමහාභූතෙ අනුපාලෙතුන්ති. සච්චං. ඉධ පන සහජාතපච්චය කිච්චං අධිප්පෙතං. තෙසඤ්ච ද්වින්නං සහජාතපච්චය කිච්චං නත්ථි. තං පරතො ආවී භවිස්සතීති. ‘‘වත්ථු විපාකානං’’ති වත්ථුරූපං විපාකානං. පට්ඨානපාඨෙ. ආරම්මණඤ්ච, නිස්සයො ච, පුරෙජාතඤ්ච, විප්පයුත්තො ච, අත්ථි ච, අවිගතො චා,ති ඡසුපච්චයෙසු ඝටිතෙසු තීණි විසජ්ජනානි ලබ්භන්තීති යොජනා. තීණි විසජ්ජනානි නාම වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං ඡ හි පච්චයෙහි පච්චයො. වත්ථු අකුසලානං, වත්ථු අබ්යාකතානන්ති. එත්ථ ච අත්තනො අජ්ඣත්තං වත්ථුං ආරබ්භ වත්ථු මෙ අනිච්චන්තිආදිනා සම්මසන්තස්ස වත්ථුරූපං කුසලානං ඛන්ධානං ඡහි පච්චයෙහි පච්චයො. එතං මම, එසො හමස්මි, එසො මෙ අත්තා,ති උපාදියන්තස්ස වත්ථු රූපං අකුසලානං. උභයත්ථපි ආවජ්ජනක්ඛණෙ අබ්යාකතානං. අරහතො පන තං අනිච්චන්තිආදිනා සම්මසන්තස්ස ක්රියාබ්යාකතානං ඛන්ධානන්ති. තෙනාහ ‘‘පච්චුප්පන්නං වත්ථුං’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘පච්චුප්පන්නං වත්ථුං’’ති අත්තනො පච්චුප්පන්නං වත්ථුං. අධිට්ඨානවිධානෙ පන ආකාස ගමනෙ රූපකායං ආරබ්භචිත්තං විය කායං ලහුකං අධිට්ඨහන්තස්ස තප්පරියාපන්නං වත්ථු අභිඤ්ඤාචිත්ත ද්වයස්සාති යොජෙතබ්බං. ‘‘අනිට්ඨෙඨානෙ’’ති ජවනචිත්තස්ස ආවජ්ජනෙන විනා උප්පජ්ජනං නාම කත්ථචි ඉච්ඡිතබ්බං හොති. කත්ථචි අනිච්ඡිතබ්බං. තත්ථ නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨානෙ, මග්ගවීථීසු ගොත්රභුවොදානට්ඨානෙ, ආගන්තුක භවඞ්ගට්ඨානෙති ඉදං ඉච්ඡිතබ්බට්ඨානං නාම. ඉතො අඤ්ඤං අනිච්ඡිතට්ඨානං නාම. එවං අනිච්ඡිතබ්බෙ ඨානෙති අත්ථො. ‘‘පකතිකාලෙ’’ති මරණාසන්නකාලතො අඤ්ඤස්මිංකාලෙ. ‘‘තානිවා’’ති අත්තනො අත්තනො නිස්සයවත්ථූනිවා. ‘‘අඤ්ඤං වා’’ති වත්ථුතො අඤ්ඤං රූපාදිකං වා. ‘‘භින්නාරම්මණානි නාමා’’ති අඤ්ඤං ආවජ්ජනස්ස ආරම්මණං, අඤ්ඤං ජවනානන්ති එවං ජවනානි ආවජ්ජනෙන භින්නාරම්මණානි වා. තෙන වුත්තං ‘‘පච්ඡාඋප්පන්නානී’’තිආදි. ‘‘තෙසං’’ති වීථිචිත්තානං. ‘‘තදෙවා’’ති තං එවවත්ථු රූපං. ‘‘වත්ථු චා’’ති නිස්සයො ච. ‘‘තෙසං’’ති අට්ඨකථාචරියානං. න හි ගහෙතුං සක්කොන්තීති සම්බන්ධො. සෙසමෙත්ථ සුබොධං. ‘‘කස්මා වුත්තං’’තිආදීසු. ‘‘තස්ස යක්ඛස්සා’’ති ඉන්දකනාමස්ස තස්සයක්ඛස්ස. ‘‘ඉතරෙසංපී’’ති සංසෙදජොපපාතිකානංපි. ‘‘දුවිධෙනා’’ති රූපජනන කිච්චං රූපූපත්ථම්භන කිච්චන්ති එවං දුවිධෙන. අථවා ‘‘දුවිධෙනා’’ති අජ්ඣත්තාහාරස්ස උපත්ථම්භනං බහිද්ධාහාරස්ස උපත්ථම්භනන්ති එවං දුවිධෙන. ‘‘තථාරූපානඤ්චා’’ති අප්පනාපත්තකම්මවිසෙසෙන සිද්ධානඤ්ච. ‘‘අජ්ඣත්තාහාරොපී’’ති පිසද්දෙන යථාවුත්තජීවිතින්ද්රියඤ්ච අරූපාහාරෙ ච සම්පිණ්ඩෙති. ‘‘වත්ථුවිපාකානං’’ති වත්ථුරූපං විපාකානං. ‘‘සබ්බථා’’ති අබ්යායපදං. තඤ්ච සබ්බවිභත්තියුත්තං. ඉධ පන පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘සබ්බථා’’ති සබ්බප්පකාරන්ති. පකාරො ච වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. කථං වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘තිවිධො’’තිආදිං. ‘‘සහජාතෙ සඞ්ගහෙතබ්බං’’ති පච්චයභාවෙන සඞ්ගහෙතබ්බං. සහජනනං නාම අත්තනා සහ ජනෙන්තස්ස සහජනනං. තඤ්ච කම්මචිත්තාදීනං විය විසුං ජනනකිච්චං න හොති. අත්තනි උප්පජ්ජන්තෙ එව ඉතරානි රූපානි උප්පජ්ජන්ති. අනුප්පජ්ජන්තෙ න උප්පජ්ජන්තීති එවරූපං ජනනකිච්චං වෙදිතබ්බං .‘‘විනාව සහුප්පාදනකිච්චෙනා’’ති අත්තනා සහුප්පාදනකිච්චෙ ආහාරස්ස බ්යාපාරො නත්ථීති අධිප්පායො. තෙනෙව සහජාතානි උපත්ථම්භන්තොපි සහජාතපච්චයත්තං න ගච්ඡතීති. එසනයො රූපජීවිතින්ද්රියෙපි. තෙන වුත්තං ‘‘ජීවිතංපී’’තිආදි. ‘‘තීසූ’’ති ආරම්මණඤ්ච උපනිස්සයො ච අත්ථිචාති ඉමෙසු තීසු. ආරම්මණාධිපතිම්හි පුරෙජාතා රම්මණාධිපතිපි අත්ථි. සො පුරෙජාතත්ථි පච්චයො එවාති අත්ථිපච්චයෙ සඞ්ගහිතො. ‘‘තස්මිං කතෙ පවත්තමානානං’’ති තස්මිං කම්මෙ කතෙ තස්ස කතත්තා එව පවත්තමානානං. ආරම්මණාකාරො ගොචරවිසයාකාරො. ‘‘සන්තානවිසෙසං කත්වා’’ති බීජනිධානං කත්වාති අධිප්පායො. ‘‘තෙ’’ති ආරම්මණපච්චය කම්ම පච්චයා. ‘‘අකාලිකො’’ති මග්ගචෙතනාවසෙන අකාලිකො. සොහි අත්තනො අනන්තරෙඵලං ජනෙති. තස්මා ආගමෙතබ්බස්ස ආයතිකාලස්ස අභාවා අකාලිකොති වුච්චති. අවසෙසො නානක්ඛණිකපච්චයො කාලිකො. ‘‘පච්චයට්ඨෙනා’’ති පච්චයකිච්චෙන. ලොකප්පවත්තියා කම්මහෙතුකත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘ඵලහෙතූ පචාරෙනා’’ති ඵලභූතාය සබ්බලොකප්පවත්තියා හෙතුභූතස්ස කම්මස්ස නාමං ඵලම්හි ආරොපෙත්වා වොහාරෙන සබ්බෙපි තෙවීසතිපච්චයා කම්මසභාවං නාතිවත්තන්තීති යොජනා. කම්මපච්චය සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘විජ්ජමානා යෙවා’’ති අත්ථිපච්චයා එවාති වුත්තං හොති. ‘‘සාසනයුත්තියා විරුද්ධමෙවා’’ති එත්ථ සාසනයුත්ති නාම තීණිපිටකානි. ‘‘විරුද්ධමෙවා’’ති ආරම්මණ පච්චයභූතා සබ්බෙ පථවී පබ්බත නදීසමුද්ද අජටාකාසාදයො ච සබ්බාපඤ්ඤත්තියො ච නිබ්බානඤ්ච කම්මසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්තීති වදන්තො ච, සබ්බෙ අතීතානාගත ධම්මා අත්ථිපච්චයා එවාති වදන්තො ච, තීහි පිටකෙහිපි විරුජ්ඣතියෙව. පට්ඨානපාළියා පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අත්ථි සද්දොහි පට්ඨානෙ පච්චුප්පන්නභාවෙන විජ්ජමානත්ථො. න පරමත්ථ ධම්ම භාවෙන. නාපිලොක සම්මුතිවසෙන. න හි පරමත්ථ ධම්ම භූතාපි අතීතානාගතධම්මා ඉධ අත්ථි සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. නාපිපඤ්ඤත්ති හොති. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤප්පටිබද්ධඔකාසෙ’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයනිස්සිතභාවෙ න පටිබද්ධෙ කාමරූපභවොකාසෙ. ‘‘යතො’’ති යම්හාපටිසන්ධි විඤ්ඤාණතො. ‘‘යතො’’ති වා යම්හාසීසතො, යම්හාබීජතො නිබ්බත්තීති යොජනා. ‘‘බීජතො විය මහාරුක්ඛස්සා’’ති බීජපච්චයා කළීරඞ්කුරාදිකස්ස මහාරුක්ඛසන්තානස්ස නිබ්බත්තිවිය. පාළිපාඨෙ. ‘‘න ඔක්කමිස්සථා’’ති සචෙ න ඔක්කමෙය්ය. ‘‘සමුච්චිස්සථා’’ති අපිනුඛො සමුච්චෙය්ය, වඩ්ඪෙය්ය. ‘‘වොක්කමිස්සථා’’ති සචෙ විගමෙය්ය, විනාසෙය්ය. ‘‘අභිනිබ්බත්තිස්සථා’’ති අපිනුඛො අභිනිබ්බත්තෙය්ය, පාතුභවෙය්ය. ‘‘වොච්ඡිජ්ජිස්සථා’’ති සචෙඋච්ඡිජ්ජෙය්ය. ‘‘ආපජ්ජිස්සථා’’ති අපිනුඛො ආපජ්ජෙය්ය. ‘‘යදිදං’’ති යං ඉදං. ‘‘ඉදං’’ති නිපාතමත්තං. ‘‘විඤ්ඤාණං’’ති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. යං විඤ්ඤාණං අත්ථි. එසෙව විඤ්ඤාණ ධම්මොති යොජනා. ‘‘රූපුප්පත්තියා’’ති රූපුප්පාදස්ස. විඤ්ඤාණං පච්චයො එතස්සාති විඤ්ඤාණ පච්චයා. රූපුප්පත්ති. ‘‘රූපප්පවෙණියා’’ති කම්මජරූපසන්තතියා. ‘‘උතුආහාරාපී’’ති අජ්ඣත්ත උතුඅජ්ඣත්ත ආහාරාපි. ඉදඤ්ච සම්භවයුත්ති වසෙන වුත්තං. අත්ථතො පන පුරිමුප්පන්නාය රූපප්පවෙණියා අසති, අජ්ඣත්තං තෙ උතුආහාරාපි නත්ථියෙව. බහිද්ධා උතුපන අසතිපි පුරිමුප්පන්නාය රූපප්පවෙණියා රූපං න ජනෙතීති න වත්තබ්බං. ටීකාපාඨෙ. ‘‘අරූපං පනා’’ති අරූපභූමිපන. ‘‘යස්මිංරූපෙ’’ති කම්මජරූපෙ. ‘‘පච්චයභාවො අත්ථී’’ති පච්ඡිමරූපුප්පත්තියා පච්චයසත්ති අත්ථි. කස්මා විඤ්ඤායතීති චෙ. ‘‘පුත්තස්සා’’තිආදිමාහ. ‘‘බීජභාවසඞ්ඛාතං’’ති අම්බබීජාදීනං බීජභාවසඞ්ඛාතං. ‘‘නියාමරූපං නාමා’’ති උතුවිසෙසමාහ. ‘‘යථා වා තථා වා’’ති අනියමතොති වුත්තං හොති. ‘‘යොනිභාවසඞ්ඛාතං’’ති තං තං ගොත්තකුලජාතීනං ජාතිභාවසඞ්ඛාතං. ‘‘නියාමරූපං’’ති උතුවිසෙස සඞ්ඛාතං නියාමරූපං. සදිසානි රූපසණ්ඨානානි යෙසන්ති විග්ගහො. ‘‘පටිසන්ධිරූපස්සෙව ආනුභාවො’’ති කලලකාලාදීසු උප්පන්නස්ස පටිසන්ධිරූපස්සෙව ආනුභාවො. පුන තමෙවත්ථං විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ‘‘සමුදාගතං’’ති සුට්ඨු උපරූපරිආගතං. ඉත්ථිභාවාදිරූපං බීජරූපඤ්ච නියාමෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘නියාමකං’’ති නානාවණ්ණසණ්ඨානාදීනං නියාමකං. ‘‘තත්ථ ඉමස්මිං භවෙ’’තිආදීසු. ධනඤ්ච ධඤ්ඤඤ්ච තතො අවසෙසා සබ්බෙඋපභොගපරිභොගාචාති විග්ගහො. විජ්ජා ච සිප්පඤ්ච නානාබහුස්සුතඤ්ච පරියත්ති චාති ද්වන්දො. ‘‘අනාගතානං තාසං’’ති තාසං අභිනවධනධඤ්ඤාදිසම්පත්තීනං. ‘‘උපනිස්සය පච්චයතා’’ති පුබ්බයොගකම්මස්ස උපනිස්සය පච්චයතා. තත්ථ ධනධඤ්ඤභොගානං පටිලාභත්ථාය පුබ්බයොගකරණං නාම කසිකම්ම වාණිජ්ජකම්මාදීනං කරණං. තත්ථ කසිකම්මෙ තාව ධනධඤ්ඤභොගානං පටිලාභත්ථාය කසිකම්මකරණෙ ධනධඤ්ඤභොගා අනාගතූපනිස්සය පච්චයො. ඉදානි කසිකම්මකරණං තස්ස පච්චයුප්පන්නං. ධනධඤ්ඤ භොගානං පටිලාභපරිභොගකාලෙසු කසිකම්මකරණං අතීතූපනිස්සය පච්චයො. තෙසං පටිලාභො ච පරිභොගො ච තස්ස පච්චයුප්පන්නො. කසිකම්මකරණක්ඛණෙ පන ඛෙත්ත, වත්ථු, බීජ, මෙඝවුට්ඨියො ච නඞ්ගලාදීනි කසිභණ්ඩානි ච ගොමහිංසා ච කම්මකාරක පුරිසා ච පච්චුප්පන්නූපනිස්සයො. කසිකම්මකරණං තස්ස පච්චයුප්පන්නං. කම්මසාධිකස්ස මාතාපිතාදයො පුබ්බපුරිසා තස්ස කම්මස්ස අතීතූපනිස්සය පච්චයො. තං කම්මං තස්ස පච්චයුප්පන්නන්ති. එවං සෙසෙසුපි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

‘‘පඤ්චවිධ’’න්තිආදීසු. ‘‘සණ්ඨානත්තං’’ති අණු, තජ්ජාරී, රථරෙණු, ලික්ඛාදීනි උපාදාය සබ්බෙසං රූපසණ්ඨානානං භාවො සණ්ඨානත්තං. ‘‘භාවො’’ති ච තෙසං පවත්ති වුච්චති. ‘‘පවත්ති හෙතූ’’ති ච පරමත්ථ රූප ධම්මා එව. ‘‘අනුපගමනතො’’ති එත්ථ සභාවතො අතිසුඛුමත්තා අනුපගමනං වෙදිතබ්බං. අධිවචනසඞ්ඛාතං නාමාභිධානන්ති විග්ගහො. ‘‘අධිවචනං’’ති ච අත්ථප්පකාසකත්තා අධිකං වචනං අධිවචනං. ‘‘නාමාභිධාන’’න්ති ච නාමපඤ්ඤත්ති වුච්චති. ‘‘ගහෙතබ්බ භාවො’’ති ඉදං චිත්තං නාම, අයං ඵස්සොනාමාතිආදිනා කථෙන්තානං සන්තිකා නාමාභිධානං සුත්වා තදනුරූපස්ස සභාවත්ථස්ස ජානනවසෙන ඤාණෙන ගහෙතබ්බභාවො. නාම පඤ්ඤත්තානුසාරෙන ජානිතබ්බත්තා නාමන්ති වුච්චතීති වුත්තං හොති. ආරම්මණෙ නමතීති නාමං. ආරම්මණික ධම්මා වා එත්ථ නමන්තීති නාමන්තිපි යුජ්ජති.

ඉමස්මිං පච්චයසඞ්ගහෙ පච්චයධම්මෙසු පඤ්ඤත්තීනංපි සඞ්ගහිතත්තා පඤ්ඤත්ති සඞ්ගහොපි ථෙරෙන ඉධ නික්ඛිත්තො. තත්ථ ‘‘පඤ්ඤාවීයතී’’ති එත්ථ පඤ්ඤාපනං නාම වොහාරට්ඨපනං. තඤ්චඨපනං ද්වීහිකාරණෙහි සිජ්ඣති වදන්තානං වොහාරෙන ච, සුණන්තානං සම්පටිච්ඡනෙන චාති දස්සෙතුං ‘‘අයං පී’’තිආදිමාහ. ‘‘සම්පටිච්ඡීයතී’’ති යථා පුබ්බපුරිසෙහි වොහරීයති, තථා පච්ඡිම ජනපරම්පරාහි වොහරීයතීති වුත්තං හොති. පකාරෙන ඤාපීයතීති පඤ්ඤත්තීතිපි යුජ්ජති. ‘‘බ්යඤ්ජනත්ථො’’ති මනුස්ස, දෙව, පථවී, පබ්බතාදිකො සද්දත්ථො. ‘‘පඤ්ඤා පීයන්තී’’ති පකාරෙන ඨපීයන්ති. සද්දපඤ්ඤත්තිං ආහාති අධිකාරො. අධිමත්තභාවප්පකාරො නාම පථවීපබ්බතාදීසු පථවීධාතුයා අධිමත්ත භාවවිසෙසො. නදී සමුද්දොදකාදීසු ආපොධාතුයා. අග්ගික්ඛන්ධෙසු තෙජොධාතුයා. වාතක්ඛන්ධෙසු වායොධාතුයාති එවං අධිමත්ත භාවවිසෙසො. විවිධෙන පකාරෙන පරිණමනං විපරිණාමොති ආහ තථා තථා විපරිණාමාකාරන්ති. පථවීපබ්බතාදිවොහාරො සණ්ඨිතාකාරං නිස්සාය පවත්තො න හොති. පථවී නාම එවං සණ්ඨානා, පබ්බතො නාම එවං සණ්ඨානොති සණ්ඨානනියමො නත්ථි. පංසුසිලානං රාසිපුඤ්ජප්පවත්තිමත්තෙන වොහාරො සිද්ධොති වුත්තං ‘‘න හි ඉධ සණ්ඨානං පධානං’’ති. ‘‘කට්ඨාදයො එව වුච්චන්තී’’ති තෙ එවසණ්ඨානනානත්තං පටිච්ච නානාවොහාරෙන වුච්චන්ති. පථවී පබ්බත නදී සමුද්දාදීසු විය භූතානං පවත්තිවිසෙසාකාරෙනාති වුත්තං ‘‘න හි ඉධ සමූහො පධානං’’ති. ‘‘උපාදාපඤ්ඤත්තී’’ති පඤ්චක්ඛන්ධ ධම්මෙ උපාදාය තෙහි අනඤ්ඤං එකීභූතං කත්වා පඤ්ඤත්ති. න ආකාස පඤ්ඤත්ති දිසාදෙසපඤ්ඤත්තියො විය තෙහි ඛන්ධෙහි මුඤ්චිත්වා පඤ්ඤත්ති. ‘‘යතො’’ති යම්හාදිසතො. ‘‘ලද්ධප්පකාසත්තා’’ති ලද්ධප්පභාසත්තා. ‘‘අහස්සා’’ති දිවසස්ස. උද්ධුමාතකාදීනි ‘උද්ධුමාතකං පටිකූලං’තිආදිනා පටිකූලවසෙන මනසිකරොන්තස්සපි නිමිත්තං උපට්ඨහන්තං භූතවිකාරප්පකාරෙන උපට්ඨහතීති කත්වා භූතනිමිත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අට්ඨකථායං’’ති පුග්ගලපඤ්ඤත්ති අට්ඨකථායං. ‘‘තාසං’’ති භූමිපබ්බතාදිකානං අත්ථ පඤ්ඤත්තීනං. ‘‘තථා තථා’’ති අයං භූමි, අයං පබ්බතො, තිආදිනා තෙන තෙන වොහාරෙන. අත්ථානං පරමත්ථානං ඡායාති අත්ථච්ඡායා. ‘‘ඡායා’’ති ච නිමිත්තච්ඡායායො වුච්චන්ති. අත්ථච්ඡායානං ආකාරො අත්ථච්ඡායාකාරො. ‘‘ආකාරො’’ති ච නානාසමූහ නානාසණ්ඨානාදිකො ආකාරො. අත්ථොති වා සද්දාභිධෙය්යො වචනත්ථො. සොයෙව සමූහාකාරාදි නිමිත්ත මත්තත්තා අත්ථච්ඡායාකාරොති වුච්චතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සද්දාභිධෙය්ය සඞ්ඛාතෙනා’’තිආදිනා. ‘‘දබ්බප්පටිබිම්බාකාරෙනා’’ති දබ්බසඞ්ඛාතෙන පටිබිම්බාකාරෙන. ‘‘ඔලම්බියා’’ති අවලම්බිත්වා. ‘‘ගණනූපගං කත්වා’’ති අය මෙකො අත්ථො, ඉදමෙකං වත්ථූති එවං ගණනූපගං කත්වා. ‘‘ඉමෙඡා’’ති ඉමෙ ඡසද්දපඤ්ඤත්ති වොහාරා නාම නාමකම්මාදි නාම. ‘‘අත්තනී’’ති නාමපද සඞ්ඛාතෙ අත්තනි. අත්ථ විසයං එව හුත්වා පවත්තති භාසඤ්ඤූනන්ති අධිප්පායො. ‘‘නාමෙ සතී’’ති අක්ඛරසමූහො පදං, පදසමූහො වාක්යන්ති එවං වුත්තෙ නාමපදෙ විජ්ජමානෙ සති. ‘‘තදුග්ගණ්හන්තානං’’ති තං තං නාමපදං වාචුග්ගතකරණ වසෙන උග්ගණ්හන්තානං ජනානං. ‘‘තදත්ථා’’ති තස්ස තස්ස නාම පදස්ස අත්ථා. ‘‘ආගච්ඡන්ති යෙවා’’ති භාසඤ්ඤූනං ඤාණාභිමුඛං ආගච්ඡන්තියෙව. එතෙන අත්තනි අත්ථස්ස නාමනං නාම අත්ථජොතන කිච්චමෙවාති දීපෙති. ‘‘සුණන්තානං ඤාණං’’ති එත්ථ ‘‘ඤාණං’’ති උපලක්ඛණ වචනං, අකුසල විඤ්ඤාණස්සපි අධිප්පෙතත්තා. ‘‘තං තං අත්ථාභිමුඛං නාමෙතී’’ති ආරම්මණ කරණවසෙන නාමෙති. ‘‘නාමග්ගහණ වසෙනා’’ති අයං අසුකොනාම හොතූති එවං නාමග්ගහණවසෙන. ‘‘ධාරීයතී’’ති යාවජීවංපි අප්පමුස්සමානං කත්වා ධාරීයති. නීහරිත්වා වුච්චති අත්ථො එතායාති නිරුත්ති. ‘‘එතායා’’ති කරණභූතාය එතායනාමජාතියා. ‘‘අවිදිතපක්ඛෙ’’ති නාමපදං අස්සුතකාලෙ අවිඤ්ඤාතපක්ඛෙ. ‘‘තතො නීහරිත්වා’’ති අවිදිතපක්ඛතො ඤාණෙන නීහරිත්වා. ‘‘කථීයතී’’ති තං සුතකාලෙ වදන්තෙන සුණන්තස්ස ආචික්ඛීයති ජානාපීයති. ‘‘අත්ථස්සා’’ති අවිදිතපක්ඛෙ ඨිතස්ස අත්ථස්ස. ‘‘එතස්සෙ වා’’ති නාමපදස්සෙව. නාමපදන්ති ච ක්රිය පදංපි , උපසග්ගපදම්පි, නිපාතපදම්පි, පාටිපදිකපදංපි, ඉධ නාමපදන්ත්වෙව වුච්චති. ‘‘විසෙසනභූතානං’’ති අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ සමාසපදානං අත්ථා විසෙසනා නාම. එවං විසෙසනභූතානං. ‘‘පුග්ගලස්සා’’ති අඤ්ඤපදත්ථභූතස්ස අභිඤ්ඤාලාභී පුග්ගලස්ස. ‘‘වදන්තී’’ති ආනන්දාචරියං සන්ධාය වුත්තං. සො හි ධම්මසඞ්ගණියං පඤ්ඤත්තිදුකනිද්දෙසෙ මූලටීකායං තථා වදති. ‘‘තබ්භාවං’’ති අක්ඛර පදබ්යඤ්ජනභාවං. ‘‘අස්සා’’ති නාමපඤ්ඤත්තියා. අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනං ගොචරො ආරම්මණං අස්සාති විග්ගහො. ‘‘අනුසාරෙනා’’ති අනුගමනෙන. ‘‘ලොකසඞ්කෙත නිම්මිතා’’ති ලොකසඞ්කෙතඤ්ඤාණෙන පවත්තිතා. ‘‘ලොකසඞ්කෙතඤ්ඤාණං’’ති ච ඉදං නාමං ඉමස්සත්ථස්ස නාමං, අයමත්ථො ඉමස්ස නාමස්ස අත්ථොති එවං පුරෙතරං ලොකසඤ්ඤාණ ජානනකඤ්ඤාණං. ‘‘අතීත සද්දමත්තාරම්මණා’’ති සොතවිඤ්ඤාණ වීථියා ආරම්මණං හුත්වා නිරුද්ධං අතීත සද්දමත්තං කුරුමානා. ‘‘තෙන වුත්තවචනෙ’’ති තෙන සික්ඛං පච්චක්ඛන්තෙන භික්ඛුනා සික්ඛං පච්චක්ඛාමීති වුත්තවචනෙ. පච්චුප්පන්නං සද්දං සොතවිඤ්ඤාණ වීථියා, අතීතඤ්ච සද්දං මනොවිඤ්ඤාණ වීථියාති යොජනා. ‘‘තානි අක්ඛරානී’’ති සික්ඛං පච්චක්ඛාමීති වාක්යෙ අවයවක්ඛරානි. ‘‘අයං අක්ඛර සමූහො’’ති ඉදං නාමපදන්ති වුත්තං හොති. එතස්ස අත්ථස්ස. ‘‘විනිච්ඡයවීථිං’’ති අක්ඛර පදසල්ලක්ඛණවීථිඤ්ච. ‘‘එකක්ඛරෙ සද්දෙ’’ති ‘ගො’ ඉච්චාදිකෙ එකක්ඛරෙ පඤ්ඤත්ති සද්දෙ. ‘‘යා’’ති නාම පඤ්ඤත්ති. ‘‘වදන්තස්ස මනසා’’ති සම්බන්ධො. ‘‘පුබ්බභාගෙ’’ති යං කිඤ්චි අත්ථං පරෙසං වත්තුකාමො වදන්තො තස්ස තස්ස අත්ථස්ස නාමං පථමං මනොද්වාරවීථියා නියමෙත්වා එව වදති, තං නාමං පුබ්බභාගෙ වදන්තෙන මනසා වවත්ථාපිතා නාමපඤ්ඤත්තීති වුච්චති. පටිපාටිකථනං පවත්තික්කමකථනං. ‘‘වුත්තං’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. තථා අද්ධමත්තිකන්ති ච වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තං’’ති ච සද්දසත්ථෙසු වුත්තං.

ගාථායං. ‘‘මත්තා’’ති එකවිජ්ජුප්පාදක්ඛණං වුච්චති. එකා මත්තායස්සාති එකමත්තො. ‘‘දීඝමුච්චතෙ’’ති දීඝො නාම වුච්චතෙ. ‘‘ප්ලුතො’’ති නානප්පකාරෙන රුතො ගායිතොති පරුතො . සො එව රකාරස්ස ලකාරං කත්වා පකාරෙ ච සරලොපං කත්වා ප්ලුතොති වුච්චති. ගීතන්ති වුත්තං හොති. ‘‘පරමත්ථ සද්දසඞ්ඝාටානං’’ති පරම්පරා පවත්තානං පරමත්ථ සද්දරාසීනං. ‘‘අනෙකකොටිසතසහස්සානි චිත්තානී’’ති ජවනවීථීනං අන්තරන්තරා භවඞ්ගචිත්තෙහි සද්ධිං අනෙකකොටිසතසහස්සානි චිත්තානි.

පට්ඨානනයානුදීපනා නිට්ඨිතා.

පච්චයසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.