අඤ්ඤ > ලෙඩී සයාඩො ගන්ථ-සඞ්ගහො > අනුදීපනීපාඨ

MMR Vol 0

Misc. Paragraph

170. කම්මට්ඨානසඞ්ගහෙ ¶ . විදිතො විඤ්ඤාතො නාමරූප විභාගො යෙනාති විග්ගහො. යොගී පුග්ගලො. ‘‘කිලෙසෙ සමෙතී’’ති කාමච්ඡන්දාදිකෙ නීවරණකිලෙසෙ උපසමෙති. ‘‘තථා පවත්තො’’ති භාවනාවසෙන පවත්තො. වූපසමනවසෙන වා පවත්තො. ‘‘තායා’’ති තායභාවනා පඤ්ඤාය, පස්සන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘පස්සිතං’’ති සමනුපස්සිතං. කථං කසිණභාවනාදිකං යොගකම්මං අත්තාව අත්තනො ඨානං හොතීති වුත්තං ‘‘ආදිමජ්ඣපරියොසානානංහී’’තිආදි. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘පදට්ඨානතායා’’ති එතෙන තිට්ඨති අනිවත්තමානං පවත්තති එතෙනාති ඨානන්ති අත්ථෙන පදට්ඨානමෙව ඨානන්ති වුච්චතීති දීපෙති. ‘‘සුඛවිසෙසානං’’ති ඣානසුඛ මග්ගසුඛ ඵලසුඛානං. ‘‘දසකසිණානී’’තිආදීසු මුඛ්යතො වා උපචාරතො වා ද්විධාපි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘දසකසිණානී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සෙසානිපී’’ති අප්පමඤ්ඤාදීනි සෙසකම්මට්ඨානානිපි. යං යං අනුරූපං යථානුරූපං. ‘‘සමුදාචරණං’’ති පුනප්පුනං භුසං පවත්තනං. ‘‘සංසග්ග භෙදො’’ති එකමෙකස්ස පුග්ගලස්ස කස්සචි ද්වෙචරියා, කස්සචි තිස්සොතිආදිනා සම්මිස්ස විභාගො. අට්ඨකථායං’’ති විසුද්ධිමග්ග අට්ඨකථායං. ‘‘සබ්බායපි අප්පනායා’’ති ඣානප්පනාය ච මග්ගප්පනාය ච ඵලප්පනාය ච. ‘‘යා ආසන්නෙ පවත්තා දූරෙ පවත්තාති අධිකාරො. ‘‘ඉතරා පනා’’ති දූරෙ පවත්තාපන. ‘‘තාසං පනා’’ති තිස්සන්නං භාවනානං පන. ‘‘තෙසං පී’’ති ද්වින්නං නිමිත්තානංපි. ‘‘විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං’’ නාම විත්ථාරතො චතුරඞ්ගුලාධිකං විදත්ථිප්පමාණං. විදත්ථිප්පමාණං වා චතුරඞ්ගුලප්පමාණං වාතිපි යුජ්ජති. තථාහි විසුද්ධිමග්ගෙ වායොකසිණ විධානෙ චතුරඞ්ගුලප්පමාණං සීසං වාතෙන පහරියමානං දිස්වාති වුත්තං. ඛලමණ්ඩලං නාම කස්සකානං කස්සමද්දනභූමිභාගමණ්ඩලං. ‘‘කතං වා’’ති නීලාදිවණ්ණවිසෙසරහිතං අරුණවණ්ණං මත්තිකක්ඛණ්ඩං උදකෙන මද්දිත්වා චක්කමණ්ඩලං විය පරිමණ්ඩලං සුමට්ඨතලං ¶ පථවිමණ්ඩලං කරොන්ති. එවං කතං වා. ‘‘අකතං වා’’ති කත්ථචි භූමිභාගෙ කෙනචි අකතං සයං ජාතං වා. ‘‘කසිණෙන ජම්බුදීපස්සා’’ති එත්ථ.

බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;

වරමෙව හි සාපීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්සාති.

ගාථාසෙසො. තත්ථ ජම්බුදීපස්ස කසිණතො සාපීතිවරා එවාති යොජනා. ‘‘කසිණතො’’ති ච සකලමණ්ඩලතො. සකලස්ස ජම්බුදීපමණ්ඩලස්ස ඉස්සරියාධිපතිතො පීති වුත්තං හොති. ‘‘සන්නිවිට්ඨා’’ති සමං සණ්ඨිතා. ‘‘සණ්ඨාන පඤ්ඤත්තී’’ති මණ්ඩලසණ්ඨානෙන උපට්ඨිතා නිමිත්තපඤ්ඤත්ති එව වුච්චති. ‘‘ඵුට්ඨට්ඨානෙ’’ති කායෙවා රුක්ඛග්ගාදීසුවා වාතෙන පහතට්ඨානෙ. ‘‘වායු වට්ටී’’ති වාතපරිමණ්ඩලං. චන්දසූරියානං අග්ගිස්ස ච ඔභාසෙන විසිට්ඨාති සමාසො. ‘‘විසිට්ඨා’’ති විසෙසිතා.

‘‘ධූමාතං’’ති ධූමායිතං. ධූමපූරිතපටං වියාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘සූනභාවං ගතං’’ති. අන්තෙ කකාරො නින්දත්ථජොතකොති වුත්තං ‘‘කුච්ඡිතත්තා’’ති. ජෙගුච්ඡි තබ්බත්තාති අත්ථො. ‘‘ඡවසරීරස්සා’’ති ලාමකසරීරස්ස. ‘‘තදෙවා’’ති ඡවසරීරමෙව. විපුබ්බකං විච්ඡින්නකං නාමාති සම්බන්ධො. තත්ථ විසෙසෙන නීලන්තිවිනීලං. තමෙව කුච්ඡිතත්තා විනීලකං. ‘‘තදෙව පුන පච්චිත්වා’’ති විනීලකසරීරමෙව පුන කාලාතික්කමෙ පච්චිත්වා. පූතිලොහිතානං පරිපක්කභාවං පත්වාති අත්ථො. තතො තතො ද්වාරච්ඡිද්දතො. යුත්තං තදෙව සරීරන්ති සම්බන්ධො. විච්ඡින්නකං නාම, විච්ඡිද්දකන්තිපි පඨන්ති. ‘‘අපකඩ්ඪිත්වා’’ති ඛණ්ඩානි සරීරතො මොචෙත්වා තං තං පදෙසං කඩ්ඪිත්වා. ‘‘පග්ඝරිතලොහිත සරීරං’’ති ඡින්නවිද්ධට්ඨානෙසු වණමුඛෙහි පග්ඝරිතලොහිතසරීරං.

‘‘බුද්ධානුස්සතී’’ති එත්ථ බුද්ධසද්දො ගුණ්යූපචාර වචනං හොති. ගුණිනො දබ්බස්ස නාමෙන ගුණානං ගහෙතබ්බත්තාති වුත්තං ‘‘බුද්ධගුණස්ස අනුස්සති බුද්ධානුස්සතී’’ති. එසනයො ධම්මානුස්සතාදීසු. ‘‘අරහතාදී’’ති අරහතාදිගුණො. විගතානි දුස්සිල්යාදි මලානි ¶ ච මච්ඡෙරඤ්ච යස්ස තං විගතමලමච්ඡෙරං. තස්ස භාවොති විග්ගහො. ‘‘අත්තනා අධිගතනිබ්බානඤ්චා’’ති එතෙන අරියපුග්ගලානං කිලෙසානං අච්චන්තවූපසමො වුත්තො. ‘‘යං ආරබ්භා’’ති යං පුග්ගලං ආරබ්භ. හිතූපසංහාරො නාම අයං පුග්ගලො අවෙරො හොතු, අබ්යාපජ්ජො හොතූතිආදිනා අවෙරතාදීනි හිතසුඛානි තස්මිං පුග්ගලෙ චිත්තෙන උපසංහරණං. කරුණා, මුදිතා, හෙට්ඨා චෙතසිකසඞ්ගහෙ වුත්තත්ථා එව. හිතූපසංහාරො ච හිතමොදනා ච අහිතාපනයනඤ්චාති ද්වන්දො. තත්ථ හිතූපසංහාරො මෙත්තාය කිච්චං. හිතමොදනා මුදිතාය. අහිතාපනයනං කරුණාය කිච්චං. තත්ථ පරං හිතසුඛසම්පන්නං දිස්වා තෙන පරහිතෙන අත්තනි පීතිපාමොජ්ජවඩ්ඪනං හිතමොදනා නාම. පරං දුක්ඛිතං දිස්වා අයං ඉමම්හාදුක්ඛා මුච්චතු, මාකිලමතූති එවං චිත්තෙන පරස්මිං අහිතස්ස දුක්ඛස්ස අපනයනං අහිතාපනයනං නාම. ‘‘තෙසං’’ති පරසත්තානං. සස්ස අත්තනො ඉදන්ති සකං. ‘‘ඉදං’’ සුඛදුක්ඛකාරණං. අත්තනා කතකම්මං එව සකං යෙසං තෙ කම්මස්සකා. පරසත්තා එව. තෙසං භාවො. තස්ස අනුබ්රූහනන්ති විග්ගහො. ‘‘සීමසම්භෙදො’’ති අත්තා ච පියපුග්ගලො ච මජ්ඣත්තපුග්ගලො ච වෙරිපුග්ගලො චාති චතස්සො සීමා. සම්භින්දනං සම්භෙදො. සම්මිස්සනං අනානත්තකරණන්ති අත්ථො. සීමානං සම්භෙදො සීමසම්භෙදො. සබ්බා ඉත්ථියො, සබ්බෙපුරිසාතිආදිනා ඔධිසො පරිච්ඡෙදතො ඵරණං ඔධිසොඵරණං නාම. සබ්බෙසත්තා, සබ්බෙපාණා, සබ්බෙභූතාතිආදිනා අනොධිසො අපරිච්ඡෙදතො ඵරණං අනොධිසොඵරණං නාම. පුරත්ථිමායදිසාය සබ්බෙසත්තා අවෙරාහොන්තූතිආදිනා දිසාවිභාගවසෙන ඵරණං දිසාඵරණං නාම. ‘‘තං සමඞ්ගීනො චා’’ති තාහි අප්පමඤ්ඤාහි සමඞ්ගීනො පුග්ගලා. ‘‘නිච්චං සොම්මහදයභාවෙනා’’ති සබ්බකාලං සන්තසීතල හදයභාවෙන. බ්රහ්මසද්දො වා සෙට්ඨපරියායො ‘බ්රහ්මං පුඤ්ඤං පසවතී’තිආදීසු විය. අසිතබ්බං භුඤ්ජිතබ්බන්ති අසිතං. පඤ්චභොජනං. පාතබ්බන්ති පීතං. අට්ඨවිධං පානං. දන්තෙන ඛායිතබ්බං ඛාදිතබ්බන්ති ඛායිතං. පූවක්ඛජ්ජඵලක්ඛජ්ජාදිකං නානාඛාදනීයං ¶ . අඞ්ගුලීහිපි ගහෙත්වා සායිතබ්බං ලෙහිතබ්බන්ති සායිතං. මධුප්ඵාණිතාදිකං සායනීයං. සරසප්පටිකූලතා නාම අත්තනො සභාවතො පටිකූලතා. චතුබ්බිධොපි හි ආහාරො භාජනෙසු වා හත්ථමුඛාදීසු වා යත්ථ යත්ථ සම්මක්ඛෙති, ලග්ගති, ලිම්පති. තං උදකෙන ධොවිතබ්බං හොති. අධොතං පන තම්පි ජෙගුච්ඡනීයං හොති. ආසයතො පටිකූලතා නාම තස්ස අජ්ඣොහරීයමානස්ස කණ්ඨාදීසු ඨිතෙහි පිත්තසෙම්හාදීහි ආසයෙහි සම්මිස්සනවසෙන පටිකූලතා. නිධානතො පටිකූලතා නාම නිධානතො පටිකූලතා. ‘‘නිධානං’’ති ච ආමාසයො වුච්චති. පක්කතො පටිකූලතා නාම තස්ස නිධානගතස්ස පරිපක්කකාලෙ ගූථමුත්තාදිභාවපත්තිතො පටිකූලතා. අපක්කතො පටිකූලතා නාම තස්මිං අපරිපක්කෙ අජිණ්ණෙ සති සරීරෙ නානාරොගුප්පත්තිවසෙන පටිකූලතා. ඵලතො පටිකූලතා නාම තස්ස පරිපක්කකාලතො පට්ඨාය සරීරෙ කෙසලොමාදීනං පටිකූලරාසීනං වඩ්ඪනවසෙන පටිකූලතා. නිස්සන්දතො පටිකූලතා නාම තස්ස න වහිද්වාරෙහි වා ලොමකූපෙහිවා අඤ්ඤෙහි නානාවණමුඛෙහි වා උග්ඝරණ පග්ඝරණාදිවසෙන පටිකූලතා. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං චතුබ්බිධෙ ආහාරෙ. ‘‘නිකන්තිප්පහානසඤ්ඤා’’ති කන්තාරමග්ගෙ මාතාපිතූනං කන්තාරනිත්තරණත්ථාය පුත්ත මංසඛාදනෙ විය අති මනුඤ්ඤෙපි ආහාරෙ රසතණ්හා පහානවසෙන පවත්තා සඤ්ඤා. ‘‘සලක්ඛණාදිවසෙනා’’ති සලක්ඛණසසම්භාරාදිවසෙන. ‘‘රාගෙන චරතී’’ති එත්ථ ‘‘රාගෙනා’’ති කරණත්ථෙ, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙවා කරණ වචනං. තත්ථ කරණත්ථෙතාව ‘‘රාගෙන චරතී’’ති චතූසු ඉරියාපථෙසු යෙභූය්යෙන රාගචිත්තෙන චරති. රාගචිත්තෙන නිය්යමානො විචරතීති වුත්තං හොති. ඉත්ථම්භූත ලක්ඛණෙ පන ‘‘රාගෙන චරතී’’ති තෙසු රාගකෙතු රාගධජො හුත්වා විචරතීති වුත්තං හොති. ‘‘අස්සා’’ති තස්සපුග්ගලස්ස. ‘‘උස්සන්නො’’ති උග්ගතො පාකටතරො. බහුතරොතිපි වදන්ති. ‘‘පහානායා’’ති එත්ථ ඉතිසද්දො ආදි අත්ථො. තෙන කරුණා භාවෙතබ්බා විහිංසාය පහානාය. මුදිතා ¶ භාවෙතබ්බා අරතියා පහානායාති ඉමං පාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘නිස්සරණතාවචනතො’’ති නිස්සරණඤ්හෙතං බ්යාපාදස්ස යදිදං මෙත්තාචෙතො විමුත්ති. නිස්සරණඤ්හෙතං විහෙසායයදිදං කරුණා චෙතොවිමුත්ති. නිස්සරණඤ්හෙතං අරතියා යදිදං මුදිතා චෙතො විමුත්තීති එවං නිස්සරණ භාවවචනතො ච. චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. ල. දොස චරිතස්සාති වුත්තං. ‘‘දොස වත්ථුත්තාභාවතො චා’’ති දොසුප්පත්තියා වත්ථු භාවස්සකරණ භාවස්ස අභාවතො ච. නීලාදීනි චත්තාරි කසිණානි දොස චරිතස්සාති වුත්තං. කස්මාපනෙත්ථ දොස චරිතස්ස උපෙක්ඛා සප්පායකාරණං විසුං න වුත්තන්ති. අඤ්ඤකාරණත්තා න වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. ‘‘තිස්සො’’ති තිස්සො අප්පමඤ්ඤායො. ‘‘මනාපියරූපානී’’ති මනාපියවණ්ණානි. වික්ඛිත්තචිත්තො ච හොතීති අධිකාරො. ‘‘තස්සා’’ති පමාද බහුලස්ස වික්ඛිත්තචිත්තස්ස ච පුග්ගලස්ස. වුත්තං සියා. විසුද්ධි මග්ගෙ පන එවං වුත්තං නත්ථීති අධිප්පායො. විභාවනිපාඨෙ. ‘‘බුද්ධිවිසය භාවෙනා’’ති වුත්තං. යදි බුද්ධිවිසයත්තා මොහචරිතස්ස සප්පායං. බුද්ධිවිසයභූතානි මරණ උපසමසඤ්ඤා වවත්ථානානිපි මොහචරිතස්ස සප්පායානි සියුන්ති වුත්තං ‘‘එවඤ්හිසතී’’තිආදිං. ‘‘භූතකසිණානී’’ති පථවීකසිණාදීනි මහාභූතකසිණානි. ‘‘තත්ථාපී’’ති වා තෙසු චත්තාලීස කම්මට්ඨානෙසුපි. එවංසති වණ්ණකසිණානං පුථුලඛුද්දකතාපි එත්ථ සඞ්ගහිතා හොතීති. ‘‘මහන්තං’’ති විදත්ථි චතුරඞ්ගුලතො මහන්තං. යදි එවසද්දො යථාරුතමෙව යුජ්ජෙය්ය. එවංසති ඛුද්දකං විතක්කචරිතස්සෙව සප්පායං, න බුද්ධිචරිතාදීනන්ති එවමත්ථොපි ගණ්හෙය්ය. අථ බුද්ධිචරිතස්ස පන අසප්පායං නාම නත්ථීති අට්ඨකථාවචනෙන විරුජ්ඣෙය්යාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘ඛුද්දකන්ති පදෙයුජ්ජතී’’ති වුත්තං. අථවා, පුථුලං මොහචරිතස්ස, ඛුද්දකං විතක්කචරිතස්සෙව, නමොහචරිතස්සාති අත්ථෙ සති, බුද්ධිචරිතාදීනං පන පුථුලංපි ඛුද්දකංපි අනුඤ්ඤාතං හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘සබ්බඤ්චෙතං’’ති සබ්බඤ්ච එතංචරිතවිභාගවචනං. උජුවිපච්චනීකවසෙන තීසු අකුසල චරිතෙසු පුග්ගලෙසු. විතක්ක චරිතෙ ¶ ච අතිසප්පායතාය සද්ධාබුද්ධි චරිතෙසූති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘රාගාදීනං පන අවික්ඛම්භිකා’’තිආදිං.

‘‘බුද්ධධම්ම. ල. ගුණානං’’ති එත්ථ ගුණසද්දො පුබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බො බුද්ධගුණානඤ්ච ධම්මගුණානඤ්චාතිආදිනා. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං ගුණපදෙ. න තප්පෙතීති අතප්පනීයො. තප්පනං සන්තුට්ඨිං න ජනෙතීති අත්ථො. සංවෙජනං සංවෙගං ජනෙතීති සංවෙජනියො. ‘‘ධම්මො’’ති සභාවො. සංවෙජනියො ධම්මො යස්සාති සංවෙජනිය ධම්මං. මරණං. ‘‘පඤ්චමජ්ඣානසමාධිස්සා’’ති රූපාවචර පඤ්චමජ්ඣාන සමාධිස්ස. ‘‘උදයමත්තානී’’ති වඩ්ඪිතමත්තානි. ‘‘තත්ථා’’ති පටිකූලාරම්මණෙසු. ‘‘පුබ්බච්ඡට්ටකස්සා’’ති පුරාණච්ඡට්ටකස්ස. ගූථමුත්තවිස්සජ්ජන කස්සාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘ගූථරාසි දස්සනෙ වියා’’ති. න තෙ කදාචි සොමනස්සෙන විනා අප්පනං පාපුණන්ති. බ්යාපාදවිහිංසා අරතීනං දූරිභාවෙන සොමනස්සුප්පත්තියා අතිසුකරත්තා පඤ්චමජ්ඣානෙ විය සුඛසොමනස්සානඤ්ච අවික්ඛම්භනතො. ‘‘උදාසිනපක්ඛෙ’’ති අජ්ඣුපෙක්ඛනපක්ඛෙ. ‘‘දළ්හං’’ති භුසං. ‘‘විභූතං’’ති පාකටං. නිමිත්තං දළ්හවිභූතං කත්වා ගහණං දළ්හ විභූතග්ගහණං. ‘‘කස්සචි ආරම්මණස්සා’’ති බුද්ධගුණාදි ආරම්මණස්ස. ‘‘පටිභාගනිමිත්තං’’ති එත්ථ පටිභාගසද්දො තස්ස දිසෙ පවත්තොති ආහ ‘‘තාදිසෙ’’තිආදිං. ‘‘තංසණ්ඨානෙ’’ති එතෙන පථවිමණ්ඩලාදීසු විය සණ්ඨානාකාරෙන ඨිතෙසු සභාව ධම්ම පුඤ්ජෙසු එව තස්සදිසං පටිභාගනිමිත්තං නාම සිජ්ඣතීති දස්සෙති. ‘‘එව’’න්ති සමථසඞ්ගහෙ තාව දසකසිණානි, දසඅසුභාතිආදිනා වුත්තෙන වචනක්කමෙන. ‘‘උග්ගහකොසල්ලං’’ති භාවනාකම්මං ආරභිතුකාමෙන භික්ඛුනා ආචරියස්ස සන්තිකෙ සබ්බස්ස කම්මට්ඨාන විධානස්ස උග්ගහණං උග්ගහො. තස්මිං කොසල්ලං උග්ගහකොසල්ලං. අපිචෙත්ථ. සබ්බං උග්ගහිතුං අසක්කොන්තෙන යං අත්තනා ආරභිස්සති. තස්ස එකස්ස විධානං පරිපුණ්ණං උග්ගහෙතබ්බං. ‘‘උග්ගණ්හන්තස්සා’’ති එත්ථ උකාරො උපරි අත්ථො. ‘‘ගහණං’’ති ච යථා චිත්තෙ අවිනස්සමානං හුත්වා ලබ්භති, තථා කත්වා චිත්තෙන ගහණන්ති දස්සෙතුං ‘‘උපරූපරී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සමනුපස්සන්තස්සා’’ති ¶ සම්මා පුනප්පුනං චක්ඛුනා දස්සනසදිසං කරොන්තස්ස. පරිතො සමන්තතො කරණං පරිකම්මං. තස්මිං නිමිත්තග්ගහණකම්මෙ යං යං කත්තබ්බවිධානං අත්ථි, තං තං පරිපුණ්ණං කත්වා ගහණන්ති වුත්තං හොති. භාවනාති වඩ්ඪනාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදිමාහ. ‘‘නිරන්තරං පදහන්තස්සා’’ති රත්තිදිවං නිරන්තරං ආරභන්තස්ස. උග්ගහ නිමිත්තෙ සණ්ඨානං ගණ්හන්තොපි වණ්ණරූපාදිනා සභාව ධම්මෙන සහෙව ගණ්හාති. පටිභාගනිමිත්තෙ පන සභාවධම්මං මුඤ්චිත්වා තස්ස දිසං නිමිත්ත පඤ්ඤත්ති සඞ්ඛාතං සුද්ධසණ්ඨානමෙව ගණ්හාති. එත්ථ සියා, පටිභාගනිමිත්තෙපි වණ්ණො නාම සන්දිස්සති යෙවාති. සච්චං. සො පන පටිභාගමත්තං හොති. න එකන්තවණ්ණො. තෙනාහ ‘‘තප්පටිභාගං වත්ථු ධම්මවිමුච්චිතං’’ති. ‘‘සන්නිසින්නං’’ති අචලං. ‘‘පවෙසිතං’’ති භාවනාචිත්තස්ස අබ්භන්තරෙ පක්ඛිත්තං විය හොතීති අධිප්පායො. ඔභාසතීති ඔභාසො. ඔභාසො හුත්වා ජාතන්ති ඔභාසජාතං. ඔභාසනං වා ඔභාසො. ජාතො ඔභාසො අස්සාති ඔභාසජාතං. ‘‘පාතෙන්තී’’ති පටිපාතෙන්ති. පුන උප්පජ්ජනවසෙන උට්ඨාතුං න දෙන්ති. ‘‘එතායා’’ති කත්තු අත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘නිමිත්තරක්ඛණවිධානං’’ති සමුප්පන්නස්ස නිමිත්තස්ස අනස්සනත්ථාය සත්තවිධෙහි පලිබොධ ධම්මෙහි රක්ඛණත්ථං. කතමෙ පන තෙසත්තවිධා පලිබොධධම්මා නාමාති. ඉධ අම්හෙහි වත්තබ්බං නත්ථි. විසුද්ධි මග්ගෙ එව තෙ වුත්තාති දස්සෙතුං ගාථමාහ. ‘‘ආවාසො’’ති අසප්පායාවාසො. ‘‘ගොචරො’’ති අසප්පායගොචරගාමො. ‘‘භස්සං’’ති අසප්පායවචනං. එවං පුග්ගලාදීසු. ‘‘සෙවෙථා’’ති සෙවෙය්ය. ‘‘එවඤ්හිපටිපජ්ජතො’’ති එවංහිවජ්ජිතබ්බෙ වජ්ජනවසෙන සෙවිතබ්බෙ සෙවනවසෙන පටිපජ්ජන්තස්ස. ‘‘කාමතණ්හාය විසයභාවං අතික්කමිත්වා’’ති එතෙන කාමභූමි කාමභවසමතික්කමො, රූපභූමිරූපභව ඔක්කමො ච වුත්තො. වසනං වසී. සත්ති. සාමත්ථියන්ති අත්ථො. වසිං භූතං පත්තන්ති වසිභූතං. වසී එව වසිතා. යථා පාරමිතාති. ‘‘තතො විචාරන්ති’’ එත්ථ ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන තතො පීතිංතිආදිං සඞ්ගණ්හාති. ඉච්ඡන්තානං තෙසං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං. ‘‘යත්ථා’’ති ¶ යෙසුද්වීසුභවඞ්ගෙසු. ‘‘භවඞ්ගචාරෙ’’ති භවඞ්ගප්පවත්තියං. ‘‘දන්ධායිතත්තං’’ති දන්ධං හුත්වා අයති පවත්තතීති දන්ධායිතං. තස්ස භාවො දන්ධායිතත්තං. ‘‘ඨපෙතුං’’ති අධිට්ඨානං කත්වා ඨපෙතුං. තතො අනතික්කමිතුං. ‘‘යත්ථිච්ඡකං’’තිආදීනි ක්රියාවිසෙසනපදානි. ‘‘යත්ථිච්ඡකං’’ති යත්ථ යත්ථ ඨානෙ ඉච්ඡානු රූපං. යදිච්ඡකන්තියස්මිං යස්මිං ඛණෙ ඉච්ඡානු රූපං. ‘‘යාවතිච්ඡකං’’ති යත්තකෙන පමාණෙන ඉච්ඡානු රූපං. ‘‘විතක්කාදිකං ඔළාරිකඞ්ගං පහානායා’’ති එත්ථ කස්ස බලෙන පහානං හොති. තං තං විරාග භාවනා බලෙන පහානං හොති. කාච තං තං විරාගභාවනා නාම හොති. අජ්ඣාසය විසෙස පරිග්ගහිතා උපචාරභාවනා එවාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පථමජ්ඣානං තාවා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ආතාපවීරියං’’ති යෙනවීරියෙන යොගිනො අත්තානං වා කිලෙස ධම්මෙ වා ආතාපෙන්ති පරිතාපෙන්ති. තං ආතාපවීරියං නාම. උග්ඝාටීයමානම්පි ආකාසමෙව හොති. තං ආරබ්භ උපරිඣානන්තරුප්පත්තියා භාවනං කරොන්තස්සපි පුනප්පුනං තමෙව පඤ්චමජ්ඣානං උප්පජ්ජති. ආරම්මණෙ ච අනතික්කන්තෙ ඣානංපි අනතික්කන්තමෙව හොතීති. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං ආකාසකසිණෙ. ‘‘තදතික්කමනසම්භවො’’ති කසිණ නිමිත්තාතික්කමනසම්භවො. ‘‘යථාදිට්ඨෙ’’ති ඣානචක්ඛුනා දිට්ඨප්පකාරෙ. ‘‘සම්භාවෙත්වා’’ති ථොමෙත්වා. සම්මා අනුස්සරණං සමනුස්සරණං. ‘‘ඉතරෙසංපි වා’’ති පුථුජ්ජන පණ්ඩිතානංපි වා. මරණ සඤ්ඤා වවත්ථානෙසු පරිකම්මඤ්ච සමාධියති, උපචාරො ච සම්පජ්ජතීති යොජනා තික්ඛපඤ්ඤානං පන පුථුජ්ජනානංපි සතං බුද්ධගුණාදීසුපි උපචාර සම්භවො අට්ඨකථායං වුත්තොයෙව. ‘‘සමථජ්ඣානෙසූ’’ති ඉදං අධිකාරවසෙන වුත්තං. විපස්සනා කම්මංපි ගහෙතබ්බමෙවාති දට්ඨබ්බං. පුබ්බෙදානං දත්වා ඉමිනා පුඤ්ඤෙන ආයතිං ඣානාභිඤ්ඤායො වා මග්ගඵලානි වා පටිලභිස්සාමීති පත්ථනං කත්වා ආගතොපි කතාධිකාරො එවාතිපි වදන්ති. කතමො පන කතාධිකාරො නාමාති ආහ ‘‘ආසන්නභවෙ’’තිආදිං. අට්ඨවිධෙසු චතුක්කනයවසෙන, නවවිධෙසු පඤ්චකනයවසෙන වුත්තොති තෙසං වාදීනං සාධකවචනං. විචාරෙත්වා පන ගහෙතබ්බං. ආකාස කසිණෙන ¶ විනා අරූපජ්ඣානානි ලභිත්වා පුන අභිඤ්ඤත්ථාය පරිකම්මෙකතෙ ආකාසකසිණෙපි කත්තබ්බත්තා තස්ස අභිඤ්ඤාපාදකතා සම්භවො වුත්තොති අත්ථස්ස සම්භවතො. පුබ්බෙ අභාවිත භාවනොති ච අකතාධිකාරොති ච අත්ථතො එකං. ‘‘ආදිකම්මිකො’’ති අභිඤ්ඤාකම්මෙ ආදිකම්මිකො. ‘‘තාදිසානං’’ති පුබ්බෙ අකතාධිකාරානං අභාවිතභාවනානං ඉදානි ඉද්ධිවිකුබ්බනං කරිස්සාමීති ආරභන්තානං අභිඤ්ඤාකම්මෙ ආදිකම්මිකකුලපුත්තානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉද්ධිවිකුබ්බනං’’ති ච උපලක්ඛණවචනං. දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සවනං කරිස්සාමීතිආදිකංපි ගහෙතබ්බං. ඉදඤ්ච ආදිකම්මිකවිධානාධිකාරත්තා වුත්තං. අභිඤ්ඤාසු වසිපත්තානම්පි තං පඤ්චමජ්ඣානං ඡසුආරම්මණෙසු යථාරහං අප්පෙතියෙව. ‘‘අධිට්ඨාතබ්බං’’ති යථිච්ඡිත නිප්ඵත්තත්ථාය සතං හොතු සහස්සං හොතූතිආදිනා චිත්තෙන අභිවිධාතබ්බං. අභිනීහරිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ‘‘සතං හොමි, සහස්සං හොමීති වා’’ති අත්තානං සතං වා සහස්සං වා නිම්මිනනවසෙන වුත්තං. සෙසං පන අඤ්ඤථානිම්මිනනවසෙන. සොතුං වා සද්දං, පස්සිතුං වා රූපං, ජානිතුං වා පරචිත්තං. අනුස්සරිතුං වා පුබ්බෙනිවුත්ථං. අට්ඨකථාපාඨෙ. ‘‘අධිට්ඨාතී’’ති අභිඤ්ඤාය අධිට්ඨාති. අභිවිධාති නිබ්බත්තෙතීති වුත්තං හොති. දුවිධංහි අධිට්ඨානං පරිකම්මෙන අධිට්ඨානං අභිඤ්ඤාය අධිට්ඨානන්ති. ඉධ පන අභිඤ්ඤාය අධිට්ඨානං වුත්තං. ‘‘අධිට්ඨාන චිත්තෙනා’’ති අභිඤ්ඤාචිත්තෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘පරිකම්මචිත්තස්සා’’ති පුබ්බභාගෙ ආවජ්ජන පරිකම්ම අධිට්ඨානපරිකම්මචිත්තස්ස. පච්ඡිමං පන පාදකජ්ඣාන සමාපජ්ජනං. පරිකම්මචිත්තස්ස සමාධානත්ථායාති වුත්තං. පරිකම්මචිත්තෙ සමාහිතෙ කිං පයොජනන්ති ආහ ‘‘තථාහී’’තිආදිං. ‘‘සෙසාභිඤ්ඤාසුපි යථාරහං වත්තබ්බො’’ති දිබ්බසොතපරිකම්මෙ තෙනෙවපරිකම්ම සමාධිඤ්ඤාණසොතෙන ආසන්නෙ දිබ්බවිසයංපි සද්දං සුණාතීතිආදිනා වත්තබ්බො. ‘‘ඉති කත්වා’’ති ඉති මනසිකත්වා. ‘‘තං’’ති පච්ඡිමං පාදකජ්ඣාන සමාපජ්ජනං. ‘‘ඉධ නගහිතන්ති දට්ඨබ්බං’’ති ථෙරස්ස මතෙන දට්ඨබ්බන්ති අධිප්පායො. ඉධ පන ආදිකම්මිකවිධානප්පධානත්තා පච්ඡිමංපි පාදකජ්ඣාන සමාපජ්ජනං ¶ වත්තබ්බමෙවාති. ‘‘කායගතිකං අධිට්ඨහිත්වා’’ති අයං කායො විය ඉදං චිත්තංපි දන්ධගමනං හොතූති එවං චිත්තං කායගතිකං කරණෙන අධිට්ඨහිත්වා. ‘‘දිස්සමානෙන කායෙනා’’ති දන්ධගමනෙන ගච්ඡන්තත්තා බහුජනානම්පි දිස්සමානෙන රූපකායෙන. තබ්බි පරීතෙන සීඝගමනං වෙදිතබ්බං. ‘‘ආරම්මණමත්තං හොතී’’ති අනිප්ඵන්නරූපං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ආරම්මණ පුරෙජාතං’’ති නිප්ඵන්නරූපං. ඉතරං පන හදය වත්ථුරූපං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පරචිත්ත විජානනට්ඨානෙ අට්ඨකථාටීකාචරියානං විචාරණා අත්ථීති තං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ ච අට්ඨකථායං තාවා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අට්ඨකථායං’’ති ධම්මසඞ්ගණි අට්ඨකථායංපි විසුද්ධිමග්ග අට්ඨකථායංපි. ‘‘ඛණිකවසෙනා’’ති ඛණිකපච්චුප්පන්නවසෙන. ආවජ්ජනෙ නිරුද්ධෙති සම්බන්ධො. ‘‘එකං චිත්තං’’ති පරස්ස චිත්තං. තදෙව අතීතං චිත්තං ගණ්හන්ති. ‘‘තානී’’ති ජවනානි. ‘‘තෙසං’’ති ජවනානං. ‘‘තෙනා’’ති ආවජ්ජනෙන. ‘‘ඉතරථා’’ති අඤ්ඤථා සන්තති අද්ධාවසෙන වුත්තන්ති ගහිතෙ සති. වුත්තො සියා. කස්මා, සන්තති අද්ධාවසෙන පච්චුප්පන්නෙ ගහිතෙ සති, සබ්බාය එකජවනවීථියා එකපච්චුප්පන්නත්තා. ‘‘සබ්බානි චිත්තානී’’ති ජවනචිත්තානි. ‘‘සහුප්පන්නානී’’ති ඉදං සහුප්පන්නානංපි අත්ථිතාය වුත්තං. ආවජ්ජනාදීනි පන ඛණභෙදං නගණ්හන්ති. සබ්බං පරස්ස චිත්තං එකචිත්තමිව ගණ්හන්ති. තස්මා කාලභෙදොපි නත්ථීති දට්ඨබ්බං. ‘‘නිබ්බානඤ්චා’’ති වුත්තං, කථං නිබ්බානං පුබ්බෙනිවුත්ථං නාම සියාති. අතීතෙ පරිනිබ්බුතානං මග්ගඵලානි අනුස්සරණකාලෙ තෙසං ආරම්මණභූතං නිබ්බානංපි අනුස්සරතියෙව. තත්ථ තෙසං මග්ගඵලානං අතීතත්තා නිබ්බානංපි පුබ්බෙනිවුත්ථං නාම හොතීති.

‘‘යං යං අධිට්ඨාතී’’ති යං යං සතාදිකං සංවිධාති. ‘‘යථා යථා අධිට්ඨාතී’’ති යෙන යෙන ආවිභාවාදිකෙන පකාරෙන සංවිධාති. ‘‘පකතිවණ්ණං’’ති පකතිසණ්ඨානං. ‘‘තස්සෙවා’’ති පකතිවණ්ණස්සෙව. දෙවානං පසාදසොතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ආරම්මණ සම්පටිච්ඡන සමත්ථං’’ති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං සම්පටිච්ඡන සමත්ථං. තදෙව චෙතොපරියඤාණන්තිපි වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘චෙතො’’ති චිත්තං. ‘‘පරිච්ඡිජ්ජා’’ති ඉදං සරාගචිත්තං, ඉදං විරාගචිත්තන්තිආදිනා ¶ පරිච්ඡින්දිත්වා. ‘‘ගොචර නිවාසවසෙනා’’ති ගොචරං කත්වා නිවසනවසෙන. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං අනාගතං සඤ්ඤාණන්ති අධිප්පායො. අනාගතෙ සත්තදිවසතො ඔරිමා චිත්තචෙතසික ධම්මා චෙතොපරියඤ්ඤාණස්ස විසයොති කත්වා අනාගතෙ සත්තදිවසතොති වුත්තං. පට්ඨාය පවත්තමානාති පාඨසෙසො. ඉමස්මිං දිවසෙ ච අනාගතපක්ඛෙ සබ්බංපි ආරම්මණං පකතිඤාණස්ස විසයොති කත්වා ‘‘දුතීයදිවසතො පට්ඨායා’’ති වුත්තං. ‘‘එතං’’ති එතං අනාගතං සඤ්ඤාණං. ‘‘යථා චෙතං’’ති යථා ච එතං ඉමස්මිං භවෙ අනාගත ධම්මෙ ජානාති. ‘‘අසාධාරණකාලවසෙනා’’ති අඤ්ඤෙනඤාණෙන අසාධාරණ කාලවසෙන. පච්චුප්පන්නභවොහි අඤ්ඤඤ්ඤාණසාධාරණොති.

සමථකම්මට්ඨානානුදීපනා නිට්ඨිතා.

171. විපස්සනාකම්මට්ඨානෙ. ‘‘යථාදිට්ඨං’’ති සක්කායදිට්ඨියා යථාදිට්ඨං. නිච්චනිමිත්තං නාම සත්තපුග්ගලාදිනිමිත්තමෙව. සත්තනිමිත්තඤ්හි පඤ්ඤත්ති ධම්මත්තා ඛණෙඛණෙ ඛයවයභෙදාභාවතො සො එවගච්ඡති සො එව තිට්ඨතීතිආදිනා නිච්චාකාරසණ්ඨිතං හොතීති. ‘‘ධුවනිමිත්තං’’ති ථිරනිමිත්තං. ඉදම්පි සො ගච්ඡන්තොපි නනස්සති, තිට්ඨන්තොපි නනස්සතීතිආදිනා ථිරාකාරසණ්ඨිතං සත්තනිමිත්තමෙව. ‘‘සුඛනිමිත්තං’’ති ඛණෙඛණෙ ඛයවයභෙද දුක්ඛානං අභාවතො සුඛිතො නිද්දුක්ඛො නිබ්භයොතිආදිනා සුඛාකාරසණ්ඨිතං සත්තනිමිත්තමෙව. ‘‘අත්තනිමිත්තං’’ති ගන්තුං ඉච්ඡන්තො ගච්ඡති, ඨාතුං ඉච්ඡන්තො තිට්ඨතීතිආදිනා වසවත්තනාකාර සණ්ඨිතං සත්තනිමිත්තමෙව. ‘‘කිරියා’’ති භාවනාකිරියා.

විසුජ්ඣතීති විසුද්ධි. විසොධෙතීති වා විසුද්ධි. සීලමෙව විසුද්ධි සීලවිසුද්ධීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘නිච්චසීලමෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිච්චසීලමෙව උපරිඣානාදිවිසෙසානං අධිට්ඨාන කිච්චසාධකත්තා ඉධ අධිප්පෙතන්ති වුත්තං ‘‘නිච්චසීලමෙවා’’ති. සමාධි අධිප්පෙතො ¶ . වක්ඛතිහි ‘‘දුවිධොපි සමාධි චිත්තවිසුද්ධි නාමා’’ති. එතෙන විසුජ්ඣති එතායාති විසුද්ධි. චිත්තස්ස විසුද්ධි චිත්තවිසුද්ධි. සමාධි එවාතිපි දීපෙති. විසුජ්ඣනං වා විසුද්ධි. චිත්තස්ස විසුද්ධි චිත්තවිසුද්ධි. අත්ථතොපන විසුද්ධචිත්තමෙව වුච්චතීතිපි යුජ්ජති. විසුද්ධිසද්ද සම්පන්නෙ හි සති, චිත්තවිසුද්ධි ඉච්චෙව වුච්චති. න සමාධිවිසුද්ධීති. ‘‘සොළසවිධං කඞ්ඛං’’ති අහොසිං නු ඛො අහ මතීතමද්ධානන්තිආදිනා සුත්තන්තෙආගතං සොළසවිධං විචිකිච්ඡං. ‘‘අට්ඨවිධං වා කඞ්ඛං’’ති සත්ථරිකඞ්ඛතීතිආදිනා අභිධම්මෙ ආගතං අට්ඨවිධං විචිකිච්ඡං. විසමහෙතුදිට්ඨි නාම සත්තානං උප්පත්තියා අකාරණමෙව කාරණං කත්වා ගහණදිට්ඨි. ‘‘මනසිකාරවිධී’’ති අනිච්චලක්ඛණාදීසු මනසිකාරවිධි. අනුපායභූතො මනසිකාරො නාම නිච්චාදිවසෙන මනසිකාරො. අධිමානවත්ථු නාම ඔභාසාදීනි. ‘‘මග්ගතො’’ති මග්ගභාවෙන. ‘‘අමග්ගතො’’ති අමග්ගභාවෙන. ‘‘දස්සනඤ්චා’’ති තෙසංඅධිමානවත්ථූනං අනිච්චතාදිදස්සනඤ්ච. තමෙව විසුද්ධිනාමාති සම්බන්ධො. ‘‘සම්මොහමලතො’’ති චතුසච්චප්පටිච්ඡාදක සම්මොහමලතො. නනු දස්සනන්ති ඤාණමෙව. එවංසති, ඤාණන්ති වුත්තෙ සිද්ධෙ කත්වා දස්සනසද්දෙන සහ ඤාණදස්සනන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘එත්ථචා’’තිආදිං. ‘‘සුතමයාදිවසෙනා’’ති සුතමය චින්තාමයවසෙන. තත්ථ යථාසුතස්ස පාළිධම්මස්ස අත්ථමත්තජානනං සුතමයඤ්ඤාණං නාම. අත්ථං ඤත්වා අත්ථානුරූපස්ස සභාවලක්ඛණස්ස චින්තනාවසෙන උප්පන්නං ඤාණං චින්තාමයඤ්ඤාණං නාම. ‘‘අනුමානාදිඤාණංපී’’ති නාමරූප ධම්මෙසු සභාවානුමානඤ්ඤාණ සභාවජානනඤ්ඤාණංපි. ‘‘අත්තපච්චක්ඛඤ්ඤාණමෙවා’’ති අත්තනා පච්චක්ඛකරණඤ්ඤාණමෙව. ‘‘සබ්බත්ථා’’ති මග්ගාමග්ගඤ්ඤාණදස්සනාදීසු සබ්බෙසු ඨානෙසු. එත්ථ ච දසසු විපස්සනාඤාණෙසුපි විපස්සනා වචනෙන පච්චක්ඛදස්සනමෙව අධිප්පෙතන්ති කත්වා සබ්බත්ථග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. සම්මසනඤ්ඤාණතො පට්ඨාය හි දස්සනමෙව අධිප්පෙතං. න සභාවජානනමත්තං. යතො චක්ඛුනා පස්සන්තස්සෙව සුට්ඨු පච්චක්ඛතො දස්සනත්ථාය පුනප්පුනං භාවනා කම්මං නාම තත්ථ ඉච්ඡිතබ්බං හොති.

‘‘ධම්මා’’ති ¶ සඞ්ඛත ධම්මා. අනිච්චතා එව ලක්ඛණන්ති අනිච්චලක්ඛණං. අනිච්චානං වා සඞ්ඛත ධම්මානං ලක්ඛණන්ති අනිච්චලක්ඛණන්තිපි යුජ්ජති. ‘‘අභිණ්හසම්පටිප්පීළනාකාරො’’ති යථා සීඝසොතායං නදියං නාවාය උද්ධං ගච්ඡන්තං සානාවා අභිසඞ්ඛරණදුක්ඛෙන අභිණ්හං සුට්ඨු පටිප්පීළෙති. කස්මා, අසති අභිසඞ්ඛාරෙ තඞ්ඛණෙ එව අධොවුය්හනතො. අධොවුය්හනඤ්හි නාවාය පකති කිච්චං. උද්ධං ආරූහනං අභිසඞ්ඛාර සිද්ධං. එවමෙවං සීඝසොතෙ සංසාරෙ අත්තභාවෙන උද්ධං ඛණතො ඛණං දිවසතො දිවසං ගච්ඡන්තං පුග්ගලං අයං අත්තභාවො අභිසඞ්ඛරණ දුක්ඛෙන අභිණ්හං සුට්ඨු පටිප්පීළෙති. කස්මා, අසති අභිසඞ්ඛාරෙ, පච්චයවෙකල්ලෙ ච සති, තඞ්ඛණෙ එව විපරිණමනතො. විපරිණමනඤ්හි අත්තභාවස්ස පකති කිච්චං. උද්ධංගමනං අභිසඞ්ඛාර සිද්ධං. එවං අභිණ්හ සම්පටිප්පීළනං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච සංසාරස්ස සීඝසොතතා නාම අත්තභාවපරියාපන්නානං නාම රූපධම්මානං පවත්තිනිවත්ති සීඝතා වුච්චති. එත්ථ ච මරණං දුවිධං සම්මුති මරණඤ්ච පරමත්ථ මරණඤ්ච. තත්ථ සම්මුති මරණං නාම සම්මුති සච්චභූතස්ස සත්තස්ස මරණං. තං එකභවපරියන්තෙ සන්දිස්සති. පරමත්ථ මරණං නාම පරමත්ථ සච්චභූතානං නාමරූප ධම්මානං මරණං. ඉදමෙව එකන්තමරණං, සච්චමරණං, සභාවමරණං හොති. ඉමස්මිං විපස්සනා කම්මෙ ඉදං පරමත්ථ මරණං එව අනිච්චතාති ච වුච්චති. ධම්මානං සුසානක්ඛෙත්තන්ති ච සුසානභූමීති ච වුච්චතීති. සා ච සුසානභූමිනාම සත්තානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය සන්තානං අනුබන්ධතියෙව. අනුබන්ධත්තා ච සත්තානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය සො නාම සමයො නත්ථි, යත්ථ සත්තා න මරන්තීති. ඉදඤ්ච අනුබන්ධනං සත්තානං අභිණ්හසම්පටිප්පීළනමෙව හොති. තෙසං සබ්බිරියාපථෙසු ජීවිතස්ස ච අඞ්ගපච්චඞ්ගානඤ්ච කායවචීමනො කම්මානඤ්ච සම්බාධපත්තිතො. අවසවත්තනාකාරො පන අභිසඞ්ඛාර දුක්ඛං අභිණ්හං පච්චනුභවන්තානං පාකටොයෙව. වසවත්තනෙහි සති, අභිසඞ්ඛරණ කිච්චස්ස ඔකාසො නත්ථි. වසවත්තනෙනෙව යථිච්ඡි තස්ස කිච්චස්ස සම්පජ්ජනතො. ලොකස්මිඤ්හි සබ්බංපි අභිසඞ්ඛාර කිච්චං නාම අන්තමසො අස්සාසනපස්සාසන කිච්චං උපාදාය ධම්මානං වසවත්තනාභාවතො කරොන්තීති.

අනිච්චස්ස ¶ ධම්මස්ස අනුඅනුපස්සනාති සම්බන්ධො. ‘‘අනුඅනුපස්සනා’’ති ච ඤාණචක්ඛුනා පුනප්පුනං නිජ්ඣායනා ඔලොකනා. ‘‘ධම්මානං’’ති පඤ්චක්ඛන්ධ ධම්මානං. ‘‘යත්ථ යත්ථා’’ති යස්මිං යස්මිං සරීරඞ්ගෙ. ‘‘පුරාණ ධම්මානං’’ති පුරාණානං පාතුබ්භූතානං, වඩ්ඪිතානඤ්ච ධම්මකොට්ඨාසානං අන්තරධානං වයො වුච්චති. විපස්සනා කම්මං පත්වා ඛණිකවසෙන එකෙකධම්මවිභාගවසෙන ච අනුපස්සනා කිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘සමූහ සන්තතිවසෙන පනා’’ති. එකෙකධම්මවිභාගවසෙන අනුපස්සනාපි පන පකතියා සුපාකටෙසු චිත්තවෙදනාදීසු ඉච්ඡිතබ්බායෙව. ‘‘අනිච්චතාය පරමාකොටී’’ති තතො උත්තරි අනිච්චතා නාම නත්ථීති අධිප්පායො. ධම්මානං තථා තථා භායිතබ්බප්පකාරො නාම පඤ්චක්ඛන්ධෙ ‘අනිච්චතො, දුක්ඛතො, රොගතො, ගණ්ඩතො, සල්ලතො, අඝතො, ආබාධතො, තිආදිනා වුත්තො භායිතබ්බප්පකාරො. තස්ස සමනුපස්සනාඤාණං භයඤාණං. එතෙන අපායදුක්ඛ සංසාර දුක්ඛභීරුකෙහි ජනෙහි භායිතබ්බන්ති භයං. තෙ වා භායන්ති එතස්මාති භයං. භයස්ස සමනු පස්සනාඤාණං භයඤාණන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ‘‘කිඤ්චිභයවත්ථුං’’ති සීහබ්යග්ඝාදිකං භයවත්ථුං. ‘‘පටිස්සරණෙ’’ති ගුහාලෙණාදිකෙ පටිස්සරණෙ. ‘‘තෙසං’’ති භිජ්ජනසභාවානං ධම්මානං. ‘‘තෙහී’’ති භිජ්ජනසභාවෙහි. උක්කණ්ඨතා නාම චිත්තස්ස විරුද්ධතා නික්ඛමාභිමුඛතා. ‘‘චත්තාලීසාය ආකාරෙහී’’ති පඤ්චක්ඛන්ධෙ ‘අනිච්චතො, දුක්ඛතො, රොගතො, ගණ්ඩතො, සල්ලතො, අඝතො, ආබාධතො, පරතො, පලොකතො, ඊතිතො,. උපද්දවතො, භයතො, උපසග්ගතො, චලතො, පභඞ්ගුතො, අද්ධුවතො, අතාණතො, අලෙණතො, අස්සරණතො, රිත්තතො,. තුච්ඡතො, සුඤ්ඤතො, අනත්තතො, ආදීනවතො, විපරිණාම ධම්මතො, අසාරකතො, අඝමූලතො, වධකතො, විභවතො, සාසවතො,. සඞ්ඛතතො, මාරාමිසතො, ජාතිධම්මතො, ජරාධම්මතො, බ්යාධිධම්මතො, මරණධම්මතො, සොකපරිදෙවධම්මතො, දුක්ඛදොමනස්ස ධම්මතො, උපායාස ධම්මතො, සංකිලෙසික ධම්මතො, පස්සන්තො සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛතීති එවං මහානිද්දෙසෙ ¶ මොඝපඤ්හනිද්දෙසෙ ආගතෙහි චත්තාලීසාය ආකාරෙහි. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො පස්සන්තොතිආදිනා යොජෙතබ්බං. ‘‘අනිච්චතො’’ති ච අනිච්චභාවෙනාති අත්ථො. සබ්බෙපි පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා එවාති පස්සන්තොති වුත්තං හොති. කථං පන අනිච්චතො පස්සන්තො සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛතීති. නිච්චගුණ සුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤතො පඤ්චක්ඛන්ධභූතං ලොකං අවෙක්ඛති. සෙසපදෙසුපි එසෙවනයො. තත්ථ ‘‘අනිච්චා එවා’’ති පටිසන්ධික්ඛණතො පට්ඨාය යදාකදාචි මරණ ධම්මත්තා අනිච්චා එව. ‘‘දුක්ඛා එවා’’ති අනිච්ච ධම්මත්තායෙව දුක්ඛා එව. යදනිච්චං, තං දුක්ඛංතිහි වුත්තං. දුක්ඛ සච්චධම්මත්තා වා. ‘‘රොගා එවා’’ති රොගජාතිකත්තා රොගා එව. යෙහි කෙචි ලොකෙ චක්ඛු රොගාදිකා අනෙකසහස්සා රොගා නාම සන්දිස්සන්ති. සබ්බෙතෙ ඉමෙපඤ්චක්ඛන්ධා එව. ඉතො අඤ්ඤොකොචි රොගො නාම නත්ථි. තස්මා තෙ එකන්තෙන රොගජාතිකා එවාති. අපි ච, දුක්ඛසච්ච ධම්මත්තාතීහි දුක්ඛතාහි චතූහි දුක්ඛට්ඨෙහි ච අභිණ්හසම්පටිප්පීළනතො රුජ්ජනට්ඨෙන රොගා එව. තත්ථ ‘‘තීහි දුක්ඛතාහී’’ති දුක්ඛදුක්ඛතා සඞ්ඛාර දුක්ඛතා විපරිණාම දුක්ඛතාති ඉමාහි තීහිදුක්ඛතාහි. ‘‘චතූහි දුක්ඛට්ඨෙහී’’ති දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො,ති ඉමෙහි චතූහි දුක්ඛට්ඨෙහි. දුක්ඛ කිච්චෙහීති අත්ථො. එසනයො ගණ්ඩාදීසු. තත්ථ ගණ්ඩොනාම පීළකාබාධො. සල්ලං නාම විජ්ඣනට්ඨෙන කිලෙස සල්ලඤ්ච දුක්ඛසල්ලඤ්ච. අඝන්ති නිරත්ථකං. ඉමෙ ච ඛන්ධා විපත්තිපරියොසානත්තා නිරත්ථකා එව හොන්ති. සබ්බාසම්පත්තියො විපත්තිපරියොසානාති හි වුත්තං. අවිස්සාසිකට්ඨෙන පරෙ එව. න හි තෙ එතං මම, එසො හමස්මි, එසො මෙ අත්තාති එවං විස්සාසං අරහන්ති. තථා විස්සාසං කරොන්තස්ස නානාදුක්ඛෙහි නිච්චං විහිංසනතො. පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යදාකදාචි පලුජ්ජනධම්මත්තා පලොකධම්මා එව. ‘‘ඊතී’’ති අන්තරායො වුච්චති. ඛන්ධා අන්තරාය ජාතිකා එවාති වුත්තං හොති. අජ්ඣත්තභාවං උපගන්ත්වා දුතත්තා විබාධකත්තා උපද්දවා එව. භායිතබ්බත්තා භයා එව. අනත්තා එව සමානා අජ්ඣත්තභාවං උපගන්ත්වා සජ්ජනතො ලග්ගනතො දුම්මො චයතො ¶ උපසග්ගා එව. නිච්චකාලං ලොකධම්මෙහි චලනත්තා විප්ඵන්දනත්තා චලාඑව. නානප්පකාරෙන භඤ්ජනධම්මත්තා පභඞ්ගුනො එව. ඛණමත්තම්පි අථිරත්තා අද්ධුවා එව. ජරාමරණාදිතො අපායවිනිපතනාදිතො භයතො තායති රක්ඛතීති තාණං. තෙ ච ඛන්ධා කස්සචිතාණා න හොන්ති. තෙසඤ්ච කිඤ්චිතාණං නාම නත්ථි. තස්මා අතාණා එව. භයතො භීරුකා ජනා ලීයන්ති නිලීයන්ති එත්ථාති ලෙණං. තෙ ච කස්සචිලෙණා න හොන්ති. තෙසඤ්ච කිඤ්චිලෙණං නාම නත්ථි. තස්මා අලෙණා එව. භයං සරතිහිංසතීති සරණං. තෙ ච කස්සචිසරණං න හොන්ති. තෙසඤ්ච කිඤ්චිසරණං නාම නත්ථි. තස්මා අස්සරණා එව. නිච්චතාදීහි සබ්බෙහි සොභණගුණෙහි සබ්බසො රහිතත්තා තුච්ඡත්තා සුඤ්ඤත්තාරිත්තා එව. තුච්ඡා එව. සුඤ්ඤා එව. අත්තා වුච්චති යස්සකස්සචි කොචි සාරභූතො පටිස්සරණො. තෙ සයඤ්ච කස්සචි අත්තාන හොන්ති. අත්තනො ච කොචි අත්තානාම නත්ථි. තස්මා අනත්තා එව. අනිච්චතාදීහි ආදීනවෙහි දොසෙහි සම්පුණ්ණත්තා ආදීනවා එව. විපරිණාම සභාවත්තා විපරිණාමා එව. සාරභූතස්ස කස්සචි අධිට්ඨානස්ස අභාවා අසාරාඑව. අඝස්ස සබ්බනිරත්ථකස්ස පතිට්ඨානත්තා අඝමූලා එව. තෙ සයං මරණ ධම්මසමඞ්ගීනො හුත්වා තෙන මරණසත්ථෙන මරණාවුධෙන සංසාරෙ සත්තානං නිච්චං මාරකත්තා ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකත්තා වධකා එව. නිච්චසුඛහිත වුඩ්ඪිවිගතත්තා විභවා එව. ආසවෙහි පරිග්ගහිතත්තා සාසවා එව. නිච්චකාලං පච්චයායත්තවුත්තිකත්තා සඞ්ඛතා එව. කිලෙසමාරමච්චුමාරානං ආමිසාහාරත්තා මාරාමිසා එව. අනිච්ඡන්තස්සෙව සතො චක්ඛුරොගාදිභාවෙන අපායභවාදිභාවෙන ජාතසභාවත්තා ජාතිධම්මා එව. අනිච්ඡන්තස්සෙව සතො හායනමරණසභාවත්තා ජරාමරණ ධම්මා එව. සොකාදීනං වත්ථුභාවෙන ධාරණත්තා සොකාදි ධම්මා එව. තණ්හා සංකිලෙස දිට්ඨිසංකිලෙස දුච්චරිත සංකිලෙසෙහි නියුත්තත්තා සංකිලෙසික ධම්මා එවාති. තෙන වුත්තං ‘‘චත්තාලීසාය ආකාරෙහී’’ති. ‘‘පටිසඞ්ඛානවසෙනා’’ති පරිවීමංසනවසෙන ¶ .‘‘නිකන්තියා’’ති නිකන්තිතණ්හාය. ‘‘පරියාදින්නායා’’ති සුක්ඛභාවපත්තාය. ‘‘භයඤ්චා’’ති භයඤාණවසෙන උප්පන්නං ඔත්තප්පභයඤ්ච.

ලොකෙ අත්තජීවා නාම සත්තානං අජ්ඣත්ත ධම්මෙසු සාරධම්මා හොන්ති. තෙසු විගතෙසු සෙසධම්මා නිස්සත්ත නිජ්ජීවභාවං පත්වා ඵෙග්ගුභූතා කචවරභූතාති ලොකස්ස අභිමානො. තෙ ච අත්තජීවා නාම සබ්බසො නත්ථීති දිට්ඨෙ ඛන්ධෙසු කචවරභාවදස්සනං අත්තජීව සුඤ්ඤතා දස්සනං නාම. ‘‘විමුච්චමානො’’ති එතෙන විමුච්චතීති විමොක්ඛොති අත්ථං දස්සෙති. විමුච්චන්ති එතෙනාති විමොක්ඛොතිපි යුජ්ජති. ‘‘නිමිත්තානී’’ති විපල්ලාසධම්මෙහි නිම්මිතානි නිච්චනිමිත්ත සුඛනිමිත්ත අත්තනිමිත්ත ජීවනිමිත්තානි. සත්ත පුග්ගල ඉත්ථි පුරිස හත්ථ පාද සීස ගීවාදීනි නිමිත්තානි ච. තත්ථ සඞ්ඛාරානං ඛණික ධම්මත්තා අනිච්චානංයෙව සතං සන්තති ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා හිය්යොපි සො එව, අජ්ජපි සො එවාතිආදිනා නිච්චාකාරෙන උපට්ඨානං නිච්චනිමිත්තං නාම. කිලෙසමලෙහි පරිග්ගහිතත්තා අසුභානංයෙව සතං අවිජ්ජාය පටිච්ඡන්නත්තා ඉදං ඉට්ඨං, කන්තං, මනාපං, පියරූප, න්තිආදිනා සුභාකාරෙන උපට්ඨානං සුභනිමිත්තං නාම. භයට්ඨෙන අඛෙමට්ඨෙන දුක්ඛානංපි සතං තායෙව පටිච්ඡන්නත්තා ඉදං සුඛං, නිබ්භයං, ඛෙමං, සාතරූප, න්තිආදිනා සුඛාකාරෙන උපට්ඨානං සුඛනිමිත්තං නාම. පච්චයා යත්තවුත්තිකත්තා පච්චයෙන විනා කෙවලං අත්තනො වසායත්තවුත්තිතා භාවතො අනත්තානංයෙව සතං අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන කරොති, කථෙති, චින්තෙති, ගන්තුං ඉච්ඡන්තො ගච්ඡති, ඨාතුං ඉච්ඡන්තො තිට්ඨතී, තිආදිනා වසවත්තනාකාරෙන උපට්ඨානං අත්තනිමිත්තං නාම. තථා සත්තොනාම සත්තාහංපි ජීවති, මාසංපි ජීවති, සංවච්ඡරංපි ජීවතීතිආදිනා ජීවාකාරෙන උපට්ඨානං ජීවනිමිත්තං නාම. නනු චෙත්ථ අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන කරොතීතිආදීසු ඉච්ඡානාම තණ්හාවාඡන්දො වා. තදුභයම්පි චිත්තසම්පයුත්තං. කරණඤ්ච නාම කායිකක්රියාභූතානං චිත්තජරූපකලාපානං පවත්තිවිසෙසො. එවඤ්චසති තෙසං චිත්තවසෙන පවත්තත්තා අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන කරොතීති ඉදං අභිධම්මවිරුද්ධං න හොතීති. න න හොති. අත්තනොති ච කරොතීති ච ¶ වුත්තත්තා. න හි අත්තානාම අත්ථි, යො අත්තනොති වුච්චෙය්ය. න ච කත්තානාම අත්ථි, යො කරොතීති වුච්චෙය්ය. ඉධ පන තස්මිං සමයෙ පවත්තං ඛන්ධපඤ්චකමෙව අත්තාති ච කත්තාති ච ගහෙත්වා අත්තනොති ච කරොතීති ච වුත්තං. ‘‘අවස්සයො හොතී’’ති පතිට්ඨා හොති. ‘‘විධමිත්වා’’ති ඤාණෙන අන්තරධාපෙත්වා. සභාවතො විජ්ජමානානි න හොන්තීති දස්සනඤාණෙන විනිච්ඡයං පාපෙත්වාති වුත්තං හොති. භාවදස්සනං නාම සොකදුක්ඛාදීනං අභාවදස්සනං.

‘‘තං තං ඝනවිනිබ්භුජ්ජනවසෙනා’’ති සමූහසන්තති ඝනාදීනං භින්දන ඡින්දනවසෙන. තත්ථ සමූහඝනභින්දනං ආදිතො ධම්මවවත්ථානඤාණකිච්චං. තදා අත්තදිට්ඨි වික්ඛම්භිතා හොති. ජීවදිට්ඨි ච නාම සුඛුමතරා අත්තදිට්ඨි එව වුච්චති. මග්ගක්ඛණං පත්වා එව තදුභයංපි සබ්බසො සමුච්ඡින්දතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘පණිහිතගුණස්සා’’ති පත්ථිතගුණස්ස.

‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති එත්ථ ‘‘පතී’’ති ජෙට්ඨකො වුච්චති. ‘‘මුඛං’’ති මූලකාරණං. පති ච සො මුඛඤ්චාති පතිමුඛං. පතිමුඛමෙව පාතිමොක්ඛන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තං හී’’තිආදිමාහ. සබ්බලොකියසීලානි නාම චතුපාරිසුද්ධිසීලානි. තෙසං මජ්ඣෙ. ‘‘ජෙට්ඨකත්තා’’ති ජෙට්ඨකසීලත්තා. ‘‘තමෙවා’’ති විනයපඤ්ඤත්තිසීලමෙව +. ‘‘යෙසං ධම්මානං’’ති උද්ධච්ච මුට්ඨස්සච්චාදි ධම්මානං. ‘‘විප්ඵන්දිතානි නාමා’’ති විප්පකිණ්ණානි නාමාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ලොලානි නාමා’’ති. ‘‘තදනුබන්ධා’’ති තානිවිප්ඵන්දිතානි ඉන්ද්රියානි අනුගතා. ‘‘බුද්ධප්පටිකුට්ඨෙහී’’ති බුද්ධෙනභගවතා පටික්කොසිතෙහි නීවාරිතෙහි. ‘‘මිච්ඡාපයොගෙහී’’ති අට්ඨකුලදූසනකම්මෙහි චෙව එකවීසතිඅනෙසනකම්මෙහි ච. ‘‘තිවිධකුහනවත්ථූහී’’ති පච්චයප්පටිසෙවනඤ්ච, සාමන්තජප්පනඤ්ච, ඉරියා පථ සන්නිස්සිතඤ්චාති ඉමෙහි තිවිධෙහි කුහනවත්ථූහි. තිවිධෙහි අච්ඡරිය කම්මවිධානෙහීති වුත්තං හොති. පරිසුජ්ඣතීති පරිසුද්ධි. පරිසුද්ධි එව පාරිසුද්ධි. ‘‘සම්මොහස්සා’’ති ධාතුමනසිකාරාදීසු සම්මුය්හනස්ස. ‘‘ගෙධස්සා’’ති සම්මොහත්තායෙව පච්චයෙසු භත්තනික්ඛිත්තකා කස්සවිය ගෙධස්ස, අභිකඞ්ඛස්ස. ‘‘මදස්සා’’ති ලාභසක්කාරා දිමූලකස්ස ¶ මානමදස්ස. ‘‘පමාදස්සා’’ති කුසලෙසු ධම්මෙසු පමාදස්ස මුට්ඨස්සච්චස්ස. තං තං පයොජන මරියාදො නාම චීවරපච්චයෙ තාව සීතප්පටිඝාතාදිකො පයොජනමරියාදො. ‘‘මරියාදො’’ති ච යාවදෙවාති පදෙන දස්සිතො සීතප්පටිඝාතාදිකො චීවරප්පයොජන පරිච්ඡෙදො. සො ච චීවරපච්චයෙ සම්මොහාදිකෙ සාවජ්ජපක්ඛෙ අපතනත්ථාය ඨපිතො. තෙන වුත්තං ‘‘සම්මොහස්ස ගෙධස්ස මදස්ස පමාදස්ස පහානත්ථං’’ති. එසනයො පිණ්ඩපාතපච්චයාදීසුපි. එතෙන පච්චවෙක්ඛනාපාඨෙසු අයමත්ථො දස්සිතො. ඉධ භික්ඛු චීවරං පටිසෙවති යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය උණ්හස්ස පටිඝාතායාතිආදීසු යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය පටිසෙවති. න තතො උත්තරි සම්මොහත්ථාය ගෙධත්ථාය මදත්ථාය පමාදත්ථාය පටිසෙවතීතිආදි. එවඤ්චසති, යං චීවරං පටිසෙවන්තස්ස සම්මොහගෙධමදප්පමාදා උප්පජ්ජන්ති. තං න සෙවිතබ්බං. ඉතරං සෙවිතබ්බන්ති දස්සිතං හොතීති.

‘‘පච්චත්තසභාවො’’ති පච්චෙකසභාවො. ‘‘කාරියසඞ්ඛාතං’’ති කාතබ්බං අභිනිප්ඵාදෙතබ්බන්ති කාරියං. ආසන්නප්ඵලං. තෙනාහ ‘‘අග්ගිස්සධූමොවියා’’ති. ආසන්නකාරණං පදට්ඨානං නාම අග්ගිකාරකො විය. පජ්ජති ගච්ඡති පවත්තති ඵලං එතෙනාති පදං. තිට්ඨති ඵලං එත්ථාති ඨානං. උභයංපි කාරණ පරියායො එව. තෙන අතිස්සයත්ථොපි සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘ආසන්නකාරණං’’ති. ‘‘සද්ධිං සඤ්ඤා චිත්ත විපල්ලාසෙහී’’ති දිට්ඨිසම්පයුත්තෙහීති අධිප්පායො. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා පන සඤ්ඤා චිත්ත විපල්ලාසා වික්ඛම්භිතුං සක්කොතීති න වත්තබ්බා. ‘‘සාසන ධම්මෙ’’ති අනත්තලක්ඛණ සුත්තන්තාදිකෙ සුඤ්ඤත ධම්මප්පටිසංයුත්තෙ දෙසනාධම්මෙ. ‘‘දිට්ඨිවිපල්ලාසො වික්ඛම්භිතො’’ති තාදිසං ධම්මදෙසනං සුත්වා දෙසකෙ සත්ථරි ච දෙසිතෙ ධම්මෙ ච සද්ධං පටිලභිත්වා සච්චමෙව භගවා ආහ, අහං පන එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා,ති ගණ්හාමි, මිච්ඡාවතායං මමගාහොති එවං වික්ඛම්භිතො හොති. තතො පට්ඨාය එසො මෙ අත්තාති වදන්තොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තෙන න වදති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙන එව වදතීති අධිප්පායො. ඉදම්පන දළ්හග්ගාහ වික්ඛම්භනමත්තං එව ¶ . න අත්තදස්සන වික්ඛම්භනං. තං පන ධම්මවවත්ථානඤ්ඤාණෙ සිද්ධෙ එව සිජ්ඣතීතිපි වදන්ති. චතුන්නං ආහාරානං වසෙන චතුධා නාමරූපං පරිග්ගහෙතබ්බමෙව. කස්මා, චත්තාරො ආහාරෙ පරිග්ගහෙත්වා තෙස්වෙව ලක්ඛණත්තයං සමනුපස්සන්තස්ස අන්තෙ ලොකුත්තරඤ්ඤාණදස්සනප්පටිලාභකිච්චස්ස සිද්ධත්තාති අධිප්පායො. පඤ්චධාතිආදීසු එසනයො. ආදිකම්මිකානං අවිසයො, විසුං විසුං ලක්ඛණ රසාදීහි පරිග්ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. පරිග්ගහණෙ සක්කොන්තස්සපි විපස්සනා කම්මෙ විසුං විසුං පස්සිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච. තථාහි වක්ඛති ‘‘කලාපවසෙන සංඛිපිත්වා’’ති. ‘‘අඤ්ඤස්ස කස්සචී’’ති අත්තජීවාදිකස්ස. සො කරොති කුසලාකුසලං කම්මං. සො පටිසංවෙදෙති භවන්තරං පත්වා තබ්බිපාකං. සංසරති භවතො භවං. සන්ධාවති කම්මවෙගෙන ඛිත්තො. සුද්ධෙ නාමෙ එව වා රූපෙ එව වා ඊහාබ්යාපාරානං අභාවදස්සනතොති යොජනා. පුග්ගලසත්තානං ක්රියායොති සඤ්ඤිතාති විග්ගහො. ‘‘අත්තාති පවත්තා දිට්ඨී’’ති කාරක දිට්ඨි. ‘‘තදත්ථා භිනිවෙසවසෙනා’’ති සත්තො, පුග්ගලො, තිආදි වොහාරස්ස සබ්භාවතො තස්ස අත්ථභූතො සත්තපුග්ගලාදිකොපි සභාවතො අත්ථියෙව. නො නත්ථීති එවං දළ්හං හදයෙ සන්නිධානකරණ වසෙන. ‘‘අතිධාවනඤ්චා’’ති වොහාර පඤ්ඤත්තිමත්තෙ අට්ඨත්වා තං අතික්කමිත්වා පඤ්චක්ඛන්ධෙ සත්තාදිභාවෙන ගහණඤ්චාති අධිප්පායො.

‘‘කම්මචිත්තොතුකාහාරවසෙනා’’ති එත්ථ කකාරො සන්ධි වසෙන ආගමො. කම්මවසෙන චිත්තවසෙන උතුවසෙන ආහාරවසෙනාති අත්ථො. අනුරූපානං පච්චයානං සාමග්ගීති විග්ගහො. ‘‘අඤ්ඤථා පවත්තියා’’ති අඤ්ඤෙන පකාරෙන පවත්තනස්ස. ‘‘හෙතුසම්භාරපච්චයෙහී’’ති හෙතුපච්චය සම්භාරපච්චයෙහි. ජනක පච්චයා හෙතුපච්චයා නාම. පරිවාරපච්චයා සම්භාරපච්චයා නාම. ‘‘කම්මප්පවත්තියා’’ති කම්මප්පවත්තිතො. ‘‘විපාකප්පවත්තියා’’ති විපාකප්පවත්තිතො. එකස්ස සත්තස්ස අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සංසරන්තස්ස රූපකායොපි අත්ථි නාමකායොපි අත්ථි. තතො අඤ්ඤො කොචිසභාවො ¶ නාම නත්ථි. ද්වෙ ච කායා පඤ්චවොකාරෙ සංසරන්තස්ස එකතො පවත්තන්ති. අසඤ්ඤසත්තෙ සංසරන්තස්ස රූපකායො එව පවත්තති. සො එව තත්ථ එකොසත්තොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. අරූපෙ සංසරන්තස්ස නාම කායො එව පවත්තති. සො එව තත්ථ එකො සත්තොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. ‘‘සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’ති ච පඤ්ඤත්තිමත්තං ගච්ඡතීති අධිප්පායො. තෙසු ච කායෙසු රූපකායෙ චුති පටිසන්ධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනන්තර පච්චයතා නාම නත්ථි. එකමෙකස්මිං භවෙ එකමෙකො හුත්වා චුතිකාලෙ භිජ්ජති. රූපසන්තති ඡිජ්ජති. පටිසන්ධිරූපෙන සහ පච්චය පච්චයුප්පන්නතා පබන්ධො නප්පවත්තති. නාම කායෙ පන චුති පටිසන්ධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනන්තරපච්චයතා අත්ථි. චුතිකාලෙපි නාමසන්තති න ඡිජ්ජති. පටිසන්ධි නාමෙන සහ පච්චය පච්චයුප්පන්නතා පබන්ධො පවත්තතියෙව. තත්ථ පටිච්චසමුප්පාද කුසලො භික්ඛු පටිච්චසමුප්පාදඤ්ඤාණෙ ඨත්වා එකස්මිංභවෙ එකස්ස සත්තස්ස පවත්තිං පස්සන්තො සත්තං නාම න පස්සති. පුග්ගලං නාම න පස්සති. අහන්තිපි න පස්සති. පරොතිපි න පස්සති. අහං අතීතෙසු භවෙසු අහොසින්තිපි න පස්සති. ඉමස්මිංභවෙ අස්මීතිපි න පස්සති. අනාගතෙසු භවිස්සාමීතිපි න පස්සති. අථ ඛො අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරා පවත්තන්ති. සඞ්ඛාර පච්චයා භවන්තරෙ විඤ්ඤාණං පවත්තතීතිආදිනා නයෙන නාමරූප ධම්මානං හෙතුඵල පරම්පරාවසෙන අවිච්ඡෙදප්පවත්තිමෙව පස්සති. එකස්මිංභවෙ පවත්තිං පස්සන්තෙ සති, අනමතග්ගෙසංසාරෙ අනන්තෙසු භවෙසු තස්ස සත්තස්ස පවත්ති දිට්ඨා එව හොති තත්ථපි එවමෙව, තත්ථපි එවමෙවාති. තදා තස්ස සොළසවිධා කඞ්ඛා පහීයතීති ඉමමත්ථං ‘‘දස්සෙන්තො අනමතග්ගෙ සංසාරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ කතමා සොළසවිධා කඞ්ඛාති. අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං. න නු ඛො අහොසිං. කිං නු ඛො අහොසිං. කථං නු ඛො අහොසිං. කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානන්ති එවං පුබ්බන්තෙ පඤ්චවිධා කඞ්ඛාවුත්තා. භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං. න නු ඛො භවිස්සාමි. කිං නු ඛො භවිස්සාමි. කථං නු ඛො භවිස්සාමි. කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානන්ති එවං අපරන්තෙ පඤ්චවිධා කඞ්ඛා වුත්තා ¶ . අහං නු ඛො ස්මි. නො නු ඛො ස්මි. කින්නු ඛො ස්මි. කථං නු ඛො ස්මි. අහං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො. සො කුහිං ගාමී භවිස්සාමීති එවං පච්චුප්පන්නෙ ඡබ්බිධා කඞ්ඛා වුත්තා. ඉමා සොළසවිධා කඞ්ඛාති. තත්ථ අහොසිං නු ඛො, න නු ඛො අහොසින්ති ඉමිනා පදද්වයෙන අතීතකාලෙ අත්තනො අත්ථි නත්ථිභාවෙ කඞ්ඛති. සචෙ අත්ථි, කිං නු ඛො අහොසින්ති කඞ්ඛති. කෙනචි හෙතුනා පච්චයෙන වා අහොසිං. කෙනචි ඉද්ධිමන්තෙන වා නිම්මිතො අහොසිං. අහෙතු අපච්චයා වා අනිම්මිතො වා සයංජාතො අහොසින්ති අත්ථො. යදි තෙසුපකාරෙසු අඤ්ඤතරෙන අහොසිං. කථං නු ඛො අහොසිං. අපාදකොවා අහොසිං. ද්විපාදකො වා. චතුප්පාදකොවා. බහුප්පාදකොවා. රූපීවා. අරූපීවා. සඤ්ඤීවා. අසඤ්ඤීවා ඉච්චාදි. අථ තෙසු අපාදකාදීසු අඤ්ඤතරො අහං අහොසිං. කිං හුත්වා කිං අහොසිං. පථමභවෙ කිං හුත්වා දුතීය භවාදීසු කිං අහොසින්ති ඉදං භවපරම්පරාවසෙන වුත්තං. එසනයො අපරන්තෙපි. පච්චුප්පන්නෙ ‘‘අහං නු ඛො ස්මි, නො නු ඛො ස්මී’’ති යථා ඛුද්දකවත්ථු විභඞ්ගෙ අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතෙසු. සතස්මීති හොති. සීතස්මීති හොතීති වුත්තං. තත්ථ ‘‘සතස්මී’’ති අහං සස්සතො වා භවාමි. ‘‘සීතස්මී’’ති අහං උච්ඡින්නොවා භවාමීති අත්ථො. යථා ච. අත්ථීති ඛො එකො අන්තො. නත්ථීති ඛො දුතීයො අන්තොති වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්ථී’’ති අත්තානාම භවාභවෙසු නිච්චකාලං අත්ථි. ‘‘නත්ථී’’ති තථා නත්ථි, උච්ඡිජ්ජති. න හොති පරම්මරණාති අත්ථො. තථා ඉධාපි අහං නු ඛො ස්මි. නො නු ඛො ස්මීති කඞ්ඛති. තත්ථ ‘‘අහං නු ඛොස්මී’’ති අයං අහං නාම භවාභවෙසු නිච්චකාලං අස්මි නු ඛො, මම අත්තානාම සස්සතො හුත්වා සබ්බකාලං අත්ථි නු ඛොති වුත්තං හොති. ‘‘නො නු ඛො ස්මී’’ති තථා නො අස්මි නු ඛො. මම අත්තා තථා නත්ථි නු ඛොති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘භවාභවෙසූ’’ති පවත්තෙපි පච්චුප්පන්නෙ වත්තමානං අත්තානං ගහෙත්වා පවත්තා පච්චුප්පන්නෙ සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘කිං නු ඛො ස්මී’’ති අහං නාම සන්තො ජාතො කිං නු ඛො අස්මි. කෙනචි හෙතුනා පච්චයෙන වා අස්මි නු ඛො. කෙනචි ඉද්ධිමන්තෙන වා නිම්මිතො භවාමි නු ඛො. උදාහු අහෙතු අපච්චයා වා ¶ කෙනචි අනිම්මිතො වා සයං නු ඛො භවාමි නු ඛොති අත්ථො. ‘‘කථං නු ඛො ස්මී’’ති එත්ථ පන අපදාදීහි අයොජෙත්වා අහං නු ඛො කිං ගොත්තො භවාමි. ගොතමගොත්තො වා වාසෙට්ඨ ගොත්තො වා තිආදිනා යොජෙතබ්බං. ආදි කප්පකාලෙ තානි ගොත්තානි එතරහි සම්භෙදං ගච්ඡන්ති. තස්මා තෙසු කඞ්ඛන්තො කඞ්ඛතියෙව. ‘‘අහං කුතො ආගතො’’ති අහං අතීතෙ කුතොභවතො ආගතො අස්මි. ‘‘සොකුහිංගාමී භවිස්සාමී’’ති සො අහං ආයතිං භවෙ කුහිං ගාමිකො භවිස්සාමීති කඞ්ඛති. ‘‘කඞ්ඛාය අතික්කමො’’ති සො භික්ඛු පටිච්චසමුප්පාදෙ අවිජ්ජාදිකං අතීතහෙතු පඤ්චකං පස්සන්තො තස්මිංභවෙ සබ්බංපි පටිච්චසමුප්පාදං පස්සතියෙව. එවං පස්සන්තො න තත්ථ අහං නාම කොචි අත්ථි, යං පටිච්ච අතීත විසයා පඤ්චවිධා කඞ්ඛා උප්පජ්ජති. ධම්ම මත්තමෙව තත්ථ අත්ථීති එවං අතීතෙ කඞ්ඛා වත්ථුස්ස අභාවදස්සනෙන පඤ්චවිධාය කඞ්ඛාය අතික්කමො හොති. නනු තථා පස්සන්තස්සපි කථං නු ඛො ස්මි, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛොති අයං කඞ්ඛා අත්ථියෙව. තථා පස්සන්තොපි හි විනා පුබ්බෙනිවාසඤ්ඤාණෙන අතීතෙ භවෙ අහං ද්විපාදකො අහොසින්තිවා චතුප්පාදකො අහොසින්ති වා තතො චුතො අසුකභවෙ උප්පන්නොති වා න ජානාති න පස්සතීති. වුච්චතෙ. සා පන කඞ්ඛා ධම්ම මත්තප්පවත්ති දස්සනතො පට්ඨාය අන්තරායික කඞ්ඛා න හොති. විචිකිච්ඡා පටිරූපිකා එව. සා හි අරියානංපි ලබ්භති යෙවාති. තථා අනාගතෙ ඵලපඤ්චකං පස්සන්තො අපරන්තෙ පඤ්චවිධං කඞ්ඛං අතික්කමති. පච්චුප්පන්නෙ ඵලපඤ්චකඤ්ච හෙතුපඤ්චකඤ්ච පස්සන්තො පච්චුප්පන්නෙ කඞ්ඛා ඡක්කං අතික්කමති. සෙසං සබ්බං පුබ්බන්තෙ වුත්තනයමෙවාති. අට්ඨවිධාය කඞ්ඛාය අතික්කමනෙ පන පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමප්පටිලොමං පස්සන්තො දෙසනා ධම්මෙ ච ලොකුත්තර ධම්මෙසු ච කඞ්ඛං අතික්කමති. ධම්මෙ කඞ්ඛාතික්කමනෙන සහෙව දෙසෙන්තෙ සත්ථරි ච, යථානුසිට්ඨං පටිපන්නෙ සඞ්ඝෙ ච, තීසු සික්ඛාසු ච, යථාවුත්තෙ පුබ්බන්තෙ ච, අපරන්තෙ ච, පුබ්බන්තා පරන්තෙසු ච, පටිච්චසමුප්පාදෙන සහ පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු ච සබ්බං කඞ්ඛං අතික්කමතියෙව. තෙනාහ ‘‘සභාව ¶ ධම්මප්පවත්තියා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සභාවධම්මප්පවත්තියා චා’’ති පච්චයපරම්පරාවසෙන සභාවධම්මානං පරම්පරප්පවත්තියා ච. ධම්මසු ධම්මතා නාම දෙසනා ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතාදිභාවෙන සුන්දර ධම්මතා. අනවජ්ජධම්මතා. බුද්ධසුබුද්ධතා නාම තං ධම්මං දෙසෙන්තස්ස බුද්ධස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධතා.

පරියුට්ඨිතානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං වික්ඛම්භනං නාම හෙට්ඨා ධම්මවවත්ථාන වසෙන පච්චයපරිග්ගහවසෙන ච සිජ්ඣති. විපස්සනා කම්මං පන අනුසයභූතානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං සල්ලිඛනත්ථාය කරීයතීති වුත්තං ‘‘අනුසය සමූහනනත්ථඤ්චා’’තිආදි. ‘‘තත්ථ පනා’’ති තස්මිං පටිසම්භිදා මග්ගෙ පන. විභත්තෙසූති පාඨසෙසො. ‘‘යස්සා’’ති යොගී පුග්ගලස්ස. ‘‘යං දූරෙ සන්තිකෙවා’’ති යං දූරෙ පවත්තං රූපං වා, සන්තිකෙ පවත්තං රූපංවාති පාඨසෙසො. ‘‘තදත්ථස්ස පනා’’ති සම්මසිතධම්මුද්ධාරත්ථස්ස. ‘‘ඤාණෙන දළ්හං ගහෙත්වා’’ති ධම්මවවත්ථානඤ්ඤාණෙන සුට්ඨුවිභූතං කත්වාති අධිප්පායො. ඉදානි යං යං දළ්හං ගහෙතබ්බං. තං තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. පුන දළ්හං ගහිතස්ස රූපස්ස අනිච්චලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘සා ච ක්රියා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘නස්සන්තී’’ති භිජ්ජන්ති. අනිච්චතං ගච්ඡන්ති. ‘‘විත්ථම්භන ක්රියා’’ති එත්ථ විවිධෙන ථම්භනං විත්ථම්භනං. නානාදිසාභිමුඛවසෙන ථම්භනං වහනන්ති අත්ථො. ‘‘ඉමාසඤ්චා’’ති චතුන්නං මහාභූතානඤ්ච. විසුං විසුන්ති වුත්තත්තා තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච සහජාතෙසු ගහණං සම්භවතීති වුත්තං ‘‘ආපාදීනං’’ති. ආපාදීනං සෙසමහාභූතානඤ්චාති අත්ථො. සන්තතියා සරීරානි සන්තති සරීරානි. ‘‘තථා තථා කප්පෙත්වා’’ති රූපධම්මානං සන්තති පරිවත්ති නාම අභික්කමන්තස්ස එවං භවෙය්ය, පටික්කමන්තස්ස එවං භවෙය්ය, තථා සමිඤ්ජන්තස්ස පසාරෙන්තස්සාතිආදිනා පරිකප්පෙත්වා. ‘‘සෙසඛන්ධෙසුපි තං තං සන්තති නානත්තං’’ති වෙදනාක්ඛන්ධෙ තාව කායෙ කායිකසුඛසන්තති දුක්ඛසන්තතීනං නානත්තං. චිත්තෙ සොමනස්ස දොමනස්ස සන්තතීනං. උපෙක්ඛා සන්තති පන අවිභූතා හොති. කප්පෙත්වා ගහෙතබ්බා. යදා චිත්තෙ සොමනස්ස දොමනස්සානි න සන්දිස්සන්ති, තදා ඉදානි උපෙක්ඛා මෙ වෙදනා පවත්තතීති වා, යදා තානි සන්දිස්සන්ති ¶ , තදා සා නිරුජ්ඣතීති වා එවං තක්කෙත්වා සම්මසිතබ්බාති වුත්තං හොති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ රූපසඤ්ඤාසද්දසඤ්ඤාදීනං වසෙන. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ රූපසඤ්චෙතනා සද්දසඤ්චෙතනාදීනං වසෙන, නානාවිතක්ක විචාරාදීනං වසෙන, ලොභාලොභ දොසාදොස මොහාමොහාදීනං වසෙන ච. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං, කුසලා කුසලවිඤ්ඤාණාදීනඤ්ච වසෙන සන්තති නානත්තං වෙදිතබ්බං. විස්සාසං කරොතීති වත්වා තදත්ථං විවරති ‘‘එතං මෙ’’තිආදිනා. තත්ථ තයොවිස්සාසා තණ්හාවිස්සාසො, මානවිස්සාසො, දිට්ඨිවිස්සාසො. තත්ථ එතං මමාති තණ්හාවිස්සාසො. එසොහමස්මීති මානවිස්සාසො. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිවිස්සාසො. ‘‘පරිහරතී’’ති භවාභවෙසු පරිග්ගහෙත්වා හරති වහති. ‘‘පරමජ්ඣත්තභාවෙනා’’ති පධානඅජ්ඣත්තභාවෙන. අජ්ඣත්තසාරභාවෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘පරිග්ගහිතො’’ති එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිපරිග්ගහෙන පරිග්ගහිතො. තයො හි පරිග්ගහා තණ්හා පරිග්ගහො, මානපරිග්ගහො, දිට්ඨිපරිග්ගහොති. වසෙ සබ්බසො වත්තන්තො නාම කෙවලං වසායත්තවුත්තිකො එව සියා, න පච්චයායත්තවුත්තිකොති දස්සෙන්තො ‘‘යථාවුත්තෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යථාවුත්තෙහී’’ති සබ්බසඞ්ගහෙ වුත්තප්පකාරෙහි කම්මාභිසඞ්ඛරණාදීහි. ‘‘තථාපරිග්ගහෙතබ්බො’’ති එසො මෙ අත්තාති එවං පරමජ්ඣත්තභාවෙන පරිග්ගහෙතබ්බො. තථා හි යො අත්තනො වසෙන වත්තති, තස්මිං අත්තනො සාමිභාවො නත්ථි. යස්මිඤ්ච සාමිභාවො නත්ථි, තස්මිං රූපාදිකෙ ධම්මෙ අත්තානං සාමිකං කත්වා එසො මම අත්තාති පරිග්ගහො නාම මිච්ඡා එව. තථා යො ච ඛණික ධම්මො හොති, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජති, තං රූපාදිකං ඛන්ධපඤ්චකං අත්තනො සාරං කත්වා තථා පරිග්ගහොපි මිච්ඡා එව. එත්ථ ච ‘‘මිච්ඡා එවා’’ති පරමත්ථ සච්චං පත්වා මිච්ඡා එව. විපල්ලාසො එවාති වුත්තං හොති. ‘‘සුඛං විද්ධංසෙතී’’ති කායිකසුඛඤ්ච චෙතසික සුඛඤ්ච විද්ධංසෙති. විනාසෙති. ‘‘නානාදුක්ඛං ජනෙතී’’ති කායිකදුක්ඛඤ්ච චෙතසික දුක්ඛඤ්ච ජනෙති උප්පාදෙති. ‘‘ඉදඤ්ච රූපං එදිසමෙව හොතී’’ති කථං හොති. මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතානං සත්තානං යථාපවත්තං ¶ මනුස්ස සුඛං විද්ධංසෙති, ජිණ්ණභින්නභාවං පාපෙති, නානාදුක්ඛං ජනෙති. සයං අපායත්තභාවං ගහෙත්වා තෙසං නානාඅපාය දුක්ඛං ජනෙති. තථා දෙවත්තභාවෙ සක්කත්තභාවෙ බ්රහ්මත්තභාවෙ ඨිතානන්තිආදිනා වත්තබ්බං. තථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතානං නානාවිපරිණාම කිච්චෙහි යථාපවත්තං සුඛං විද්ධංසෙති, නානාපච්චයාභිසඞ්ඛරණකිච්චෙහි නානාදුක්ඛං ජනෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච රූපං එදිසමෙවා’’ති. ‘‘සාරොනාම ථාමබලවිසෙසො වුච්චතී’’ති එතෙන ථාමබලවිසෙසෙන සම්පන්නං වත්ථුංපි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අසාරකට්ඨෙනා’’ති එත්ථ සාරො එව සාරකං, න සාරකං අසාරකන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘රූපං පන සයංපි එවරූපො සාරො න හොතී’’ති වුත්තං. සත්තානං අත්තසාරො ජීවසාරො න හොතීති අත්ථො. නත්ථි සාරො එතස්සාති අසාරකන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘න ච එවරූපෙන සාරෙන යුත්තං’’ති වුත්තං. අත්තසාරෙන ජීවසාරෙන සංයුත්තං හොතීති අත්ථො. තත්ථ පුරිමො අත්ථො රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති ඉදං සන්ධාය වුත්තො. පච්ඡිමො රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානංති ඉමානි සන්ධාය වුත්තො. එතෙන අසාරකට්ඨෙනාති අසාරභාවෙන, අසාරයුත්තභාවෙන වාති ච. අනත්තාති එත්ථපි න අත්තා අනත්තා, නත්ථි අත්තා එතස්සාති වා අනත්තාති ච ද්විධා අත්ථො සිජ්ඣති. ‘‘යඤ්චා’’ති යඤ්ච රූපං. ‘‘පීළෙතී’’ති තං සමඞ්ගී පුග්ගලං පීළෙති. එතෙන අනත්තභාවෙ සිද්ධෙ දුක්ඛභාවොපි සිද්ධොති දස්සෙති. ‘‘තිණ්ණං වයානං වසෙන අද්ධාභෙදො යොජෙතබ්බො’’ති පථමවයෙ පවත්තං රූපං දුතීයවයං න පාපුණාති, පථමවයෙ එව නිරුජ්ඣතීතිආදිනා අද්ධාපච්චුප්පන්නෙ අන්තොගධභෙදො යොජෙතබ්බො. ‘‘සභාගෙකසන්තානවසෙනා’’ති සභාගානං ධම්මානං සභාගට්ඨෙන එකීභූතා සන්තති සභාගෙකසන්තති. ‘‘සභාගානං ධම්මානං’’ති ච චිත්තජෙසුතාව නිරන්තරප්පවත්තෙන ලොභසම්පයුත්තචිත්තෙන සහජාතා රූපධම්මා සභාගරූපධම්මා නාම. තථා නාම ධම්මා ච. එවං දොසසම්පයුත්තාදීසුපි. උතුජෙසු නිරන්තරප්පවත්තෙන සීතඋතුනා සමුට්ඨිතා රූපධම්මා සභාගරූප ධම්මා නාම. තථා උණ්හඋතුනා සමුට්ඨිතා. එසනයො ආහාරජෙසුපීති ¶ එවං සභාගෙකසන්තතිවසෙන. ‘‘සම්පාපුණිතුං’’ති ඤාණෙන සම්පාපුණිතුං. ‘‘අද්ධාසන්තතිවසෙනා’’ති එත්ථ සන්තතිවසෙන සම්මසනං විසෙසතො අධිප්පෙතං. එවඤ්ච කත්වා හෙට්ඨා අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති පදෙ චතුන්නං මහාභූතානං සන්තති විභාගනයො සුට්ඨු දස්සිතොති. ‘‘අනිච්චලක්ඛණ දස්සනමෙව පධානං’’ති ඉමස්මිං ඤාණෙපි උදයබ්බයඤ්ඤාණෙපි භඞ්ගඤ්ඤාණෙපි අනිච්චලක්ඛණ දස්සනමෙව පධානං. භයඤ්ඤාණෙ ච ආදීනවඤ්ඤාණෙ ච නිබ්බිදාඤාණෙ ච දුක්ඛලක්ඛණ දස්සනං පධානං. උපරි චතූසු ඤාණෙසු අනත්තලක්ඛණ දස්සනං පධානන්ති. ‘‘සමුදිතෙසූ’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනාභාවසහායභාවෙන සමුප්පන්නෙසු. ඉදඤ්ච අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො. තණ්හාසමුදයා උපාදාන සමුදයො. ආහාර සමුදයා රූපසමුදයොති පාළිවසෙන වුත්තං. අප්පහීන වසෙනාති පාළිපදෙ පන අවිජ්ජා තණ්හා දිට්ඨානුසයානං අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ විජ්ජමානතා එව පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සමුදෙන්තී’’ති පටිසන්ධිතො පට්ඨාය එකතො උදෙන්ති. උපරූපරි එන්ති. ආගච්ඡන්තීති අත්ථො. එකභවභාවෙන පාතුබ්භවන්තීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යාවමරණකාලා’’තිආදිං. ‘‘පසවන්තී’’ති පවඩ්ඪමානා සවන්ති, පවත්තන්ති, සන්දන්ති. ‘‘තෙසු පනා’’ති අවිජ්ජා තණ්හුපාදාන කම්මෙසු. ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’ති තස්මිංභවෙ එව නිරුජ්ඣන්ති. තස්මිං භවෙ නිරොධො නාම භවන්තරෙ පුන අනුප්පාදො යෙවාති වුත්තං ‘‘භවන්තරෙ’’තිආදි. ‘‘තං සන්තතියං’’ති තස්මිං පච්චුප්පන්න භවෙති වුත්තං හොති. ‘‘පුන අනුප්පාදසඞ්ඛාතං නිරොධං’’ති සන්තති නිරොධො නාම වුත්තො. න නිබ්බාන නිරොධො. එතාහි පච්චයෙ සති, භවන්තරෙ උප්පජ්ජීස්සන්ති යෙවාති. ඉදානි යථාපවත්ත සන්තතීසු පරියාපන්නානං සබ්බපච්ඡිමානං නාමරූපානං ඛණිකනිරොධවසෙන අත්ථං වදන්තො ‘‘යථාපවත්ත සන්තතියො වා ඡිජ්ජන්ති භිජ්ජන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘උදයබ්බයං සමනුපස්සන්තස්ස චා’’ති එත්ථ කතමො උදයො නාම, කතමො වයො නාම, කථඤ්ච තදුභයං සමනුපස්සතීති ආහ ‘‘උදයබ්බයං පස්සන්තස්සාති එත්ථ යථා නාමා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘තමො ඛන්ධො’’ති තමොරාසි. ‘‘වෙතී’’ති විගච්ඡති. අන්තර ධායති ¶ .‘‘උදයො’’ති උප්පාදො චෙව වඩ්ඪි ච. ‘‘වයො’’ති විගමනං, අන්තරධානං. ‘‘නානාපයොගවසෙනවා’’ති සමිඤ්ජනප්පසාරණාදි නානාපයොගවසෙන වා. උදයපක්ඛානං නානාසන්තතීනං උදයඤ්ච උදයතො. වයපක්ඛානං නානාසන්තතීනං වයඤ්ච වයතොති යොජනා.

බොජ්ඣඞ්ග ධම්මෙහි සම්පන්නත්තා ආරාධෙති අත්තනො චිත්තංති ආරද්ධො. තුට්ඨචිත්තොති අත්ථො. විපස්සතීති විපස්සකො. ආරද්ධො හුත්වා විපස්සකො ආරද්ධවිපස්සකො. දුවිධොහි විපස්සකො තරුණ විපස්සකො ච ආරද්ධ විපස්සකො ච. තත්ථ ඛන්ධානං උදයබ්බයං සුට්ඨු අපස්සන්තො දුබ්බලවිපස්සකො තරුණ විපස්සකො නාම. ඛන්ධානං උදයබ්බයං සුට්ඨු පස්සන්තො විපස්සනා කම්මෙ ආරාධිත චිත්තො බලවවිපස්සකො ආරද්ධවිපස්සකො නාම. යං සන්ධාය වුත්තං.

‘සුඤ්ඤාගාරෙ පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්ම ධම්මං විපස්සතො,ති ච.

‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං උදයබ්බයං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො උදයබ්බයං,ති ච.

අයමිධ අධිප්පෙතො. විපස්සනං උපෙච්ච කිලෙසෙන්ති, මලීනභාවං ගමෙන්තීති විපස්සනුපක්කිලෙසා. පරිබන්ධන්ති නීවාරෙන්තීති පරිබන්ධකාති හෙට්ඨා වුත්තමෙව අන්තරායික ධම්මානං නාමං. ‘‘සරීරොභාසො’’ති සකලසරීරතො නික්ඛන්තො ඔභාසො. ‘‘පඤ්චවිධා පීතී’’ති ඛුද්දිකා පීති, ඛණිකා පීති, ඔක්කන්තිකා පීති, උබ්බෙගා පීති, ඵරණා පීතීති. ‘‘දුවිධා පස්සද්ධී’’ති අතිබලවන්තී කායපස්සද්ධිචෙව චිත්තපස්සද්ධි ච. විපස්සනා කම්මෙ ඔකප්පනාකාරප්පවත්තා සද්ධාඑව අධිමුච්චනට්ඨෙන අධිමොක්ඛො සද්ධාධිමොක්ඛො. ‘‘වීරියං’’ති තස්මිං කම්මෙ අනික්ඛිත්තධුරං පග්ගහිතසීසං වීරියං. ‘‘සුඛං’’ති චිත්තසුඛං. තෙනාහ ‘‘සොමනස්සං’’ති. ‘‘විපස්සනාඤාණං’’ති ඉන්දවිස්සට්ඨවජිරසදිසං බලවවිපස්සනාඤාණං. ‘‘සතී’’ති තස්මිං කම්මෙ අප්පමුට්ඨා සති. ‘‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’’ති චිත්තස්ස ¶ ලීනුද්ධච්චාදීහි විසමන්තෙහි විමුත්තා තත්රමජ්ඣත්තතාසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා. ‘‘ආවජ්ජනුපෙක්ඛා’’ති වසිභාවපත්තා ආවජ්ජනසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා. ‘‘ආලයං’’ති තණ්හාලයං. ‘‘කුරුමානා’’ති කරොන්තී. ‘‘සුඛුමා තණ්හා’’ති කුසලෙහි මිස්සකත්තා ඉදං අකුසලන්තිපි ජානිතුං අසක්කුණෙය්යා සුඛුමතණ්හා. ‘‘න වතමෙ’’ති මම න උප්පන්නපුබ්බොවතාති යොජනා. ‘‘අස්සාදසහිතා’’ති ඔභාසාදීසු අස්සාදතණ්හා සහිතා. ‘‘අධිමාන වසෙනා’’ති අධිකතරං මඤ්ඤනාවසෙන. ‘‘තාවදෙවා’’ති නිකන්තියා උප්පත්තික්ඛණෙයෙව. ‘‘නිකාමනාකාරො’’ති ඉච්ඡනාකාරො. අස්සාදනාකාරො. ‘‘නිකාමනස්සවත්ථූ’’ති නිකන්තියා වත්ථු. ‘‘අද්ධා’’ති එකන්තෙන. ‘‘හන්දා’’ති චිත්තවිස්සට්ඨකරණෙ නිපාතපදං. ඉදානෙව නං විසොධෙමි, න චිරං පවත්තිතුං දස්සාමීති ඉමමත්ථං දීපෙති. ‘‘තෙස්වෙවා’’ති තෙසුඔභාසාදීසු එව. අට්ඨකථාය න සමෙති. අට්ඨකථායං නිකන්ති වික්ඛම්භනස්ස විසුං වුත්තත්තාති අධිප්පායො. විපස්සනාපරිපාකො නාම විසෙසන්තරප්පවත්තෙන පාකටොති දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවං පත්තා’’තිආදිමාහ. වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනාභාවපත්තෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘ද්වෙ විපස්සනා චිත්තානී’’ති උපචාරානුලොමචිත්තානි. සො හි වුට්ඨානන්ති වුච්චතීති සම්බන්ධො. සඞ්ඛාර නිමිත්තතො වා වුට්ඨාති. නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තිතො. යදි එවං ගොත්රභුපි වුට්ඨානං නාම සියාති. න සියා. මග්ගස්ස ආවජ්ජනමත්තෙ ඨිතත්තා. පටිවෙධකිච්චස්සච සම්මොහ සමුච්ඡෙදකිච්චස්ස අභාවතො. ‘‘සයං’’ති මග්ගසඞ්ඛාතො සයං. ‘‘තං සමඞ්ගීපුග්ගලං වා’’ති තෙන මග්ගෙන සමඞ්ගීපුග්ගලං වා. ‘‘වට්ටප්පවත්තතො චා’’ති ආයතිං භවෙසු අපායවට්ටප්පවත්තතො වා, අට්ඨම භවතො පට්ඨාය කාමසුගති වට්ටප්පවත්තතො වා. අවස්සං වුට්ඨානං ගමෙති සම්පාපෙතීති වුට්ඨානගාමිනීති වචනත්ථො. ‘‘අවස්සං වුට්ඨානං ගච්ඡන්තී’’ති ඉධ ඨිතානං වුට්ඨානතො නිවත්ති නාම නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදඤ්ච පච්චෙකබුද්ධානං බුද්ධසාවකානඤ්ච වසෙන දට්ඨබ්බං. සබ්බඤ්ඤු බොධිසත්තා පන පුබ්බබුද්ධානං සාසනෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනා කම්මං ආරභන්තා අනුලොමඤ්ඤාණං ආහච්ච ඨපෙන්තීති අට්ඨක ථාසු ¶ වුත්තං. තත්ථ ‘‘ආහච්චා’’ති ඉදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස මත්ථකපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘ආවජ්ජනට්ඨානියං’’ති තතො පුබ්බභාගෙ කෙනචි චිත්තෙන අග්ගහිතෙ නිබ්බානා රම්මණෙ ආවජ්ජනට්ඨානියං. ‘‘තං’’ති ගොත්රභුඤ්ඤාණං. ගොත්තං භවති අභිභවති ඡින්දතීති ගොත්රභු. ගොත්තං වා අභිසම්භුණාති පාපුණාතීති ගොත්රභූති වචනත්ථො. කථං පන ගොත්රභු චිත්තං ගොත්රභුඤ්ඤාණං පුථුජ්ජනගොත්තං ඡින්දති, අරියගොත්තං පාපුණාතීති යුජ්ජෙය්ය, සොහි පුග්ගලො තස්මිංඛණෙ පුථුජ්ජනගොත්තපරියාපන්නොඑවාති. සච්චං. අත්තනි පන ඡින්නත්තා සයං ඡින්දති නාම. නිබ්බානස්ස ච අරියගොචරත්තා තං ආරම්මණ කරණවසෙන අරියගොත්තං පාපුණාති නාමාති දට්ඨබ්බං. පච්චයසත්තිවිසෙසෙන අත්තනො අනන්තරෙ අරියගොත්තං භාවෙති, පාතුභාවෙතීති ගොත්රභූතිපි යුජ්ජති. ‘‘පරිච්ඡිජ්ජා’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා. දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදීහි සබ්බවිප්ඵන්දනෙහි මුඤ්චිත්වාති වුත්තං හොති. සම්මොහස්ස පහානමෙව දට්ඨබ්බං. න තෙ ධම්මෙ ආරම්මණ කරණ වසෙන ජානනං. කථං තෙ ධම්මෙ ආරම්මණං අකරොන්තො මග්ගො තෙ ධම්මෙ පරිජානාති නාමාති. කිච්චසිද්ධි වසෙන. සො හි සම්මොහං පජහන්තො ආරම්මණං කරොන්තානිපි හි පුබ්බභාගඤ්ඤාණානි තප්පහානකිච්චස්ස අසාධකත්තා දුක්ඛ සච්චං පරිජානන්තානීති න වුච්චන්ති. මග්ගො පන ආරම්මණං අකරොන්තොපි තප්පහානකිච්චස්ස සාධකත්තාතං සච්චං පරිජානාතීති වුච්චති. කස්මා. තතො පට්ඨාය තස්සපුග්ගලස්ස සබ්බකාලං තස්මිංසච්චෙ පරිජානන කිච්චස්ස සිද්ධත්තා. යථාහි එකො පුරිසො චක්ඛුම්හි පිත්තසෙම්හාදිදොසෙහි පලිබුද්ධත්තා අන්ධො හොති. න කිඤ්චි පස්සති. යදා පන සො එකං තෙජවන්තං අඤ්ජනං ලභිත්වා චක්ඛුං අඤ්ජයන්තො සබ්බරත්තිං නිද්දායති. තස්ස නිද්දායන්තස්සෙව චක්ඛුම්හි සබ්බදොසා නස්සන්ති. චක්ඛු විප්පසන්නං හොති. තඞ්ඛණතො පට්ඨාය සො නිද්දායන්තොපි රූපානි පස්සතීති වුච්චති. කස්මා, අන්ධභාවවිගමෙන දස්සනකිච්චස්ස සිද්ධත්තා. එවමෙවමිදං දට්ඨබ්බන්ති. එකදෙසෙන වා හෙට්ඨිමමග්ගෙසු, අනවසෙසෙන වා අරහත්තමග්ගෙ. ‘‘අපච්ඡාවත්තිකං’’ති එත්ථ පච්ඡතො ආවත්තනං පච්ඡාවත්තං. නත්ථි පච්ඡාවත්තං අස්සාති අපච්ඡාවත්තිකන්ති ¶ විග්ගහො. ‘‘පුන අනුප්පාදධම්මතාපත්තිවසෙන නිරොධසඞ්ඛාතං’’ති මග්ගක්ඛණෙ එව තානිවට්ටානි පුන අනුප්පාදසභාවං ආපජ්ජන්ති, නිරුජ්ඣන්ති. තථා නිරොධසඞ්ඛාතං. ‘‘උප්පාදනසඞ්ඛාතාය භාවනායා’’ති එතෙන මග්ගස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තා වඩ්ඪනසඞ්ඛාතාය භාවනාය ඔකාසො නත්ථීති කත්වා වුත්තං. අරියමග්ගං පටිලාභත්ථාය පන පවත්තිතා පුබ්බභාගභාවනාපි මග්ගභාවනා එව. සා ච අරියමග්ගං පත්වා මත්ථකපත්තා හොති. තස්මා අරියමග්ගො එව මත්ථකපත්තො භාවනානුත්තරො හොතීති ඉමිනාපරියායෙන වඩ්ඪන සඞ්ඛාතාය භාවනායාතිපි යුජ්ජතියෙව. අත්තනො අනන්තරෙ පවත්තං ආනන්තරිකං. ආනන්තරිකං ඵලං එතස්සාති විග්ගහො. තස්ස ච තතොපරං ද්වෙ වා තීණි වා ඵලචිත්තානි පවත්තන්තීති ඉමිනා සම්බන්ධො. අපනීතො අග්ගි එතස්මාති අපනීතග්ගිකො. ‘‘නිබ්බාපෙන්තො වියා’’ති එතෙන පටිප්පස්සම්භනප්පහානකිච්චෙන මග්ගානුකුලප්පවත්තිං දස්සෙති. ‘‘තෙසං’’ති තෙසං චක්ඛූනං. තං රූපං තස්ස පාකටං න තාව හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘තස්සා’’ති තස්ස පුග්ගලස්ස. ‘‘පච්චවෙක්ඛනවාරෙසූ’’ති එත්ථ පසාදචක්ඛුනා දිට්ඨෙ පවත්තා අනුබන්ධක වීථියොපි සඞ්ගය්හන්ති.

උපරිමග්ගෙහි වධිතබ්බා මාරෙතබ්බාති උපරිමග්ගවජ්ඣා. ‘‘කිලෙසවිභාගෙසූ’’ති අසුකමග්ගෙන අසුකාකිලෙසා පහීයන්තීති එවං කිලෙසවිභාගෙසු. ‘‘පාළියං’’ති පටිසම්භිදා මග්ගපාළියං. වුච්චමානෙ පන වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගාදීනං පච්චවෙක්ඛනං නාම මග්ගපච්චවෙක්ඛනමෙව. තථා පච්ඡා වා පවත්තතීති සිද්ධං. ‘‘අවිරුද්ධා හොතී’’ති විසුද්ධිමග්ගෙන අසමෙන්තාපි පච්චවෙක්ඛන්තානං ඉච්ඡානුරූපසම්භවතොති අධිප්පායො. ‘‘අධිමානනිද්දෙස අට්ඨකථාසූ’’ති විනයෙ චතුත්ථපාරාජිකෙ අධිමානපදනිද්දෙස අට්ඨකථාසු. ‘‘සො’’ති අරියභූතො භික්ඛු. ‘‘නො ලද්ධුං න වට්ටතී’’ති අලද්ධුං න වට්ටතීති අත්ථො. ලද්ධුං නො න වට්ටතීති වා යොජනා. චතුබ්බිධං මග්ගඤ්ඤාණං ගහිතං. ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාමාති වුත්තත්තා.

‘‘අභිනිවිසනං’’ති අජ්ඣත්තං දළ්හතරං පතිට්ඨානං. ‘‘නිඛාතසිනෙරුපා දස්සවියා’’ති ¶ තස්ස පවත්තනං විය. ‘‘කෙවලං පච්චයායත්ත වුත්තිතාය අදිට්ඨත්තා’’ති එතෙන එසො මෙ අත්තා, න පරස්ස අත්තාති එවං අත්තානං අත්තස්ස සාමිකං කත්වා ගහණකාරණං වදති. තත්ථ කෙවලසද්දෙන පරමත්ථ සච්චං පත්වා අත්තස්සෙව අභාවතො ඛන්ධපඤ්චකස්ස අත්තනොවසායත්ත වුත්තිතං නිවත්තෙති. සම්මුති සච්චං පන පත්වා අත්තස්ස විජ්ජමානත්තා මහාජනො අත්තනො ඛන්ධපඤ්චකං අත්තනො වසායත්ත වුත්තිං මඤ්ඤමානො එසො මෙ අත්තාති ගණ්හාති. ‘‘ඛණභඞ්ගස්ස ච අදිට්ඨත්තා’’ති එතෙන එසො මෙ සාරට්ඨෙන අත්තා. එසො මම සාරො. එතං මම සරීරං. යාව වස්සසතංපි වස්සසහස්සම්පි එතං ඛන්ධපඤ්චකං න භිජ්ජති, න විනස්සති. තාව අහං න මරාමි. යදා එතං භිජ්ජති, විනස්සති. තදා අහං මරාමි. අහඤ්ච මම ඛන්ධපඤ්චකඤ්ච අද්වයං අනානත්තන්ති එවං ගහණකාරණං වදති. තත්ථ ‘‘ඛණභඞ්ගස්සා’’ති නාමරූපධම්මානං ඛණෙ ඛණෙ භඤ්ජනස්ස භිජ්ජනස්ස මරණස්ස. ඉදම්පනමරණං සම්මුති සච්චෙ නත්ථි. පරමත්ථ සච්චෙ එව අත්ථි. තස්මා තං අපස්සන්තො මහාජනො අත්තනො ඛන්ධපඤ්චකං අත්තනොසාරං මඤ්ඤමානො එසො මෙ අත්තාති ගණ්හාතීති. ‘‘තං ද්වයං සුදිට්ඨං කත්වා’’ති ඛන්ධපඤ්චකස්ස කෙවලං පච්චයායත්ත වුත්තිතඤ්ච ඛණභඞ්ගඤ්ච ඤාණ චක්ඛුනා සුට්ඨුදිට්ඨං කත්වා. තත්ථ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පටිච්චසමුප්පාදං සුට්ඨුපස්සන්තො කෙවලං පච්චයායත්ත වුත්තිතඤ්ච අවසායත්ත වුත්තිතඤ්ච සුට්ඨු පස්සති. යො ච අත්තනො වසායත්තවුත්ති න හොති. සො පරමත්ථසච්චං පත්වා එසො මම සන්තකන්තිපි වත්තුං නාරහති. කුතො මම අත්තාති. අපි ච, සත්තො නාම සභාවතො නත්ථි. පඤ්ඤත්තිමත්තං හොති. යො ‘අහන්ති වා, මෙති වා, මමාති වා, ගය්හෙය්ය. අසන්තෙ ච අත්තස්මිං කො මම අත්තා නාම භවෙය්යාති. ඛණභඞ්ගො හොති. ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජති. සත්තො ච නාම එකස්මිංභවෙ ආදිම්හි සකිං එව ජායති. අන්තෙ සකිං එව මරති. අන්තරා වස්සසතංපි වස්සසහස්සංපි මරණං නාම නත්ථි. අඤ්ඤාහි ඛණිකධම්මානං ගති. අඤ්ඤා සත්තස්ස. එවංසන්තෙ කථං ඛණිකධම්මා සත්තස්ස සාරට්ඨෙන අත්තානාම භවෙය්යුන්ති. තස්මා තෙ අවසවත්තනට්ඨෙන අසාරකට්ඨෙන ච අනත්තා එව. අපිච ¶ ‘‘අවසවත්තනට්ඨෙනා’’ති එත්ථ වසො නාම සත්තසන්තානෙ එකො පධානධම්මො. සචෙ අත්තානාම අත්ථි. සො එව පධානභූතස්ස වසස්සපි අත්තා භවෙය්ය. එවංසති, යො වසො, සො අත්තා. යො අත්තා, සො වසොති භවෙය්ය. තථා ච සති, රූපං අත්තාති ගණ්හන්තො රූපඤ්ච වසඤ්ච අත්තානඤ්ච එකත්තං කත්වා ගණ්හාති නාම. තථා වෙදනං අත්තාති. සඤ්ඤං, සඞ්ඛාරෙ, විඤ්ඤාණං අත්තාති ගණ්හන්තෙපි. එවඤ්චසති, සත්තො ච ඛන්ධපඤ්චකඤ්ච වසො ච අත්තා ච සබ්බමෙතං එකත්තං ගච්ඡති, එකො සත්තොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. න හි ඉමස්මිං වසවත්තනට්ඨෙ එකස්සසත්තස්ස ද්වෙ අත්තා තයො අත්තා බහූඅත්තාති සක්කා භවිතුං. අථ යථා යථා සත්තස්ස වසො වත්තති, ඉච්ඡා පවත්තති. තථා තථා ඛන්ධපඤ්චකම්පි නිච්චකාලං සත්තස්සවසං අනුගච්ඡෙය්ය. කස්මා, සත්තස්ස ච ඛන්ධපඤ්චකස්ස ච වසස්ස ච නානත්තාභාවතො. එවං අනුගච්ඡන්තෙ සති. රූපං මෙ අත්තා, වෙදනා මෙ අත්තාතිආදිග්ගහණං වට්ටෙය්ය. සභාවතො අවිරුද්ධං භවෙය්ය. න පන තථා අනුගච්ඡති. න හි දුබ්බණ්ණො දුරූපො පුරිසො අත්තනො රූපකායං අත්තනො වසෙනෙව සුවණ්ණං සුරූපං කාතුං සක්කොති. තථා දුස්සද්දොවා සුසද්දං, දුග්ගන්ධොවා සුගන්ධං. න ච අන්ධොවා අනන්ධං. බධිරොවා අබධිරං. රොගීවා අරොගං. කුට්ඨීවා අකුට්ඨං. ගණ්ඩීවා අගණ්ඩං. ජිණ්ණොවා තරුණං. අජරං වා අමරණං වා කාතුං සක්කොති. නාපි අපායෙසු ච අපතන්තං. පතිත්වා වා තතො විමුත්තං කාතුං සක්කොති. තථා දෙවො වා දෙවත්තා අචාවෙතුං. සක්කොවා සක්කත්තා, මාරො වා මාරත්තා, බ්රහ්මා වා බ්රහ්මත්තාති. එසනයො සෙසඛන්ධෙසුපි. තථා පන අවසානුගමනතො පරමත්ථ සච්චං පත්වා ඛන්ධපඤ්චකෙ අත්තනො සාමිකිච්චං ඉස්සරකිච්චං නාම නත්ථි. අසාමිකමෙව තං හොති, අනිස්සරං. තථා ච සති, අත්තානං තස්ස සාමිං ඉස්සරං කත්වා රූපං මෙ අත්තාති ගහණං මිච්ඡාගහණං නාම හොතීති. ලොකෙ පන මහාජනො ධම්මානං පටිච්චසමුප්පාදං න ජානන්ති, න පස්සන්ති, න පටිවිජ්ඣන්ති. තෙසං පරම්පර පච්චයවසෙන පවත්තමානෙ ඛන්ධසන්තානෙ සම්මුති සච්චවසෙන නානාවසවත්තනාකාරා නාම සන්ති. නානාසාමි ඉස්සරාධිපතිවොහාරා ච ලොකෙ සන්දිස්සන්ති. තෙ ¶ සම්මුති සච්චවසෙන උප්පන්නෙසු තෙසු සාමිඉස්සරාධිපති වොහාරෙසු වොහාරමත්තෙ අඨත්වා සභාවසච්චං මඤ්ඤන්තා මිච්ඡාගහණං ගණ්හන්ති. එත්ථ සියා. න නු වසොනාම ඉච්ඡා. සත්තො ච ගන්තුං ඉච්ඡන්තො ගච්ඡති. ඨාතුං ඉච්ඡන්තො තිට්ඨති. එවංසති. තස්ස ඛන්ධපඤ්චකං තස්ස වසායත්ත වුත්ති එව හොතීති. න හොති. කස්මා, පච්චයායත්ත වුත්තිත්තා එව. තථාහි ගන්තුං ඉච්ඡානාම බහිද්ධා ධනහෙතුවා උප්පජ්ජෙය්ය. නානාභොගහෙතු වා. අඤ්ඤෙන වා නානාකාරණෙන. තත්ථ යෙසං ධනෙ අසති, යං යං දුක්ඛං ආගච්ඡෙය්ය කායිකං වා චෙතසිකං වා. තෙසං තං තං දුක්ඛපච්චයා ධනිච්ඡා නාම උප්පජ්ජති. ධනිච්ඡා පච්චයා ගන්තිච්ඡාදයො උප්පජ්ජන්ති. තථා නානාභොගිච්ඡා නානාකම්මිච්ඡාසු චාති. නානාදුක්ඛභයුපද්දවමූලිකාසු ඉච්ඡාසු වත්තබ්බ මෙව නත්ථි. තථා නානාරම්මණානං පලොභන දුක්ඛමූලිකාසු ච නානාවිතක්කානං විප්ඵන්දනමූලිකාසු ච ඉච්ඡාසු. එවං වසොපි පච්චයායත්ත වුත්තිකො එව හොති. ‘‘ගමනං’’ති ගමනාකාරෙන පවත්තං ඛන්ධපඤ්චකං. යෙනයෙනධනාදිහෙතුනා සො සො වසො උප්පජ්ජති. ගමනම්පි තෙන තෙනෙව උප්පජ්ජති ආහාරුපත්ථම්භනාදිපච්චයෙන ච. වසො පන ගමනස්ස පච්චයෙක දෙසමත්තං හොති. සො හි තදඤ්ඤපච්චයෙහි විනා සයං උප්පජ්ජිතුං න සක්කොති. කුතො ගමනං උප්පාදෙතුං. එවං ඨානාදීසු. එවඤ්ච සති, ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං පච්චයායත්ත වුත්තිකන්තිච්චෙව වත්තුං අරහති. නො වසායත්ත වුත්තිකන්ති. අපි ච ගන්තුං ඉච්ඡන්තො ගච්ඡතීති පඤ්ඤත්ති මත්තභූතො සත්තො ගච්ඡති. ඛන්ධපඤ්චකං පන ඛණික ධම්මත්තා න ගච්ඡති. උප්පන්නුප්පන්නං තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජති. සන්තති වසෙන ගමනාකාර නිමිත්තං පඤ්ඤායති. එවං අවසවත්තනං හොතීති. හොතු තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජනං. අවිච්ඡෙදප්පවත්තියා සති, ගමනං සම්පජ්ජතියෙව. ගමනෙ ච සම්පජ්ජමානෙ ඛණිකභිජ්ජනෙන දොසො නත්ථීති චෙ. අත්ථි. ඛණිකමරණඤ්හි සත්තස්ස සුසානභූමි නාම හොති. අන්තරායෙවා ආගතෙ පක්ඛලන්තෙ වා සති, ගච්ඡන්තො සත්තො යදා කදාචි මරණං වා නිගච්ඡති මරණ මත්තං වා දුක්ඛන්ති. කිලෙසෙ නිමිනාති පවත්තෙතීති නිමිත්තන්ති වචනත්ථො. ‘‘විපල්ලාසනිමිත්තං’’ති ච විපල්ලාස ධම්මානං වසෙන උපට්ඨිතං කිච්ච නිමිත්තං. තණ්හා එව පණිධීති ¶ සම්බන්ධො. මහන්තානං ආදීනවානං රාසි මහාආදීනවරාසි. ඛන්ධෙසු සුඤ්ඤතලක්ඛණං නාම අති ගම්භීරං හොති. ඤාණස්සෙව විසයභූතං. සුඤ්ඤත දස්සනඤ්ච දිට්ඨියා උජුප්පටිපක්ඛන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරෙසු සුඤ්ඤතදස්සනවසෙනා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘අත්ථ සිද්ධි නාමා’’ති මග්ගඵලප්පටිලාභසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස සිද්ධි නාම. අත්තාති අභිනිවෙසො අත්තාභිනිවෙසො. ගණ්හාතීති ගාහො. උපාදීයතීති අත්ථො. දිට්ඨිසඞ්ඛාතො ගාහො දිට්ඨිග්ගාහො. අත්ථාභිනිවෙසො ච සො දිට්ඨිග්ගාහො චාති විග්ගහො. තස්ස පටිපක්ඛං අනත්තානුපස්සනාඤාණං. අනු අනු භවනං ආනුභාවො. පරම්පරතො වඩ්ඪනන්ති අත්ථො. ‘‘තථා සමනුපස්සිත්වා’’ති සුඤ්ඤතා කාරෙන සමනුපස්සිත්වා. විමුඤ්චන්තස්ස අරියපුග්ගලස්ස. ‘‘අනිච්චලක්ඛණං නාම නාති ගම්භීරං හොති. සද්ධායපි විසයභූතං. උන්නතිලක්ඛණො ච අහං මානො ඛන්ධෙසු නිච්චධුවවිපල්ලාසමූලකො සද්ධාය ච පටිපක්ඛොති ආහ ‘‘අනිච්චදස්සනවසෙනා’’තිආදිං. ‘‘නිමිත්තාභිනිවෙසභූතස්සා’’ති නිච්චධුවනිමිත්තාභිනිවෙසභූතස්ස. ‘‘මානග්ගාහස්සා’’ති මානසඞ්ඛාතස්ස ගාහස්ස. ‘‘සද්ධාය පී’’තිපිසද්දෙන ඤාණං සම්පිණ්ඩෙති. දුක්ඛලක්ඛණං නාම භයසංවෙග ජනකං හොති. ආරම්මණෙසු තණ්හාලොලස්ස තණ්හාවිප්ඵන්දනස්ස පටිපක්ඛං. විසෙසතො සමාධිස්ස අනුරූපන්ති ආහ ‘‘දුක්ඛදස්සන වසෙනා’’තිආදිං. ‘‘තිණ්ණං ධම්මානං’’ති පඤ්ඤින්ද්රිය සද්ධින්ද්රිය සමාධින්ද්රිය සඞ්ඛාතානං තිණ්ණං ඉන්ද්රිය ධම්මානං. ‘‘විපස්සනා ගමනවසෙනෙ වා’’ති වුට්ඨානගාමිනි විපස්සනා සඞ්ඛාතස්ස ආගමන කාරණස්ස වසෙනෙව.

ඉදානි පුබ්බෙ යං වුත්තං ‘සත්තඅරිය පුග්ගලවිභාගස්ස පච්චයභාවපත්තියා චා’ති. තත්ථ සත්ත අරියපුග්ගලවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ධම්මානුසාරී නාමාති එත්ථ ‘‘ධම්මො’’ති පඤ්ඤා වුච්චති ‘සච්චං, ධම්මො, ධීති, චාගො,ති එත්ථ විය. තික්ඛතරං ධම්මං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. පඤ්ඤාබලානුසාරෙන ආදිම්හි මග්ගං ලභතීති වුත්තං හොති. අථවා. ‘‘ධම්මො’’ති නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන සඞ්ඛාර ධම්මො වුච්චති. සුඤ්ඤතදස්සනඤ්ච නාම විසෙසතො සුද්ධධම්ම දස්සනං නාම. ඉති සුද්ධධම්මං ¶ අනුස්සරති, ඤාණගතියා අනුගච්ඡතීති ධම්මානුසාරී. දිට්ඨිපත්තොති එත්ථ දිට්ඨිනාම දස්සනඤ්ඤාණං වුච්චති. ආදිතො පට්ඨාය පරිසුද්ධ දස්සනසම්පන්නත්තා දිට්ඨිබලෙනෙව සුඛෙන තං තං මග්ගඵලං පත්තොති දිට්ඨිපත්තො. තෙනෙව දස්සන පඤ්ඤාබලෙන කිලෙසබන්ධනතො විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සඞ්ඛාර ධම්මානං ඛණික ධම්මභාවෙ සුට්ඨු සද්දහනං අවෙච්චප්පසාදො සද්ධා නාම. තත්ථ ‘‘අවෙච්චප්පසාදො’’ති ඤාණසම්පයුත්තප්පසාදො. ‘‘ඤාණං’’ති ච සඞ්ඛාර ධම්මානං ඛණිකභාවනිමිත්තානං දස්සනඤ්ඤාණං. තාදිසෙ හි ඤාණෙ සති, තත්ථ අවෙච්චප්පසාදො නාම ජායති, නො අඤ්ඤථාති. සද්ධං අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී. සද්ධාබලෙනෙව ආදිම්හි අරියමග්ගං පාපුණාතීති වුත්තං හොති. සද්ධාබලෙන විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. ‘‘කායසක්ඛි නාමා’’ති එත්ථ සක්ඛංති සන්දිට්ඨං. යං සාධකන්තිපි වුච්චති. අත්තනො කායෙ එව ලද්ධං සක්ඛං යස්සාති කායසක්ඛී. දුක්ඛානු පස්සී පුග්ගලො හි සංවෙග බහුලො හොති. සංවෙගො ච පධාන වීරියස්ස පදට්ඨානං. සංවිග්ගො යොනිසො පදහතීති හි වුත්තං. තස්මා සො සංවෙගවසෙන භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො යං යං පුරිසථාමෙන පත්තබ්බං හොති. තං තං පාපුණාති. පාපුණන්තො ච අත්තනො කායෙ එව සක්ඛං ලභති. සන්දිට්ඨං ඣානසුඛං වා මග්ගඵලසුඛං වා ලභතීති වුත්තං හොති. ‘‘උභතොභාග විමුත්තො’’ති අරූපජ්ඣානෙහි රූපකායතො අරහත්තමග්ගඵලෙහි නාමකායතොති එවං උභොහි කායභාගෙහි විමුත්තො. එත්ථ ච තයො අරියපුග්ගලා පඤ්ඤාධිකො ච සද්ධාධිකො ච වීරියාධිකො ච. තත්ථ ධම්මානුසාරී ච දිට්ඨිපත්තො ච පඤ්ඤාවිමුත්තො ච පඤ්ඤාධිකො නාම. සද්ධානුසාරී ච සද්ධාවිමුත්තො ච සද්ධාධිකො නාම. කායසක්ඛී ච උභතොභාගවිමුත්තො ච වීරියාධිකො නාමාති දට්ඨබ්බං. අයඤ්ච පුග්ගලවිභාගනයො පටිසම්භිදාමග්ගනයෙන වුත්තො. අභිධම්මෙ පන පුග්ගල පඤ්ඤත්තියං සද්ධාවිමුත්තො ච කායසක්ඛී ච ද්වෙපුග්ගලා සෙක්ඛෙසු එව වුත්තා. අරහත්තං පත්තා පන එතෙ ද්වෙපි පඤ්ඤාවිමුත්තා එවාති දට්ඨබ්බා. එත්ථ සියා, සඞ්ඛාර ධම්මානං ඛණික ධම්මභාවෙ සුට්ඨු සද්දහනං අවෙච්චප්පසාදො සද්ධා නාමාති වුත්තං. කිං පන තාදිසෙන සද්ධාමත්තෙන සොතාපත්ති මග්ගං ¶ පාපුණාතීති. එත්ථ අම්හෙහි වත්තබ්බං නත්ථි. භගවතා එව වුත්තං. යථාහ මහාවග්ගෙ ඔක්කන්ත සංයුත්තෙ චක්ඛු භික්ඛවෙ අනිච්චං විපරිණාමී අඤ්ඤථාභාවී, යො එවං සද්දහති, එවං අධිමුච්චති. අයං වුච්චති සද්ධානුසාරී. ඔක්කන්තො අරියභූමිං. අතික්කන්තො පුථුජ්ජනභූමිං. සො යෙනකම්මෙන අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං උප්පජ්ජෙය්ය. න තං කම්මං කරොතීති. සොතං භික්ඛවෙ අනිච්චං. විපරිණාමී අඤ්ඤථාභාවීතිආදිනා ද්වාදසායතනානි විත්ථාරෙ තබ්බානි. තත්ථ ‘‘විපරිණාමී’’ති විපරිණාමො යස්ස අත්ථීති විපරිණාමී. විපරිණාමොති ච ඛණෙ ඛණෙ ජීරණතා භිජ්ජනතා වුච්චති. ‘‘අඤ්ඤථාභාවී’’ති තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘එවං අධිමුච්චතී’’ති එතෙන ඤාණසම්පයුත්තසද්ධං දීපෙති. සා එව සොතාපත්තියඞ්ගෙසු බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො, ධම්මෙ, සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතොති වුත්තා. තත්ථ ඤාණසම්පයුත්තසද්ධා නාම චක්ඛාදීනං අනිච්චනිමිත්ත දස්සනඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තා ඔකප්පනසද්ධා. අනිච්චනිමිත්තඤ්ච නාම රූපං අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාතිපදෙ වුත්තනයෙන චක්ඛාදිනිස්සයානං මහාභූතානං සන්තති පරිවත්තනාදිකං වුච්චති. තඤ්හි පස්සන්තො චක්ඛාදීනං අනිච්චභාවෙ සද්දහති, අධිමුච්චති. තානිපි ඛණෙ ඛණෙ එකන්තෙන භිජ්ජති යෙවාති සද්ධාධිමොක්ඛං සද්ධාවිනිච්ඡයං පටිලභතීති අත්ථො. ‘‘බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙනා’’ති එත්ථ පන අරහතා සම්මාසම්බුද්ධතාදීනං බුද්ධගුණාදීනං දස්සනඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තො පසාදො අවෙච්චප්පසාදො නාම. අරියභූමි නාම දිට්ඨානුසය විචිකිච්ඡානුසයෙහි පරිසුද්ධා අවත්ථාභූමි වුච්චති. තෙහි සහිතා අවත්ථාභූමි පුථුජ්ජනභූමි නාම. කථං පන තස්ස පුග්ගලස්ස පුථුජ්ජනභූමිං අතික්කන්තතා අරියභූමිං ඔක්කන්තතා ච විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘සො යෙනා’’තිආදිං. යො අත්තනො ජීවිතහෙතුපි කිඤ්චි කම්මපථපත්තං අපායගාමි කම්මං න කරොති. සො එකන්තෙන පුථුජ්ජනභූමිං අතික්කන්තො, අරියභූමිං ඔක්කන්තොති විඤ්ඤායතීති වුත්තං හොති. ඉදං සද්ධානුසාරිසුත්තං. අපරංපි වුත්තං චක්ඛු භික්ඛවෙ විපරිණාමී අඤ්ඤථාභාවී. යස්ස එවං මත්තසො නිජ්ඣානං ඛමති. අයං වුච්චති ධම්මානුසාරී තිආදි. තත්ථ ‘‘මත්තසො ¶ නිජ්ඣානං ඛමතී’’ති සද්ධානුසාරීවිය සද්දහනමත්තෙ අට්ඨත්වා චක්ඛාදීනං තාදිසං අනිච්චතං සමනුපස්සන්තො ථොකං ථොකං දස්සනං ලභතියෙව. එවංසති, චක්ඛාදීනි තස්ස පුග්ගලස්ස නිජ්ඣානං ඔලොකනං මත්තසො ඛමන්ති නාම. ඉදං ධම්මානුසාරිසුත්තං. අපරංපි වුත්තං චක්ඛු භික්ඛවෙ අනිච්චං විපරිණාමී අඤ්ඤථාභාවී. යො එවං පජානාති පස්සති. අයං වුච්චති සොතාපන්නො තිආදි. තත්ථ ‘‘පජානාති පස්සතී’’ති ධම්මානුසාරීවිය මත්තසො නිජ්ඣානක්ඛමමත්තෙ අට්ඨත්වා පඤ්ඤාය පජානාති, ඤාණචක්ඛුනො පච්චක්ඛතො පස්සතීති අත්ථො. ඉදං දිට්ඨිපත්තාදීනං සුත්තං.

‘‘යථා සකං ඵලං’’ති එත්ථ සස්ස අත්තනො ඉදං සකං. යං යං සකං යථාසකන්ති අත්ථං දස්සෙති සොතාපන්නස්සාතිආදිනා. ඵලසමාපත්ති වීථියං පන අනුලොමජවනානි එව ඵලානං ආසන්නකාරණානි, න මග්ගජවනානීති ආහ ‘‘න මග්ගාගමනවසෙනා’’ති. ‘‘සො’’ති මග්ගො. සන්තො සංවිජ්ජමානො සබ්භාවො. ‘‘අස්සා’’ති මග්ගස්ස.

අනිච්චානුපස්සනා කිච්චතො අනිමිත්තා හොති. සභාවතො සනිමිත්තාඑව. නිච්චනිමිත්තසහිතාඑව. යතො සා එසොහමස්මීතිග්ගහණං ලභති. ඉදංපි විපස්සනාඤාණං අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති සමනුපස්සිතබ්බා ච හොතීති. තත්ථ ච අභිධම්මං පත්වා සභාවප්පධානං හොති, න කිච්චප්පධානං. තස්මා අභිධම්ම නයෙන විපස්සනා අත්තනො නිමිත්ත නාමං මග්ගස්ස දාතුං න සක්කොති. අයං අට්ඨකථාය අධිප්පායො. කිලෙස ධම්මා නාම යස්ස උප්පජ්ජන්ති, තං පුග්ගලං පලිබුන්ධන්ති. සම්බාධං කරොන්ති. තස්මා පලිබොධකරානාම. තං පුග්ගලං නිච්චනිමිත්ත සුභනිමිත්ත සුඛනිමිත්ත අත්තනිමිත්තානි ගාහෙන්ති. තස්මා නිමිත්තකරානාම. තං පුග්ගලං ආරම්මණෙසු භුසං නිහිතං නිවිට්ඨං කරොන්ති. තස්මා පණිධිකරානාම. තෙ ච මග්ගඵලානි ආරම්මණං න කරොන්ති. මග්ගඵලෙහි ච සම්පයොගං න ගච්ඡන්ති. එවං ආරම්මණකරණා දිවසෙන මග්ගඵලෙසු තෙසං අභාවො. අභාවත්තාඑව ච තානි මග්ගඵලානි අත්තනො ධම්මතාය තීණිනාමානි ලභන්තීති දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණ කරණවසෙනවා’’තිආදි ¶ වුත්තං. ‘‘අත්තනො සභාවෙනා’’ති අත්තනො ධම්මතාය.

‘‘අත්තදිට්ඨියා උප්පන්නාය උප්පජ්ජන්තී’’ති ඉදං තාසං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං අත්තදිට්ඨියා අවිනාභාවං දීපෙති. න පන අත්තදිට්ඨියා තාහි අවිනාභාවන්ති දට්ඨබ්බං. විපච්චන්තීති අපායෙසු විපච්චන්ති. අපායපටිසන්ධිං ජනෙන්ති. දිට්ඨසච්චානඤ්ච අරියපුග්ගලානං. දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසම්පයුත්තා අකුසලධම්මා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාග්ගහණෙන ගහිතාති ආහ ‘‘දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා විප්පයුත්තා’’ති. ‘‘අකුසලධම්මාචෙ වා’’ති පච්චුප්පන්නභූතා දසාකුසලකම්මපථ ධම්මා චෙව. ‘‘සත්තහි භවෙහී’’ති ක්රියාපවග්ගෙ කරණවචනං. යථා සත්තහි මාසෙහි විහාරං නිට්ඨාපෙතීති. ක්රියාපවග්ගොතිච ක්රියායසීඝතරං නිට්ඨාපනං වුච්චති. ‘‘සත්තක්ඛත්තුං’’ති සත්තවාරා. තීණි සංයොජනානිනාම ‘සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනානි,. ‘‘අවිනිපාත ධම්මො’’ති විරූපං හුත්වා පතනං විනිපාතො. අපායනිපාතොති වුත්තං හොති. ‘‘ධම්මො’’ති සභාවො. නත්ථි විනිපාතො ධම්මො යස්සාති විග්ගහො. ‘‘නියතො’’ති සුගතිභවෙසු නියත ගතිකො. සම්මා බුජ්ඣතීති සම්බොධි. මග්ගඤ්ඤාණං. ‘‘පරායනං’’ති පරභාගෙ ගන්තබ්බට්ඨානං වුච්චති. සම්බොධිසඞ්ඛාතං පරායනං අස්සාති සම්බොධිපරායනො. ‘‘අනියමත්ථො’’ති වාසද්දත්ථොති වුත්තං හොති. වා සද්දත්ථෙසු ච අනියමත්ථො. න විකප්පත්ථො. විකප්පත්ථෙහි සති ද්වෙ එව සත්තක්ඛත්තුපරමා ලබ්භන්ති. මිස්සකභවොන ලබ්භති. අනියමත්ථෙ තයොපි ලබ්භන්ති. අට්ඨකථායං පන සමුච්චයත්ථස්ස ගහිතත්තා එකො මිස්සකභවො එව ලබ්භති. නනු ච සද්දො නාම සමුච්චයත්ථෙ පාකටො, න අනියමත්ථෙ. තස්මා සමුච්චයත්ථොව ඉධ යුත්තොති චෙ. න යුත්තො. කස්මා. ද්වින්නං අසඞ්ගහිතත්තා. අට්ඨකථායං පන සමුච්චයත්ථං ගහෙත්වා තෙ ද්වෙ පුග්ගලා ඉමස්මිං පාඨෙ අසඞ්ගහිතාති වුත්තං. යදි තෙ ඉමස්මිං පාඨෙ අසඞ්ගහිතා. කත්ථතෙ සඞ්ගහිතා භවෙය්යුං. න හි කොචි සත්තක්ඛත්තු පරමො නාම ඉධ අසඞ්ගහිතොති යුත්තොති. ‘‘අස්සා’’ති තස්සපාළිපාඨස්ස. ‘‘එත්ථ ච යස්මා. ල. පරමො නාම වුත්තො’’ති ඉදං උපරි ‘යෙ කාමභවෙ යෙවා’තිආදිනා ¶ ‘යෙදිට්ඨ ධම්මෙ වා’තිආදිනා ච යොජෙතබ්බං. සො ච සුක්ඛවිපස්සකො වා පරිහීනජ්ඣානො වා දට්ඨබ්බොති සම්බන්ධො. ‘‘පාළියං’’ති පුග්ගලපඤ්ඤත්ති පාළියං. ‘‘ඉධ නිට්ඨා’’ති ඉමස්මිං කාමලොකෙ ආසවක්ඛයං පත්වා ඛන්ධපරිනිබ්බානපත්ති වසෙන නිට්ඨා. නිට්ඨානං පරියොසානන්ති අත්ථො. කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. භවතො භවං ගච්ඡතීති අත්ථො. එකමෙව පටිසන්ධිසඞ්ඛාතං භවබීජං අස්ස අත්ථීති එකබීජී. යො ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහා. තස්ස ච ඉධ නිට්ඨාති යොජනා. කෙන පන තිණ්ණං සොතාපන්නානං විසෙසො කතොති. සත්තක්ඛත්තු පරමො තාව කෙවලං පථමමග්ග සම්පයුත්තෙහි ඉන්ද්රියෙහි කතො. ඉතරෙ ද්වෙ උපරිමග්ගත්ථාය පවත්තිතෙහි විපස්සනින්ද්රියෙහි කතොති. තත්ථ සත්තක්ඛත්තු පරමො සබ්බමුදුකො හොති. තතො කොලංකොලො තික්ඛො. සො පන ඡ භවිකො, පඤ්චභවිකො, චතුභවිකො, තිභවිකො, ද්විභවිකොති පඤ්චවිධො. තත්ථ පඤ්චභවිකො තික්ඛො. සෙසා අනුක්කමෙන තික්ඛතරාති දට්ඨබ්බා. එකබීජී පන එකභවිකො සබ්බතික්ඛො. තත්ථ සත්තක්ඛත්තු පරමො කෙවලෙන පථමමග්ගානුභාවෙන සිද්ධත්තා සබ්බමුදුකො හොති. ඉතරෙ ද්වෙපකතියා සත්තක්ඛත්තු පරමභාවෙ ඨත්වා උපරිමග්ගත්ථාය විපස්සනා කම්මං පට්ඨපෙන්ති. තදා තෙසං ඉන්ද්රියානි පුන විසෙස පත්තානි හොන්ති, තික්ඛානි. තස්මා තෙ සත්තක්ඛත්තු පරමතො තික්ඛානාම හොන්තීති. ‘‘සත්තවාරතො ඔරං වා’’ති ඉදං කොලංකොල එකබීජිනො සන්ධාය වුත්තං. ‘‘උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා නියාමෙතී’’ති ඉදං උපරිමෙ ද්වෙසොතාපන්නෙ සන්ධාය වුත්තං. සත්තක්ඛත්තු පරමොපන පථමමග්ගෙනෙව නියමිතොති දට්ඨබ්බං. තථාහි සොයෙව සඞ්ගහපාඨෙ සරූපතො ආගතො සොතාපත්ති මග්ගං භාවෙත්වා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාපහානෙන පහීනාපායගමනො සත්තක්ඛත්තු පරමො සොතාපන්නො නාම හොතීති. ඉතරෙ පන ද්වෙ පාළියං සොතාපන්න පුග්ගලවිභාගට්ඨානෙස්වෙව ආගතාති. ‘‘යෙ පනා’’ති යෙ සොතාපන්න පුග්ගලාපන. ගාථායං ‘‘ඉතොසත්තා’’ති ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ සත්ත සංසරානි. ‘‘තතොසත්තා’’ති තස්මිං දෙවලොකෙ ¶ සත්තාති අත්ථො. අඞ්ගුත්තරපාඨෙ ‘‘තෙනචිත්තප්පසාදෙනා’’ති මහාසහස්සිලොකධාතුං සරෙන විඤ්ඤාපෙතුං සමත්ථස්ස සත්ථුගුණෙ චිත්තප්පසාදො ජායති. තෙන චිත්තප්පසාදෙන. ‘‘තෙන පරියායෙනා’’ති සචෙ සො දෙවෙසු එව සංසරති. සත්තක්ඛත්තුං ඔපපාතික පටිසන්ධියො ගණ්හිත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායිස්සති. යදි මනුස්සෙසු එව සංසරති. සත්තගබ්භසෙය්යක පටිසන්ධියො ගණ්හිත්වා එත්ථෙව පරිනිබ්බායිස්සති. එවං දෙසනා වාරෙන චුද්දස කත්වා දෙසිතෙන පරියායෙනාති අත්ථො. ‘‘තං වීමංසිතබ්බං’’ති වදන්තෙන ටීකාචරියෙන සයං චුද්දසපටිසන්ධියොව ඉච්ඡතීති දීපෙති. ඉදානි තං චුද්දසපටිසන්ධිවාදං පටික්ඛිපන්තො ‘‘විභඞ්ගෙ පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘විභඞ්ගෙ’’ති අභිධම්මෙ ඤාණවිභඞ්ගෙ. නත්ථි ඨානමස්සාති අට්ඨානං. ‘‘ඨානං’’ති මූලකාරණං. නත්ථි අවකාසො අස්සාති අනවකාසො. ‘‘අවකාසො’’ති පච්චයකාරණං. ‘‘යං’’ති ක්රියාපරාමසනං. යං නිබ්බත්තෙය්ය, තං නිබ්බත්තනං අට්ඨානං. සො නිබ්බත්තන ධම්මො අනවකාසොති යොජනා. ‘‘අභිසඞ්ඛාර විඤ්ඤාණස්සා’’ති සත්තභවතො උද්ධං කාමභවෙ පටිසන්ධිජනකස්ස කුසලා කුසලකම්ම විඤ්ඤාණස්ස. ‘‘නිරොධෙනා’’ති සොතාපත්ති මග්ගක්ඛණෙ එව නිරොධනෙන. නිරුජ්ඣන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති යෙ නාම රූපධම්මා උප්පජ්ජෙය්යුං. එතෙ නාම රූපධම්මා එත්ථ එතස්මිං අභිසඞ්ඛාර විඤ්ඤාණ නිරොධක්ඛණෙ නිරුජ්ඣන්තීති යොජනා. ‘‘යථාවුත්තනයෙනෙවා’’ති තෙන පරියායෙනාති වුත්තප්පකාරනයෙනෙව. ‘‘තදෙකට්ඨමොහස්සා’’ති තෙන රාගෙන තෙන දොසෙන එකස්මිං චිත්තෙ එකතො ඨිතස්ස මොහස්ස. න දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා සම්පයුත්තස්ස මොහස්ස. තස්ස පථමමග්ගෙ එව පහීනත්තා. නාපි උද්ධච්චචිත්තසම්පයුත්තස්ස මොහස්ස. තස්ස චතුත්ථමග්ගෙ එව පහාතබ්බත්තා. උප්පජ්ජන්තා රාගදොසමොහා. ‘‘ධම්මිකෙසූ’’ති ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නෙසු. ‘‘යතො’’ති යංකාරණා. බලවන්තකාරණාති අත්ථො. ‘‘තෙසං’’ති සොතාපන්නානං. ‘‘සල්ලිඛන වසෙනා’’ති බහලපක්ඛං ථූලභාගං සුට්ඨුලිඛනවසෙන. අධිච්චුප්පත්ති නාම පුබ්බෙ යථාපවත්තං කාලං අධිච්ච අතික්කම්ම උප්පත්ති ¶ . උප්පජ්ජන්තානම්පි රාගදොසමොහානං. ‘‘තෙසං පී’’ති සකදාගාමීනම්පි. ‘‘මෙථුනවත්ථු සමායොගො ඉච්ඡිතො’’ති ජායම්පතීනං මෙථුනකම්මසමායොගො නාම සකදාගාමීනං අත්ථීති ඉච්ඡිතො. ථෙරොහි අධිච්චුප්පත්තිමත්තං ඉච්ඡති. පරියුට්ඨානමන්දතං න ඉච්ඡති. සකදාගාමීනං පුත්තධීතරොපි සන්දිස්සන්තීති වදති. ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තො’’ති ථෙරස්ස මනොරථමත්තංති වත්වා පටික්ඛිත්තො. ඉදං සබ්බං අට්ඨසාලිනියං වුත්තං. ‘‘ඡක්කනිපාතෙ’’ති අඞ්ගුත්තරෙ ඡක්කනිපාතෙ. ‘‘මිගාසාළවත්ථුම්හී’’ති මිගාසාළනාමිකාය උපාසිකාය වත්ථුම්හි. කෙචි ඉමං වත්ථුං දිස්වා මහාඅට්ඨකථාවාදං න රොචෙන්ති. මහාසිවත්ථෙරවාදං රොචෙන්ති. ‘‘අබ්රහ්මචාරිනො’’ති මෙථුන ධම්මා අප්පටිවිරතස්ස. ‘‘සකදාගාමිත්තං බ්යාකතං’’ති තස්මිං කාලඞ්කතෙ සො බ්රාහ්මණො ඉධ සකදාගාමිභාවං පත්වා තුසිතාකායං උපපන්නොති එවං තස්ස යං සකදාගාමිත්තං භගවතා බ්යාකතං. ‘‘අධිගමවසෙනා’’ති සකදාගාමිභාවං පටිලාභවසෙන. න පන අබ්රහ්මචාරිනො සතො අධිගමවසෙනාති අධිප්පායො. මරණාසන්නකාලෙපි හි සික්ඛාපදාධිට්ඨානෙන සහ උපරිමග්ගඵලාධිගමනං නාම තික්ඛපඤ්ඤස්ස අරියසාවකස්ස න දුක්කරන්ති. එතෙන කෙසඤ්චි ථෙරවාදරොචනං පටික්ඛිත්තං හොති. ‘‘සකිංදෙව ඉමංලොකං ආගන්ත්වා’’ති එතෙන ඉතො පරලොකං ගමනස්ස ච තතො පුන ඉධාගමනස්ස ච සිද්ධත්තා අයං පුග්ගලො සුද්ධෙන මග්ගනියාමෙන කාමභවෙ ද්වික්ඛත්තු පරමොනාම හොතීති සිද්ධො. කථං. ඉධ පත්වා තත්ථ නිබ්බත්තිත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී, තත්ථ පත්වා ඉධ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායීති. සෙසාපන චත්තාරො විපස්සනානියාමෙන සිද්ධා හොන්තීති විඤ්ඤායති. කතමෙ චත්තාරො. ඉධ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායී. තත්ථ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායී. ඉධ පත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායී. තත්ථ පත්වා ඉධ පරිනිබ්බායීති. එත්ථ ච තීසු සොතාපන්නෙසු එකොසත්තක්ඛත්තු පරමො එව මග්ගනියාමෙන සිද්ධො. සෙසා පන ද්වෙ සොතාපන්නා විපස්සනානියාමෙන සිද්ධා. ඡ සකදාගාමීසු ද්වෙ එව මග්ගනියාමෙන සිද්ධා. සෙසා පන චත්තාරො විපස්සනානියාමෙන සිද්ධා. තත්ථ මග්ගසිද්ධෙසු සොතාපන්න සකදාගාමීසු ¶ සඞ්කරො නත්ථි. විපස්සනාසිද්ධෙසු පන සඞ්කරො අත්ථි. අත්ථතො අවිරුද්ධෙ සති, වොහාරමත්තෙන සඞ්කරෙ දොසො නත්ථීති දට්ඨබ්බං. ආගන්ත්වාති පාඨවසෙන ආගමනතොති වුත්තං. ආගන්තාති පන පාඨො යුත්තො. ආගමනසීලො ආගමන ධම්මො හුත්වා සකදාගාමී නාමාති අත්ථො. අනාගන්ත්වා ඉත්ථත්තන්ති එත්ථපි එසෙවනයො. අරහතො භාවො අරහත්තං. අරහත්ත මග්ගං. දක්ඛිණාය විපත්තිකරානාම අප්පප්ඵල අප්පානිසංසකරා. සම්පත්තිකරා නාම මහප්ඵල මහානිසංසකරා. සීලක්ඛන්ධාදිගුණා නාම සීලක්ඛන්ධ සමාධික්ඛන්ධ පඤ්ඤාක්ඛන්ධ විමුත්තික්ඛන්ධ විමුත්තිඤ්ඤාණ දස්සනක්ඛන්ධගුණා. ‘‘දක්ඛිණෙය්යෙසූ’’ති දක්ඛිණාරහ පුග්ගලෙසු. ‘‘ධුරං’’ති පධානසීසට්ඨානියං වුච්චති. සද්ධා එව ධුරං අස්සාති සද්ධාධුරො. එවං පඤ්ඤාධුරො. කස්මා පනෙත්ථ වීරියධුරො න ගහිතොති. පාළියං සද්ධාවාහී මග්ගං භාවෙති, පඤ්ඤාවාහී මග්ගං භාවෙතීති වුත්තං. න පන වුත්තං වීරියවාහී මග්ගං භාවෙතීති. තස්මා න ගහිතොති. කස්මා පන වීරියවාහී මග්ගං භාවෙතීති න වුත්තන්ති. වුච්චතෙ. මග්ගං භාවෙන්තස්ස නාම ආදිම්හි දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පහානාය කම්මං මහන්තං හොති. කස්මා, අපායමූලකත්තා. තත්ථ සද්ධා ච විචිකිච්ඡා ච ද්වෙ උජුප්පටිපක්ඛා හොන්ති. යස්මිං ආරම්මණෙ සද්ධා නිවිසති, තස්මිං විචිකිච්ඡා නත්ථි. යස්මිං විචිකිච්ඡා නිවිසති, තස්මිං සද්ධා නත්ථි. තථා පඤ්ඤාදිට්ඨියො ච උජුප්පටිපක්ඛා. යත්ථ පඤ්ඤා, න තත්ථ දිට්ඨි. යත්ථ දිට්ඨි, න තත්ථ පඤ්ඤාති. අපි ච සද්ධා අත්තනො විසයෙ දිට්ඨිං විධමතියෙව. පඤ්ඤාය විචිකිච්ඡාවිධමනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා ආරද්ධ විපස්සකො අනිච්චාදීසු අවෙච්චප්පසාදමත්තෙනපි දිට්ඨිවිචිකිච්ඡායො පජහිත්වා සද්ධානුසාරිභාවඤ්ච සුට්ඨුතරං පසීදිත්වා සද්ධාවිමුත්තභාවඤ්ච පාපුණාති. පඤ්ඤාය අනිච්චාදීනි නිජ්ඣානක්ඛමං කත්වා ධම්මානුසාරිභාවඤ්ච සුට්ඨුතරං පස්සිත්වා දිට්ඨිපත්තපඤ්ඤා විමුත්තභාවඤ්ච පාපුණාති. වීරියං පන දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පටිපක්ඛමත්තම්පි න හොති. අථ ඛො තාසං සහායොපි හොති, ධුරභූතඤ්ච. පග්ගහලක්ඛණඤ්හි වීරියං. තං සද්ධංපි පග්ගණ්හාති, පඤ්ඤංපි පග්ගණ්හාති, දිට්ඨිංපි පග්ගණ්හාති, විචිකිච්ඡම්පි පග්ගණ්හාතියෙව. කුතොපන අත්තනො සභාවෙන දිට්ඨිවිචිකිච්ඡායො ¶ පජහිතුං සක්ඛිස්සති. තස්මා ඉමස්මිං ඨානෙ වීරියවාහීති ච වීරියධුරොති ච න වුත්තොති. කායසක්ඛිම්හි පන සද්ධා ච පඤ්ඤා ච සමබලා හොන්ති. වීරියඤ්ච සයං සම්මප්පධානට්ඨානෙ ඨත්වා තදුභයං උපබ්රූහෙති. සො ච පුග්ගලො තදුභයබලෙන දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදයො පජහිත්වා කායසක්ඛිභාවං පාපුණාති. අට්ඨවිමොක්ඛෙ වා උප්පාදෙත්වා උභතොභාග විමුත්තභාවං පාපුණාති. ඉමෙසු පන ද්වීසු පුග්ගලෙසු වීරියස්ස ථාමො සුට්ඨු පාකටො. තස්මා ඉමෙ ද්වෙ වීරියාධිකාත්වෙව වත්තබ්බා. න වීරියධුරොති. චතුප්පටිපදා නාම දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා. දුක්ඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. සුඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා. සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. තිවිධවිමොක්ඛො නාම සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. ‘‘තයො අන්තරා පරිනිබ්බායිනො’’ති එත්ථ ආයුකප්පස්ස පරියන්තං අපත්වා අන්තරා එව කිලෙසපරිනිබ්බානපත්තා අන්තරාපරිනිබ්බායී නාම. සො තිවිධො. ආයුකප්පස්ස පථමභාගෙ පරිනිබ්බායී, දුතීයභාගෙ, තතීයභාගෙති. ඉමෙ තයො අන්තරා පරිනිබ්බායිනො නාම. උපහච්චපරිනිබ්බායී නාම ආයුකප්ප පරියන්තෙ පරිනිබ්බායී. උද්ධං මුඛො වට්ටසොතො එතස්සාති උද්ධංසොතො. අකනිට්ඨං අවස්සං ගමිස්සතීති අකනිට්ඨගාමී. විපස්සනා කම්මං සසඞ්ඛාරං සප්පයොගං කත්වා පරිනිබ්බායී සසඞ්ඛාර පරිනිබ්බායී. සඞ්ඛාරරහිතෙන සුඛෙන විපස්සනා කම්මෙන පරිනිබ්බායී අසඞ්ඛාර පරිනිබ්බායී. ‘‘ද්වාදස සොතාපන්නා’’ති එකබීජිකා තයො. තෙ එව චතූහි පටිපදාහි ගුණිතා ද්වාදස. ද්වාදස සකදාගාමිනො පුබ්බෙ වුත්තනයා එව.

එකච්චානං එව අනාගාමි අරහන්තානං එව. ‘‘අජ්ඣොසිතස්සා’’ති අධිඔසිතස්ස. මමෙවිදන්ති නිට්ඨානං කත්වා ඨපිතස්ස. ගිලිත්වා ඨපිතස්සාති වුත්තං හොති. බහලෙන ථූලෙන කාමරාගෙන විමුත්තා බහලරාගවිමුත්තා. ආරුප්පෙසු ච තස්සො අරූපසමාපත්තියො එව අත්ථි. න චතස්සො රූපසමාපත්තියො. තස්මා තත්ථ අනුපුබ්බනිරොධො න ලබ්භති. ‘‘ආදිතො පට්ඨායා’’ති අට්ඨසු සමාපත්තීසු පථමජ්ඣාන සමාපත්තිආදි. තතො පට්ඨාය. අනුපුබ්බනිරොධො නාම ¶ පථමජ්ඣානෙ පටිඝසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤානං නිරොධො. පටිඝසඤ්ඤා නාම පඤ්චවිඤ්ඤාණසඤ්ඤා. නානත්තසඤ්ඤා නාම කසිණ නිමිත්තතො අඤ්ඤෙසු නානාරම්මණෙසු පවත්තමනොවිඤ්ඤාණ සඤ්ඤා. දුතීයජ්ඣානෙ විතක්ක විචාරානං නිරොධොතිආදිනා අනුපුබ්බ නිරොධො. ‘‘තතො පඤ්චමජ්ඣානං’’ති පඤ්චකනයෙන වුත්තං. අට්ඨසමාපත්ති වචනං පන චතුක්කනයෙන වුත්තං. තදුභයංපි පුග්ගලානුරූපං ලබ්භතියෙව. යුගනන්ධං නාම ද්වන්දබන්ධනං, සමථවිපස්සනානං යුගනන්ධන්ති විග්ගහො. ‘‘සමාපජ්ජන වුට්ඨාන විපස්සනාවසෙනා’’ති එත්ථ වසිභාවපත්තං සමාපජ්ජනඤ්ච වුට්ඨානඤ්ච ගහෙතබ්බං. අත්තනො සරීරා බද්ධෙසු පරික්ඛාරෙසු සමාපත්තිබලෙනෙව අන්තරායාභාවතො විසුං අධිට්ඨාතබ්බ කිච්චං නත්ථීති වුත්තං ‘‘අත්තනො සරීරාබද්ධෙ පරික්ඛාරෙ ඨපෙත්වා’’ති. ‘‘නානාබද්ධානී’’ති නානාඨානෙහි ආබද්ධානි. නානාඨානෙසු ඨපිතානීති වුත්තං හොති. ‘‘පරිස්සයෙනා’’ති අන්තරායෙන. මාවිනස්සන්තූති වා නානාබද්ධ අවිකොපනං අධිට්ඨාතබ්බං. තදා වුට්ඨහාමීතිවා සඞ්ඝප්පතිමානනං අධිට්ඨාතබ්බං. එවං සත්ථුපක්කොසනංපි. ‘‘අද්ධානපරිච්ඡෙදො’’ති අත්තනො ජීවිතකාලස්ස උපපරික්ඛණං. මරණඤ්හි නාම සමාපත්තිබලෙනපි පටිබාහිතුං න සක්කාහොති. අන්තො සමාපත්තියඤ්ච මරණෙ සති සබ්රහ්මචාරීසු කත්තබ්බවත්තං න කරෙය්ය. එතඤ්හි වත්තං යං අරියසාවකානං මරණාසන්නෙ සබ්රහ්මචාරීනං වා උපට්ඨාකානං වා අප්පමාදකථානු සාසනිකම්මං. සමාපත්තියං වා අඤ්ඤතිත්ථියානං ගරහා විවජ්ජනත්ථං. එවඤ්හි තෙ ගරහෙය්යුං. ගොතමසාවකානං නිරොධසමාපත්ති නාම එකං මරණමුඛං. යං සමාපජ්ජන්තො අසුකො භික්ඛු මරණං ගච්ඡති. අනරිය කම්මං හෙතන්ති.

‘‘යදත්ථං’’ති පටිපත්ති රසස්සාදත්ථං. ‘‘තදත්ථෙ’’ති තස්මිං අත්ථෙ. නිරාමිස සුඛං නාම ආමිසරහිත සුඛං. දුවිධඤ්හි සුඛං සාමිසසුඛඤ්ච නිරාමිසසුඛඤ්ච. තත්ථ යෙ ලොකෙ ඉට්ඨ කන්ත මනාපියා පඤ්චකාමගුණා නාම අත්ථි. තෙ කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බත්තා ආමිසා නාම. යඤ්චසුඛං තෙ ආමිසෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති, තං සාමිසසුඛං නාම. යං ලොකෙ දිබ්බං සුඛං මානුසකං සුඛන්ති මමායන්ති. යඤ්ච අනුභවන්තං ¶ මහාජනං සබ්බානි අපායභය වට්ටභයානි සම්පරිවාරෙන්ති. ඣානසුඛ මග්ගසුඛ ඵලසුඛ නිබ්බානසුඛං පන නිරාමිසසුඛං නාම. යං නෙක්ඛම්මසුඛන්ති ච පවිවෙකසුඛන්ති ච උපසමසුඛන්ති ච සම්බොධිසුඛන්ති ච විමුත්තිසුඛන්ති ච අරියසුඛන්ති ච අනවජ්ජසුඛන්ති ච වුච්චති. යඤ්ච අනුභවන්තං අරියජනං සබ්බානි අපායභය වට්ටභයානි සම්පරිවජ්ජන්ති. ‘‘අස්සාදිතබ්බට්ඨෙනා’’ති කිලෙසපලිබොධෙහි විමුත්තත්තා විපුල ගම්භීර සන්ත පණීතරසත්තා ච අහොසුඛං අහොසුඛන්ති උදාහරන්තෙනපි අස්සාදිතබ්බට්ඨෙනාති.

කම්මට්ඨානසඞ්ගහානුදීපනා නිට්ඨිතා.

262. චරිතබ්බන්ති චාරිත්තං. දසකුසලකම්මපථධම්මජාතං. ‘‘කුලාචාරෙනා’’ති කුලපරම්පරතො ආගතෙන ආචාරෙන. ‘‘ඤාති මිත්ත ධන භොගසම්පත්තියා’’ති හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘විසාලෙ’’ති විපුලෙ. ‘‘තෙනා’’ති තස්සපදස්ස විභත්යන්ත දස්සනං. ‘‘සද්ධායා’’ති රතනත්තයෙ අවෙච්චප්පසාදසද්ධාවසෙන. ‘‘අභිවුඩ්ඪානං’’ති හානභාගිය ඨිතිභාගියභාවං අතික්කම්මවිසෙසභාගිය නිබ්බෙධභාගිය භාවපත්තිවසෙන අතිස්සය වුඩ්ඪානං. ‘‘පරිසුද්ධානඤ්චා’’ති අත්තුක්කංසන පරවම්භනාදි දොසෙහි පරිසුද්ධානඤ්ච. නං නං ජනං පාතිරක්ඛතීති නම්පො. දිට්ඨදිට්ඨෙසු මෙත්තාවිහාරීති වුත්තං හොති. ආව්හාතබ්බොති අව්හයො. නාමං. නම්පො ඉති අව්හයො අස්සාති නම්පව්හයොති වචනත්ථො. ‘‘පණිධායා’’ති පත්ථෙත්වාති අත්ථං නිවත්තෙති ‘‘භුසං නිධායා’’තිආදිනා. ‘‘උපාදාය පටිච්චා’’ති තස්ස පදස්ස පරියායදස්සනමෙතං. ‘‘අත්තනො මන්දබුද්ධීනං’’ති පච්චක්ඛෙ ධරමානානන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පච්ඡිම ජනානං වා’’ති. අනුකම්පනං අනුකම්පො. කථං නු ඛො ඉමෙ ජනා අභිධම්මත්ථෙසු සුඛෙන ආජානෙය්යුන්ති එවං පවත්තො චිත්තබ්යාපාරො. අත්ථතො අනුදයසඞ්ඛාතා කරුණායෙව. තෙනාහ ‘‘අනුදයං ¶ කාරුඤ්ඤං’’ති. ‘‘පත්ථිතං’’ති වා සාධුවතස්ස යං ථෙරො එවරූපං පකරණං කරෙය්යාති එවං චිරකාලං පත්ථිතං ආසිංසිතන්ති අත්ථො. ‘‘ඛුද්දසික්ඛාටීකායං’’ති පොරාණටීකං සන්ධාය වුත්තං. සොමවිහාරොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ තස්මිං දීපෙති අධිප්පායො. ගාථායං ‘‘අථා’’ති තස්මිංකාලෙ. ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං නගරෙ. ‘‘සද්දො’’ති කස්මා රාජා එවරූපං මඞ්ගලහත්ථිං බ්රාහ්මණානං අදාසි. නෙතං පතිරූපං යං රඤ්ඤා කතන්ති එවං පවත්තො අමනාපසද්දො. ‘‘භෙරවො’’ති භීරුතාජනකො භයානකො. ‘‘සිවීනං’’ති සිවිරට්ඨවාසීනං. ‘‘රට්ඨවඩ්ඪනෙ’’ති රට්ඨං වඩ්ඪෙතීති රට්ඨවඩ්ඪනො. හත්ථිනාගො. සො හි ලක්ඛණසම්පන්නො ආජානියො හොති. යස්මිං රට්ඨෙ තං අභිමඞ්ගලං කරොන්ති, තස්මිං රට්ඨෙ දෙවො සම්මා වස්සති, නානාභයුපද්දවා තස්මිං නුප්පජ්ජන්තීති ලොකසම්මතො මඞ්ගලහත්ථී හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪනෙ’’ති. ‘‘විත්ථිණ්ණො’’ති විත්ථාරිතො. අතිවිත්ථාරොති වුත්තං හොති. ධනීයන්ති මහාජනෙහි දට්ඨුං පත්ථීයන්තීති ධඤ්ඤා. මහිද්ධිකා. අධිවසන්ති එත්ථාති අධිවාසො. ධඤ්ඤානං අධිවාසොති සමාසො. අජ්ඣාවසිංසු එත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථං. කිත්තිගුණවසෙන උදෙන්ති උග්ගච්ඡන්තීති උදිතා. උදිතානංපි උදිතොති විග්ගහො. තෙනාහ ‘‘නභමජ්ඣෙ’’තිආදිං. සාරජ්ජනං සාරදො. විගතො සාරදො යස්සාති විසාරදො. විසාරදස්ස භාවො වෙසාරජ්ජං. පරියත්තියං වෙසාරජ්ජං පරියත්තිවෙසාරජ්ජං. තෙපිටකපරියත්තියං වෙය්යත්තියඤ්ඤාණං. තං ආදි එතිස්සා පඤ්ඤායාති පරියත්තිවෙසාරජ්ජාදි පඤ්ඤා. පාපතො ලජ්ජනසීලාති ලජ්ජිනොති ආහ ‘‘පාපගරහිනො’’ති. පාපං ධම්මං ගරහන්තිආදීනවං කථයන්ති සීලෙනාති පාපගරහිනො. ‘‘අනුස්සරන්තූ’’ති පුනප්පුනං සරන්තු. විසෙසෙන භවන්ති වෙපුල්ලං ගච්ඡන්තීති විභවා. පුඤ්ඤානි ච තානි විභවාචාති පුඤ්ඤවිභවා. විපුලපුඤ්ඤානීති දස්සෙතුං ‘‘විපුලානං’’තිආදිමාහ. අනුත්තරිය ධම්මා නාම දස්සනානුත්තරිය සවනානුත්තරියාදයො. ලොකෙ බහූසු දස්සනෙසු ඉතො උත්තරං අඤ්ඤං දස්සනං නාම නත්ථීති දස්සනානුත්තරියං. රතනත්තයදස්සනං. චතුසච්චදස්සනඤ්ච. රතනත්තයගුණකථාසවනං ¶ , ඛන්ධායතන ධාතු සච්චපටිච්චසමුප්පාදකථාසවනඤ්ච සවනානුත්තරියං නාම. තෙසු රතනත්තයාදීසු සද්ධා පටිලාභො ලාභානුත්තරියං නාම. තෙසමෙව පුනප්පුනං සරණං අනුස්සතානුත්තරියං නාම. රතනත්තයෙ චතූහි පච්චයෙහි වා වත්තප්පටිවත්තකරණෙන වා පරිචරණං පාරිචරියානුත්තරියං නාම. බුද්ධපඤ්ඤත්තාසු තීසු සික්ඛාසු සමාදාය සික්ඛනං සික්ඛානුත්තරියං නාම. තාදිසෙ පඤ්ඤාවදාතගුණසොභාදිකෙ ගුණෙ අවස්සං භජන්ති පාපුණන්තීති තාදිසගුණභාගිනො. ‘‘භවිස්සාමා’’ති භවිතුං උස්සාහං කරිස්සාමාති වුත්තං හොති.

‘‘බස්හ්යුසුඤ්ඤචම්මෙකම්හී’’ති එත්ථ ‘‘බස්හ්යූ’’ති අට්ඨසඞ්ඛ්යාය සඞ්කෙත වචනං. ‘‘චම්මං’’ති ද්විසඞ්ඛ්යාය. එකඤ්ච දුකඤ්ච සුඤ්ඤඤ්ච අට්ඨචාති ගණනක්කමො. සහස්ස ද්විසත අට්ඨසඞ්ඛාතෙ සාකෙති අත්ථො. එසනයො පරතො ‘‘නවපඤ්ච චම්මෙකම්හී’’ති පදෙපි. ගාථාවණ්ණනාසු. නගරති න චවතීති නගරං. ථාවරියන්ති වුත්තං හොති. ‘‘රඤ්ජෙතී’’ති රමෙති. ඛෙමසුභික්ඛතාදිගුණෙහි අනාගතෙ ජනෙ ගමාපෙති, ආගතෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න දෙතීති වුත්තං හොති. රොහිතමිගා නාම සුවණ්ණවණ්ණමිගා. ‘‘සාකෙ’’ති සාකනාමෙන රඤ්ඤා පුන සඞ්ඛතත්තා ඉමං කලියුගං සාකන්ති වුච්චති. යං එතරහි සාක්රරාජන්තිපි වොහරන්ති. සාකරාජා ච නාම උත්තරාපථෙසු එකො ගන්ධාරරාජා. යං ජෙට්ඨකං කත්වා භින්නලද්ධිකා වජ්ජීභික්ඛූ ඉමං ධම්ම විනයං මහාසඞ්ඝීකං නාම සඞ්ගහං ආරොපෙන්ති. සො ච ධම්මවිනයසඞ්ගහො උත්තරාපථෙසු වත්තති. වෙසාලියං යසත්ථෙර සඞ්ගහො පන දක්ඛිණාපථෙසූති. චත්තාරියුගානි නාම ලොකෙ පඤ්ඤපෙන්ති සත්යයුගං, ද්වාපරයුගං, තෙත්රයුගං, කලියුග,න්ති. යුගන්ති ච ආයුපරිමාණං වුච්චති. ඉදානිපන කලියුගං වත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘සාකෙති කලියුගෙ’’ති. පාපයුගෙති අත්ථො. ‘‘ල තී’’ති සාලික්ඛෙත්තානං සොධනට්ඨානත්තා එවං ම්රම්මදෙසවොහාරෙන ලද්ධනාමං ¶ අරඤ්ඤං. තං පන මුංර්වානගරස්ස එසන්නෙ පඤ්චධනුසතිකෙ පදෙසෙ ජාතං. ‘‘විස්සුතෙ’’ති විසෙසෙන කිත්තිතෙ. සාරඤ්ච අසාරඤ්ච විවෙචෙන්ති විචාරෙත්වා ජානන්තිසීලෙනාති සාරාසාර විවෙකිනොති වචනත්ථොති.

ඉති පරමත්ථදීපනියා අනුදීපනා නිට්ඨිතා.

1. පරමත්ථදීපනී නාම, යෙන ථෙරෙන සා කතා.

තෙනෙවෙ සා කතා හොති, අයං තස්සානු දීපනී.

2. අට්ඨසත්තද්වයෙකම්හි, සාකෙ සා ජෙට්ඨමාසකෙ.

කාළෙ නවමියං දිවා, මජ්ඣන්හිකෙ නිට්ඨං ගතා.