📜
1. පඨමො සඤ්ඤාදිකණ්ඩො
සිද්ධමිද්ධගුණං සාධු, නමස්සිත්වා තථාගතං;
සධම්මසඞ්ඝං භාසිස්සං, මාගධං සද්දලක්ඛණං.
1. අආදයො ¶ තිතාලීස වණ්ණා.
අකාරාදයො නිග්ගහීතන්තා තෙචත්තාලීස-ක්ඛරා වණ්ණා නාම හොන්ති. අ ආ ඉ ඊ උ ඌ එ එ ඔ ඔ, ක ඛ ග ඝ ඞ ච ඡ ජ ඣ ඤ්ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ල ව ස හ ළ අං. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘එ ඔ න මවණ්ණෙ’’ 1. 37. තිතාලීසාභි වචනං කත්ථචි වණ්ණලොපං ඤාපෙති. තෙන ‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’තිආදි සිද්ධං.
තත්ථාදිම්හි දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ 1, 26 ඉච්චාදි.
3. ද්වෙද්වෙ සවණ්ණා. තෙසු ද්වෙද්වෙ සරා සවණ්ණා නාම හොන්ති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘වණ්ණපරෙන සවණ්ණොපි’’ 1, 24.
තෙසු ¶ ද්වීසු යො යො පුබ්බො, සො සො රස්සසඤ්ඤො හොති. තෙසු එ.ඔ.සංයොගතො පුබ්බාව දිස්සන්ති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘රස්සො වා’’ 2,62 ඉච්චාදි.
තෙ ස්වෙව ද්වීසුයො යො පරො, සො සො දීඝසඤ්ඤො හොති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘යො ලො පනිසු දීඝො’’ 2,88 ඉච්චාදි.
කකාරාදයො වණ්ණා නිග්ගහීතපරියන්තා බ්යඤ්ජනසඤ්ඤාහොන්ති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ 1,33 ඉච්චාදි.
කාදයො පඤ්ච පඤ්චකා වග්ග, නාම හොන්ති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’’ 1,41 ඉච්චාදි.
ය්වායං වණ්ණො බින්දුමත්තො, සො නිග්ගහීතසඤ්ඤො හොති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘නිග්ගහීතං’’ 1,38 ඉචාදි. ගරුසඤ්ඤාකරණං අන්වත්ථසඤ්ඤත්ථං.
9. ඉයුවණ්ණා ¶ ඣලා නාමස්සන්තෙ.
නාමං පාටිපදිකං, තස්සඅන්තෙ වත්තමානා ඉවණ්ණුවණ්ණා ඣලසඤ්ඤා හොන්ති යථාක්කමං. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘ඣලා වා’’ 2,111 ඉච්චාදි.
ඉත්ථියං වත්තමානස්ස නාමස්ස-න්තෙ වත්තමානා ඉවණ්ණුවණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති. තෙන ක්වත්ථො? යෙ පස්සිවණ්ණස්ස’’ 2,116 ඉච්චාදි.
ඉත්ථියං වත්තමානස්ස නාමස්ස-න්තෙ වත්ථමානො ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති. තෙන ක්වත්ථො? ‘‘ඝබ්රහ්මාදිතෙ’’ 2,60 ඉච්චාදි.
ආලපනෙ සි ගසඤ්ඤො හොති.
තෙන ක්වත්ථො? ‘‘ගෙවා’’ 2,65 ඉච්චාදි.
(සඤ්ඤා)
යං විසෙසනං, තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බො ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ 2,41 නරානරෙ.
සත්තමීනිද්දෙසෙ ¶ පුබ්බස්සෙව කාරියං ඤාතබ්බං ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ 1,26 වෙළග්ගං. ‘තමහ’න්තීධ කස්මා න හොති?, සරෙතොපසිලෙසිකාධාරො තත්ථෙතාව වුච්චතෙ ‘පුබ්බස්සෙව හොති න පරස්සා’ති.
පඤ්චමීනිද්දෙසෙ පරස්ස කාරියං ඤාතබ්බං ‘‘අතොයොනං ටාටෙ’’ 2,41 නරානරෙ. ඉධ න හොතං ‘ජන්තුහො අනත්තා’. ඉධ කස්මා න හොති? ඔසඛ්යො, අනන්තරෙ කතත්ථතාය න බ්යවහිතස්ස කාරියං.
පරස්ස ස්සිස්සමානං කාරියමාදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බං ‘‘ර සඞ්ඛ්යාතො වා’’ 3,103 තෙරස.
ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස යං කාරියං, තදන්තස්ස වණ්ණස්ස විඤ්ඤෙය්යං ‘‘රාජස්සි නාම්හි’’ 2,23 රාජිනා.
ඞකාරො අනුබන්ධො යස්ස, සො අන්තස්ස හොති ‘‘ගොස්සා වඞ’’ 1,32 ගවාස්සං.
19. ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස.
ටකාරො-නුබන්ධො ¶ යස්ස, සො-නෙකක්ඛරො චාදෙසො සබ්බස්ස හොති ‘‘ඉමස්සානිත්ථියං ටෙ’’ 2,128 එසු, ‘‘නාම්හ-නිමි’’ 2,126 අනෙන.
ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ඤානුබන්ධකානුබන්ධා ආද්යන්තා හොන්ති ‘‘බ්රූතො තිස්සීඤ’’ 6,36 බ්රවීති, ‘‘භූස්ස වුක’’ 6,17 බභූව.
මකාරො-නුබන්ධො යස්ස, සො සරා නමන්තා සරා පරො හොති ‘‘මඤ්ච රුධාදීනං’’ 5-19 රුන්ධති.
ද්වින්නං සාවකාසානමෙකත්ථප්පසඞ්ගෙ පරො හොති. යථා ද්වින්නං තිණ්ණං වාපුරිසානං සහප්පත්තියං පරො, සො ච (ගච්ඡති) ත්වං ච (ගච්ඡසි, තුම්හෙ) ගච්ඡථ. සො ච (ගච්ඡති,) ත්වං ච (ගච්ඡසි,) අහං ච (ගච්ඡාමි, මයං) ගච්ඡාම.
යො නවයවභූතොසඞ්කෙතො, සො-නුබන්ධොති ඤාතබ්බො, ‘‘ලුපිතාදීනමාසිම්හි’’ 2-57 කත්තා.
සඞ්කෙතග්ගහණං කිං? පකතියාදිසමුදායස්සානුබන්ධතා මා හොතූති, අනවයවොහි සමුදායො… සමුදායරූපත්තායෙව.
අනවයවග්ගහණං කිං? ‘‘අතෙන’’ 2-108 ජනෙන. ඉමිනාව ලොපස්සාවගතත්තා නානුබන්ධලොපාය වචනමාරද්ධං.
වණ්ණසද්දො ¶ පරො යස්මා තෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සංච රූපං ‘‘යුවණ්ණානමෙඔ ලුත්තා’’ 1-29 වාකෙරිතං, සමොනා.
25. න්තු වන්තුමන්ත්වාවන්තුතවන්තුසම්බන්ධී.
වන්ත්වාදිසම්බන්ධීයෙවන්තු ගය්හති, ‘‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’’ 2-215 ගුණවන්තො.
වන්ත්වාදිසම්බන්ධීති කිං? ජන්තූ තන්තූ.
(පරිභාසායො.)
සරෙ සරො ලොපනීයො හොති. තත්රි-මෙ, සද්ධි-න්ද්රියං, නොහෙ-තං, භික්ඛුනො-වාදො, සමෙතා-යස්මා, අභිභා-යතනං, පුත්තාම-ත්ථි, අසන්තෙ-ත්ථ.
සරම්හා පරො සරො ක්වචි ලොපනීයො හොති. සො-පි, සාව, යතො-දකං, තතො-ව. ක්වචීතිකිං? සද්ධි-න්ද්රියං, අයමධිකාරො ආපරිච්ඡෙදාවසානා, තෙන නාතිප්පසඞ්ගො.
පුබ්බපරසරා ද්වෙපි වා ක්වචි න ලුප්යන්තෙ, ලතා ඉව, ලතෙ-ව, ලතා-ව.
ලුත්තා ¶ සරා පරෙසං ඉවණ්ණුවණ්ණානං එඔ හොන්ති වා යථාක්කමං.
තස්සෙ-දං, වාතෙ-රිතං, නො-පෙති, වාමො-රූ, අතෙ-වඤ්ඤෙහි, වො-දකං. කථං ‘‘පච්චොරස්මි’’න්ති? යොගවිභාගා. වාත්වෙව? තස්සිදං.
ලුත්තෙති කිං? ලතා ඉව.
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං යකාරවකාරා හොන්ති වා යථාක්කමං. බ්යාකතො, ඉච්චස්ස, අජ්ඣිණමුත්තො, ස්වාගතං, ස්වාපනලානිලං, වාත්වෙව? ඉති-ස්ස. ක්වචිත්වෙව? යානී-ධ, සූ-පට්ඨිතං.
එඔනංයවායොන්ති වා සරෙ යථාක්කමං. ත්යජ්ජ තෙ-ජ්ජ, ස්වාහං සො-හං. ක්වචිත්වෙව? පුත්තාම-ත්ථි, අසන්තෙ-ත්ථ.
සරෙ ගොස්ස අවඞ හොති. ගවා-ස්සං. ‘යථරීව, තථරිවෙ’ති නිපාතාව, ‘භුසාමිවෙ’ති ඉවසද්දො එවත්ථො.
රස්සදීඝානං ¶ ක්වචි දීඝරස්සා හොන්ති බ්යඤ්ජනෙ. තත්රා-යං, මුනීචරෙ, සම්මදෙව, මාලභාරී.
සරම්හා පරස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ක්වචි ද්වෙ රූපානි හොන්ති. පග්ගහො. සරම්හාති කිං? තං ඛණං.
35. චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා.
චතුත්ථදුතියෙසු පරෙස්වෙසං චතුත්ථදුතියානං තබ්බග්ගෙ තතිය පඨමා හොන්ති. පච්චාසත්ථ්යා, නිග්ඝොසො, අක්ඛන්ති, බොජ්ඣඞ්ගා, සෙතච්ඡත්තං, දඩ්ඪො, නිට්ඨානං, මහද්ධනො, යසත්ථෙරො, අප්ඵුටං, අබ්භුග්ගතො. එස්වීති කිං? ථෙරො. එසන්ති කිං? පත්ථො.
එවසද්දෙ පරෙ ඉතිස්ස වො හොති වා. ඉත්වෙව, ඉච්චෙව. එවෙති කිං? ඉච්චාහ.
එඔනං වණ්ණෙ ක්වචි අ හොති වා. දිස්වා යාචක මාගතෙ, අකරම්හස තෙ, එස අත්ථො, එස ධම්මො, අග්ගමක්ඛායති, ස්වාතනං ¶ , හිය්යත්තනං, කරස්සු. වාත්වෙව? යාචකෙ ආගතෙ එසො ධම්මො. වණ්ණෙති කිං? සො.
නිග්ගහීතමාගමො හොති වා ක්වචි. චක්ඛුං උදපාදි චක්ඛුඋදපාදි, පුරිමං ජාතිං පුරිමජාතිං, කත්තබ්බං කුසලං බහුං. අවංසිරොතිආදීසු නිච්චං… වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්ස, සාමත්තියෙනාගමොව, ස ච රස්ස සරස්සෙව හොති… තස්ස රස්සානුගතත්තා.
නිග්ගහීතස්ස ලොපො හොති වා ක්වචි. ක්යාහං කිමහංසාරත්තො සංරත්තො. සල්ලෙ ඛො-ගන්තුකාමො ගන්තුමනොති, ආදීසු නිච්චං.
නිග්ගහීතම්හා පරස්ස සරස්ස ලොපො හොති වා ක්වචි. ත්වං-සි ත්වමසි.
නිග්ගහීතස්ස ඛො වග්ගෙ වග්ගන්තො වා හොති පච්චාසත්ත්යා. තඞ්කරොති තං කරොති, තඤ්චරති තං චරති, තණ්ඨානං තං ඨානං, තන්ධනං තං ධනං, තම්පාති තං පාති. නිච්චං පදමජ්ඣෙ ගන්ත්වා, ක්වචඤ්ඤාත්රපි සන්තිට්ඨති.
ය ¶ එව හි සද්දෙසු නිග්ගහීතස්ස වා ඤො හොති. යඤ්ඤදෙව, තඤ්ඤෙව, තඤ්හි, වාත්වෙව? යං යදෙව.
සංසද්දස්ස යං නිග්ගහීතං තස්ස වා ඤො හොති යකාරෙ. සඤ්ඤමො සංයමො.
නිග්ගහීතස්ස මයදා හොන්ති වා සරෙ ක්වචි. තමහං, තයිදං, තදලං. වා ත්වෙව? තං අහං.
එතෙ මයදා ච ආගමා හොන්ති සරෙ වා ක්වචි. තිවඞ්ගිකං, ඉතො නායති, චිනිත්වා, තස්මාතිහ, නිරොජං, පුථගෙව, ඉධමාහු, යථයිදං, අත්තදත්ථං. වා ත්වෙව? අත්තත්ථං. ‘අතිප්පගො ඛො තාවා’ති-පඨමන්තො පගසද්දොව.
ඡසද්දා පරස්ස සරස්ස ළකාරො ආගමො හොති වා. ඡළඞ්ගං, ඡළායතනං. වාත්වෙව? ඡඅභිඤ්ඤා.
තදමිනාදීනි ¶ සාධූනි භවන්ති. තං ඉමිනා තදමිනා, සකිං ආගාමී සකදාගාමී, එකං ඉධ අහං එකමිදාහං, සංවිධාය අවහාරො සංවිදාවහාරො, වාරිනො වාහකො වලාහකො, ජීවනස්ස මූතො ජීමූතො, ඡවස්ස සයනං සුසානං, උද්ධං ඛමස්ස උදුක්ඛලං, පිසිතාසො පිසාචො, මහියං රවතීති මයූරො, එවමඤ්ඤෙපි පයොගතො-නුගන්තබ්බා, පරෙසං පිසොදරාදිමිවෙදං දට්ඨබ්බං.
තවග්ගවරණානං ක්වචි චවග්ගබයඤා හොන්ති යථාක්කමං යකාරෙ. අපුච්චණ්ඩතාය, තච්ඡං, යජ්ජෙවං, අජ්ඣත්තං, ථඤ්ඤං, දිබ්බං, පය්යොසනා, පොක්ඛරඤ්ඤො. ක්වචිත්වෙව? රත්ත්යා
වග්ගලසෙහි පරස්ස යකාරස්ස ක්වචි තෙ වග්ගලසා හොන්ති.
සක්කතෙ, පච්චතෙ, අට්ටතෙ, කුප්පතෙ, ඵල්ලතෙ, අස්සතෙ. ක්වචිත්වෙව? ක්යාහං.
හස්ස විපල්ලාසො හොති යකාරෙ. ගුය්හං.
හස්ස විපල්ලාසො හොති වා වකාරෙ. බව්හාබාධො බව්හාබාධො.
තථනරානං ¶ ටඨණලා හොන්ති වා. දුක්කටං, අට්ඨකථා, ගහණං, පලිඝො, පලායති. වාත්වෙව? දුක්කතං. ක්වචිත්වෙව? සුගතො.
සංයොගස්ස යො ආදීභූතො-වයවො තස්ස වා ක්වචි ලොපො හොති. පුප්ඵං-සා ජායතෙ-ගිනි.
විච්ඡායමාභික්ඛඤ්ඤෙ ච යං වත්තතෙ, තස්ස ද්වෙ රූපානි හොන්ති. ක්රියාය ගුණෙන දබ්බෙන වා භින්නෙ අත්ථෙ බ්යාපිතුමිච්ඡා විච්ඡා. රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චති, ගාමො ගාමො රමණීයො, ගාමෙ ගාමෙ පානීයං, ගෙහෙ ගෙහෙ ඉස්සරො, රසං රසං භක්ඛයති, කිරියං කිරියමාරභතෙ.
අත්ථියෙවා-නුපුබ්බියෙපි විච්ඡා මූලෙ මූලෙ ථූලා, අග්ගෙ අග්ගෙ සුඛුමා, යදි හි එත්ථ මූලග්ගභෙදො න සියා, ආනුපුබ්බියම්පි න භවෙය්ය. මාසකං මාසකං ඉමම්හා කහාපණා භවන්ථානං ද්වින්නං දෙහීති මාසකං මාසකමිච්චෙතස්මා විච්ඡාගම්යතෙ, සද්දන්තරතො පන ඉමම්හා කහාපණාති අවධාරණං. පුබ්බං පුබ්බං පුප්ඵන්ති, පඨමං පඨමං පච්චන්තීත්යත්රාපි විච්ඡාව. ඉමෙ උභො අඩ්ඪා කතරා කතරා එසං ද්වින්නමඩ්ඪතා, සබ්බෙ ඉමෙ අඩ්ඪා කතමා කතමා ඉමෙසං අඩ්ඪුතා ඉහාපි ¶ විච්ඡාව. ආභික්ඛඤ්ඤං පොනොපුඤ්ඤං පචති පචති, පපචති පපචති, ලුනාහි ලුනාහිත්වෙවායං ලුනාති, භුත්වා භුත්වා ගච්ඡති, පටපටා කරොති, පටපටායති.
විච්ඡායමෙකස්ස ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස ස්යාදිලොපො හොති. එකෙකස්ස. කථං මත්ථකමත්ථකෙනාති? ‘ස්යාදිලොපො පුබ්බස්සා’ති යොගවිභාගා, නාචාතිප්පසඞ්ගො යොගවිභාගා ඉට්ඨප්පසිද්ධීති.
සබ්බාදීනං වීතිහාරෙ ද්වෙ භවන්ති පුබ්බස්ස ස්යාදිලොපො ච. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස භොජකා, ඉතරීතරස්ස භොජකා.
තුරිතෙනාපායහෙතුපදස්සනං සම්භමො, තස්මිංසති වත්ථු යාවන්තෙහි සද්දෙහි සො-ත්ථො විඤ්ඤායතෙ, තාවන්තො සද්දා පයුජ්ජන්තෙ. සප්පො සප්පො සප්පො, බුජ්ඣස්සු බුජ්ඣස්සු බුජ්ඣස්සු, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො.
අයමධිකාරො ආසත්ථපරිසමත්තියා. තෙන නාතිප්පසඞ්ගො ඉට්ඨප්පසිද්ධි ච.
ඉති මොග්ගල්ලානෙ බ්යාකරණෙ වුත්තියං
පඨමො කණ්ඩො.