📜
5. පඤ්චමො කණ්ඩො (ඛාදි)
1. තිජ මානෙහි ඛ සා ඛමා වීමංසාසු.
ඛන්තියං තිජා වීමංසායං මානා ච ඛසප්පච්චයා හොන්ති යථාක්කමං, තිතික්ඛා, වීමංසා, තිතික්ඛති, වීමංසති. ඛමාවීමංසා, සූති කිං? තෙජනං, තෙජො, තෙජයති, මානනං, මානොමානෙති.
තිකිච්ඡායං සංසයෙ ච වත්තමානා කිතා ඡො හොති. තිකිච්ඡා, විචිකිච්ඡා, තිකිච්ඡති, විචිකිච්ඡති. අඤ්ඤත්ර නිකෙතො, සංකෙතො, කෙතනං, කෙතො, කෙතයති.
3. නින්දායං ගුප බධා බස්ස භො ච.
නින්දායං ¶ වත්තමානෙහි ගුප බධෙහි ඡො හොති බස්ස භො ච. ජිගුච්ඡා, බීභච්ඡා, ජිගුච්ඡති, බීභච්ඡති, අඤ්ඤත්ර ගොපනං, ගොපො, ගොපෙති, බධකො.
තුමන්තතො ඉච්ඡායමත්ථෙ තෙ ඛසඡා හොන්ති බහුලං, ලොපො ච තුංපච්චයස්ස හොති සුතත්තා, බුභුක්ඛා, ජිගීසාං, ජිඝච්ඡා, බුභුක්ඛති, ජිගීසති ජිඝච්ඡති. ඉධ කස්මා න හොති ‘භොත්තුමිච්ඡතී’ති? පදන්තරෙනාභිධානා. තුංස්මාති කිං? භොජනමිච්ඡති. ඉච්ඡායන්ති කිං? භුඤ්ජිතුං ගච්ඡති. කථං ‘කූලං විපති සතී’ති? යථා කූලං පතිතු මිච්ඡතීති වාක්යං හොති, එවං වුත්තිපි හොස්සති. වාක්යමෙව චරහි කථං හොති? ලොකස්ස තථා වචනිච්ඡාය.
ඉච්ඡාකම්මතො ඉච්ඡායමත්ථෙ ඊයප්පච්චයො හොති. පුත්තමිච්ඡති පුත්ථීයති. කම්මාති කිං? අසිනෙච්ඡති. ඉධ කස්මා න හොති ‘රඤ්ඤොපුත්තමිච්ඡතී’ති? සාපෙක්ඛත්තා, න හි අඤ්ඤමපෙක්ඛමානො අඤ්ඤෙන සහෙකත්ථිභාවමනුභවිතුං සක්කොති. ඉධාපි චරහි න සියා ‘අත්තනො පුත්ත මිච්ඡතී’ති? නෙවෙත්ථ භවිතබ්බං, න හි භවති ‘අත්තනො පුත්තීයතී’ති, කථං චරහි පුත්තස්ස අත්තනියතා-වගම්යතෙ ¶ ? අඤ්ඤස්සාසුතත්තා ඉච්ඡාය ච තබ්බිසයත්තා.
කම්මතො උපමානා ආචාරත්ථෙ ඊයො හොති. පුත්තමි-වා-චරති පුත්තීයති මාණවකං, උපමානාති කිං? පුත්තමාචරති.
ආධාරතූ-පමානා ආචාරත්ථෙ ඊයො යොති. කුටියමිවා-චරති කුටීයතී පාසාදෙ, පාසාදීයති කුටියං භික්ඛු.
කත්තුතූ-පමානා ආචාරත්ථෙ ආයො හොති. පබ්බතො ඉවාචරති පබ්බතායති.
කත්තුතො අභූතතබ්භාවෙ ආයො හොති බහුලං. භුසායති, පටපටායති, ලොහිතායති, කත්තුතොත්වෙව? (අභුසං) භුසං කරොතීහි, ඉහ කස්මා න හොති ‘භුසී භවතී’ති? වුත්තත්ථතාය.
සද්දාදීහි දුතියන්තෙහි කරොතීති අස්මිං අත්ථෙ ආයො හොති. සද්දායති, වෙරායති, කලහායති, ධූපායති.
නමොඉච්චස්මා ¶ කරොතීති අස්මිං අත්ථෙ අස්සො හොති. නමස්සති තථාග්තං.
නාමස්මා ධාත්වත්ථෙ බහුලමිහොති. හත්ථිනා අතික්කමති අතිහත්ථයති, වීණාය උපගායති උපවීණයති, දළ්හං කරොති විනයං දළ්හයති, විසුද්ධා හොති රත්ති විසුද්ධයති, කුසලං පුච්ඡති කුසලයති.
සච්චාදීහි ධාත්වත්ථෙ ආපි හොති. සච්චාපෙති, අත්ථාපෙති, වෙදාපෙති, සුක්ඛාපෙති, සුඛාපෙති, දුක්ඛාපෙති.
අයමධිකාරො ආසත්ථපරිසමත්තියා. ක්රියා අත්ථො යස්ස සො ක්රියත්ථො ධාතු.
චුරාදීහි ක්රියත්ථෙහි සකත්ථෙ ණි පරො හොති බහුලං. ණකාරො වුද්ධ්යත්ථො, එවමඤ්ඤත්රාපි, චොරයති, ලාළයති, කථං ‘රජ්ජං කාරෙතී’ති? යොගවිභාගතො.
කත්තාරං යො පයොජයති, තස්ස බ්යාපාරෙ ක්රියත්ථා ණිණාපී හොන්ති බහුලං, කාරෙති, කාරාපෙති. නනු ච කත්තාපි කරණාදීනං ¶ පයොජකොති තංබ්යාපාරෙපි ණිණාපී පාපුණන්ති? පයොජකග්ගහණසාමත්ථියා න භවිස්සන්ති චුරාදීහි විසුං වචනසාමත්ථියා ච. අතො භිය්යො ණාපියෙව, ණියෙවුවණ්ණතො, ද්වයමෙවඤ්ඤෙහි.
17. ක්යො භාවකම්මෙස්ව-පරොක්ඛෙසු මාන න්ත ත්යාදීසු. භාවකම්මවිහිතෙසු පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසු මානන්තත්යාදීසු පරෙසු ක්යො හොති ක්රියත්ථා. න්තග්ගහණමුත්තරත්ථං, කකාරො අවුද්ධ්යත්ථො එවමුත්තරත්රාපි. ඨීයමානං, ඨීයතෙ, සූයමානං, සූයතෙ, අපරොක්ඛෙසු මානන්තත්යාදීසූති කිං? බභූව දෙවදත්තෙන, බිභිද කුසුලො. භිජ්ජතෙ කුසුලො සයමෙවාති ‘භිජ්ජතෙ’ති සවනා කම්මතා-වගම්යතෙ, ‘සයමෙවා’ති සවනතො කත්තුතා, කත්තුතාවචනිච්ඡායන්තු ‘භින්දති කුසුලො අත්තාන’න්ති භවති, එවමඤ්ඤම්පි යථාගමමනුගන්තබ්බං. ‘අපරොක්ඛෙසු මානන්තත්යාදීසූ’ති අයමධිකාරො ආ ‘තනාදිත්වො’ති 5.26. අපිච එතෙ ක්යාදයො ත්යාදීසු පරභූතෙසු කත්තුකම්මභාව විහිතෙසු ක්යලාදීනං විධානතො තෙස්වෙව විඤ්ඤායන්තීති අකම්මකෙහි ධාතූහි කත්තුභාවෙසු, සකම්මකෙහි කත්තුකම්මෙසු, කම්මාවචනිච්ඡායං භාවෙ ච භවන්තීති වෙදිතබ්බා. යස්ස පන ධාතුස්ස කිරියා කම්මමපෙක්ඛතෙ, සො සකම්මකො, යස්ස තු කිරියා කත්තුමත්තමපෙක්ඛතෙ, ස්වාකම්මකොති ඤාතබ්බං.
ක්රියත්ථතො අපරොක්ඛෙසු කත්තුවිහිතමාන න්තත්යාදීසු ලො හොති. ලකාරො, ‘‘ඤිලස්සෙ’’ති 5-163 විසෙසනත්ථො. පචමානො, පචන්තො, පචති.
රුධාදිතො ¶ කත්තුවිහිතමානන්ත ත්යාදීසු ලො හොති මං ච අන්තසරා පරො. මකාරො-නුබන්ධො, අකාරො උච්චාරණත්ථො. රුන්ධමානො, රුන්ධන්තො, රුන්ධති.
ණිණාප්යාපීහි කත්තුවිහිතමානන්ත ත්යාදීසු ලො හොති විභාසා, ඔරයන්තො, චොරෙන්තො, කාරයන්තො, කාරෙන්තො, කාරාපයන්තො, කාරාපෙන්තො, සච්චාපයන්තො, සච්චාපෙන්තො, චොරයති, චොරෙති, කාරයති, කාරෙති, කාරාපයති, කාරාපෙති, සච්චාපයති, සච්චාපෙති. වවත්ථිතවිභාසත්ථො-යං වාසද්දො, තෙන මානෙ නිච්චං, චොරයමානො, කාරයමානො, කාරාපයමානො, සච්චාපයමානො.
දිවාදීහි ලවිසයෙ යක හොති. දිබ්බන්තො, දිබ්බති.
තුදාදීහි ලවිසයෙ කො හොති. තුදමානො, තුදන්තො, තුදති.
ජිආදීහි ලවිසයෙ ක්නා හොති. ජිනන්තො, ජිනාති. කථං ‘ජයන්තො’ ජයතී, ති? භූවාදිපාඨා.
කීආදීහි ¶ ලවිසයෙ ක්ණා හොති. කිණන්තො, කිණාති.
සුආදීහි ලවිසයෙ ක්ණො හොති. සුණමානො, සුණන්තො, සුණොති. කථං සුණාතීති? ක්යාදිපාඨා.
තනාදිතො ලවිසයෙ ඔ හොති. තනොති.
තබ්බඅනීයා ක්රියත්ථා පරෙ භාවකම්මෙසු බහුලං භවන්ති. කත්තබ්බං, කරණීයං, කත්තබ්බො කටො, කරණීයො. බහුලාධිකාරා කරණාදීසුපි භවන්ති, සිනානීයං චුණ්ණං, දානීයො බ්රාහ්මණො, සම්මාවත්තනීයො ගුරු, පවචනීයො උපජ්ඣායො, උපට්ඨානීයො සිස්සො.
භාවකම්මෙසු ක්රියත්ථා පරො ඝ්යණ හොති බහුලං. වාක්යං, කාරියං, චෙය්යං, ජෙය්යං.
ආතොඝ්යණ හොති භාවකම්මෙසු, ආස්ස එ ච. දෙය්යං.
වදාදීහි ¶ ක්රියත්ථෙහි යො හොති බහුලං භාවකම්මෙසු. වජ්ජං, මජ්ජං, ගම්මං. (42) ‘‘භුජාන්නෙ’’, භොජ්ජො ඔදනො, භොජ්ජා යාගු, භොග්ගමඤ්ඤං.
31. කිච්ච ඝච්ච භච්ච භබ්බ ලෙය්යා.
එතෙ සද්දා යප්පච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ.
ගුතාදීහි ක්රියත්තෙහි භාවකම්මෙසු යක හොති. ගුය්හං, දුය්හං, සිස්සො. සිද්ධා එවෙතෙ තබ්බාදයො පෙසාතිසග්ගපත්තකාලෙසුපි ගම්යමානෙසු සාමඤ්ඤෙනවිධානතො, ත්වයා ඛලු කටො කත්තබ්බො, කරණීයො, කාරියො, කිච්චො, එවං ත්වයා කටො කත්තබ්බො, භොතා කටො කත්තබ්බො, භොතො හි පත්තො කාලො කටකරණෙ. එවං උද්ධමොහුත්තිකෙපි වත්තමානතො පෙසාදීසු සිද්ධා එව. තථා අරහෙ කත්තරි සත්තිවිසිට්ඨෙ ච පතීයමානෙ ආවස්සකාධමීණතාවිසිට්ඨෙ ච භාවාදො සිද්ධා, උද්ධංමුහුත්තතො-භොතා කටො කත්තබ්බො, භොතා රජ්ජං කත්තබ්බං. භවං අරහො, භොතා සාරො වහිතබ්බො, භවං සක්කො, භොතා අවස්සං කටො කත්තබ්බො, භොතා නික්ඛො දාතබ්බො.
කත්තරි කාරකෙ ක්රියත්ථා ල්තුණකා හොන්ති බහුලං. පඨිතා, පාඨකො. බහුලමිත්වෙව? පාදෙහි හරීයතීති පාදහා-රකො ¶ , ගලෙ චුප්පතෙති ගලෙචොපකො. සිද්ධොව ල්තු, අරහෙ සීලසාධුධම්මෙසු ච සාමඤ්ඤවිහිතත්තා, භවං ඛලු කඤ්ඤාය පරිග්ගහිතා, භවමෙතං අරහති. සීලාදීසු-ඛල්වපි උපාදාතා කුමාරකෙ, ගන්තා ඛෙලං, මුණ්ඩයිතාරො සාවිට්ඨායනා වධුං කතපරිග්ගහං.
ක්රියත්ථා ආවී හොති බහුලං කත්තරි. භයදස්සාවී. අප්පවිසයතඤ්ඤාපනත්ථං භින්නයොගකරණං, සාමඤ්ඤවිහිතත්තා සීලා දීසු ච හොතෙව.
ආසිංසායං ගම්යමානායං ක්රියත්ථා අකො හොති කත්තරි. ජීවතූති ජීවකො, නන්දතූති නන්දකො, භවතූති භවකො.
කරතො කත්තරි ණනො හොති. කරොතීති කාරණං, කත්තරීති කිං? කරණං.
හාතො වීහිස්මිං කාලෙ ච ණනො හොති කත්තරි. හායනා නාම විහයො, හායනො සංවච්ඡරො, වීහිකාලෙසූති කිං? හාතා.
විදස්මා කූ හොති කත්තරි. විදූ, ලොකවිදූ.
විපුබ්බා ¶ ඤාඉච්චස්මා කූ හොති කත්තරි. විඤ්ඤූ. විතොති කිං? පඤ්ඤා.
කම්මතො පරා ඤාඉච්චස්මා කූ හොති කත්තරි. සබ්බඤ්ඤූ, කාලඤ්ඤූ.
කම්මතො පරා ක්රියත්ථා ක්වචි අණ හොති කත්තරි. කුම්භකාරො, සරලාවො, මන්තජ්ඣායො, බහුලාධිකාරා ඉධ න හොති ආදිච්චං පස්සති, හිමවන්තං සුණොති, ගාමං ගච්ඡති. ක්වචීති කිං? කම්මකරො.
කම්මතො පරා ගමා රූ හොති කත්තරි. වෙදගූ පාරගූ.
43. සමානඤ්ඤ භවන්ත යාදිතූ-පමානා දිසා කම්මෙ රීරික්ඛකා.
සමානාදීහි යාදීහි චොපමානෙහි පරා දිසා කම්මකාරකෙ රීරික්ඛකා හොන්ති. සමානො විය දිස්සතීති සදී සදික්ඛො සදිසො. අඤ්ඤාදී අඤ්ඤාදික්ඛො අඤ්ඤාදිසො. භවාදී භවාදික්ඛො භවාදිසො. යාදී යාදික්ඛො යාදිසො. ත්යාදී ත්යාදික්ඛො ත්යාදිසො. සමානාදීහීති කිං? රුක්ඛො විය දිස්සති. උපමානාති කිං? සො දිස්සති. කම්මෙති කිං? සො ¶ විය පස්සති. රකාරා අන්තසරාදිලොපත්ථා, කකාරො එකාරාභාවත්ථො.
භාවෙ කාරකෙ ච ක්රියත්ථා අ ඝණ ඝ කා හොන්ති බහුලං. අ-පග්ගහො, නිග්ගහො, කරො, ගරො, චයො, ජයො, රවො, භවො, පචො, වචො, අන්නදො, පුරින්දදො, ඊසක්කරො, දුක්කරො, සුකරො. ඝණ-භාවෙ පාකො, චාගො, භාවො, කාරකෙපි සඤ්ඤායං තාව පජ්ජතෙනෙනාති පාදො, රුජතීති රොගො, විසතීති වෙසො, සරති කාලන්තරන්ති සාරො ථිරංසො, දරීයන්තෙ එතෙහීති දාරා, ජීරයති එතෙනාති ජාරො, අසඤ්ඤායම්පි දායො දත්තො, ලාභො ලද්ධො, ඝ-වකො, නිපකො, ක-පියො, ඛිපො, භුජො, ආයුධං.
දාධාහි බහුලමි හොති භාවකාරකෙසු. ආදි, නිධි, වාලමි.
වමාදීහි භාවකාරකෙස්වථු හොති. වමථු, වෙපථු, (අවථු, සයථු).
ක්රියත්ථා ¶ ක්වි හොති බහුලං භාවකාරකෙසු. කකාරො කානුබන්ධකාරියත්ථො, අභිභූ, සයම්භූ, භත්තග්ගං, (දානග්ගං) සලාකග්ගං, සභා, පභා.
ක්රියත්තා භාවකාරකෙස්වනො හොති. ගමනං, දානං, සම්පදානං, අපාදානං, අධිකරණං, චලනො, ජලනො, කොධනො, කොපනො, මණ්ඩනො, භූසනො.
ඉත්ථිලිඞ්ගෙ භාවෙ කාරකෙ ච ක්රියත්ථා අආදයො හොන්ති අනො ච බහුලං. අ තිතික්ඛා, වීමංසා, ජිගුච්ඡා, පිපාසා, පුත්තියා ඊහා භික්ඛා, ආපදා, මෙධා, ගොධා, ණකාරා, හාරා, තාරා, ධාරා, ආරා, ක්ති-ඉට්ඨි, සිට්ඨි, භිත්ති, භත්ති, තන්ති භූති, ක-ගුහා, රුජා, මුදා, යක-විජ්ජා, ඉජ්ජා, ය-සෙය්යා, සමජ්ජා, පබ්බජ්ජා, පරිචරියා, ජාගරියා, අනකාරණා, හාරණා, වෙදනා, වන්දනා, උපාසනා.
ජාහාඉච්චෙතෙහි නි හොතිත්ථියං. ජානි, හානි.
කරතො රිරියො හොතිත්ථියං. කරණං කිරියා. කථං ‘ක්රියා’ති? ‘‘ක්රියායං’’ති නිපාතනා.
ක්රියත්ථස්ස ¶ සරූපෙ-භිධෙය්යෙ ක්රියත්ථා පරෙ ඉකිතී හොන්ති, වචි, යුධි, පචති, ‘අකාරො කකාරො’ති ආදීසු කාරසද්දෙන සමාසො, යථා එවකාරොති.
53. සීලාභික්ඛඤ්ඤා-වස්සකෙසු ණී.
ක්රියත්ථා ණී හොති සීලාදීසු පතීයමානෙසු, උණ්හභොජී, ඛීරපායී, අවස්සකාරී, සතන්දායී.
54. ථාවරිත්තර භඞ්ගුර භිදුර භාසුර භස්සරා.
එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ සීලෙ ගම්යමානෙ.
55. කත්තරි භූතෙ ක්තවන්තු ක්තාවී.
භූතෙ-ත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා ක්තවන්තුත්තාවී හොන්ති කත්තරි. විජිතවා, විජිතාවී, භූතෙති අධිකාරො යාව ‘‘ආහාරත්ථා’’ති (5-60).
භාවෙ කම්මෙ ච භූතෙ ක්තො හොති. ආසිතං භවතා. කතො කටො භවතා.
ක්රියාරම්භෙ කත්තරි ක්තො හොති යථාපත්තඤ්ච. පකතො භවං කටං, පකතො කටො භවතා, පසුත්තො භවං, පසුත්තං භවතා.
58. ඨා-ස වස සිලිස සී රුහ ජර ජනීහි.
ඨාදීහි ¶ කත්තරි ක්තො හොති යථාපත්තඤ්ච. උපට්ඨිතො ගුරුං භවං, උපට්ඨිතො ගුරු භොතා, උපාසිතො ගුරුං භවං, උපාසිතො ගුරු භොතා, අනුවුසිතො ගුරුං භවං, අනුවුසිතො ගුරු භොතා, ආසිලිට්ඨො ගුරුං භවං, ආසිලිට්ඨො ගුරු භොතා, අධිස්සිතො ඛටොපිකං භවං, අධිස්සිතා ඛටොපිකා භොතා, ආරළ්හො රුක්ඛං භවං, ආරුළ්හො රුක්ඛො භොතා, අනුජිණ්ණො වසලිං දෙවදත්තො, අනුජිණ්ණා වසලී දෙවදත්තෙන, අනුජාතො මාණවකො මාණවිකං, අනුජාතා මාණවිකා මාණවකෙන.
ගමනත්ථතො අකම්මකතො ච ක්රියත්ථා ආධාරෙ ක්තො හොති කත්තරි ච යථාපත්තඤ්ච, ඉදමෙසං යාතං, ඉහ තෙ යාතා, ඉහ තෙහි යාතං, අයං තෙහි යාතො පථො, ඉදමෙසමාසිතං, ඉහ තෙ ආසිතා, ඉහතෙහි ආසිතං, ‘දෙවො චෙ වුට්ඨො සම්පන්නා සාලයො’ති කාරණසාමග්ගීසම්පත්ති එත්ථාභිමතා.
අජ්ඣොහාරත්ථා ආධාරෙ ක්තො හොති යථාපත්තඤ්ච, ඉදමෙසං භුත්තං, ඉදමෙසං පීතං, ඉහ තෙහි භුත්තං, ඉහ තෙහි පීතං, ඔදනො තෙහි භුත්තො පීතමුදකං, අකත්තත්ථො යොගවිභාගො, කථං ‘පීතා ගාවො’ති? පීතමෙසං විජ්ජතීති පීතා, බාහුලකා වා, ‘පස්සින්නො’ති යා එත්ථ භූතකාලතා, තත්ර ත්තො, එවං රඤ්ඤං මතො රඤ්ඤං ඉට්ඨො, රඤ්ඤං බුද්ධො, රඤ්ඤං පූජිතො, එවං ¶ සීලිතො, රක්ඛිතො, ඛන්තො, ආකුට්ඨො, රුට්ඨො, රුසිතො, අභිබ්යාහටො, දයියො, හට්ඨො, කන්තා, සංයතො, අමතො, ‘කට්ඨ’න්ති භූතතායමෙව හෙතුනො, ඵලං ත්වත්ර භාවි.
61. තුං තායෙ තවෙ භාවෙ භවිස්සති ක්රියායං තදත්ථාය.
භවිස්සති අත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා භාවෙ තුං තායෙ තවෙ හොන්ති ක්රියායං තදත්ථායං පතීයමානායං. කාතුං ගච්ඡති, කත්තායෙ ගච්ඡති, කාතවෙ ගච්ඡති, ඉච්ඡති භොත්තුං කාමෙති භොත්තුන්ති ඉමීනාව සිද්ධං, පුනබ්බිධානෙ ත්විහාපි සියා ‘ඉච්ඡන්තො කරොතී’ති, එවං සක්කොති භොත්තුං, ජානාති භොත්තුං, ගිලායති භොත්තුං, ඝටතෙ භොත්තුං, ආරභතෙ භොත්තුං, ලභතෙ භොත්තුං, පක්කමති භොත්තුං, උස්සහති භොත්තුං, අරහති භොත්තුං, අත්ථි භොත්තුං, විජ්ජති භොත්තුං, වට්ට තිභොත්තුං, කප්පති භොත්තුන්ති. තථා පාරයති භොත්තුං, පහු භොත්තුං, සමත්ථො භොත්තුං, පරියත්තො භොත්තුං, අලං භොත්තුන්ති භවතිස්ස සබ්බත්ථ සම්භවා. තථා කාලො භොත්තුං. සමයො භොතුං, වෙලා භොතුන්ති, යථා භොත්තුංමනො, සොත්තුං සොතො, දට්ඨුං චක්ඛු, යුජ්ඣිතුං ධනු, වත්තුං ජළො, ගන්තුමනො, කත්තුමලසොති, උච්චාරණන්තු වත්තායත්තං. භාවෙති කිං? කරිස්සාමීති ගච්ඡති, ක්රියායන්ති කිං? භික්ඛිස්සං ඉච්චස්ස ජටා, තදත්ථායන්ති කිං? ගච්ඡිස්සතො තෙ භවිස්සති භත්තං භොජනාය.
62. පටිසෙධෙ-ලංඛලූනං තුන ත්වාන ත්වා වා.
අලං ¶ ඛලුසද්දානං පටිසෙධත්ථානං පයොගෙ තුනාදයො වා හොන්ති භාවෙ. අලං සොතුන, ඛලු සොතුන, අලං සුත්වාන, ධලු සුත්වාන, අලං සුත්වා, ඛලු සුත්වා, අලං සුතෙන, ඛලු සොතෙන, අලං ඛලූනන්ති කිං? මා හොතු, පටිසෙධෙති කිං? අලඞ්කාරො.
එකො කත්තා යෙසං බ්යාපාරානං, තෙසු යො පුබ්බො, තදත්ථතො ක්රියත්ථා තුනාදයො හොන්ති භාවෙ, සොතුන යාති, සුත්වාන, සුත්වා වා, එකකත්තුකානන්තිකිං? භුත්තස්මිං දෙවදත්තෙ යඤ්ඤදත්තො වජති, පුබ්බාති කිං? භුඤ්ජභි ච පචති ච. ‘අප්පත්වා නදිං පබ්බතො අතික්කම්ම පබ්බතං නදී’ති භූධාතුස්ස සබ්බත්ථ සම්භවා එකකත්තුකතා පුබ්බකාලතා ච ගම්යතෙ. ‘භුත්වා භුත්වා ගච්ඡතීති’ ඉමිනාව සිද්ධං ආභික්ඛඤ්ඤන්තු ද්විබ්බචනාවගම්යතෙ. කථං ‘ජීවග්ගාහං අගාහයි, කායප්පචාලකං ගච්ඡන්තී’ති ආදි? ඝණන්තෙන ක්රියාවිසෙසනෙන සිද්ධං යථා ‘ඔදනපාකං සයතී’ති.
වත්තමානත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්තා න්තො හො ති කත්තරි, තිට්ඨන්තො.
වත්තමානත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා මානො හොති, කත්තරි. තිට්ඨමානො.
වත්තමානත්ථෙ ¶ වත්තමානතො ක්රිංයත්ථා භාවෙ කම්මෙච මානො හොති. ඨීයමානං, පච්චමානො ඔදනො.
අනාගතත්ථෙ වත්තමානතො ක්රියත්ථා තෙන්තමානා ස්සපුබ්බා හොන්ති. ඨස්සන්තො, ඨස්සමානො, ඨීයිස්සමානං, පච්චිස්සමානො ඔදනො.
ක්රියත්ථා පරෙ බහුලං ණ්වාදයො හොන්ති. චාරු, දාරු.
ඛඡසප්පච්චයන්තානං ක්රියත්ථානං පඨමෙකස්සරං සද්දරූපං ද්වෙ භවති. තිතික්ඛා, ජිගුච්ඡා, වීමංසා.
පරොක්ඛායං පඨමෙකස්සරං සද්දරූපං ද්වෙ භවති. ජගාම, චකාරො අනුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙනඤ්ඤත්රාපි යථාගමං, ජහාති, ජහිතබ්බං, ජහිතුං, දද්දල්ලති, චඞ්කමති. ‘ලොලුපො, මොමූහොති ඔත්තං තදමිනාදිපාඨා.
ආදිභූතා සරා පරමෙකස්සරං ද්වෙ හොති, අසිසිසති, ආදිස්මාති කිං? ජජගාර, සරාති කිං? පපාච.
යං ¶ ද්විභූතං, න තං පුන ද්විත්තමාපජ්ජතෙ, තිතික්ඛිසති, ජිගුච්ඡිසති.
ස්යාද්යන්තස්ස යථිට්ඨමෙකස්සරමාදිභූතමඤ්ඤං වා යථාගමං ද්විත්තපජ්ජතෙ, පුපුත්තීයිසති, පුතිත්තීයිසති, පුත්තීයියිසති.
ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස සරො රස්සො හොති. දදාති.
ද්විත්තෙ පුබ්බස්සාදිතො-ඤ්ඤස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොති. අසිසිසති.
ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස අස්ස ඉ හොති ඛඡසෙසු. පිපාසති, ජිඝංසති, ඛඡසෙසූති කිං? ජහාති, අස්සාති කිං? බුභුක්ඛති.
ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස ගුපිස්ස උස්ස ඉ හොති ඛඡසෙසු, ජිගුච්ඡති.
ද්විත්තෙ පුබෙසං චතුත්ථදුතියානං තතියපඨමා හොන්ති. බුභුක්ඛති, චිච්ඡෙද.
ද්විත්තෙ ¶ පුබ්බෙසං කවග්ගහානං චවග්ගජා හොන්ති යථාක්කමං. චුකොප, ජහාති.
ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස මානස්ස වී හොති පරස්ස ච මං, වීමංසති.
සංසයසො-ඤ්ඤස්මිං වත්තමානස්ස ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස කිතස්ස වා ති හොති. තිකිච්ඡති, චිකිච්ඡති, අසංසයෙති කිං? විචිකිච්ඡති.
ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං ක්රියත්ථානං එඔහොන්ති යථාක්කමං පච්චයෙ. චෙතබ්බං, නෙතබ්බං, සොතබ්බං, භවිතබ්බං.
ලහුභූතස්ස උපන්තස්ස යුවණ්ණස්ස එඔ හොන්ති යථාක්කමං. එසිතබ්බං, කොසිතබ්බං, ලහුස්සාති කිං? ධූපිතා, උපන්තස්සාති කිං? රුන්ධති.
ණකාරානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ උපන්තස්ස අකාරස්ස ආ හොති. කාරකො.
තෙ ¶ එඔආ කානුබන්ධෙ නාගමෙ ච න හොන්ති. චිතො, සුතො, දිට්ඨො, පුට්ඨො, නාගමෙ ‘වනා’දිනා (1.45) චිනිතබ්බං, චිනිතුං, සුණිතබ්බං, සුණිතුං පාපුණිතබ්බං, පාපුණිතුං, ධුනිතබ්බං, ධුනිතුං, ධුනනං, ධුනයිතබ්බං, ධුනාපෙතබ්බං, ධුනයිතුං ධුනාපෙතුං, ධුනයනං, ධුනාපනං, ධුනයති, ධුනාපෙති, පීනෙතබ්බං, පීනයිතුං, පීනනං, පීනිතුං, පීනයති, සුනොති, සිනොති, දුනොති, හිනොති, පහිණිථබ්බං, පහිණිතුං, පහිණනං.
තෙ ක්වචි වා න හොන්ති කානුබන්ධනාගමෙසු. මුදිතො, රුදිතං, රොදිතං.
කානුබන්ධනාගමතො-ඤ්ඤස්මිම්පි තෙ ක්වචි, නු හොන්ති. ඛිපකො, පනූදනං, වධකො.
සිස්ස ආ හොති ප්යාදෙසෙ, නිස්සාය.
සරෙ පරෙ එඔනං අයඅවා හොන්ති. ජයො, භවො, සරති කිං? ජෙති, අනුභොති.
එඔනං ¶ ආයාවා හොන්ති සරාදො ණානුබන්ධෙ. නායයති, භාවයති, ‘සයාපෙත්වා’තිආදීසු රස්සත්තං.
ආකාරන්තස්ස ක්රියත්ථස්ස යුක හොති ණාපිතො-ඤ්ඤස්මිං ණානුබන්ධෙ. දායකො, ණානුබන්ධෙත්වෙව? දානං, අණාපිම්හීති කිං? දාපයති.
පදාදීනං යුක හොති ක්වචි. නිපජ්ජිතබ්බං, නිපජ්ජිතුං නිපජ්ජනං, පමජ්ජිතබ්බං, පමජ්ජිතුං, පමජ්ජනං, ක්වචීති කිං? පාදො.
රුධාදීනං ක්වචි මං වා හොති. රුන්ධිතුං, රුජ්ඣිතුං, ක්වචිත්වෙව? නිරොධො.
94. ක්විම්හි ලොපො-න්තබ්යඤ්ජනස්ස.
අන්තබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොති ක්විම්හි. භත්තං ගසන්ති ගණ්හන්ති වා එත්ථාති භත්තග්ගං.
ක්රියත්ථානමන්තබ්යඤ්ජනස්ස පරරූපං හොති යකාරතො-ඤ්ඤස්මිං බ්යඤ්ජනෙ. භෙත්තබ්බං, බ්යඤ්ජනෙති කිං? භින්දිතබ්බං, අයකාරෙති කිං? භිජ්ජති.
මකාරනකාරන්තානං ¶ ක්රියත්ථානං නිග්ගහීතං හොති අයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ. ගන්තබ්බං, ජඞ්ඝා, බ්යඤ්ජනෙත්වෙව? ගමනං, අයකාරෙත්වෙව? ගම්යතෙ.
බ්රූස්ස ඔ න හොති බ්යඤ්ජනෙ. බ්රූමි, බ්යඤ්ජනෙත්වෙව? අබ්රවි.
ඝානුබන්ධෙ චකාරජකාරන්තානං ක්රියත්ථානං කගා හොන්ති යථාක්කමං. වාක්යං, භාග්යං.
හනස්ස ඝාතො හොති ණානුබන්ධෙ. ආඝාතො.
100. ක්විම්හි ඝො පරිපච්ච-සමොහි.
පය්යාදීහි පරස්ස හනස්ස ඝො හොති ක්විම්හි. පලිඝො, පටිඝො, අඝං රස්සත්තං නිපාතනා, සඞ්ඝො, ඔඝො.
ද්විත්තෙ පරස්ස හනස්ස ඝං හොති සෙ. ජිඝංසා.
ද්විත්තෙ පරෙසං ජිතරානං ගී හොති සෙ. විජිගීසා, ජිගීසා.
ද්විත්තෙ ¶ පරස්ස ධාස්ස හ හොති. දහති.
දුසස්ස දීඝො හොති ණිම්හි. දුසිතො. ණිම්හීති කිං? දුට්ඨො.
ගුහිස්ස දීඝො හොති සරෙ. නිගූහනං සරෙති කිං? ගුය්හං.
106. මුහබහානඤ්ච තෙ කානුබන්ධෙ-ත්වෙ.
මුහබහානං ගුහිස්ස ච දීඝො හොති තකාරාදො කානුබන්ධෙ ත්වානත්වාවජ්ජිතෙ, මූළ්හො, බාළ්හො, ගූළ්හො, තෙති කිං? මුය්හති, කානුබන්ධෙති-කිං? මුය්හිතබ්බං, අත්වෙති කිං? මුය්හිත්වාන, මුය්හිත්වා, ‘තෙ කානුබන්ධෙ-ත්වෙ’ති අයමධිකාරො යාව ‘‘සාසස්ස සිස්වෙ’’ති -117.
වහස්ස උස්ස දීඝො හොති තෙ කානුබන්ධෙ ත්වානත්වාවජ්ජිතෙ. වුට්ඨො.
ධා=ධාරණෙතීමස්ස හි හොති තෙ කානුබන්ධෙ ත්වානත්වාවජ්ජිතෙ. නිහිතො, නිහිතවා.
ගමාදීනං ¶ රකාරන්තානං ච අන්තස්ස ලොපො හොති තෙ කානුබන්ධෙ ත්වානත්වාවජ්ජිතෙ. ගතො, ඛතො, හතො, මතො, තතො, සඤ්ඤතො, රතො, කතො, තෙත්වෙව? ගම්යතෙ, කානුබන්ධෙත්වෙව? ගන්තබ්බං, අත්වෙත්වෙව? ගන්ත්වාන, ගන්ත්වා.
වචාදීනං වස්ස වා උට හොති කානුබන්ධෙ-ත්වෙ. උත්තං, වුත්තං, උට්ඨං, වුට්ඨං, ‘අත්වෙත්වෙව? වත්වාන, වත්වා.
වචාදීනමස්ස උ හොති කානුබන්ධෙ-ස්වෙ. වුත්තං, වුට්ඨං.
වද්ධස්ස අස්ස වා උ හොති කානුබන්ධෙ ත්වෙ. වුද්ධො. වද්ධො. අත්වෙත්වෙව? වද්ධිත්වාන, වද්ධිත්වා, කථං ‘වුත්තී’ති? ‘‘වුත්තීමත්තෙ’’ති 3-69. නිපාතනා, ‘වත්තී’ති හොතෙව යථාලක්ඛණං.
යජස්ස ¶ යස්ස ටියී හොන්ති කානුබන්ධෙ-ත්වෙ. ඉට්ඨං, යිට්ඨං, අත්වෙත්වෙව? යජිත්වාන, යජිත්වා.
ඨාස්සි හොති කානුබන්ධෙ-ත්වෙ. ඨිතො, අත්වෙත්වෙව? ඨත්වාන, ඨත්වා.
ගාපානමී හොති කානබන්ධෙ-ත්වෙ. ගීතං, පීතං, අත්වෙත්වෙව? ගායිත්වා නිච්චං යාගමො, පාස්ස තු පීත්වාති බහුලාධිකාරා.
ජනිස්ස ආ හොති කානුබන්ධෙ-ත්වෙ. ජාතො. අත්වෙත්වෙව? ජනිත්වා.
සාසස්ස සිස වා හොති කානුබන්ධෙ-ත්වෙ. සිට්ඨං, සත්ථං, සිස්සො, සාසියො අත්වෙත්වෙව? අනුසාසිත්වාන.
කරස්ස ආ හොති තවෙ. කාතවෙ.
තුමාදීසු වා කරස්සා හොති. කාතුං කත්තුං, කාතුන කත්තුන, කාතබ්බං කත්තබ්බං.
ඤාධාතුස්ස ¶ ජා හොති නකාරෙ. ජානිතුං, ජානන්තො, නෙති කිං? ඤාතො.
සකආපානං කුකකුඉච්චෙතෙ ආගමා හොන්ති ණකාරෙ. සක්කුණන්තො, පාපුණන්තො, සක්කුණොති, පාපුණොති, ණෙති කිං? සක්කොති, පාපෙති.
නිස්මා පරස්ස චිස්ස ඡො හොති. නිච්ඡයො.
ජරසදානමන්තසරා පරො ඊම හොති විභාසා. ජීරණං, ජීරති, ජීරාපෙති, නිසීදිතබ්බං, නිසීදනං, නිසීදිතුං, නිසීදති, වාති කිං? ජරා, නිසජ්ජා, ‘ඊම වා’ති යොගවිභාගා අඤ්ඤෙසම්පි, අහීරථ, සංයොගාදි ලොපොත්ථස්ස.
124. දිසස්ස පස්ස දස්ස දස ද දක්ඛා.
දිසස්ස පස්සාදයො හොන්ති විභාසා. විපස්සනා, විපස්සිතුං, විපස්සති, සුදස්සී, පියදස්සී, ධම්මදස්සී, සුදස්සං, දස්සනං, දස්සෙති, දට්ඨබ්බං. දට්ඨා, දට්ඨුං, දුද්දසො, අද්දස, අද්දා, අද්දං, අද්දක්ඛි, දක්ඛිස්සති, වාත්වෙව? දිස්සන්ති බාලා.
සමානසද්දතො ¶ පරස්ස දිසස්ස ර හොති වා රීවික්ඛකෙසු. සරී, සදී, සරික්ඛො, සදික්ඛො, සරිසො, සදිසො.
දහස්ස දස්ස ඩො හොති වා. ඩාහො, දාහො, ඩහති, දහති.
ආපරීහි පරස්ස දහස්ස දස්ස ළො හොති අනඝණසු. ආළහනං, පරිළාහො.
128. අත්යාදින්තෙස්වත්ථිස්ස භූ.
ත්යාදින්තවජ්ජිතෙසු පච්චයෙසු ‘අස=භුවි’ඉච්චස්ස භූ හොති. භවිතබ්බං. ආදෙසවිධානමසස්සාප්පයොගත්ථමෙතස්මිං විසයෙ, එතෙන කත්ථචි කස්සචි ධාතුස්ස අප්පයොගාපි ඤාපිතො හොති. අත්යාදින්තෙසූති කිං? අත්ථි, සන්තො, අත්ථිස්සාති කිං? අස්සතිස්ස මා හොතු.
අආදො, ආආදො, ස්සාදො ච අත්ථිස්ස භූ හොති. බභූව, අභවා, අභවිස්සා, භවිස්සති.
130. න්තමානන්තියියුංස්වාදිලොපො. න්තාදිසූත්ථිස්සාදිලොපො හොති. සන්තො, සමානො, සන්ති, සන්තු, සියා, සියුං, එතෙස්වීති කිං? අත්ථි.
131. පාදිතො ඨාස්ස වා ඨහො ක්වචි.
පාදීහි ¶ කිරියාවිසෙසජොතකෙහි සද්දෙහි පරස්ස ඨාස්ස ක්වචි ඨහො වා හොති. සණ්ඨහන්තො සන්තිට්ඨන්තො. සණ්ඨහති, සන්තිට්ඨති. ප පරා අප සං අනු අව ඔ නි දු වි අධි අපි අතිසු උ අභි පති පරි උප ආ පාදී. ක්වචීති කිං? සණ්ඨිති.
පාදිතො පරස්ස දාස්ස ඉයඞ හොති ක්වචි. අනාදියිත්වා, සමාදියති, ක්වචිත්වෙව? ආදාය.
පාදිතො පරස්ස කරස්ස ක්වචි ඛ හොති. සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛරීයති, කරස්සාති අවත්වා කරොතිස්සාති වචනං තිම්හි ච විකරණුප්පත්තිඤාපෙතුං.
පුරා ඉච්චස්මා නිපාතා පරස්ස කරස්ස ඛ හොති. පුරක්ඛත්වා, පුරෙක්ඛාරො-එත්තං තදමිනාදිපාඨා.
නිස්මා පරස්ස කමස්ස ක්වචි ඛ හොති, නික්ඛමති, ක්වචිත්වෙව? නික්කමො.
ඉවණ්ණුවණ්ණත්තානං ක්රියත්ථානමියඞුවඞ හොති සරෙ ක්වචි. වෙදියති, බ්රුවන්ති, සරෙති කිං? නිවෙදෙති, බ්රූති, ක්වචිත්වෙව? ජයති, භවති.
ඤාදිතො-ඤ්ඤස්ස ¶ ආකාරන්තස්ස ක්රියත්ථස්ස ඊ හොති ක්යෙ. දීයති, අඤ්ඤාදිස්සාති කිං? ඤායති, තායතිං.
තනස්ස ආ හොති වා ක්යෙ. තායතෙ, තඤ්ඤතෙ.
සරන්තස්ස ක්රියත්ථස්ස දීඝො හොති ක්යෙ, චීයතෙ, සූයතෙ.
සකාරන්තතො ක්රියත්ථා පරස්සා-නන්තරස්ස තකාරස්ස ඨ හොති. තුට්ඨො, තුට්ඨවා, තුට්ඨබ්බං, තුට්ඨි, අනන්තරස්සාති කිං? තුස්සිත්වා.
කසස්මා පරස්සානන්තරස්ස තස්ස ඨ හොති කසස්ස වා ඉම ච. කිට්ඨං, කට්ඨං, අනන්තරස්සාත්වෙව? කසිතබ්බං.
එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ.
පුච්ඡාදීහි ¶ ක්රියත්ථෙහි පරස්සානන්තරස්ස තකාරස්ස ඨ හොති. පුට්ඨො, භට්ඨො, යිට්ඨො, අනන්තරස්සාත්වෙව? පුච්ඡිත්වා.
එතෙහි පරස්සානන්තරස්ස තස්ස ථ හොති, සත්ථං, වත්ථං, පසත්ථං, සත්ථං. කථමනුසිට්ඨො (වුට්ඨො) ති? ‘තථනරානං ටට්ඨණලා’ 1-52 ති ට්ඨො, අනන්තරස්සාත්වෙව? සාසිතුං.
ධකාරහකාරභකාරන්තෙහි ක්රියත්ථෙහි පරස්සානන්තරස්ස තස්ස ධ හොති. වුද්ධො, දුද්ධං, ලද්ධං.
දහා පරස්සානන්තරස්ස තස්ස ඪ හොති. දඩ්ඪො.
බහා පරස්සානන්තරස්ස තස්ස ඪො හොති, බහස්සුම ච ඪසන්නියොගෙන. බුඩ්ඪො.
රහාදීහි පරස්සානන්තරස්ස තස්ස හ හොති ළො චාන්තස්ස. ආරුළ්හො, ගූළ්හො, වූළ්හො, බාළ්හො, (ඔගාළ්හො), අනන්තරස්සාත්වෙව? ආරොහිතුං.
මුහා ¶ පරස්සානන්තරස්ස තස්ස හ හොති වා ළො චාන්තස්ස හසන්නියොගෙන. මූළ්හො, මුද්ධො.
150. භිදාදිතො නො ක්තක්තවන්තූනං.
භිදාදිතො පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස නො හොති. භින්නො භින්නවා, ඡින්නො ඡින්නවා, ඡන්නො ඡන්නවා, ඡින්නො ඛින්නවා, උප්පන්නො උප්පන්නවා, සින්නො, සින්නවා, සන්නො සන්නවා, පීනො පීනවා, සූනො සූනවා, දීනො දීනවා, ඩීනො ඩීනවා, ලීනො ලීනවා, ලූනො ලූනවා, ක්තක්තවන්තූනන්ති කිං? භිත්ති, ඡිත්ති, භෙත්තුං, ඡෙත්තුං.
දාතො පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස ඉන්නො හොති. දින්නො, දින්නවා.
කිරාදීහි පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්සානන්තරස්ස ණ හොති, කිණ්ණො කිණ්ණවා, පුණ්ණො පුණ්ණවා, ඛීණො ඛීණවා.
තරාදීහි පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස රිණ්ණො හොති. තිණ්ණො තිණ්ණවා, ජිණ්ණො ජිණ්ණවා, චිණ්ණො චිණ්ණවා.
භන්ජාදීහි පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්සානන්තරස්ස ග හොති. භග්ගො භග්ගවා, ලග්ගො ලග්ගවා, නිමුග්ගො නිමුග්ගවා, සංවිග්ගො සංවිග්ගවා.
සුසා ¶ පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස ඛො හොති. සුක්ඛො සුක්ඛවා.
පචා පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස කො හොති. පක්කො පක්කවා.
මුචා පරෙසං ක්තක්තවන්තූනං තස්ස කො වා හොති. මුක්කො මුත්තො, මුක්කවා මුත්තවා. ‘සක්කො’ති ණ්වාදීසු සිද්ධං, ක්තක්තවන්තූසු සත්තො, සත්තාවාත්වෙව හොති.
වඩ්ඪා පරස්ස ක්තිස්ස තස්ස ලොපො හොති. වඩ්ඪි.
ක්රියත්ථා පරස්ස ක්විස්ස ලොපො හොති, අභිභූ.
ණිණාපීනං ලොපො හොති තෙසු ණිණාපීසු. කාරෙන්තං පයොජයති කාරෙති කාරාපයති.
විකරණානං ක්වචි ලොපො හොති. උදපාදි, හන්ති.
ක්රියත්ථා ¶ පරස්ස මානස්ස මකාරස්ස ලොපො හොති ක්වචි. කරාණො, ක්වචීති කිං? කුරුමානො.
ඤිලානමෙ හොති ක්වචි. ගහෙත්වා, අදෙන්ති, ක්වචිත්වෙව? වපිත්වා.
ත්වාස්ස වා ප්යො හොති සමාසෙ. පකාරො ‘‘ප්යෙ සිස්සා’’ ති 5-88 විසෙසනත්ථො. අභිභූය, අභිභවිත්වා, සමාසෙති කිං? පත්වා, ක්වචාසමාසෙපි බහුලාධිකාරා ‘ලතං දන්තෙහි ඡින්දිය’.
ක්ත්වාස්ස වා තුංයානා හොන්ති සමාසෙ ක්වච්චි. අභිහට්ඨුං අභිහරිත්වා, අනුමොදියාන අනුමොදිත්වා, අසමාසෙපි බහුලාධි කාරා, දට්ඨුං දිස්වා, එසමප්පවිසයතාඤාපනත්ථො යොගවිභාගො.
හනස්මා පරස්ස ක්ත්වාස්ස රච්චො වා හොති සමාසෙ. ආහච්ච, ආහනිත්වා.
සාසාධීහි පරා කරා පරස්ස ක්ත්වස්ස චචරිච්චා හොන්ති යථාක්කමං. සක්කච්ච සක්කරිත්වා, අසක්කච්ච අසක්කරිත්වා, අධිකිච්ච අධිකරිත්වා.
ඉඉච්චස්මා ¶ පරස්ස ක්ත්වාස්ස ච්චො වා හොති. අධිච්ච අධීයිත්වා, සමෙච්ච සමෙත්වා.
දිසතො ක්ත්වාස්ස වානවා හොන්ති වා දිසස්ස ච ස කාරො තංසන්නියොගෙන. සස්ස සවිධානං පරරූපබාධනත්ථං. දිස්වාන, දිස්වා පස්සිත්වා, කථං ‘නාදට්ඨා පරතො දොස’න්ති? ඤාපකා ත්වාස්ස වලොපො, එවං ‘ලද්ධා ධන’න්ති ආදීසු.
ක්රියත්ථා පරස්ස බ්යඤ්ජනාදිප්පච්චයස්ස ඤි වා හොති. භුඤ්ජිතුං භොත්තුං, බ්යඤ්ජනස්සාති කිං? පාචකො.
රන්තතො ක්රියත්ථා පරස්ස පච්චයනකාරස්ස ණො හොති. අරණං, සරණං.
රන්තතො පරෙසං න්තමානත්යාදීනං නස්ස ණො න හොති, කරොන්තො, කුරුමානො, කරොන්ති.
එතෙසං වා ච්ඡඞ හොති න්තමානත්යාදීසු. ගච්ඡන්තො ගච්ඡමානො ගච්ඡති, යච්ඡන්නො යච්ඡමානො යච්ඡති, ඉච්ඡන්තො ඉච්ඡමානො ඉච්ඡති ¶ අච්ඡන්තො අච්ඡමානො අච්ඡති, දිච්ඡන්තො දිච්ඡමානො දිච්ඡති, වාති කිං? ගමිස්සති, වවත්ථිතවිභාසා-යං, තෙනාඤ්ඤෙසු ච ක්වචි-ඉච්ඡිතබ්බං ඉච්ඡා ඉච්ඡිතුං, අච්ඡිතබ්බං අච්ඡතුං, අඤ්ඤෙසඤ්ච යොගවිභාගා-පවෙච්ඡති.
එතෙසමීයඞ වා හොති න්තමානත්යාදීසු. ජීයන්තො ජීරන්තො, ජීයමානො ජීරමානො, ජීයති ජීරති, මීයන්තො මරන්තො, මීයමානො මරමානො, මීයති මරති.
ඨාපානං තිට්ඨපිවා හොන්ති න්තමානත්යාදීසු. තිට්ඨන්තො, තිට්ඨමානො, තිට්ඨති, පිවන්තො, පිවමානො, පිවති, වාත්වෙවි? ඨාති, පාති.
ගමාදීනං ඝම්මාදයො වා හොන්ති න්තමානත්යාදීසු. ඝම්මන්තො, ගච්ඡන්තො, වජ්ජන්තො වදන්තො, දජ්ජන්තො දදන්තො.
177. කරස්ස සොස්ස කුබ්බකුරුකයිරා.
කරස්ස සඔකාරස්ස කුබ්බාදයො වා හොන්ති න්තමානත්යාදීසු. කුබ්බන්තො කයිරන්තො කරොන්තො, කුබ්බමානො කුරුමානො කයිරමානො, කරාණො, කුබ්බති කයිරති කරොති, කුබ්බතෙ කුරුතෙ, කයිරතෙ, වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්ස භිය්යො මානපරච්ඡක්කෙසු කුරු, ක්වචිදෙව පුබ්බඡක්කෙ ‘අග්ඝං කුරුතු, නො භවං, සොස්සාති වුත්තත්තා කත්තරියෙවිමෙ.
ගහස්ස ¶ වා ඝෙප්පො හොති න්තමානත්යාදීසු. ඝෙප්පන්තො, ඝෙප්පමානො, ඝෙප්පති, වාත්වෙව? ගණ්හති.
ගහස්ස නිග්ගහීතස්ස ණො හොති. ගණ්හිතබ්බං, ගණ්හිතුං, ගණ්හන්තො.
ඉතිමොග්ගල්ලානෙ බ්යාකරණෙ වුත්තියං
ඛාදිකණ්ඩො පඤ්චමො.