📜
7. සත්තමො කණ්ඩො (ණ්වාදි)
‘‘බහුලං’’ ¶ (1.58) ‘‘ක්රියත්ථා’’ති (5.14) ච සබ්බත්ථ වත්ථතෙ.
1. චර දර කර රහ ජන සන තල සාද සාධ කසාස චටාය වාහි ණු.
චර-ගතිභක්ඛණෙසු, දර-දරණෙ, කර-කරණෙ, රහ-චාගෙ, ජන-ජනනෙ, සන-සම්භත්තියං, තල-පතිට්ඨායං, සාද-අස්සාදනෙ, සාධ-සංසිද්ධියං, කස-විලෙඛනෙ, අස-ඛෙපනෙ, චට-භෙදනෙ, අය-ඉති ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු, වා-ගතිගන්ධනෙසු, එතෙහි ක්රියත්ථෙහි බහුලං ණු හොති. ‘‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’’ති (5.84) උපන්තස්ස අස්ස ආ, චරති හදයෙ මනුඤ්ඤභාවෙනාති චාරු=සොභනං. දරීයතීති දාර=කට්ඨං. කරොතීති කාරු=සිප්පී, මඝ වා, විසුකම්මො ච. රහති චන්දාදීනං සොභාවිසෙසං නාසෙතීති රාහු=අසුරින්දො. ජායති ගමනාගමනං අනෙනාතිජානු=ජඞ්ඝොරූනං සන්ධි. සනෙති අත්තනි භත්තිං උප්පාදෙතීති සානු=ගිරිප්පදෙසො. තලන්ති පතිට්ඨහන්ති එත්ථ දන්තාති තාලු=වදනෙකදෙසො. සා දීයති අස්සාදීයතීති සාදු=මධුරං. සාධෙති අත්තපරහිතන්ති සාධු=සජ්ජනො. කසීයතීති කාසු=ආවාටො, අසති සීඝභාවෙන පවත්තතීති ආසු=සීඝං. චටති භින්දති අමනුඤ්ඤභාවන්ති චාටු=මනුඤ්ඤො. අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා එතෙනාති ආයු=ජීවිතං. ‘‘අස්සා ණාපිම්හි යුක’’ ඉති (5.91) යුක- වාති ගච්ඡතීති වායු-වාතො.
2. භර ¶ මර චර තර අර ගර හන තන මන භම කිත ධන බංහ කම්බම්බ චක්ඛ භික්ඛ සංකින්දන්ද යජ පටාණාස වස පස පංස බන්ධා උ.
භර-භරණෙ, මර-පාණචාගෙ, චර-ගතිභක්ඛණෙසු, තර තරණෙ, අර-ගමනෙ, ගර ඝර-සෙචනෙ, ගිරාති වා නිපාතනා අකාරො, හන-හිං සායං, තන-විත්තාරෙ, මන-ඤාණෙ, භම-අනවට්ඨානෙ, කිත-නිවාසෙ, ධන-සද්දෙ, බංහ බ්රහ බ්රූහ-වුද්ධියං, කම්බ-සංවරණෙ, අම්බ-සද්දෙ, චක්ඛ ඉක්ඛ දස්සනෙ, භික්ඛ-යාචනෙ, සංකසඞ්කායං, ඉන්ද-පරමිස්සරියෙ, අන්ද-බන්ධනෙ, යජ-දෙවපූජායං, අට පට-ගමනථා, අණ-සද්දත්ථො, අස-ඛෙපනෙ, වස-නිවාසෙ, පසබාධනෙ, පංස-නාසනෙ, බන්ධ-බන්ධනෙ, එතෙහි ක්රියත්ථෙහි උ හොති. භරතීති භර=භත්තා. මරති රූපකායෙන සහෙවාති මරු=දෙවො, නිජ්ජලදෙසො ච. චරීයති භක්ඛීයතීති චරු=හබ්යපා කො. තරන්ති අනෙනාති තරු=රුක්ඛො. අරති සූනභාවෙන උද්ධං ගච්ඡතීති අරු=වණො. ගරති සිඤ්චති, ගිරති වමති වා සිස්සෙසු සිනෙහන්ති ගරු=ආචරියො. හනති ඔදනාදීසු වණ්ණවිසෙසං නාසෙතීති හනු=වදනෙකදෙසො. තනොති සංසාර දුක්ඛන්ති තනු-සරීරං. මඤ්ඤති සත්තානං හිතාහිතන්ති මනු=පජාපති. භමති චලතීති භමු=නයනො පතිට්ඨානං. කෙතති උද්ධං ගච්ඡති, උපරි නිවසතීති වා කෙතු=ධජො. ධනති සද්දං කරොතීති ධනු=චාපො. බංහ ඉති නිද්දෙසා උම්හි නිච්චං නිග්ගහීතලොපො, බංහති වුද්ධිං ගච්ඡතීති බහු=අනප්පකං. කම්බති සංවරං කරොතීථි කම්බු=වලයො, සඞ්ඛො ¶ ච. අම්බති නාදංකරොතීති අම්බු=වාරි. චක්ඛති රූපන්ති චක්ඛු=නයනං. භික්ඛතීති භික්ඛු=සමණො. සංකිරතීති සංකු=සූලං. ඉන්දති නක්ඛත්තානං පරමිස්සරියං පවත්තෙතීති ඉන්දු=චන්දො. අන්දන්ති බන්ධන්ති සත්තා එතායාති අන්දු=සඞ්ඛලිකා. යජන්ති අනෙනාති යජු=වෙදො. පටති බ්යත්තභාවං ගච්ඡතීති පටු=විචක්ඛණො. අණති සුඛුමභාවෙන පවත්තතීති අණු=සුඛුමො, වීහිභෙදො ච. අසන්ති පවත්තන්ති සත්තා එතෙහීති අසවො=පාණා. සුඛං වසන්ත්යනෙනාති වසු=ධනං. පසීයති බාධීයති සාමිකෙහීති පසු. චතුප්පදො. පංසති සොභාවිසෙසං නාසෙතීති පංසු=රෙණු. බන්ධීයති සිනෙහභාවෙනාති බන්ධු=ඤාති.
බන්ධ-බන්ධනෙ තිමස්මා ඌ හොති, බන්ධස්ස වධාදෙසො ච. පඤ්චහි කාමගුණෙහි අත්තනි සත්ථෙ බන්ධතීති වධූ-සුණිසා, ඉත්ථීච.
ජම්බූආදයො සද්දාඌපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ, නිපාතනං අප්පත්තස්ස පාපනං පත්තස්ස පටිසෙධො ච. ජනිස්මා ඌ, බුකාගමො, ‘‘මනානං නිග්ගහීත’’න්ති (5.96) නස්ස නිග්ගහීතං, ‘‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’’ති (1.41) නිග්ගහීතස්ස මො, ජායති, ජනීයතී වා ජම්බූ=රුක්ඛො. භමිස්ස අමලොපො, භමති කම්පතීති භූ=භමු. කරොතිස්මා ඌ, තස්ස කන්ධුඤ ච, ‘‘පරරූපමයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ’’ති (5.95) ධාත්වන්තස්ස බ්යඤ්ජනස්ස පරරූපත්තං, රුධිරුප්පාදං කරොතීති කක්කන්ධූ=බදරී. ලම්බ-අවසංසනෙ ¶ , ආපුබ්බො, සංයොගාදිලොපදීඝරස්සා, ආලම්බති අවසංසතීති අලාබූ=තුම්බි. සර-ගති හිංසාචින්තාසු, ඌම්හි අභුක අබුක ච, සරති ගච්ඡතීති සරභූ=එකා මහානදී. සරති පාණෙ හිංසතීති සරබූ=ඛුද්දජන්තුකවිසෙසො. චමඅදනෙ, චමති භක්ඛති නිවාපන්ති චමූ=සෙනා. තන-විත්ථාරෙ, තනොති සංසාරදුක්ඛන්ති තනු=සරීරං, එවමඤ්ඤෙපි පයොගතො දට්ඨබ්බා.
තප-සන්තාපෙ, උස-දාහෙ, විධ-වෙධනෙ, කුර-සද්දෙ, පුථ පථ-විත්ථාරෙ, මුද-තොසෙ, එතෙහි කු, හොති. කකාරොනුබන්ධො ‘‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’’ති (5.85) එඔනමභාවත්ථො. තප ඉති නිද්දෙසතොව අස්ස ඉත්තං, තාපීයතීති තිපු=ලොහවිසෙසො. උසති දාහං කරොතීති උසු=සරො. වෙධති රංසීහි තිමිරන්ති විධු=චන්දො. කුරති කිච්චාකිච්චං වදතීති කුරු=රාජා, කුරවො=ජනපදො. පුථති මහන්ථභාවෙන පත්ථිරතීති පුථු=විත්ථිණ්ණො, මොදනං, මුදීයතීති වා මුදු=අථද්ධො.
සින්ධු ආදයො කුපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ. සන්ද-පස්සවනෙ, අස්ස ඉත්තං, ධොචාන්තා දෙසො නිපාතනා, සන්දති පස්සවතීති සින්ධු=නදි, වහිසුපන්තස්ස දීඝාදිබත්තෙ, බාධිස්ස වාන්තහත්තෙ ච, වහන්ත්යනෙනාති බාහු, බාධති උපද්දවෙ වාරෙතී ති වා බාහු=භුජො. රංඝ-ගමනෙ, නිග්ගහීතලොපො, රඞ්ඝති පවත්තහි රාජධම්මෙති රඝු=රාජා. විද-ලාභෙ, නකාරාගමො, වස්ස බො, වින්දත්යනෙන නන්දනන්ති බින්දු=කණිකා. මන-ඤාණෙ, නස්ස ධො, මඤ්ඤති ඤායති ¶ මධුරන්ති මධු=මධුකරීහි කතමධු, රප ලප ජප ජප්ප-වචනෙ, අස්සඉත්තං, රපති ජප්පති මන්තන්තී රිපු=පච්චාමිත්තො. සස-ගති හිං සාපාණනෙසු, අස්ස උත්තං, සසති ජීවතීති සුසු=යුවා. අර ගමනෙ, අස්සඋත්ත මූත්තඤ්ච, අරති මහන්තභාවං ගච්ඡතීති උරු=මහා, අරතිනෙනාති ඌරු-සත්ථි. ඛණ-අවදාරණෙ, ආ පුබ්බො අනලොපො, ආඛනතීති ආඛු=උන්දූරො. තරතරණෙ, තස්ස ථො, තරතීති ථරු=ඛග්ගාවයවො. ලංඝ-ගති සොසනෙසු ඝස්ස වා හත්තං, නිග්ගහීතලොපො ච, ලඞ්ඝති පවත්තති ලඝුභාවෙනාති ලඝු ලහූ එකත්ථා, (භංජ-ඔමද්දනෙ, ප-පුබ්බො, ජස්ස ගත්තං, පභඤ්ජති විසෙසෙනාති පභඞ්ගු=භඞ්ගුරො.) ඨා-ගතිනිවත්තියං, සුපුබ්බො, ඨාති පවත්තති සුන්දරභාවෙනාති සුට්ඨු=සොභනං, දුපුබ්බො ඨාති පවත්තති අසුන්දරභාවෙනාති දුට්ඨු=අසොභනං. එවමඤ්ඤෙපි විඤ්ඤෙය්යා.
ක්රියත්ථා බහුලං ඉ හොති, අභ-ඛෙපනෙ, අසීයති ඛිපීයතීති අසි=ඛග්ගො. කස-විලෙඛනෙ, කසීයතෙ කසි=කසනං. මස-ආමසනෙ, මසීයතීති මසි=මෙළා. කු-සද්දෙ ඔ අවාදෙසා, කවති කථෙභීති කවි=කබ්බකාරො. රුසද්දෙ, රවති ගජ්ජතීති රවි=ආදිච්චො. සප්ප-ගමනෙ, සප්පති පවත්තතීති සප්පි=ඝතං. ගන්ථ-ගන්ථනෙ, ‘‘ත ථ න රානං ට ඨ ණලා’’ති (1.25) නථානං ණඨා, ගන්ථෙතීති ගණ්ඨි=පබ්බො, ගණ්ඨිච. රාජ-දිත්තියං, රාජති පවත්තතීති රාජි=පාළි. කල-සඞ්ඛ්යානෙ, කලීයති පරිමීයතීති කලි=පාපං. බල-පාණනෙ, බලන්ති ජීවන්ති ¶ අනෙනාති බලි=කරො. ධන-සද්දෙ, ධනති නදතීති ධනි=සද්දො. අච්ච අඤ්ච-පූජායං, අච්චීයති පූජීයතීති අච්චි=ජාලා. වල වල්ල-සංවරණෙ, වලනං සංකොචනං වලි=උදරාදීසු පලි, වල්ලීයන්ති සංවරීයන්ති සත්තා එතායාති වල්ලි=ලතා. විම්හි වලී වල්ලීතිපි හොති, සොයෙවත්ථො, එවමඤ්ඤෙපි.
දධිආදයො සද්දා ඉපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ. ධා-ධාරණෙ, ද්විභාවො නිපාතනා, ඝතමාදධාතීති දධි=ගොර සවිසෙසො. අංහ-ගමනෙ, නිග්ගහීතලොපො, අංහති ගච්ඡතීති අහි=සප්පො. කම්ප චලනෙ, සංයොගාදිලොපො, කම්පති චලතීති කපි=වානරො. මන-ඤාණෙ, අස්ස උත්තං, මනති ජානාතීති මුනි=සමණො. නස්ස ණත්තං, මනති මහග්ඝභාවං ගච්ඡතීතී මණි=රතනං. ඉක්ඛ චක්ඛ-දස්සනෙ, ඉස්ස අත්තං ඉක්ඛති අනෙනාති අක්ඛි=නයනං. කමපවික්ඛෙපෙ, අස්ස ඉත්තං, කමති යාතීති කිමි=ඛුද්දජන්තුකවිසෙසො. තර තරණෙ, තිත්තිරාදෙසො, තුරිතො තරති යාතීති තිත්තිරි=පක්ඛිවිසෙසො. කීළ-විහාරෙ, ඊස්ස එත්තං, කීළනං කෙළි=කීළා. උසිස්මා ඉස්ස ඛලුඤ, උසති දහතී උක්ඛලි=භාජනං, එවමඤ්ඤෙපි.
ඉවණ්ණුපන්තෙහි ච උවණ්ණුපන්තෙහි ච ක්රියත්ථෙහි බහුලං කි හොති. කකාරො-නුබන්ධො, ඉස සිස-ඉච්ඡායං, සිවං ඉච්ඡතීති ඉසි=තපස්සී. ගිර-නිගිරණෙ, ගිරති පසවති ඡවිමංසසාරභූතං භෙසජ්ජාදින්ති ගිරි=සෙලො. සුච-සොචනෙ. සොචනං ¶ සුචි=සොචෙය්යං, රුච-අභිලාසෙ රුචන්ති එතායාති රුචි=ආභිලාසො, එවමඤ්ඤෙපි.
10. වප වර වස රස නභ හර හන පණා ඉණ.
වප-බීජනික්ඛෙපෙ, වර-වරණසම්භත්තීසු, වස-නිවාසෙ, රස-අස්සාදනෙ, නභ-හිංසායං, හර හරණෙ, හන හිංසායං, පණ-බ්යවහාරථුතිසු, එතෙහි ඉණ හොති. වපන්ති එතායාති වාපි=ජලාසයො. වාරෙන්ති එතෙනාති වාරි=ජලං. වසන්ති එතායාති වාසි=තච්ඡක භණ්ඩං. රසීයති අස්සාදනවසෙන සමො සරීයතීති රාසි=සමූහො. නභති හිංසතීති නාභි=සරීරාවයවො. හාරෙතීති හාරි=මනුඤ්ඤං. ‘‘හනස්ස ඝාතො ණානුබන්ධෙ’’ (5.99) ති හනස්ස ඝාතො, හනන්ති එතෙනාති ඝාති=පහරණං, පණති වොහරතීති පාණි, පණති වොහරති එතෙනාති වා පාණි=කරො.
භූ-සත්තායං, අම ගම-ගමනෙ එතෙහි ඊණ හොති භවිස්සති කාලෙ. භවිස්සතීති භාවී=භවිස්සමානො. ගමිස්සතීති ගාමී=ගමිස්සාමානො.
තන්ද-ආලසියෙ, ලක්ඛ-දස්සනඞ්කෙසු, එතෙහි ඊ හොති. තන්දනං තන්දී=ආලස්යං, ලක්ඛීයන්ති සත්තා එතායාති ලක්ඛී=සිරී.
ගමිස්මා ¶ රො හොති. ‘‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’’ති (4.132) අමලොපො, ගච්ඡතීති ගො=පසු.
(ඉති සරපච්චයවිධානං).
14. ඉ භී කා කරාර වක සක වාහි කො.
ඉ-අජ්ඣෙන ගතීසු, භී-භයෙ, කා ගා-සද්දෙ, කර-කරණෙ, අර-ගමනෙ, කුක වක-ආදානෙ, සක-සත්තියං, වා-ගතිබන්ධනෙසු, එතෙහි කපච්චයො හොති. එති පවත්තතීති එතො=අසහායො. භායන්ති එතස්මාති භෙකො=මණ්ඩූකො. කායති සද්දං කරොතීති කාකො=වායසො. කරොති වණ්ණකන්ති කක්කො=වණ්ණවිසෙසො, පිසිතදබ්බඤ්ච. අරති යාතීති අක්කො=සූරො, විටපිවිසෙසො ච. වකති ඔදනං ආදදාතීති වක්කං=දෙහකොට්ඨාසවිසෙසො, සක්කතීති සක්කො-දෙවින්දො, සමත්ථො ච. වාති බන්ධති එතෙනාති වාකො=වක්කලං.
ඤුකාදයො කපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ. ඌහ-විතක්කෙ, හලොපො නිපාතනා ඌහීයති විචිනීයතීති ඌකා-ඔකොදනී. උන්ද කිලෙදනෙ, සංයොගාදි ලොපො, අක ච. උන්දති ද්රවං කරොතීති උදකං=ජලං. භී-භයෙ, එත්තාභාවො, භායන්ති එතස්මාති භීකො=භීරු. සක-සත්තියං, උපන්තස්සි, සක්කොති ධාරෙතුන්ති සික්කා=උපකරණවිසෙසො. හා-චාගෙ, හීයති සාධූහි ජහීයතීති හාකො=කොධො. සම්බ-මණ්ඩනෙ, කස්ස උඤ ¶ , සම්බති උදකං මණ්ඩෙතීති සම්බුකො=ජලජන්තුවිසෙභො. පුථ පථ-විත්ථාරෙ, ඔත්තාභාවො, කස්ස උඤ, පුථති පත්ථරති අත්තනො බාලභාවන්ති පුථුකො=බාලො. සුච-සොකෙ, සොචන්ති එතෙනාති සුක්කං=සම්භවො, සෙතඤ්ච. චි-චයෙ, උපපුබ්බො, එත්තාභාවො, උපචිනන්තීති උපචිකා=වම්මික කාරා. කම්ප-චලනෙ, කම්පිස්ස පං, කම්පති චලතීති පඞ්කො=කද්දමො. උස-දාහෙ, උසතීති උක්කා=ජාලා. කස්ස මුඤ, උසති දහතීභි උම්මුකං=අලාතං. වම-උග්ගිරණෙ, කස්ස මිඤ, වමීයතීති වම්මිකො=උපචිකාකතො චයො, මස-ආමසනෙ, සස්ස ත්ථඞ, මසීයති පෙමෙනාති මත්ථකං=සීසං, එවමඤ්ඤෙපි.
භී-භයෙ තීමස්මා ආනකො හොති. භායන්ති එතස්මාකි භයානකො=භයජනකො.
සිඞ්ඝ-ඝායනෙතීමස්මා ආණික ආටකා හොන්ති. ‘‘ඉත්ථියමත්වා’’ති 93.260 ආ, සිඞ්ඝයති පස්සවතීති සිඞ්ඝාණිකා=නාසාස්සවො. සිඞ්ඝති එකීභාවං යාතීති සිඞ්ඝාටකං=වීථිචතුක්කං.
කර-කරණෙ, සර-ගතිහිංසාචින්තාසු, නර-නයෙ, තරතරණෙ, වර-වරණ සම්භත්තීසු, ජන-ජනනෙ, කර-දිත්ති ගතිකන්තීසු, කට-මන්දනෙ, කුර-සද්දෙ, ථු-අභිත්ථවෙ, එවමාදීහි අකො ¶ හොති. කරීයතීති කරකො=කමණ්ඩලු. කරොතීති කරකා=වස්සොපලා. සරති උදකමෙත්ථාති සරකො=පානභාජනං. නරන්ති පාපුණන්ති සත්තා එත්ථාති නරකො=නිරයො. තරන්ත්යනෙනාති තරකො=තරණං. වාරෙතීතිවරකො=වරණො, ධඤ්ඤවිසෙසො ච. ජනෙතීති ජනකො=පිතා. කනති දිබ්බතීති කනකං=සුවණ්ණං. කටති මද්දති රිපවොති කටකං=නගරං. කුරතීති කොරකො=කලිකා. ථවීයතීති ථවකො-ගුච්ඡො.
බල-පාණනෙ, පත පථ-ගමනෙ, එතෙහි ආකො හොති. බලති ජීවතීති බලාකා=පක්ඛිවිසෙසො. පතති යාතීති පතාකා=ධජො.
සාමාකආදයො ආකන්තා නිපච්චන්තෙ. සා-තනු කරණාවසානෙසු, සාස්ස මුක, සාති දෙහං ත නුං කරොතීති සාමාකො=තිණධඤ්ඤං. පා-පානෙ, ඉනඞ, පිවති රත්තන්ති පිනාකො=මහිස්සරධනු. ගු-සද්දෙ, ‘‘යුවණ්ණාන මියඞුවඞ සරෙ’’ති (5.136) උවඞ, ගවති නදති එතෙනාති ගුවකො=පූගඵලං. අට පට-ගමනත්ථා, පටති යාතීති පටාකා=වෙජයන්තී. සල පිල පල හුල-ගමනත්ථා, සලති යාතීති සලාකා=වෙජ්ජොපකරණදබ්බං. විද-ඤාණෙ, විදති ජානාතීති විදාකො=විද්වා. පණබ්යවහාරථුතීසු අස්ස ඉත්තං, ඌක ච, පණීයති වොහරීයතීති පිඤ්ඤාකො=තිලකක්කො, එවමඤ්ඤෙපි.
විච්ඡා-ගමනෙ ¶ , අල=බන්ධනෙ, අම ගම-ගමනෙ, මුස-ථෙය්යෙ, එතෙහි කිකො හොති. විච්ඡති යාතීති විච්ඡිකො=කීටො. අලති බන්ධති එතෙනාති අලිකං=අසච්චං. ගච්ඡතීති ගමිකො=ගන්තා. මුසාති නිද්දෙසා දීඝො, මුසති ථෙනෙතීති මූසිකො=උන්දූරො.
කිංකණිකාදයො සද්දා කිකන්තා නිපච්චන්තෙ. කණඉති දණ්ඩකො ධාතු සද්දත්ථො, කස්ස ද්විත්තං, අස්ස ඉත්තං, නිග්ගහීතාගමො ච, කණති සද්දං කරොතී කිංකණිකා=ඝණ්ඩිකා. මුද-තොසෙ, දස්ස ද්විත්තං, මුදන්ති එතමයාති මුද්දිකා=අඞ්ගුලියාවෙට්ඨනං, ඵලවිසෙසො අ. මහීයති පූජීයතීති මහිකා=හිමං. කල-සඞ්ඛ්යානෙ, කලීයති පරිමීතයතීති කලිකා=කොරකො. සප්ප-ගමනෙ, අස්ස ඉත්තං. සප්පති ගච්ඡතීති සිප්පිකා=ජලජන්තුවිසෙසො, එවමඤ්ඤෙපි.
ඉස සිංස-ඉච්ඡායං, ඉච්චස්මා කීකො හොති. ඉච්ඡීයතීති ඉසීකා=තූලනිස්සයො.
කම-ඉච්ඡායං, පද-ගමනෙ, එතෙහි ණුකො හොති. ‘‘ණිණාපීන’’න්ති (5.160) යොගවිභාගා ණිලොපො. කාමෙතීති කාමුකො=කාමයිතා ¶ . පජ්ජති යාති එතායාති පාදුකා=පාදොපකරණං.
මණ්ඩ-භූසනෙ, සල-ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු, එතෙහි ණූකො හොති. මණ්ඩෙති ජලං භූසෙතීති මණ්ඩූකො=භෙකො, සලති ගොචරත්ත මුපයාතීති සාලූකං=උප්පලකණ්ඩො.
උලූකාදයො සද්දා ණූකන්තා නිපච්චන්තෙ. උල-ගවෙසනෙ, ඔත්තාභාවො නිපාතනා, උලති ගවෙසතීති උලූකො=කොසියො. මන=ඤාණෙ, නස්ස ධත්තං, මඤ්ඤතීති මධූකො=රුක්ඛො. ජල-දිත්තියං, ජලතීති ජලූකා=ලොහිතපො, එවමඤ්ඤෙපි.
කස-විලෙඛනෙතීමස්මා සකො හොති. කසතීති කස්සකො=කසිකම්මකාරො.
කරොතිස්මා තිකො හොති. කරොන්ති කීළං එත්ථාති කත්තිකො=බාහුලො.
ඉස සිංස-ඉච්ඡායං, ඉච්චස්මා ඨකන හොති. ඉච්ඡීයතීති ඉට්ඨකා=මත්තිකාවිකාරො.
සම-උපසමඛෙදෙසු ¶ , එතස්මා ඛො හොති. සමෙති උපසමෙතීති සඞ්ඛො=කම්බු.
මුඛ ආදයො ඛන්තා නිපච්චන්තෙ. මු-බන්ධනෙ, ඔත්තාභාවො නිපාතනා, මුනන්ති බන්ධන්ති එතෙනාති මුඛං=ලපනං. සි-සෙවායං, එත්තා භාවො නිපාතනා, සයන්ති එත්ථ ඌකා කුසුම-දයො චාති සිඛා=චූළා. විපුබ්බස්ස සිස්ස, විසතිස්ස වා, විසෙසෙන සයන්ති එත්ථ, පවිසන්තීති විසිඛා=රච්ඡා. කන-දීත්ති ගති කන්තීසු, නිපුබ්බො, අනභාගලොපො, කනති දිබ්බතීති නික්ඛො=සුවණ්ණවිකාරො. මයඉති ගමනත්ථො දණ්ඩකො ධාතු, ඛස්ස ඌඤ, මයති යාතීති මයූඛො-කිරණො. ලූ-ඡෙදනෙ, ඔත්ථාභාවො, ලුනාති ඡින්දති සොභන්ති ලූඛො=අසිනිද්ධො. අර-ගමනෙ, අරන්ති යන්ති එතෙනාති අක්ඛො=සකටාවයවා, පාසකො ච. යස-පයතනෙ, යස්සති පයතති බලිමාහරණත්ථායාති යක්ඛො=අමනුස්සො, රුහ-ජනනෙ, රුහති ජායතීති රුක්ඛො=පාදපො, උස-දාහෙ, උසති දහති කාමග්ගිනාති උක්ඛො=බලීබද්දො. සහ-මරිසනෙ ‘හලොපො, සහති අත්තනි කතාපරාධං ඛමතීති සඛා=සහායො, එවමඤ්ඤෙපි.
අජ වජ-ගමනෙ, මුද-තොසෙ, ගද-වචනෙ, අම ගම-ගමනෙ, එතෙහි ගක හොති. අජති ගච්ඡති සෙට්ඨභාවන්ති අග්ගො-සෙට්ඨො ¶ . වජති සමූහත්තං ගච්ඡතීති වග්ගො=සමූහො. මුදන්ති එතෙනාති මුග්ගො=ධඤ්ඤවිසෙසො. ගදතීති ගග්ගො=ඉසි. ‘‘මනානං නිග්ගහීත’’න්ති (5.96) මස්ස නිග්ගහීතං, ගච්ඡතීති ගඞ්ගා=සුරාපගා.
සිඞ්ගආදයො සද්දා ගකඅන්තා නිපච්චන්තෙ. සී-සයෙ, නිග්ගහීතාගමො, රස්සත්තඤ්ච, සයති පවත්තති මත්ථකෙති සිඞ්ගං=විසාණං. ඵුර-චලනෙ, ලිමුඞ, ඵුරති චලතීති පුලිඞ්ගො=ජලිතඞ්ගා රාවයවො. චල-කම්පනෙ, උපුබ්බො, චලස්ස චාලිං, උච්චලති කම්පතීති උච්චාලිඞ්ගො=සුක්කකීටො, කල-සද්දෙ, ඉමුක, කලති අභිනාදං කරොති බහුරජ්ජතායා ති කලිඞ්ගො=දක්ඛිණාපථො. භම-අනවට්ඨානෙ, අස්ස ඉත්තං, භමතීති භිඞ්ගො=භමරො. පට අට-ගමනෙ, පටිස්ස අමුක, අක ච. පටති පතන්තො ගච්ඡතීති පටඞ්ගො, පටගො=සලභො, එවමඤ්ඤෙපි.
අග-කුටිලගමනෙතීමස්මා ගි හොති. අගති කුටිලො හුත්වා ගච්ඡතීති අග්ගි=පාවකො.
යා-පාපුණනෙ, වල වල්ල-සංවරණෙ, එතෙහි ගු හොති. යාතීති යාගු=පෙය්යා. වලීයති සංවරීයතීති වග්ගු=මනුඤ්ඤො.
ඵෙග්ගු ¶ ආදයො ගුඅන්තා නිපච්චන්තෙ. ඵල-නිප්ඵත්තියං, අස්ස එත්තං, ඵලති නිට්ඨානං ගච්ඡතීති ඵෙග්ගු=අසාරො. භර-භරණෙ, රලොපො. භරතීති භගු=ඉසි. හි-ගතීයං, නිග්ගහීතාගමො, හිනො ති පවත්තතීති හිඞ්ගු=රාමඨජං. කම-ඉච්ඡායං, කාමීයතීති කඞ්ගු=ධඤ්ඤවිසෙසො, එවමඤ්ඤෙපි.
ජන-ජනනෙතීමස්මා ඝො හොති. ‘‘මනානං නිග්ගහීත’’න්ති (5.96) නස්ස නිග්ගහීතං, ජායති ගමනමෙතායාති ජඞ්ඝා=පාණ්යඞ්ගවිසෙසො.
මෙඝආදයො ඝන්තා නිපච්චන්තෙ. මිහ-සෙචනෙ, හලොපො, මෙහති සිඤ්චතීති මෙඝො=අම්බුදො. මුහ-මුච්ඡායං, හලොපො, මුය්හන්ති සත්තා එත්ථාති මොඝො=තුච්ඡො. සී-සයෙ, එත්තාභාවො, සෙති ලහු හුත්වා පවත්තතීති සීඝං=ආසු. අහ-භස්මීකරණෙ, නිපුබ්බො, හලොපදීඝා, නිදහතීති නිදාඝො=ගිම්හො. මහීස්ස හලොපො, මහීයති පූජීයතීති මඝා=නක්ඛත්තං, එවමඤ්ඤෙපි.
(ඉති කවග්ගපච්චයවිධානං).
චු-චවනෙ, සර-ගති හිංසා චින්තාසු, වර-වරණ සම්භත්තීසු, එයෙහි චො හොති. චවති රුක්ඛාති චොචං=උපභුත්තඵල- විසෙසො ¶ . සරති ආයතිං දුක්ඛං හිංසතීති සච්චං=අවිතථං. වාරෙති සුඛන්ති වච්චං=ගූථො.
මර-පාණචාගෙ තීමස්මා චුඊචී හොන්ති චො ච. මරණං මච්චු=මරණං. මාරෙති අන්ධකාරං විනාසෙතීති මරීචි=රංසි, මිගතණ්හිකා ච. මරතීති මච්චො=සත්තො.
කුස-අක්කොසෙ, පස-බාධනෙ, එතෙහි ඡික හොති. කුසීයති අක්කොසීයතීති කුච්ඡි=උදරං. පසීයති බාධීයති එත්ථාති පච්ඡි=භාජනවිසෙසො.
කස-විලෙඛනෙ, උස-දාහෙ, එතෙහි ඡුක හොති. කසන්ති විලෙඛන්ති එත්ථාති කච්ඡු=පාමං. උසති දහති සන්තාපන්ති උච්ඡු=රසාලො.
අස-ඛිපනෙ, මස-ආමසනෙ, වද-වචනෙ, කුච-සංකොචනෙ, කච-බන්ධනෙ, එතෙහි ඡො හොති. අසති ඡිපතීති අච්ඡො=භල්ලූකො. මසති ජලන්ති මච්ඡො=මීනො. වදතීති වච්ඡො=නෙලකො. කුචීයති සංකොචීයතීති කොච්ඡො=භද්දපීට්ඨං. කචීයති බන්ධීයතීති කච්ඡො=තනුපදෙසො, අනූපො ච.
ගුච්ඡආදයො ¶ ඡන්තා නිපච්චන්තෙ. ගුප-ගොපනෙ, ඔත්තාභාවො, ගොපීයතීති ගුච්ඡො=ථවකො. තුස-තුට්ඨිම්හී, තුසන්ති එතෙනාති තුච්ඡං=මුසා. පුස-පොසනෙ, පොසන්ති තනුමනෙනාති පුච්ඡො=වාලධි, එවමඤ්ඤෙපි.
අර-ගමනෙතීමස්මා ජු හොති, අරිස්ස උට ච. ටකාරො සබ්බාදෙසත්ථො, අරති අකුටිලභාවෙන පවත්තතීති උජු=අවඞ්කො.
රජ්ජුආදයො ජුඅන්තා නිපච්චන්තෙ. රුධ-ආවරණෙ, උස්ස අත්තං, රුන්ධන්ති එතෙනාති රුජ්ජු-යොත්තං. මන-ඤාණෙ, අමඤ්ඤිත්ථාති මඤ්ජු=මඤ්ජුලං, එවමඤ්ඤෙපි.
ගිධ-අභිකඞ්ඛායමිච්චස්මා ඣක හොති. ගෙධතීති ගිජ්ඣො=පක්ඛිවිසෙසො.
වඤ්ච්යාදයො ඣක අන්තා නිපච්චන්තෙ. වන-යාචනෙ, වනොති අත්තානං අනුභවිතුං යාචතීති වඤ්ඣො=අඵලරුක්ඛො, වඤ්ඣා=අපසවා ඉත්ථී, අස්ස ඉත්තං විඤ්ඣො=පබ්බතො, සංජ-සඞ්ගෙ, නිග්ගහීතලොපො, සඤ්ජියතීති සජ්ඣං=රජතං, එවමඤ්ඤෙපි.
කම-ඉච්ඡායං ¶ , යජ-දෙවපූජාසඞ්ගතිකරණදානෙසු, එතෙහි ඤො හොති, මස්ස නිග්ගහීතවග්ගන්තා, කාමීයතීති කඤ්ඤා=කුමාරී. ජස්ස පරරූපත්තං, යජන්ත්යනෙනාති යඤ්ඤො=යාගො.
පුනාති පුණතිස්මා වා ඤොඔත්තාභාවො ච නිපච්චන්තෙ. පුනාති, පුණති සුන්දරත්තං කරොතීති වා පුඤ්ඤං=කුසලං.
අර-ගමනෙ, වා-චාගෙ, එතෙහි අඤ්ඤො හොති, හාස්ස හිරඤ්චාදෙසො. අරීයතෙ ගම්යතෙති අරඤ්ඤං=වනං. ජහාති සත්තානං හීනත්තන්ති හිරඤ්ඤං=ධනං, සුවණ්ණඤ්ච.
(ඉති චවග්ගපච්චයවිධානං).
කිර-විකිරණෙ, තර-තරණෙ, එතෙහි, කීටො හොති. සොභෙතුමෙත්ථ රතනානි විකිරීයන්තීති කිරීටං=මකුටං. තරඉති නිද්දෙසා අස්ස ඉත්තං, තරන්ති යන්ති සුරූපත්ත මනෙනාති තිරීටං=වෙට්ඨනං.
සක-සත්තියං, කස-ගමනෙ, කර-කරණෙ, මක්ක ඉති සුත්තියො ධාතු, දෙව-දෙවනෙ, කම-ඉච්ඡායං, එවමාදිහි අටො හොති. සණ්ණොති භාරං වහිතුන්ති සකටො=යානං. අකසි නිරොජත්තං අගමීති කසටං=නිරොජං. කරොති අමනාපන්ති කරටො=කාකො ¶ . මක්කති චලතීති මක්කටො=වානරො. දෙවීයති පූජීයතීති දෙවටො=ඉසි. කමති ඉච්ඡති ආරොහත්ථන්ති කමටො=වාමනො.
එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ. මංකිස්මා උටො, නිග්ගහීතලොපො ච, මංකෙති සොභෙතීති මකුටං=කිරීටං. අවතිස්මා ආටණ, අව්යතෙ ඛඤ්ඤතෙති ආවාටො=කාසු. කු-සද්දෙතීමස්මා ආටො, ඔඅවාදෙසා යථායොගං, කවති රවතීති කවාටං=ද්වාරපිධානං. කුක වක-ආදානෙතීමස්මා කුටක, කුකති ගොචරමාදදාතීති කුක්කුටො=තම්බචූළො.
කම-ඉච්ඡායං, උස-දාහෙ, කුස-අක්කොසෙ, කස-ගමනෙ, එතෙහිඨො හොති, නිග්ගහීතවග්ගන්තා, ඔදනාදීනි කාමෙතීති කණ්ඨො=ගලො. ඔක්කපරරූපාදීනි, ඔදනාදීසු උණ්හෙන උසීයතී ති ඔට්ඨො=දන්තච්ඡදො, කරභො ච. කුසීයති අක්කොසීයතීති කොට්ඨො=ධඤ්ඤනිලයො. කසති යාති විනාසන්ති කට්ඨං=දාරු.
කුට්ඨආදයො සද්දා ඨන්තා නිපච්චන්තෙ. කුසිස්මා ඨො, ඔත්තාභාවො ච, කුසීයති අක්කොසීයතීති කුට්ඨං=ඡවිරොගො. කුණ-සද්දෙ, පරරූපාභාවො ඔත්තාභාවො ච, කුණති නදතීති කුණ්ඨො=අතිඛිණො, කුණීයති අක්කොසීයතීති කුණ්ඨො= ඡින්නහත්ථපාදාදිකො ¶ . දංසිස්ස දා, දංසති එතායාති දාඨා=දන්තවිසෙසො. කමිස්ස අක ච. කාමීයාති දීනෙතීති කමඨො=භික්ඛාභාජනං, වාමනො, කුම්මො ච. ඵස්සිස්ස ඵුටො, ඵස්සීයතීති ඵුට්ඨො=ඵස්සො, එවමඤ්ඤෙපි.
වර-වරණෙ, කර-කරණෙ, එතෙහි අණ්ඩො හොති. අත්තනි පෙඵං වාරයතීති වරණ්ඩො=මුඛරොගො. කරීයතීති කරණ්ඩො=භණ්ඩවිසෙසො.
මකාර නකාරන්තෙහි ක්රියත්ථෙහි බහුලං ඩප්පච්චයො හොති. සම-උපසමෙ, සමනං සණ්ඩං=සමූහො. කම-පදවික්ඛෙපෙ, කමති යාතීති කණ්ඩො=සරො, පරිච්ඡෙදො ච, දම-දමනෙ, දමන්ත්ව්යනෙනාති දණ්ඩො=නිග්ගහො. අම ගම-ගමනෙ, අමන්ති උප්පජ්ජන්ති එත්ථාති අණ්ඩො=පක්ඛිපසවො, කොසො ච. ගච්ඡති සූනභාවන්ති ගණ්ඩො=බ්යාධි, වදනෙකදෙසො ච. රමු-කීළායං, රමන්ති එත්ථාති රුණ්ඩා=විධවා. මන-ඤාණෙ, මඤ්ඤන්ති එතෙනාති මණ්ඩො=ඔදනාදිනිස්සාවො. ඛන ඛණ=අවදාරණෙ, ඛඤ්ඤතීති ඛණ්ඩො=උච්ඡුවිකාර විසෙසො. ලම-හිංසායං, ලමති හිංසති සුචිභාවන්ති ලණ්ඩො=වච්චං, එවමඤ්ඤෙපි.
කුණ්ඩආදයො ඩන්තා නිපච්චන්තෙ. කම මන තනානං අස්ස උත්තං, කාමීයතීති කුණ්ඩං=භාජනං. මඤ්ඤති හිතාහිතන්ති මුණ්ඩො= ඡින්නකෙසො ¶ . තනොති එතෙනාති තුණ්ඩං=ලපනං. ඊර-ඛෙපෙ, එරංආදෙසො. ඊරති කම්පතීති එරණ්ඩො=බ්යග්ඝපුච්ඡො, සි-සෙවායං, සිස්ස ඛමුක, සුගන්ධං සෙවතීති සිඛණ්ඩො=චූළා, එවමඤ්ඤෙපි.
60. තිජ කස තස දක්ඛා කිණො ජස්ස ඛො ච.
තිජ-නිසානෙ, කස-ගමනෙ, තස-පිපාසායං, දක්ඛ-වුද්ධියං, එතෙහි කිණො හොති, ජස්ස ඛො ච, තෙජයිත්ථාති තිඛිණං=නිසිතං. කසති පවත්තතීති කසිණං=අසෙසං. තසනං තසිණා=තණ්හා. දක්ඛති වුද්ධිං ගච්ඡති එතායාති දක්ඛීණා=කුසලං.
වී-තන්තසන්තානෙ, සි-සෙවාසං, සූ-පස්සවනෙ, දු-ගමනෙ, කී-දබ්බවිනීමයෙ, සා-තනුකරණාවසානෙසු, එවමාදීහි ණි හොති. වීයතීති වෙණි=කෙසකලාපො. සෙවනං සෙණි=සජාතීනං කාරූනං සමූහො. නිපුබ්බො, නිසෙවීයතීති නිසෙණි=සොපානං. සවති පස්සවතීති සොණි=කටි. දවති වහතීති දොණි=කට්ඨම්බුවාහනී, නාවා ච. නදාදිපාඨා විම්හි සොණී දොණී තිපි හොති. කයනං, කීයතෙ එතායාති වා කෙණි=කයො සාති දුක්ඛං තනුං කරොතීති සාණි=තිරොකරණී, එවමඤ්ඤෙපි.
ගහ-උපාදානෙ, අර-ගමනෙ, ධර-ධාරණෙ, සර-ගතියිංසා චින්තාසු, තර-තරණෙ, එවමාදීහි අණිප්පච්චයො හොති. ගණ්හාතීති ගහණි=අසිතාදිපාචකො අග්ගි. අරීයති ගමීයතීති අරණි=අග්ගිමන්ථනකට්ඨං ¶ . ධාරෙතීති ධරණි=මහී. සරීයති ගමීයතීති භරණි=මග්ගො. තරන්ත්යනෙනාති තරණි=නාවා, සූරියො ච.
රී-පස්සවනෙ, වී වා-ගමනෙ, භා-දිත්තියං, එතෙහිණු හොති. රීයති පස්සවතීති රෙණු=රජො. වෙති පවත්තතීති වෙණු=වෙළු. භාති දිබ්බතීති භාණු=රංසි.
ඛාණුආදයො ණුඅන්තා නිපච්චන්තෙ. ඛණ ඛන-අවදාරණෙ, ණස්ස ආ, ඛඤ්ඤති අවදාරීයතීති ඛාණු=ඡින්නසාඛො රුක්ඛො. ජන-ජනනෙ, නස්ස වා ආත්තං, ජායති ගමන මනෙනාති ජාණු, ජණ්ණු=ජඞ්ඝොරූනං සන්ධි. හර-හරණෙ, එක, හරීයතීති හරෙණු=ගන්ධදබ්බ, එවමඤ්ඤෙපි.
කු-සද්දෙ, සු-සවනෙ, දු-ගමනෙ, වර-වරණෙ, කර-කරණෙ, පණ-බ්යවහාරථුතිසු, තා-පාලනෙ, ලී-නිලීයනෙ, එවමාදීහි ණො හොති. කවති නදති එත්ථාති කොණො=අස්සි, වීණාදිවාදනදණ්ඩො ච. සුණොතීති සොණො=සුනඛො, නරො ච. දවති පවත්තතීති දොණො=පරිමාණවිසෙසො. විරූපත්ත වාරෙතීති වණ්ණො=නීලාදි. සවනං කරොතීති කණ්ණො=සවනං. පණීයති වොහරීයතීති පණ්ණො=පලාසො. ලායතීති තාණං=රක්ඛා. නිලීයන්ති එත්ථාති ලෙණං=නිලීයනට්ඨානං.
සු-සවනෙ ¶ , වී-තන්තසන්තානෙ, එතෙහි ණක හොති. සුණොතීති සුණො=සුනඛො. වීයතීති වීණා=වල්ලකී.
තිණආදයො ණකන්තා නිපච්චන්තෙ. තිජ-තෙජනෙ, ජලොපො, තෙජෙති එතෙනාති තිණං=බීරණාදි. ලී ලිහ සාද ක්ලෙදානං ලො ලවා, ලීයති රසතො සබ්බත්ථ අල්ලීයතීති ලොණං ලවණං, ලෙහීයතීති ලොණං ලවණං, සාදීයතීති ලොණං ලවණං, ක්ලෙදයතීති ලොණං ලවණං, ගමිස්ස ඔ, ගච්ඡතීති ගොණො=ගො. හර-හරණෙ, ණස්සඤ්ජි, හරීයතීති හරිණො=මිගො. ඊර-කම්පනෙ, රස්සත්තං, ණස්ස ඤිච, අත්තනො ලූඛභාවෙ සම්පත්තෙ ඊරති කම්පතීති ඉරිණං=ඌසරං. ථු-අභිත්ථවෙ, දීඝො, අභිත්ථවීයතීති ථූණං=නගරං, ථූණො=ඝරත්ථම්භො, එවමඤ්ඤෙපි.
රවණ වරණ පූරණා දයො අණප්පච්චයෙන සිද්ධා. රවතීති රවණො=කොකිලො. වාරෙතීති වරණො=පාකාරො. පූරීයතෙ අනෙනාති පූරණො=පරිපූරී.
(ඉති ටවග්ගපච්චයවිධානං).
පා-රක්ඛණෙ, වස-නිවාසෙ, එතෙති අති හොති. පුබ්බසරලොපො, පාති රක්ඛතීති පති=සාමී, වසන්ති එත්ථාති වසති=ගෙහං.
70. ධා හි සි තන ජන ජර ගම සචා තු.
ධා-ධාරණෙ ¶ , හි-ගතියං, තන-විත්ථාරෙ, ජන-ජනනෙ, ජර-වයො-හානියං, අම ගම-ගමනෙ, සච-සමවායෙ, එතෙහි තු හොති. ධාරෙතීති ධාතු=ගෙරුකාදි. හිනොති පවත්තාති ඵලං එතෙනාති හෙතු=කාරණං, සෙවීයති ජනෙහීති සෙතු=බන්ධති (පද්ධති). තඤ්ඤතෙති තන්තු=සුත්තං. ජනීයතෙ කම්මකිලෙසෙහීති ජන්තු, ජායති කම්මකිලෙහීති වා ජන්තු=සත්තො. ජීරතීති ජත්තු=අංසසන්ධි. ගච්ඡතීති ගන්තු=ගමිකො, සචති සමෙතීති සත්තු=යවාදිචුණ්ණං.
අර-ගමනෙතීමස්මා තු හොති, අරිස්ස උට ආදෙසොච. අරති පවත්තතීති උතු=හෙමන්තාදි,
පිතුආදයො සද්දා තුඅන්තා නිපච්චන්තෙ. පා-රක්ඛණෙ, ආස්ස ඉත්තං, පාති රක්ඛතීති පිතා=ජනකො. පාතිස්සෙවාදිස්ස මො, පායෙතීති මාතා=ජනනී. භා-දිත්තියං, භාතීති භාතා=සොදරියො. ධා-ධාරණෙ, ආස්ස ඊත්තං, ධාරීයතීති ධීතා=පුත්තී. දුහ-පපූරණෙ, ඔත්තාභාවො, තුස්ස ඤ්ඡිච. දුහති පසවෙ පපූරෙතීති දුහිතා=පුත්තී. ජන-ජනනෙ, අස්ස ආත්තං, මා චාන්තාදෙසො. පපුත්තෙ ජනෙතීති ජාමාතා=දුහිතුපති. නහ-බන්ධනෙ, නහීයති බන්ධීයති පෙමෙනාති නත්තා-පපුත්තො. හු-හවනෙ, හවති පූජෙතීති හොතා=යඤ්ඤකො. පූ-පවනෙ, පුනාති ¶ ආයතිං භවං පවිත්තං කරොතීති පොතා=සොයෙව.
ජන-ජනනෙ, කර-කරණෙ, එතෙහි රතු හොති, රකාරො අන්තසරාදිලොපත්ථො. ජායතීති ජතු=ලාඛා. කරීයතීති කතු=සයූපො යඤ්ඤො.
සක-සත්තියමිච්චස්මා උන්තො හොති. සක්කොතීති සකුන්තො=පක්ඛී.
කප-අච්ඡාදනෙ ඉච්චස්මා ඔතො හොති. කපතීති කපොතො=පාරෙවතො. ටො තස්ස වා හොති කපොටො=සොයෙව.
වස-නිවාසෙ, රුහ-ජනනෙ, භද්ද-කල්යාණෙ, නන්ද-සමිද්ධියං, ජීව-පාණධාරණෙ, එවමාදීති අන්තො හොහි. වසන්ති එතස්මිං කාලෙ කීළාපසුතාති වසන්තො=උතු. රුහති ජායතීති රුහන්තො=රුක්ඛො, එවංනාමකො මිගරාජා ච. භද්දිස්ස සංයොගාදිලොපො, භජති කල්යාණධම්මන්ති භදන්තො=පබ්බජිතො. නන්දති එතායාති නන්දන්තී=සඛී, නදාදිපාඨා වී, එවමුපරි ච. ජීවන්ති එතා- යාති ¶ ජීවන්තී=ඔසධි. සවතීති සවන්තී=නදී. රොදාපෙතීති රොදන්තී=ඔසධි. අවති රක්ඛතීති අවන්තී=ජනපදො.
හි-ගතිය, සී-සයෙ, එතෙහි අන්තො හොති මුක ච. කකාරො අන්තාවයවත්ථො, හිමං හිනොති පවත්තති එතස්මින්ති හෙමන්තො=උතු, සයන්ති එත්ථ ඌකා කුසුමාදයො චාති සීමන්තො=කෙසමග්ගො.
හර-හරණෙ, රුහ-ජනනෙ, කුල-පත්ථාරෙ, එතෙති ඉතො හොති. අත්තනො සිනෙහං හරතීති හරිතො=වණ්ණවිසෙසො. රුහතීති රොහිතො=මච්ඡවිසෙසො. රුහති සරීරෙ බ්යාපනවසෙනාති රොහිතං, රස්ස ලත්තෙ ලොහිතං=රුධිරං. අත්තනො ගුණං කුලති පත්ථරතීති කොලිතො=දුතියග්ගසාවකො, එවං නාමකො මරු ච.
භර රංජ යජ පච එවමාදීහි අතො හොති. භරතීති භරතො=නටො. නිග්ගහීතලොපො, රඤ්ජන්ති එත්ථාහි රජතං=සජ්ඣං. යජිතබ්බොති යජතො=අග්ගි. පචතීති පචතො=සූපකාරො.
කිර-විකිරණෙ, අල-බන්ධනෙ, චිල-වසනෙ, එවමාදීහි ආතක හොති, කිරතීති කිරාතො=සවරො, රස්ස ලක්කෙ කි- ලාතො=සොව ¶ . අලතීති අලාතං=උම්මුකං. චිලතීති චිලාතො=මලච්ඡජාති.
අම මා වර කලාදීහි අත්තො හොති. අමති කාලන්තරං පවත්තතීති අමත්තං=භාජනං. පුබ්බසරලොපො, මානං මත්තං=පමාණං පරිච්ඡෙදො ච. වරන්තුනෙනාති වරත්තා=යොත්තං. කලති පරිච්ඡින්දතීති කලත්තං=භරියා.
වා-ගමනෙ, තා-පාලනෙ, තන-විත්ථාරෙ, දම-උපසමෙ, අ-මගමනෙ, සි-සෙවායං, සු-සවනෙ, පූ පවනෙ, ගුප-ගොවනෙ, යුජ-සංයමෙ, ගහ-උපාදානෙ, අත-සාතච්චගමාන, ඛිප-පෙරණෙ, එවමාදීහි තො හොති. වායතීති වාතො=වායු. තායතීති තාතො=පිතා. තනුතෙති තන්තං=තන්තවො. දමතීති අන්තො=දසනො. අමති යාතීති අන්තො=ඔසානං, කොට්ඨාසසමීපාවයවා ච. සෙවීයතීති සෙතො=ධවලො. සුණන්තුනෙනාති සොතං=සවනං. සවතීති සොතො=ජලප්පවාහො. පුනීයතීති පොතො=බාලො. ගොපීයතීති ගොත්ථං=කලාදි. යොජන්ත්යනෙනාති යොත්තං=රජ්ජු. මමායන්තෙහි ගය්හතීති ගත්තං=සරීරං. අබාධං නිරන්තරං අතති පවත්තතීති අත්තා=මනාදි. ඛිපීයති එත්ථාති ඛෙත්තං=කෙදාරං.
ගර ඝර-සෙචනෙ, සි-සෙවායං, දූ-පරිතාපනෙ, මිද-සිනෙහෙ, චිත-සඤ්චෙතනෙ, පුස-පොසනෙ, විද-ලාභෙ, එවමාදීහි තක ¶ 4 හොති, ඝරති සිඤ්චතීති ඝතං=සප්පි. සෙවීයතීති සිතො=සෙතො. දුබ්බචත්තා දූයති පරිතාපෙතීති දූතො=පෙසරකාරො. මිජ්ජති සිනෙහතීති මිත්තො=සුහදයො. චින්තෙතීති චිත්තං=විඤ්ඤාණං චිත්තකම්මාදි ච. පොසීයතීති පුත්තො=අත්තජො. වින්දන්ති පීති මනෙනාති විත්තං=ධනං. වර-වරණසම්භත්තීසු, වරණං වත්තං=බ්රහ්මචරියාදි.
නෙත්තආදයො තක පරා නිපච්චන්තෙ. නී-පාපනෙ, එත්තං, තුක ච නිපාතනා. නයති පාපෙතීති නෙත්තං=නයනං, නෙතා ච. කර-කර-ණෙ, අස්සු, කරණං කුත්තං=කිරියා. කමිස්ස අස්සු, කමති යාතීති කුන්තො=ආවුධවිසෙසො. රම-කීළායං, සුපුබ්බො, සුස්සනිච්චං දීඝො. සුට්ඨු රමණං, සුට්ඨු රමතීති වා සූරතො=සුඛසංවාසො. මිහිස්සඉස්සු, මිහති සිඤ්චතීති මුත්තං=පස්සාවො. පාල=රක්ඛණෙ ආස්ස රස්සත්තං, ඤිච. පාලීයතීති පලිතං=කෙසලොමානං ජරාය කතං සෙතත්තං, සද්ධාදිත්තා අකාරෙ තං යස්ස අත්ථි සො පලිතො=පුමා, පලිතා=ඉත්ථී. ම්හිස්ස සි, මිහි ච, ම්හයනං සිතං=මන්දහසිතං, ම්හයනං මිහිතං=තදෙව, කුස-අක්කොසෙ තස්ස ඊඤ, කුසීයති අක්කොසීයතීති කුසීතො=අලසො, සි=බන්ධනෙ, දීඝො, සෙන්ති බන්ධන්ති ඝරාවාසං එතායාති සීතා=නඞ්ගලලෙඛා, එවමඤ්ඤෙපි.
සම-උපසමෙ ¶ , දර-දරණෙ, දම-උපසමෙ, කිලම ක්ලම-ගෙලඤ්ඤෙ, සප-අක්කොසෙ, වස-නිවාසෙ, ආපුබ්බො, එවමාදීහි අථො හොති. සමෙතීති සමථො=සමාධි. දරණං දරථො=පීළා. දමනං දමථො=දමො. කිලමනං කිලමථො=පරිස්සමො. සපනං සපථො=සච්චකරණං. ආවසන්ති එත්ථාති ආවසථො=ඝරං.
උපපුබ්බා වසතිස්මා අථො හොති, වස්ස ඔට චාදෙසො. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො=තිථිවිසෙසො, නවමහත්ථි කුලඤ්ච.
රමතිස්මා ථක හොති, කානුබන්ධකරණසාමත්ථියා අත කාරාදොපි මලොපො. රමන්ති කීළන්ති එතෙනාති රථො=සන්දනො.
තිත්ථආදයො ථකපරා නිපච්චන්තෙ. තර-තරණෙ, අස්ස ඉත්තං, පරරූපාදි, තරන්ත්යනෙනාති තිත්ථං=නජ්ජාදිං යෙනාවතරන්ති තං. සිච-රක්ඛණෙ, සෙචතීති සිත්තං=මධුච්ඡිට්ඨං. හස-හසනෙ, හසන්ත්යනෙනාති හත්ථො=කරො, නක්ඛත්තාඤ්ච. ගායතීති ගාථා=පජ්ජවිසෙසො. අරන්ති පවත්තන්ත්යනෙනාති අත්ථො=ධනං. රොගං තුදති පීළෙතීති තුත්ථං=ඔසධං. යු-මිස්සනෙ, දීඝො, යවතීති යූ- ථො=සජාතිකානං ¶ තිරච්ඡානානංසමූහො. ගුප-ගොපනෙ, දීඝො, පලොපො, පටිකූලත්තා ගොපීයතීති ගූථො=වච්චං, එවමඤ්ඤෙපි.
වස-නිවාසෙ, මස-ආමසනෙ, කුස-අක්කොසෙ, එතෙහි ථු හොති. වසන්ති එත්ථාති වත්ථු=පදත්ථො. දධිං ආමසතීති මත්ථු=දධිමණ්ඩො. කුසීයති අක්කොසීයති භෙර වනාදත්තාති කොත්ථු=සිගාලො.
සක-සත්තියං, වස-නිවාසෙ, එතෙහි ථි හොති. සක්කොති ගන්තුමනෙනාති සත්ථි=ඌරු. වසීයති අච්ඡාදීයතීති වත්ථි=නාභියා අධො.
වී වා-ගමනෙතීමස්මා ථික හොති. වීයන්ති ගච්ඡන්ති එතායාති වීථි=ආවලි.
සාරිස්මා ණ්යන්තා රථි හොති. සාරෙතීති සාරථි=රථ-වාහො.
තා-පාලනෙ, අත-සාතච්චගමනෙ, එතෙහි ඉථි හොති. තායති පාලෙතීති තිථි=පටිපදාදි, අතති ගච්ඡතීති අතිථි=අබ්භාගතො.
ඉසතිස්මා ¶ ථී හොති. ඉච්ඡති ඉච්ඡීයතීති වා ඉත්ථී=නාරී.
95. රුද ඛුද මුද මද ඡිද සූද සප කමා දක.
එතෙහි දක හොති. රුදතීති රුද්දො=උමාපති. රස්ස ලත්තෙ ලුද්දො=නෙසාදො. ඛුදති අසහතීති ඛුද්දො=නීචො. මොදන්ති එතායාති මුද්දා=සක්ඛරමඞ්ගුලියං. මජ්ජන්ති අස්මින්ති මද්දො=ජනපදො. ඡිජ්ජතීති ඡිද්දං=රන්ධං. ඌස්ස රස්සත්තං, සූදති සාමිකෙහි භතිං පක්ඛරතීති සුද්දො=වසලො. සපන්තුනෙනාති සද්දො=සොතවිසයො. කාමීයතීති කන්දො=මූලවිසෙසො.
කුන්දආදයො දකඅන්තා නිපච්චන්තෙ. කමිස්ස අස්සු, කාමීයතීති කුන්දො=පුප්ඵවිධසසො, මණිස්ස මන, මඤ්ඤතෙති මන්දො=ජළො. වුණාතිස්ස බුන, වුණීයති සංවරීයතීති බුන්දො=මූලප්පදෙසො. නින්ද-ගරහායං, නලොපො, නින්දීයතීති නිද්දා=සොප්පං. උන්ද-කිලෙදනෙ, නලොපො, උන්දති කිලෙදතීති උද්දො=ජලබිළාලො. සංපුබ්බස්ස උන්දිස්ස ච, සම්මා උන්දති කිලෙදතීති සමුද්දො=සාගරො. පුල-මහත්තහිං සාඤාණෙසු, ඉමුඤ, පුලති හිංසතීති පුලින්දො=සවරො. එවං-මඤ්ඤෙපි.
දද-දානෙතීමස්මා දු හොති. දුක්ඛං දදාතීහි දද්දු=කුට්ඨවිසෙසො.
ඛන ¶ ඛණ-අවදාරණෙ, අන-පාණනෙ, දම-උපසමෙ, රම-කීළායං, එතෙහි ධො හොති. ඤාණෙන ධඤ්ඤතෙති ඛන්ධො=රාසි. අනති ජීවති එතෙනාති අන්ධො=අචක්ඛුකො. දමෙතබ්බොති දන්ධො=ජළො, රමන්ති එත්ථ සප්පාදයොති රන්ධං=ඡිද්දං.
මුද්ධආදයො ධන්තා නිපච්චන්තෙ. මුද-තොසෙ, ඔත්තාභාවො, මොදන්ති එත්ථ ඌකාති මුද්ධා=මත්ථකො. අර-ගමනෙ, අරන්ති යන්ති එත්ථාති අද්ධා=මග්ගො, කාලො ච, අද්ධං=උපද්ධං. ගිධ-අභි කඞ්ඛායං, ඉස්ස අත්තං, ගෙධතීති ගද්ධො=ගිජ්ඣො. විධ-වෙධනෙ, එත්තාභාවො, පරිවජ්ඣතීති විද්ධං=විමලං, එවමඤ්ඤෙපි.
සෙතිස්මා ධුක හොති. සයන්ති එතායාති සීධු=සුරාවිසෙසො.
101. වරාරකරතරදරයමඅජ්ජමිථසකා කුනො.
වර-වරණසම්භත්තීසු, අර-ගමනෙ, කර-කරණෙ, තර-තර-ණෙ දර-විදාරණෙ, යම-උපරමෙ, අජ්ජ සජ්ජ-අජ්ජනෙ, මිථ-සඞ්ගමෙ, සක-සත්තියං, එතෙහි කුනො හොති. ‘‘රා නස්ස ණො’’ති (5-171) නස්ස ණත්තං, වාරෙතීති වරුණො=එවංනාමකො ඉසි, දෙවරාජා, පාදපො ච. අරති ගච්ඡතීති අරුණො=සූරියො, තස්ස ¶ සාරථි ච. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්මනං කරොතීති කරුණා=දයා. බාලභාවං අතරීති තරුණො=යුවා. ‘‘ණිණාපින’’න්ති (5.160) යොගවිභාගා ණිලොපො, විදාරෙතීති දාරුණො=කක්ඛළො. යමෙති පාවං නාසෙතීති යමුනා=එකා මහානදී. අජ්ජති ධනසඤ්චයං කරොතීති අජ්ජුනො=රාජා, රුක්ඛවිසෙසො ච. මිථො සඞ්ගමො මිථුනං=පුමිත්ථියුගළං. සක්කොතීති සකුනො=පක්ඛී. නදාදිපාඨා වීම්හි=සකුනී. ‘‘තථනරානංටට්ඨණලා’’ති (1-27) වා ණත්තෙ=සකුණො, සකුණි.
අජ වජ-ගමනෙ තීමස්මා ඉනො හොති. අජති වික්කයං යාතීති අජිනං=චම්මං.
විපිනආදයො ඉනන්තා නිපච්චන්තෙ. වප-බීජනික්ඛෙපෙ, අස්ස ඉත්තං, වපන්ති එත්ථාති විපිනං=වනං. සුප-සයෙ, සුපන්ති එතෙනාති සුපිනං=නිද්දා, සුපන්තෙන දිට්ඨඤ්ච. තුද-බ්යථනෙ, දස්ස හො, තුදති සත්තෙ පීළෙතීති තුහිනං=හිමං. කප්ප-සාමත්ථියෙ, කප්පති රිපවො විජෙතුං සමත්ථෙතීති කප්පිනො=රාජා. කම-පදවික්ඛෙපෙ, අස්ස උත්තං, කමන්ති එත්ථ මීනාදයො පවිසන්තීති කුමිනං=මච්ඡබන්ධනොපකරණවිසෙසො. දා-දානෙ, දෙන්ති එතස්මින්ති දිනං=දිවසො, එවමඤ්ඤෙපි.
කිරතිස්මා ¶ කනො හොති. නස්ස ණො, කිරන්ති විකිරන්තීති කිරණා=රංසියො.
දී-ඛයෙ, ජි-ජයෙ, ඉ-අජ්ඣෙනගතීසු, මී-හිංසායං, එතෙහි නක හොති. අදෙසි ඛයමගමාසීති දීනො=නිද්ධනො. පඤ්චමාරෙ අජිනීති ජිනො=බුද්ධො. එසි ඉස්සරත්තමගමාසීති ඉනො=සාමී. මීයතෙ හිංසීයතෙති මීනො=මච්ඡො.
සි-බන්ධනෙ, ධා-ධාරණෙ, වී වා-ගමනෙ, එතෙහි නො හොති. සෙති බන්ධතීති සෙනො=සසාදනො සෙනා=චමූ. ධාරෙතීති ධානා=භජ්ජිතයවො. වෙති පවත්තතීති වෙනො=හීනජාති. සත්තෙසු වාති පවත්තතීති වානං=තණ්හා.
ඌනආදයො නන්තා නීපච්චන්තෙ. ඌහ-විතක්කෙ, හලොපො, ඌහනං ඌනො=අපුණ්ණො. හි-ගතියං, දීඝත්තං, හෙසි හීනත්තමගමීති හීනො=නිහීනො. චි-චයෙ, දීඝත්තං, චයන්ති එත්ථ රතනානීති චීනො=ජනපදො. හනිස්ස ජඝො, හඤ්ඤතීති ජඝනං=කටි. ඨාස්ස ථෙ ඨාති පවත්තතීති ථෙනො=චොරො. උන්දිස්ස ඔදො, උන්දීයතීති ඔදනො=අන්නං. අන්නං. රංජිස්ස නිග්ගහීතලොපො, අක ච, රංජතෙ අනෙනාති රජනං=රාගො. රඤ්ජන්ති එත්ථාති රජනී=රත්ති. පදිස්ස ජුනුක ¶ , පජ්ජති ගච්ඡතීති පජ්ජුන්නො=ඉන්දො, මෙඝො ච. ගමිස්ස ගඞ, ගච්ඡන්ති එත්ථ විහඞ්ගාදයොති ගගනං=අන්තලික්ඛං, එවමඤ්ඤෙපි.
වී වා-ගමනෙ, පත පථ-ගමනෙ, එතෙහි තනො හොති. වෙති පවත්තති එතෙනාති වෙතනං=භති. පතන්ති එත්ථාති පත්තනං=නගරං.
රම කීළායමිචස්මා තනක හොති. ‘‘ගමාදිරානං ලොපොන්තස්සා’’ති (5.109) මලොපො, රමන්ති එත්ථාති රතනං=මණි ආදී, හත්ථමත්තඤ්ච.
සූ-පසවෙ, භා-දිත්තියං, එතෙහි නුක හොති. පසවීයතීති සූනු=පුත්තො. භාති දිබ්බතීති භානු=සූරියො.
ධා-ධාරණෙතීමස්මා නුක හොති, ධාස්ස එ ච. ධාරෙතීති ධෙනු=ගාවී.
වත්ත-වත්තනෙ, අට-ගමනත්ථො, අව-රක්ඛණෙ, ධම-සද්දෙ, අස-ඛෙපනෙ, එතෙහි අනි හොති. වත්තන්ති එතෙනාති වත්තනි=තසරදණ්ඩං. වීම්හි වත්තනී=පන්ථො. අටතෙ ගම්මතෙති අටනි= මඤ්චඞ්ගො ¶ . සත්තෙ අවති රක්ඛතීති අවනි=මහී. ධමන්ති එතෙන වීණාදයොති ධමනි=සීරා. දණ්ඩත්ථාය අසීයතෙ ඛිපීයතෙති අසනි=කුලිසං.
යු-මිස්සනෙතීමස්මා නි හොති. යවන්ති සත්තා අනෙන එතීභාවං ගච්ඡන්තීති යොනි=භගං, අණ්ඩජාදියොනි ච.
(ඉති තවග්ගපච්චයවිධානං).
චම-අදනෙ, අප-පාපුණනෙ, පා-රක්ඛණෙ, වප-බීජනික්ඛෙපෙ, එතෙහි පො හොති. චමන්ති අදන්ති එත්ථාති චම්පා=නගරං, අපෙසි ඊසකමත්තමගමාසීති අප්පං=අබහු. අපායං පාති රක්ඛතීති පාපං-කිබ්බිසං. වපන්ති එත්ථාති වප්පො=කෙදාරං.
යු-මිස්සනෙ, ථු-අභිත්ථවෙ, කු-සද්දෙ, එතෙහි පො හොති, එතෙසං දීඝො ච. දීඝවිධානසාමත්ථියා ඔත්තාභාවො. යවන්ති සහ වත්තන්ති එත්ථාති යූපො=යඤ්ඤයට්ඨි, පාසාදො ච. ථවීයතීති ථූපො=චෙතියං. කවන්ති නදන්ති එත්ථාති කූපො=උදපානො.
ඛිප-පෙරණෙ, සුප-සයෙ, නී-නයෙ, සූ-පසවෙ, පූ-පවනෙ, එතෙහි පක හොති. ඛපති ඛයං ගච්ඡතීති ඛිප්පං=සීඝං. සුපන්ති ¶ එත්ථ සුනඛාදයොති සුප්පං=පප්ඵොටනං. නයන්ති එතස්මා ඵලන්ති නිපො=රක්ඛො. සවති රුචිං ජනෙතීති සූපො=බ්යඤ්ජනවිසෙසො. පවීයති මරිචජීරකාදීහි පවිත්තං කරීයතීති පූපං=ඛජ්ජකං.
සිප්පආදයො පකඅන්තා නිපච්චන්තෙ. සපිස්ස අස්සඉත්තං, සපති අනෙනාති සිප්පං=කලා. වපිස්ස අස්සි, විජ්ජං වපතීති විප්පො=බ්රාහ්මණො. වස්ස බො, වපති බහි නික්ඛමති හදයඞ්ගතසොකෙනාති බප්පං=අස්සු. ඡුප-සම්ඵස්සෙ, උස්සෙ, ඡුපති අනෙනාති ඡෙප්පං=නඞ්ගුට්ඨං. රුප=රුප්පනෙ, පලොප දීඝා, රුප්පති විකාරමාපජ්ජතීති රූපං-භූතභූතිකං, එවමඤ්ඤෙපි.
සාස අනුසිට්ඨියමිච්චස්මා අපො හොති. සාසීයන්ති එතෙනාති සාසපො=වීහිවිසෙසො.
විටපආදයො අපන්තා නිපච්චන්තෙ. වට-වෙට්ඨනෙ, අස්ස ඉත්තං, වටති වෙට්ඨති එතෙනාතිවිටපො=ගුම්බවිසෙසො, කුථ-පූතිභාවෙ, ථස්ස ණො, අකුථි පූතිභාවමගමීති කුණපො=මතකො. මණ්ඩ=භූසනෙ, මණ්ඩෙති ජනං, මණ්ඩීයති ජනෙහීති වා මණ්ඩපො=ජනාලයො, එවමඤ්ඤෙපි.
ගුපිස්මා ඵො හොති. ගොපීයතීති ගොප්ඵො=චරණගණ්ඨි.
ගරසරාදීහි ¶ බො හොති. ගරති අඤ්ඤෙ අනෙන පීළෙතීති ගබ්බො=අභිමානො. සරති පවත්තතීති සබ්බො=සකලො. ඵලකාමෙහි ජනෙහි අමීයති ගමීයතීති අම්බො=චූතො. පුත්තෙන අමීයති ගමීයතීති අම්බා=මාතා.
නිම්බආදයො බන්තා නිපච්චන්තෙ. නමිස්ස අස්සි, නමති ඵලභාරෙනාති නිම්බො=අරිට්ඨො. වමිස්ස වස්ස බිත්තං. පිත්තාදයො වමති උග්ගිරතීති බිම්බං=සරීරං. කුසිස්ස අමුක, තිත්තෙන කුසීයති අක්කොසීයතීති කොසම්බො=රුක්ඛො. කදතිස්ස අමුක, කදන්ති එතෙන ද්වාරාදීනීති කදම්බො=රුක්ඛො. කුටිස්ස උමුක, ජනෙහි කොටීයති පවත්තීයතීති කුටුම්බං=චතුප්පදො, ඛෙත්තං, ඝරං, කලත්තං, දාසා ච. කණ්ඩිස්ස කුඩු. තණ්ඩුලාදයො අනෙන කණ්ඩන්ති පරිච්ඡින්දන්තීති කුඩුබො=මානං, එවමඤ්ඤෙපි.
දර විදාරණෙතීමස්මා බි හොති. ඔදනාදීනි දාරෙන්ති ජතායාති දබ්බි=කටච්ඡු, වීම්හි දබ්බී.
124. කර සර සල කල වල්ල වසා අභො.
කර-කරණෙ, සර-ගති හිංසාචින්තාසු, සල-ගමනත්ථො, කල-සඞ්ඛ්යානෙ, වල වල්ල-සංවරණෙ, වස-නිවාසෙ, එතෙහි අභො හොති. කරොතීති කරභො=ඔට්ඨා, පාණිප්පදෙසො ච. සරති ගච්ඡතීති සරභො=මිගවිසෙසො. සලති ගච්ඡතීති සලභො=පටඞ්ගො ¶ . කලීයති පරිමීයති වයසාති කලභො=හත්ථිපොතකො. තදමිනාදිපාඨා ළත්තෙ කළභො=සොව. වල්ලෙති සංවරණං කරොතීති වල්ලභො=පියො. වසන්ත්යනෙනාති වසභො=පුඞ්ගවො.
ගදතිස්මා රභො හොති. ගදතීති ගද්රභො=ඛරො.
උස-දාහෙ, රාස-සද්දෙ, එතෙහි කභො හොති. උසති පටිපක්ඛෙ දහතීති උසභො=සෙට්ඨො. රාසති නදතීති රාසභො=ගද්රභො.
ඉ ඉතිස්මා භක හොති. එති ගච්ඡතීති ඉභො=හත්ථී.
ගර ඝර-සෙචනෙ, අව-රක්ඛනෙ, එතෙහි භො හොති. ගරති බහි නික්ඛමනවසෙන සිඤ්චතීති ගබ්භො=පසවො, ඔවරකො ච. අවති සත්තෙ රක්ඛතීති අබ්භං=මෙඝො.
සොබ්භආදයො භන්තා නිපච්චන්තෙ. සදතිස්ස අස්ස ඔත්තං, සීදන්ති එත්ථාති සොබ්භං=විවරං, සොබ්භො=ජලාසයවිසෙසො. කමිස්ස අස්සු, කාමීයතීති කුම්භො=දසම්බණමත්තො, ඝටො ¶ ච. (කෙන ජලෙන උම්භීයති පූරීයතීති වා කුම්භො=ඝටො.) කුසිස්ස උමුක, කුසති අව්හායතීති කුසුම්භං=මහාරජනං. කුසුම්භො=කනකං, එවමඤ්ඤෙපි.
උසාදීහි කුමො හොති. උසති දහතීති උසුමං=උණ්හං. කුසති අව්හායතීති සුකුමං=පුප්ඵං. පජ්ජති දෙවපූජාදිං යාතීති පදුමං=පඞ්කජං. සුඛයතීති සුඛුම=අණු.
වටුමආදයො කුමන්තා නිපච්චන්ථෙ. වජිස්ස-න්තස්ස ටො, වජන්ති එත්ථාති වටුමං=පථො. සිලිසස්ස ලිස්සෙ, සිලිස්සතීති සිලෙසුපං=සෙම්හං. කමිස්ස කුඞ්කාදෙසො, කාමීයතීති කුඞ්කමං=කස්මීරජං, එවමඤ්ඤෙපි.
ගුධ පරිවෙට්ඨනෙතීමස්මා උමො හොති. ගුධති පරිවෙට්ඨතීති ගොධුමො=ධඤ්ඤවිසෙසො.
පඨතිචරතිස්මා අම ඉමා හොන්ති යථාක්කමං. පට්ඨීයති උච්චාරීයති උත්තමභාවෙනාති පඨමං=සෙට්ඨං. චරති හීනත්තං යාතීති චරිමං=පච්ඡිමං.
හි-ගතියං ¶ , ධූ-කම්පනෙ, එතෙහි මක හොති. හිනොති පවත්තහීති හිමං=තුහිනං. ධුනාති කම්පතීති ධූමො=අග්ගිපසවො.
භී-භයෙතීමස්මා රීසනො හොති මකච. අන්තසරාදිලොපො, භායන්ති එතස්මාති භීසනො=භයානකො. භීමො=සොව.
136. ඛී සු වී යා ගාහි සා ලූ ඛු හු මර ධර ඝර ජමාම සමා මො.
ඛී-ඛයෙ. සු-සවනෙ, වී-තන්තසන්තානෙ, යා-පාපුණනෙ, ගා-සද්දෙ, හි-ගතියං, සා-තනුකරණාවසානෙසු, ලූ-ඡෙදනෙ, ඛු-සද්දෙ, හු-හවනෙ, මර-පාණචාගෙ, ධර-ධාරණෙ, කර-කරණෙ, ඝර-සෙචනෙ, ජම-අදනෙ, අම ගම-ගමනෙ, සම-උපමෙ, එතෙහි ධාතූහි මො හොති. ඛෙපනං නිරුපද්දවකරණතාය ඛෙමො=නිරුපද්දවො. සුනොතීති සොමො=චන්දො. වායන්ති එතෙනාති වෙමො=තන්තවායොපකරණං. යාතීති යාමො=දිනස්ස ඡට්ඨො භාගො, අට්ඨමො වා. ගායන්ති එත්ථාති ගාමො=සංවසථො. හිනොති පවත්තතීති හෙමං=සුවණ්ණං. සාති සුන්දරත්තං තනුං කරොතීති සාමො=කාළො. ලූයතෙති ලොමං=තනුරුහං. ඛූයතෙ උත්තමභාවෙනාති ඛොමං=අතසි. හවනං, හූයතෙ වා හොමං=හුති. මරන්ත්යනෙනාති මම්බං=යස්මිං තාළිතෙ න ජීවති තං. අත්තානං ධාරෙන්තෙ අපායෙ වට්ටදුක්ඛෙ ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො=පරියත්යාදි ¶ . කරණං, කරීයතීති වා කම්මං=සුඛදුක්ඛඵලාදි. සෙදො පග්ඝරති අනෙනාති ඝම්මො=නිදාඝො. ජමෙති අභක්ඛි තබ්බං අදතීති ජම්මො=නිහීනො, අනිසම්මකාරී ච. අමෙති පෙමෙන පුත්තකෙසු පවත්තතීති අම්මා=මාතා. සමෙන්ති අනෙනාති සම්මා=පියසමුදාචාරො.
අස්මආදයො මන්තා නිපච්චන්තෙ, පරරූපාදීනමභාවො නිපාතනා. අස-ඛෙපනෙ, අස්සතෙති අස්මා=පාසාණො. භස-භස්මීකරණෙ, භසති පක්ඛරතීති භස්මා=ඡාරිකා. උස-දාහෙ, උසති දහතීති උස්මා=තෙජොධාතු. විස-පවිසනෙ, පවිසන්ති එත්ථාති වෙස්මං=ඝරං. භී-භයෙ, මස්ස සුඤ, භායන්ති එතස්මාති භෙස්මා=භයානකො. අසතිස්ස ධඞ, අස්සති ජනෙහි චජීයතීති අධමො=නිහීනො. කරොතිස්ස අස්ස උත්තං, කරොතීති කුම්මො=කච්ඡපො. එවමඤ්ඤෙපි.
නයතිස්මා මි හොති. නයතීති නෙමි=චක්කන්තං.
එතෙසද්දා මිඅන්තා නිපච්චන්තෙ. ඌහ-විතක්කෙ, හලොපො, ඌහන්ති විතක්කෙන්ති එතෙනාති ඌමි=තරඞ්ගො. භූ-සත්තායං ඔත්තාභාවො, භවන්ති එත්ථාති භූමි=මහී. නි-පාපනෙ, එත්තාභාවො, සුගතිං නෙති පාපෙතීති නිමි=රාජා. රස-අස්සාදනෙ, පරරූපාභාවො, රසන්ති සත්තා එතායාති රස්මි=රජ්ජු.
(ඉති පවග්ගපච්චයවිධානං).
මා-මානෙ-ඡා-ඡාදනෙ ¶ , එතෙහි යො හොති. මෙති පරිමෙති අඤ්ඤෙන උත්තමෙන ගුණෙන අත්තනො අගුණන්ති මායා=සන්තදොස පටිච්ඡාදන ලක්ඛණා. ඡෙති ඡින්දති සංසයන්ති ඡායා=පටිබිම්බං.
ජනිස්මා යො හොති, ජනිස්ස ජා ච, ජනෙතීති ජායා=භරියා.
හදයආදයො යන්තා නිපච්චන්තෙ. හරිස්ස දඞ, හරතීති හදයං=චිත්තං, මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු නිස්සයො ච, තනිස්සඅක, අත්තනි පෙමං තනොතීති තනයො=පුත්තො. සරතිස්ස සුරි, සරති ගච්ඡතීති සූරියො=ආදිච්චො. හරතිස්ස ම්මිඞ, සුඛමාහරතීති හම්මියං=මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. කස-ගමනෙ, කසස්ස අලක, අස්ස ඉ ච, කසති වුද්ධිං යාතීති කිසලයං=පල්ලවං, එවමඤ්ඤෙපි.
143. ඛී සි සි නී සී සු වී කුසූහි රක.
ඛී-ඛයෙ, සි-සෙවායං, සි-බන්ධනෙ, නී-පාපනෙ, සී-සයෙ, සු-සවනෙ, වී වා-ගමනෙ, කු-සද්දෙ, සූ-පසවෙ, එතෙහි රක හොති. ඛයති දුහනෙනාති ඛීරං=පයො. කුසුමාදීහි සෙවීයතීති සිරො=මුද්ධා. සෙති සරීරං බන්ධතීති සිරා=දෙහබන්ධනී. නෙති, පරෙහිවානීයතීති නීරං=ජලං. සයතීති සීරො=හලං. අනිට්ඨඵල- දායකත්තං ¶ සවතීති සුරා=මදිරා. සුණොති උත්තමගීතාදින්ති සුරො=දෙවො. වෙති උත්තමභාවං යාතීති වීරො=වික්කන්තො. කවති නදතීති කුරං=භත්තං. භයට්ටිතානං පඨමකප්පියානං සූරත්තං පසවතීති සූරො=සූරියො, වික්කන්තො ච.
හි-ගතියං, චි-චයෙ, දු-ගතියං, මි-පක්ඛෙපනෙ, එතෙහි රක හොති, දීඝො චාන්තස්ස. හිනොති පවත්තතීති හීරං=තාලහීරාදි. චයතීති චීරං=වක්කලං. දූයති දුක්ඛෙන ගමීයතීති දූරං=අනාසන්නං. මීයතෙ පක්ඛීපීයතෙති මීරො=සමුද්දො.
ධා-ධාරණෙ, තා-පාලනෙ, එතෙහි රක හොති, ඊ චාන්තාදෙසො. ධාරෙතීතිධීරො=ධිතිමා. ජලං තායතීති තීරං=තටං.
භද්රආදයො රකඅන්තා නිපච්චන්තෙ. භද්ද-කල්යාණෙ, දලොපො පරරූපාභාවො, භජීයතීති භද්රං=කල්යාණං. භී-භයෙ, නදාදිපාඨා වී, භායන්ති එතායාති භෙරී=දුන්දුභි. චිත-සඤ්චෙතනෙ, විපුබ්බො, විචින්තිතබ්බන්ති විචිත්රං=නානාකාරං, යා-පාපුණනෙ, රස්ස තුඤ, ගමනං යාත්රා=යානං. ගුප-ගොපනෙ, උස්ස ඔ, පස්ස තඤ්ච ගොපීයතීති ගොත්රං=කුලාදි, භස-භස්මීකරණෙ, රස්ස තුඤ, භසති භක්ඛං කරොති තොයාති භස්තා-කම්මාරගග්ගරී. උස=දාහෙ, සලොපො, සොකෙන තාළිතෙ උසති දහතීති උරො=සරීරෙකදෙසො, එවමඤ්ඤෙපි.
මන්ද-ජළත්තෙ ¶ , අඞ්ක-ලක්ඛණෙ, සස-ගතිහිංසාපාණනෙසු, අස-ඛෙපනෙ, මථ මන්ථ-විලොළනෙ, චත-යාචනෙ, එතෙහි උරො හොති. අමන්දි අසුන්දරත්තා ජළත්ථමගමීති මන්දුරා=වාජිසාලා. අඞ්කීයති ලක්ඛීයතීති අඞ්කුරො=බීජපසවො. සසති හිංසතීති සසුරො=ජයම්පතීනං පිතා. අසීයිත්ථාති අසුරො=දානවො, අරීහි මථීයති ආලොළීයතීති මථුරා=නගරං. චතීයතීති චතුරො=දක්ඛො.
විධුරආදයො උරන්තා නිපච්චන්තෙ. විධ-වෙධනෙ, එත්තාභාවො, වෙධති හිංසතීති විධුරො=විරුද්ධො. උන්ද-කිලෙදනෙ, උන්දති කිලෙදතීති උන්දුරො=ආඛු. මංක-මණ්ඩනෙ, නිග්ගහීතලොපො, මඞ්කති අනෙන අත්තානං අලඞ්කරොතීති මකුරො=ආදාසො, රථො, කක්කො, මච්ඡො ච. කුක වක-ආදානෙ, කස්ස ද්විත්තං. කුකති සලාදයො ආදදාතීති කුක්කුරො=සා. මඞ්ග-මඞ්ගල්යෙ, අමඞ්ගි පසත්ථමගමීති මඞ්ගුරො=මච්ඡවිසෙසො, එවමඤ්ඤෙපි.
149. තිම රුහ රුධ බධ මද මන්ද වජාජ රුච කසා කිරො.
තිම-තෙමනෙ, රුහ-ජනනෙ, රුධ-ආවරණෙ, බධ-බාධනෙ, මදඋම්මාදෙ, මන්ද-මොදනථුතිජළත්තෙසු, වජ අජ-ගමනෙ, රුච-දිත්තියං, කස-ගමනෙ, එතෙහි කිරො හොති. තෙමෙතීති තිමිරං=අන්ධකාරං, ආපො ච. රුහති පවත්තතීති රුහිරං=ලොහිතං. ජීවිතං රුන්ධතීති රුධිරං=තදෙව. බාධීයතීති බධිරො=සොතවිකලො. ජනා මජ්ජන්ති එතායාති මදිරා=සුරා. මොදන්ති එත්ථාති මන්දිරං= ඝරං ¶ . වජතීති වජිරං=කුලිසුං. අජන්ති ගච්ඡන්තී එත්ථාති අජිරං=අඞ්ගණං ඝරවිසයොකාසො ච. රොචතීති රුචිරං=මනුඤ්ඤං. කසීයති දුක්ඛෙන ගමීයතීති කසිරං=කිච්ඡං.
ථිරආදයො කිරන්තා නිපච්චන්තෙ. ඨා-ගතිනිවත්තියං, ඨස්ස ථත්තං, ඨාති පවත්තතීති ථිරං=චිරට්ඨායී. ඉස සිංස-ඉච්ඡායං, නිග්ගහීතලොපො, ඉච්ඡීයතීති සිසිරො=උතුවිසෙසො. අද ඛාද-භක්ඛනෙ, ආස්ස රස්සත්ථං, ඛාදීයති පාණකෙහීති ඛදිරො=දන්තධාවනො, එවමඤ්ඤෙපි.
දද-දානෙ, ගර ඝර-සෙචනෙ, එතෙහි යථාක්කමං දුරභරා හොන්ති. අන්තානං දදාතීති දද්දුරො=භෙකො. ගරති සිඤ්චතීති ගබ්භරං=ගුහා.
චරාදීහි ධාතූහි තෙ චරාදයො හොන්ති යථාක්කමං. චරගතිභක්ඛනෙසු චරන්ති එත්ථාති චච්චරං=වීථිචතුක්කං, අඞ්ගණඤ්ච, දර-විදාරණෙ, දරීයතීති දද්දරං=වාදිත්තං, භෙරී ච. ජර-වයොහානියං, අජරීති ජජ්ජරො=ජිණ්ණො. ගර ඝර-සෙචනෙ, ගරති සිඤ්චතීති ගග්ගරො=භින්නස්සරො, හංසස්සරො ච. මර-පාණචාගෙ, මරතීති මම්මරො=සුක්ඛපණ්ණං, පත්ථපණ්ණානං සද්දො ච.
පී-තප්පනෙතීමස්මා ¶ ක්වරො හොති. අප්පිණීති පීවරං=ථූලං.
චීවරආදයො ක්වරන්තා නිපච්චන්තෙ. චිනාතිස්ස දීඝත්තං. චීයතීති චීවරං=කාසාවං. සම-උපසමෙ, නදාදිත්තා වී, පරිළාහං සමෙතීති සංවරී=රත්ති. ධාස්ස ඊ, ජාලකුමිනාදීනි ධාරෙතීති ධීවරො=කොට්ටො, තායතිස්ස ඊ, යෙන කෙනචි අත්තානං තායතීති තීවරො=හීනජාති. නයතිස්සී, නයන්ති එත්ථ සත්තාති නීවරං=ඝරං, එවමඤ්ඤෙපි.
කු-සද්දෙතීමස්මා ක්රිරො හොති. කවති නදතීති කුරරො=පක්ඛී, ඉත්ථියං වීම්හි කුරරී.
වස-නිවාසෙ, අස-ඛෙපනෙ, එතෙහි ඡරො හොති. වසන්ති එත්ථාති වච්ඡරො=වස්සො. සංපුබ්බො, සංවසන්ති එත්ථාති සංවච්ඡරො=සොව. අසති විස්සජ්ජෙතීති අච්ඡරා=දෙවකඤ්ඤා, අඞ්ගුලිඵොටනඤ්ච.
මස-අමසනෙතීමස්මා ඡෙරො හොති ඡරො ච. තණ්හාය පරාමසනං මච්ඡෙරං=සකසම්පත්තිනිගුහනං, මච්ඡරං=තදෙව.
ධුනාති ¶ වාතීහි සරො හොති. ධුනාතීති ධූසරො=ලූඛො ඊසංපණ්ඩු ච. වාති ගච්ඡතීති වාසරො=දිවසො.
භම තස මන්ද කන්දාදීහි අරො හොති. භමතීති භමරො=මධුකරො. තසති තන්තං ගණ්හාතීති තසරො=සුත්තවෙට්ඨනො. මන්දන්ති මොදන්ති එත්ථාති මන්දරො=පබ්බතො. කන්දති අව්හායතීති කන්දරො=දරී. දිවස්ස එත්තං, දෙවන්ති කීළන්ති එතෙනාති දෙවරො=පතිරො භාතා.
වදතිස්මා අරො යොති, වදතිස්ස බදාදෙසො ච. වදන්ති එතෙනාති බදරො=කක්කන්ධූඵලං. වීම්හි බදරී=කක්කන්ධූ.
වද ජනෙහි අරො හොති, ඨඞ චාන්තාදෙසො. වදතීති වඨරො=මූළො වඨරං=ථූලං. ජායතීති ජඨරං=උදරං.
පචතිස්මා අරො හොති ඉඨඞචාන්තාදසො. පචන්ති එතෙනාති පිඨරො=ථාලී.
වක කුක-ආදානෙතිමස්මා අරණහොති. වකෙති ආදදාති එතායාති වාකරා=මිගබන්ධනී.
164. සිඞ්ග්යඞ්ගාග මජ්ජකලාලා ආරො.
සිඞ්ගිඉති ¶ නාමධාතු, අඞ්ග-ගමනත්ථො, අග-කුටිලගමනෙ, මජ්ජසංසුද්ධියං, කල-සඞ්ඛ්යානෙ, අල-බන්ධනෙ, එතෙහි ආරො හොති. විජ්ඣනත්ථෙන සිඞ්ගං විය සිඞ්ගං=නාගරිකභාවසඞ්ඛාතස්ස කිලෙසසිඞ්ගස්සෙතං නාමං, තංකරොති සිඞ්ගං වා පයුත්තං, තං කරොති රාගීසු පභවතීති වා, ‘‘ධාත්වත්ථෙ නානාමස්මී’’ති (5.12) ඉ, පුබ්බ සරලොපො, සිඞ්ගි, තතො ආරො, ‘‘සරොලොපො සරෙ’’ති (1.26) ඉලොපො, පුබ්බෙ ‘‘විප්පටිසෙධෙ’’ති (1.22) අනිට්ඨප්පටිසෙධො, එත්ථ හි ආරතො අඤ්ඤත්ථ සාවකාසපුබ්බසරලොපොව, ඉපච්චයතො අඤ්ඤත්ථ ච, සිඞ්ගාරො=කිලෙසසිඞ්ගකරණං, විලාසොති වුත්තං හොති. අඞ්ගති විනාසං ගච්ඡතීති අඞ්ගාරො=දඩ්ඪකට්ඨං. අගන්ති ගච්ඡන්ති එත්ථාති අගාරං=ඝරං. ලීහනෙන අත්තනො සරීරං මජ්ජති නිම්මලත්තං කරොතීති මජ්ජාරො=බිළාරො. කලාති නිද්දෙසා ලස්ස ළත්තං, එතෙන ගුණං කලීයති පරිමීයතීති කළාරො=පිඞ්ගලො. දීඝත්තං අලති බන්ධතීති අළාරො=වඞ්කො විසාලො ච.
කම-ඉච්ඡායමිච්චස්මා ආරො හොති, අස්ස උ ච. කාමීයතීති කුමාරො=බාලො.
භිඞ්ගාරප්පභුතයො ආරන්තා නිපච්චන්තෙ. භර=භරණෙ, භරණං ධාරණං පොසනඤ්ච, ධාරණත්ථස්ස භරතිස්ස භිඞ්ගාදෙසො, භරති ¶ දධාති උදකන්ති භිඞ්ගාරො=හෙමභාජනං. ක්ලෙද ක්ලිද-අල්ල භාවෙ, ල ලොපො, ක්ලෙදයතීති කෙදාරං=ඛෙත්තං, (කෙ ජලෙ සති දාරො විදාරණමස්සාති වා කෙදාරං=තදෙව, බහුලාධිකාරා සත්තමියා න ලොපො.) විද-ලාභෙතීමස්මා කුපුබ්බා ආරො දස්ස ළත්තං ඉස්ස එත්තාභාවො සමාසෙ කුස්ස ඔ ච නිපච්චන්තෙ, කුං පථවිං වින්දති තත්රුප්පන්නතායාති කොවිළාරො=දිගුණපත්තො.
කරොතිස්මා මාරො හොති. ලොහකිච්චං කරොතීති කම්මාරො=ලොහකාරො.
පුස සරෙහි ඛරො හොති. පොසීයති ජලෙනාති පොක්ඛරං=පදුමං. සරති විකාරං ගච්ඡතීති සක්ඛරා=උච්ඡුවිකාරො.
එතෙහි කීරො හොති වස්ස උට ච. සරීයතීති සරීරං=දෙහො. වසන්ති වාසං කරොන්ති එතෙනාති උසීරං=බීරණමූලං. අනෙන ථූලාදි කලීයති පරිමීයතිති කලිරො=අඞ්කුරො.
ගම්භීරආදයො කීරන්තා නිපච්චන්තෙ. ගමිස්ස භුක, මලොපො වා, පථවිං, භින්දිත්වා ගච්ඡති පවත්තතීති ගම්භීරො, ගභීරො= අගාධො ¶ , කුලිස්ස ලස්ස ළො, පාදෙ කුලති පත්ථරතීති කුළීරො=කක්කටො, එවමඤ්ඤෙපි.
ඛජ්ජ-මජ්ජනෙ, වල වල්ල-සංවරණෙ, සම-ආමසනෙ, එතෙහි ඌරො හොති, ඛජ්ජීයතීති ඛජ්ජූරො, වීම්හි ඛජ්ජූරී=රුක්ඛවිසෙසො. වල්ලීයති සංවරීයතීති වල්ලූරො=සුක්ඛමංසො. මසීයතීති මසූරො=වීහිවිසෙසො.
කප්පූරආදයො ඌරන්තා නිපච්චන්තෙ. තුට්ඨිමුප්පාදෙතුං කප්පති සක්කොතීති කප්පූරං=ඝනසාරො. කරොතිස්ස අස්සු, කිබ්බිසං කරොතීති කුරූරො=පාපකාරී. පස-බාධනෙ, පසති පීළෙතීති පසූරො=දුට්ඨො, බ්යඤ්ජනං, එවංනාමකො ච, එවමඤ්ඤෙපි.
කඨ-කිච්ඡජීවනෙ, චක-පරිවිතක්කනෙ, එතෙහි ඔරො හොති. කඨති කිච්ඡෙන ජීවතීති කඨොරො=ථද්ධො. චකති පරිවිතක්කෙතීති චකොරො=පක්ඛිවිසෙසො.
මොරආදයො ඔරන්තා නිපච්චන්තෙ. මී-හිංසායං, ඊලොපො, මයති හිංසතීති මොරො=මයූරො. කස-ගමනෙ, අස්සි ¶ , කසති ගච්ඡතීති කිසොරො=පඨමවයො අස්සො. මහීයති පූජීයතීති මහොරො=වම්මිකො, එවමඤ්ඤෙපි.
කු-සද්දෙතීමස්මා එරක හොති. ‘‘යුවණ්ණානමියඞුවඞ සරෙ’’ති (5.136) උවඞ, කවති නදතීති කුවෙරො=වෙස්සවණො.
භූසත්තායං, සූ-පසවනෙ, එතෙහි රික හොති. භවතීති භූරි=පහූතං, ඞීම්හි භූරී=මෙධා. සවති හිතං පසවතීති සූරි=විචක්ඛණො.
මී-හිංසායමිච්චස්මා, කපුබ්බා සයතිස්මා, නයතිස්මා ච රු හොති. රංසීහි අන්ධකාරං මීයති හිංසතීති මෙරු=සිරෙරු, කෙ ජලෙ සයති පවත්තතීති කසෙරු=තිණවිසෙසො. අත්තනිස්සිතෙ සුන්දරත්තං නෙති පාපෙතීති නෙරු=පබ්බතො.
සිනා-සොචෙය්යෙතීමස්මා එරු හොති. සිනාති සුචිං කරොතීති සිනෙරු=පබ්බතරාජා.
භී-සයෙ, රු-සද්දෙ, එතෙහි රුක හොති. භායන්ති එතස්මාති භීරු=භයානකො. රවතීති රුරු=මිගො.
තම-භූසනෙතීමස්මා ¶ බූලො හොති. මුඛං තමෙති භූසෙතීති තම්බූලං=මුඛභූසනං.
සි-සෙවායමිච්චස්මා ලකවාලඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. සත්තෙහි සෙවීයතීති සිලා=පාසාණො, සෙලො=පබ්බතො. ජලං සෙවතීති සෙවාලො=ජලතිණං.
182. මඞ්ග කම සම්බ සබ සක වස පිස කෙව කල පල්ල කඨ පට කුණ්ඩ මණ්ඩා අලො.
මඞ්ග-මඞ්ගල්යෙ, කම-ඉච්ඡායං, සම්බ-මණ්ඩනෙ, සබඉති අස්සෙව කතමලොපස්ස නිද්දෙසො, සක-සත්තිය, වස-නිවාසෙ, පිසගමනෙ, කෙව-සෙවනෙ, කල-සඞ්ඛ්යානෙ, පල්ල-ගමනෙ, කඨ කිච්ඡජීවනෙ, පට-ගමනත්ථො, කුණ්ඩ-දාහෙ, මණ්ඩ-භූසනෙ, එතෙහි අලො හොති. මඞ්ගන්ති සත්තා එතෙන වුද්ධිං ගච්ඡන්තීති මඞ්ගලං=පසත්ථං. කාමීයතීති කමලං-පඞ්කජං. සම්පති මණ්ඩෙතීති සම්බලං=පාථෙය්යං. සබලං=විසභාග වණ්ණවන්තං. සක්කොති වත්තුන්ති සකලං=සබ්බං. වසතීති වසලො=සුද්දො. පියභාවං පිසති ගච්ඡතීති පෙසලො=පියසීලො. කෙවති පවත්තතීති කෙවලං=සකලං. කලීයති පරිමීයති උදකමෙතෙනාති කලලං=අපත්ථින්නං, පල්ලති ආගච්ඡති උදකමෙතස්මාති පල්ලලං=අප්පොදකො සරො. කඨන්ති එත්ථ දුක්ඛෙන යන්තීති කඨලං=කපාලඛණ්ඩං, පටති වුද්ධිං ගච්ඡතීති පටලං=සමූ- හො ¶ . ඝංසෙන කුණ්ඩති දහතීති කුණ්ඩලං=කණ්ණාභරණං. මණ්ඩීයති පරිච්ඡෙදකරණවසෙන භූසීයතීති මණ්ඩලං=සමන්තතො පරිච්ඡින්නං.
මුසතිස්මා කලො හොති. මුසති එතෙනාති මුසලො=අයොග්ගො.
ථලආදයො කලන්තා නිපච්චන්තෙ. ඨස්ස ථො, පුබ්බසරලොපො, තිට්ඨන්ති එත්ථාති ථලං=උන්නතප්පදෙසො. පා-පානෙ, උපුබ්බො, ද්විභාවසරලොපා, උදකං පිවතීති උප්පලං=කුවලයං. පතිස්ස පාටං, පතති ගච්ඡති පරිපාකන්ති පාටලං=ඵලං, තම්බවණ්ණං කුසුමඤ්ච. බංහිස්ස නිග්ගහීතලොපො, බංහති වුද්ධිං ගච්ඡතීති බහලං=ඝනං. චුපිස්ස උස්ස අත්තං, චුපති එකත්ථ න තිට්ඨතීති චපලො=අනවට්ඨිතො, එවමඤ්ඤෙපි.
කුල-පත්ථාරෙතීමස්මා කාලො හොති කලො ච. කුලති අත්තනො සිප්පං පත්ථරතීති කුලාලො=කුම්භකාරො. කුලති පක්ඛෙ පසාරෙතීති කුලලො=පක්ඛිජාති.
මුළාලආදයො කාලන්තා නිපච්චන්තෙ. මීල-නිමීලනෙ, උත්තළතානි, උද්ධටමත්තෙ නිමීලතීති මුළාලං=භිසං. බල-පාණනෙ, ඉත්ත- ළත්තානි ¶ , මූසිකාදිඛාදනෙන බලති ජීවතීති බිළාලො=මජ්ජාරො. කප්පිස්ස සංයොගාදිලොපො, කප්පන්ති ජීවිකං එතෙනාති කපාලං=ඝටාදිඛණ්ඩං. පී තප්පනෙ. ‘‘යුවණ්ණානමියඞුවඞ සරෙ’’ති (5.136) ඉයඞ, අත්තනො ඵලෙන සත්තෙ සන්තප්පෙතීති පියාලො-රුක්ඛො. කුණ-සද්දෙ, වාතසමුට්ඨිතා වීචිමාලා එත්ථ කුණන්ති නදන්තීති කුණාලො=එකො මහාසරො. විස-පවිසනෙ, පවිසන්ති එත්ථාති විසාලො=විත්ථිණ්ණො. පල-ගමනෙ, වාතෙන පලති ගච්ඡතීති පලාලං=සස්සානමුපනීතධඤ්ඤානං නාළපත්තානි. සරතිස්ස සිගො, සසාදයො සරති හිංසතීති සිගාලො=කොත්ථු, එවමඤ්ඤෙපි.
චණ්ඩ-චණ්ඩික්යෙ, පත පථ-ගමනෙ, එතෙහි ණාලො හොති. චණ්ඩෙති පීළෙතීති චණ්ඩාලො=මාතඞ්ගො, පතති අධොගච්ඡතීති පාතාලං=රසාතලං.
මා-මානෙ, ඉ-අජ්ඣෙනගතීසු, පී-තප්පනෙ, දූ-පරිතාපෙ, එවමාදීහි ලො හොති. මීයති පරිමීයතීති මාලා=පන්ති. එති ගච්ඡතීති එලා=සුඛුමෙලා. පිණෙති තප්පෙති එත්ථාති පෙලා=ආසිත්තකූපධානං. දූයති පරිතාපෙතීති දොලා=කීළනයානකං. කලසඞ්ඛ්යානෙ, කලනං කල්ලං=යුත්තං.
අන-පාණනෙ, සල-ගමනෙ, කල-සඞ්ඛ්යානෙ, කුක වක-ආදනෙ, සඨ-කිතවෙ, අරහ මහ-පූජායං, එතෙහි ඉලො හොති. අනති ¶ පවත්තතීතිඅනිලො=මාලුතො. සලති ගච්ඡතීති සලිලං=ජලං. කලති පවත්තතීති කලිලං=ගහනං. කුකති අත්තනො නාදෙන සත්තානං මනං ගණ්හාතීති කොකිලො=පරපුණ්ඩො. සඨති වඤ්චෙතීති සඨිලො=සඨො. මහීයති පූජීයතීති මයිලා=ඉත්ථී.
කුට-කොටිල්යෙතීමස්මා කිලො හොති. අකුටි කුටිලත්තමගමීති කුටිලො=වඞ්කො.
සිථිලආදයො කිලන්තා නිපච්චන්තෙ. සහ ඛමායං, සහිස්ස සිථත්තං, සහිතුමලන්ති සිථිලං=අදළ්හං. කම්පිස්ස සංයොගාදිලොපො, පරදුක්ඛෙ සති කම්පතීති කපිලො=ඉසි. කබ-වණ්ණෙ, බස්ස පො, අකබි නීලාදිවණ්ණත්තමගමීති කපිලො=වණ්ණවිසෙසො. මථිස්ස මිථො, මථීයතීති මිථිලා=පූරී, එවමඤ්ඤෙපි.
චට-භෙදනෙ, කණ්ඩ-ඡෙදනෙ, වට්ට-වත්තනෙ, පුථ පථ-විත්ථාරෙ, එතෙහි කුලො හොති. චටති මිත්තෙ භින්දතීති චටුලො=චාටුකාරී. කණ්ඩීයති ඡින්දීයතීති කණ්ඩුලො=රුක්ඛො. වට්ටතීති වට්ටුලො=පරිමණ්ඩලො. අපත්ථරීති පුථුලො=විත්ථාරො.
තුමුලආදයො කුලන්තා නිපච්චන්තෙ. තම ඛෙදනෙ, අස්සු, අතමි විත්ථිණ්ණත්තමගමීති තුමුලො=පත්ථටො. තමිස්ස ඩුක, තමීයති ¶ විකාරමාපාදීයතීති තණ්ඩුලො=වීහිසාරො. නිපුබ්බස්ස චිනාතිස්ස ඉලොපො, අත්ථිකෙහි නිචීයතෙති නිචුලො=හිජ්ජලො, එවමඤ්ඤෙපි.
කල්ල-සද්දෙ, කප-අච්ඡාදනෙ, තක්ක-විතක්කෙ, පට-ගමනෙ, එතෙහි ඔලො හොති. වාතවෙගෙන සමුද්දතො උට්ඨහිත්වා කල්ලති නදතීති කල්ලොලො=මහාවීචි. කපති දන්තෙ අච්ඡාදතීති කපොලො=වදනෙකදෙසො. තක්කීයතීති තක්කොලං=කොලකං. පටති බ්යාධිමෙතෙන ගච්ඡතීති පටොලො=තිත්තකො.
අඞ්ග-ගමනත්ථො, එතස්මා උලඋලී හොන්ති. අඞ්ගන්ති එතෙන ජානන්තීති අඞ්ගුලං=පමාණං. අඞ්ගති උග්ගච්ඡතීති අඞ්ගලි=කරසාඛා.
අඤ්ජ-බ්යත්ති මක්ඛන ගති කන්තීසු, එතස්මා අලි හොති. අඤ්ජෙති භත්තිමනෙන පකාසෙතීති අඤ්ජලි=කරපුටො.
ඡද-සංවරණෙ, එතස්මා ලි හොති. ඡාදෙතීති ඡල්ලී=සකලිකා.
අල්ලිආදයො ලිඅන්තා නිපච්චන්තෙ. අර-ගමනෙ, අරති පවත්තතීති අල්ලි=රුක්ඛො. නයතිස්ස එත්තාභාවො, අත්තිකෙහි නීයතීති ¶ 4 නීලි, ඞීම්හි නීලී=ගච්ඡජාති. ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති (1.34) ලස්ස ද්විභාවෙ රස්සත්තෙ ච නිල්ලීතිපි හොති. පාලිස්ස පා, පාලෙති රක්ඛතීති පාලි, ඞීම්හි පාලී=පන්ති. පාලිස්ස පලො, පාලෙති රක්ඛතීති පල්ලි=කුටි. චුද-චොදනෙ, ඔත්තාභාවො, චොදීයතීති චුල්ලි=උද්ධනං, එවමඤ්ඤෙපි.
පිල-වත්තනෙ, පල්ල-ගමනෙ, පණ-බ්යවහාරථුතීසු, එවමාදීහි අවො හොති. පිල්යතෙති පෙලවො=ලහු. පල්ලතීති පල්ලවො=කිසලයං. පණීයතීති පණවො=මුදඞ්ගො. එවමඤ්ඤෙපි.
සාළවආදයො අවන්තා නිපච්චන්තෙ. සල-ගමනත්ථො, උපන්තස්ස දීඝො ළත්තඤ්ච නිපාතනා. සලති පවත්තතීති සාළ වො=අභිසඞ්ඛතං බදරාදිඵලඛාදනීයං. කිත-නිවාසෙ, එත්තාභාවො, කෙතතීති කිතවො=ජූතකාරො, චොරො ච. මූ-බන්ධනෙ, ඌස්ස රස්සත්තං, තුඤ චාවස්ස, මුනාති බන්ධතීති මුතවො=චණ්ඩාලො. වල වල්ල-සංවරණෙ, ළත්තං, වලති, වල්යතෙති වා වළවා=තුරඞ්ගකන්තා. මුර-සංවෙළනෙ, මුරීයතීති මුරවො=මුදඞ්ගො, එවමඤ්ඤෙපි.
සරතිස්මා ආවො හොති. සරති පවත්තතීති සරාවො=භාජනවිසෙසො.
අල-බන්ධනෙ ¶ , මල මල්ල-ධාරණෙ, බිල-භෙදනෙ, එතෙහි ණුවො හොති. ලතාහි අලීයතීති ආලුවො=ගච්ඡජාති. මලති ධාරෙතීති මාලුවො=පත්තලතා. බිලති භින්දතීති බෙලුවො=රුක්ඛො.
කා ගා-සද්දෙතීමස්මා ඊවො හොති. ගායන්ති එතායාති ගීවා=ගලො.
සු-සවනෙතීමස්මා ක්ව ක්වා හොන්ති. සුණාතීති සුවො=කීරො. සුවා=සුණො.
විදතිස්මා ක්වා පරරූපාභාවො අ නිපච්චන්තෙ. විදති ජානාතීති විද්වා=විදූ.
ථු-අභිත්ථවෙ, එතස්මා රෙවො හොති. ථවති සිඤ්චතීති ථෙවො=ඵුසිතං.
සම-උපසමෙ, එතස්මා රිවො හොති. සමෙති උපසමෙතීති සිවො=උමාපති, සිවා=සිගාලො, සිවං=සන්ති.
ඡද-සංවරණෙ ¶ , එතස්මා රවි හොති. ඡාදෙතීති ඡවි=ජුති.
පූර-පූරණෙ, තිම-තෙමනෙ, එතෙහි කිසො හොති ඌස්ස රස්සො ච. පූරෙතීති පුරිසො=පුමා. (පුරෙ උච්චට්ඨානෙ සෙති පවත්තතීති වා පුරිසො=සොව.) තෙමෙතීති තිමිසං=තමො.
කරොතිස්මා ඊසො හොති. කරීයතීති කරීසං=ගූථං.
සිරීසආදයො ඊසන්තා නිපච්චන්තෙ. සරතිස්ස අස්සි, සප්පදට්ඨකාලාදීසු සරීයතීති සිරීසො=රුක්ඛො. පූරිස්ස රස්සත්තං, පූරෙතීති පුරීසං=ගූථං. තලිස්ස දීඝො, තලති සත්තානං පතිට්ඨානං භවතීති තාලීසං=ඔසධිවිසෙසො, එවමඤ්ඤෙපි.
කරොතිස්මා රිබ්බිසො හොති. කරීයතීති කිබ්බිසං=පාපං.
213. සසාස වස විස හන වන මනාන කමා සො.
සස-ගති හිංසා විස්සස පාණනෙසු, අස-ඛෙපනෙ, වස-නිවාසෙ, විස-පවිසනෙ, හන-හිං සායං, වන සන-සම්භත්තියං, මන-ඤාණෙ, අන-පාණනෙ, කම-ඉච්ඡායං, එතෙහි සො හොති, සසන්ති ජීවන්ති සත්තා එතෙනාති සස්සං=කලමාදි, අසති ඛිපතීති අස්සො=හයො ¶ . වසන්ති එත්ථාති වස්සං=සංවච්ඡරො. විසතීති වෙස්සො=තතියවණ්ණො. හඤ්ඤතෙති හංසො=සිතච්ඡදො. වනොති පත්ථරතීති වංසො=සන්තානො, වෙළු ච. මඤ්ඤතෙති මංසං=පිසිතං, අනති ජීවති එතෙනාති අංසො=එකාට්ඨාසො, භුජසිරො ච. කාමීයතීති කංසො=පරිමාණං.
ආපුබ්බො මි-පක්ඛෙපෙ, ථු-අභිත්ථවෙ කු-සද්දෙ, සී-සයෙ, එතෙහි සක හොති. ආමීයති අන්තො පක්ඛිපීයතීති ආමිසං=භක්ඛං. ථවීයතීති ථුසො=වීහිතචො. කවති වාතෙන නදතීති කුසො=තිණවිසෙසො. සයන්ති එත්ථ ඌකාති සීසං=මුද්ධා, කාලතිපු ච.
ඵස්සආදයො සකඅන්තා නිපච්චන්තෙ. ඵුස-සම්ඵස්සෙ, උස්සත්ථං, ඵුසතීති ඵස්සො=කායවිඤ්ඤාණවිසයො. ඵුස්සො=නක්ඛත්තං. පුස පොසනෙ, පොසීයතීති පුස්සං=ඵලවිසෙසො. භූ-සත්තායං, භූස්ස රස්සො, අභවීති භුසං=තුච්ඡධඤ්ඤං, අංකිස්ස උක, අඞ්කෙති අනෙන අඤ්ඤෙති අඞ්කුසො=ගජපතොදො. ඵාය-වුද්ධියං, පපුබ්බො, යලොපො, ඵායති වුද්ධිං ගච්ඡතීති පප්ඵාසං=දෙහකොට්ඨාසවිසෙසො. කලිස්මා සස්ස මාඤ, කුලිස්මා ච, කලීයති පරිමීයතීති කම්මාසො=සබලො, කම්මාසං=පාපං. කුලති පත්ථරතීති කුම්මාසො=භක්ඛවිසෙසො. මනිස්ස ජූක, මඤ්ඤති සධනත්තං එතායාති මඤ්ජූසා=කට්ඨපෙළා. පීස්ස යූක, පිණෙතීති පීයූසං=අමතං. කුල-සංවරණෙ, ඉක, කුලීයති සංවරීයතීති කුලිසං=වජිරං ¶ . බල-සංවරණෙ, ඉක, ලස්ස ළත්තඤ්ච, බලති එතෙන මච්ඡෙ ගණ්හාතීති බළිසො=මච්ඡවෙධනං. මහිස්ස එක, මහීයතීති මහෙසී=කතාභිසෙකා පධානිත්ථී, එවමඤ්ඤෙපි.
සුණාතිස්මා ණිසක හොති. සුණාතීති සුණිසා=පුත්තභරියා.
217. වෙතාත යු පනාල කල චමා අසො.
වෙත-සුත්තියො ධාතු, අත-සාතච්චගමනෙ, යු-මිස්සනෙ, පනථුතියං, අල-බන්ධනෙ, කල-සඞ්ඛ්යානෙ, චම-අදනෙ, එතෙහි අසො හොති. වෙතති පවත්තතීති වෙතසො=වානීරො. අතති වාතෙරිතො නිච්චං වෙධත්තං යාතීති අතසො=වනප්පතිවිසෙසො වීම්හි අභසී=ගච්ඡවිසෙසො. යවීයති මිස්සීයතීති යවසො=පසුඝාසො. පඤ්ඤතෙ ථවීයතෙති පනසො=කණ්ඩණීඵලො. අලීයති බන්ධියතීති අලසො=මන්දකාරී. කලීයතීති කලසො=කුම්භො. චමති අදති අනෙනාති චමසො=හොමභාජනං.
218. වය දිව කර කරෙහ්යසණසකපාසකසා.
වයත්යාදීහි අසණආදයො හොන්ති යථාක්කමං. වයති ගච්ඡතීති වායසො=කාකො. දිබ්බන්ති එත්ථාති දිවසො=දිනං. කරීයතීති කප්පාසො=සුත්තසම්භවො. කිබ්බිසං කරොතීති කක්කසො=ඵරුසො.
සසාදීහි ¶ සු හොති. සසති ජීවතීති සස්සු=ජයම්පතීනං මාතා. මසීයතීති මස්සු=පුරිසමුඛෙ පවද්ධලොමානි. ‘‘ලොපො’’ති (1.39) නිග්ගහීතලොපො, දංසීයති බන්ධමනෙනාති දස්සු=චොරො. අසීයති ඛිපීයතීති අස්සු=බප්පො.
විදිස්මා දසුක හොති. විදති ජානාතීති විද්දසු=විද්වා.
සසතිස්මා රීහො හොති. සසති හිංසතීති සීහො=කෙසරී.
ජීව-පාණධාරණෙ, අම-ගමනෙ, එතෙහී හො හොති, වමා චාන්තාදෙසා යථාක්කමං, ආදෙසවිධානං පන පරරූපබාධනත්ථං. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1.39) රස්සත්තං, ජීවන්ති එතායාති ජිව්හා=රසනා. අමති පවත්තතීති අම්හං=අස්මා. පපුබ්බෙ අමති පවත්තතීති පම්හං=පඛුමං.
තණ්හආදයො හන්තා නිපච්චන්තෙ. තස-පිපාසායං, සස්ස ණත්තං, එවමුපරි ච, තසති පාතුමිච්ඡති එතායාති තණ්හා=ලො භො. කස-විලෙඛනෙ, කසතීති කණ්හො=කාළො. ජුත-දිත්තියං, තස්ස ණත්තං, ඔත්තාභාවො ච, ජොතෙතීති ජුණ්හා=චන්ද- පභා ¶ . මීලිස්ස ළො, නිමීලන්ත්යනෙන අක්ඛීනීති මීළ්හං-ගූථං. ගාහිස්ස ළො, ගය්හතීති ගාළ්හං, දහිස්ස ළො, දහතීති දළ්හං, බහිස්ස ළො, දීඝො ච, බහති වුද්ධිං වච්ඡතීති බාළ්හං, එතෙ තයො දළ්හත්ථා. ගමිස්ස අස්සි, ගච්ඡතීති ගිම්හො-නිදාඝො. පටකලානං අක ච, පටති යාතීති පටහො=භෙරිවිසෙසො. කලීයති පරිමීයති අනෙන සූරභාවොති කලහො=විවාදො. කටවරානං ආක, කටන්ති එත්ථ ඔසධාදිං මද්දන්තීති කටාහො=භාජනවිසෙසො. වරීයතීති වරාහො=සූකරො. ලුනාතිස්ස ඔ, ලුනාති එතෙනාති ලොහං=අයාදි. එවමඤ්ඤෙපි.
පණා උපුබ්බසහා ච හිහී හොන්ති යථාක්කමං, ණඔළඞ චාන්තාදෙසා, ආදෙසවිධානසාමත්ථියා පරරූපාභාවො, පණීයති වොහරීයතීති පණ්හි=පාදස්ස පච්ඡාභාගො. උස්සහතීති උස්සාළ්හී-වීරියං.
225. ඛී මි පී චු මා වාකාහි ළො උස්ස වා දීඝො ච.
ඛී-ඛයෙ, මි-පක්ඛෙපෙ, පී-තප්පනෙ, චු-චවනෙ, මා-මානෙ, වී වා-ගමනෙ, කා ගා-සද්දෙ, එතෙහි ළො හොති, උකාරස්ස වා දීඝො ච. ඛීයතීති ඛෙලො=ලාලා. මීයති පක්ඛිපීයතීති මෙළා=මසි. පිණෙතීති පෙළා=භාජනවිසෙසො. චවතීති චූළා=සිඛා. චොළො=පිලොතිකො. මීයති පරිමීයතීති මාළො=එකකූටසඞ්ගහිතො අනෙකකොණවන්තො පටිස්සයවිසෙසො. වාති ගච්ඡතීති වාළො=චණ්ඩමිගො. කායති ඵරුසං වදතීති කාළො=කණ්හො, වීම්හි කාළී=කණ්හා.
ගු-සද්දෙතීමස්මා ¶ ළක හොති ළො ච. ගවති පවත්තති එතෙනාති ගුළො=උච්ඡුවිකාරො. ගොළො=ලකුණ්ඩකො.
පඞ්ගුළආදයො ළක අන්තා නිපච්චන්තෙ. ඛඤ්ජ-ගතිවෙකල්ලෙ, පඞ්ගුආදෙසො, අඛඤ්ජි ගතිවෙකල්ලමාපජ්ජීති පඞ්ගළො=පීඨසප්පී. කරොතිස්මා ළස්ස ඛඤ, කිබ්බිසං කරොතීති කක්ඛළො=කුරූරො. කුකතිස්ස කුක, කුක්යති පාපකාරීහි ආදීයතීති කුක්කුළං=සඞ්කු සංකිණ්ණො සොබ්භො. කුක්කුළො=ථුසග්ගී. මංකිස්ස උක, බින්දු ලොපො ච, මංකෙති වනං මණ්ඩෙතීති මකුළො=අවිකසිතකුසුමං.
පාතිස්මා ළි හොති. අත්ථං පාති රක්ඛතීති පාළි=තන්ති.
වීතිස්මා ළු හොති. වෙති පවත්තතීති වෙළු=වෙණු.
(ඉති අවග්ගපච්චයවිධානං).
ඉති මොග්ගල්ලානෙ බ්යාකරණෙ වුත්තියං
ණ්වාදිකණ්ඩො සත්තමො.
සුත්තං ධාතු ගණො ණ්වාදි, නාමලිඞ්ගානුසාසනං;
යස්ස තිට්ඨති ජීව්හග්ගෙ, ස බ්යාකරණකෙසරී.
සමත්තා චායං මොග්ගල්ලානවුත්ති
සත්තහි භාණවාරෙහි.
යස්ස ¶ රඤ්ඤො පභාවෙන, භාවිතත්තයමාකුලං;
අනාකුලං දුලද්ධීහි, පාපභික්ඛූහි සබ්බසො.
ලඞ්කාය මුනිරාජස්ස, සාසනං සාධු සණ්ඨිකං;
පුණ්ණචන්දසමායොගා, වාරිධීව විවද්ධතෙ.
පරක්කමභුජෙ තස්මිං, සද්ධාබුද්ධිගුණොදිතෙ;
මනුවංසද්ධජාකාරෙ, ලඞ්කාදීපං පසාසති.
මොග්ගල්ලානෙන ථෙරෙන, ධීමතා සුචිවුත්තිනා;
රචිතං යං සුවිඤ්ඤෙය්ය-මසන්දිද්ධ’මනාකුලං.
අසෙසවිසයබ්යාපි, ජිනබ්යප්පථ නිස්සයං;
සද්ධසත්ථ’මනායාස-සාධියං බුද්ධිවද්ධනං.
තස්ස වුත්ති සමාසෙන, විපුලත්ථපකාසනී;
රචිතා පුන තෙනෙව, සාසනුජ්ජොතකාරිනාති.
මොග්ගල්ලානබ්යාකරණං නිට්ඨිතං.