📜
5. තද්ධිතකප්ප
අට්ඨමකණ්ඩ
344, 361. වාණ’පච්චෙ ¶ .
ණපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’ මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
වසිට්ඨස්ස අපච්චං වාසිට්ඨො, වසිට්ඨස්ස අපච්චං වා, වසිට්ඨස්ස අපච්චං වාසිට්ඨී, වසිට්ඨස්ස අපච්චං වාසිට්ඨං. එවං භාරද්වාජො, භාරද්වාජී, භාරද්වාජං. ගොතමො, ගොතමී, ගොතමං. වාසුදෙවො, වාසුදෙවී, වාසුදෙවං. බාලදෙවො, බාලදෙවී, බාලදෙවං. වෙසාමිත්තො, වෙසාමිත්තී වෙසාමිත්තං.
තස්මා වච්ඡාදිතො ගොත්තගණතො ණායනණානපච්චයා හොන්ති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
වච්ඡස්ස අපච්චංවච්ඡායනො, වච්ඡානො, වච්ඡස්ස අපච්චං වා, වච්ඡස්ස අපච්චං වච්ඡායනී, වච්ඡානී, වච්ඡස්ස අපච්චං වච්ඡායනං, වච්ඡානං. සකටස්ස අපච්චං සාකටායනො, සාකටානො ¶ , සකටස්ස අපච්චං වා, සාකටායනී, සා කටානී, සාකටායනං, සාකටානං. එවං කණ්හායනො, කණ්හානො, කණ්හස්ස අපච්චං වා. කණ්හායනී, කණ්හානී, කණ්හායනං, කණ්හානං. අග්ගිවෙස්සායනො, අග්ගිවෙස්සානො, අග්ගිවෙස්සායනී, අග්ගිවෙස්සානී, අග්ගිවෙස්සායනං, අග්ගිවෙස්සානං. ගච්ඡායනො, ගච්ඡානො, ගච්ඡායනී, ගච්ඡානී, ගච්ඡායනං, ගච්ඡානං. කප්පායනො, කප්පානො, කප්පායනී, කප්පානී, කප්පායනං, කප්පානං. මොග්ගල්ලායනො, මොග්ගල්ලානො, මොග්ගල්ලායනී, මොග්ගල්ලානී, මොග්ගල්ලායනං, මොග්ගල්ලානං. මුඤ්චායනො, මුඤ්චානො, මුඤ්චායනී, මුඤ්චානී, මුඤ්චායනං, මුඤ්චානං. සඞ්ඝායනො, සඞ්ඝානො, සඞ්ඝායනී, සඞ්ඝානී, සඞ්ඝායනං, සඞ්ඝානං. ලොමායනො, ලොමානො, ලොමායනී, ලොමානී, ලොමායනං, ලොමානං, සාකමායනො, සාකමානො, සාකමායනී, සාකමානී, සාකමායනං, සාකමානං. නාරායනො, නාරානො, නාරායනී, නාරානී, නාරායනං, නාරානං. චොරායනොචොරානො, චොරායනී, චොරානී, චොරායනං, චොරානං, ආවසාලායනො, ආවසාලානො, ආවසාලායනී, ආවසාලානී, ආවසාලායනං, ආවසාලානං. ද්වෙපායනො, ද්වෙපානො, ද්වෙපායනී, ද්වෙපානී, ද්වෙපායනං, ද්වෙපානං. කුඤ්චායනො, කුඤ්චානො, කුඤ්චායනී, කුඤ්චානී, කුඤ්චායනං, කුඤ්චානං. කච්චායනො, කච්චානො, කච්චායනී, කච්චානී, කච්චායනං, කච්චානං.
346, 367. ණෙය්යො ¶ කත්තිකාදීහි.
තෙහි ගොත්තගණෙහි කත්තිකාදීහි ණෙය්යපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
කත්තිකාය අපච්චං කත්තිකෙය්යො, කත්තිකාය අපච්චං වා. එවං වෙනතෙය්යො, රොහිණෙය්යො, ගඞ්ගෙය්යො, කද්දමෙය්යො, නාදෙය්යො, ආලෙය්යො, ආහෙයො, කාමෙය්යො, සුචියා අපච්චං සොචෙය්යො, සාලෙය්යො, බාලෙය්යො, මාලෙය්යො, කාලෙය්යො.
තස්මා අකාරතො ණිපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
දක්ඛස්ස අපච්චං දක්ඛි, දක්ඛස්ස අපච්චං වා. දුණස්ස අපච්චං දොණි, දුණස්ස අපච්චං වා, එවං වාසවි, සක්යපුත්ති, නාටපුත්ති, දාසපුත්ති, දාසවි, වාරුණි, ගණ්ඩි, බාලදෙවි, පාවකි, ජෙනදත්ති, බුද්ධි, ධම්මි, සඞ්ඝි, කප්පි, අනුරුද්ධි.
වාති විකප්පනත්ථෙන ණිකපච්චයො හොති ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. සක්යපුත්තස්ස අපච්චං සක්යපුත්තිකො. එවං නාටපුත්තිකො, ජෙනදත්තිකො.
148, 371. ණවො’ ¶ පක්වාදීහි.
උපකුඉච්චෙවමාදීහි ණවපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
උපකුස්ස අපච්චං ඔපකවො, උපකුස්ස අපච්චං වා. මනුනො අපච්චං මානවො, මනුනො අපච්චං වා. භග්ගුස්ස අපච්චං භග්ගවො, භග්ගුස්ස අපච්චං වා, පණ්ඩුස්ස අපච්චං පණ්ඩවො, පණ්ඩුස්ස අපච්චං වා, බහුස්ස අපච්චං බාහවො, බහුස්ස අපච්චං වා.
තස්මා විධවාදිතො ණෙරපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
විධවාය අපච්චං වෙධවෙරො, විධවාය අපච්චං වා. බන්ධුකියා අපච්චං බන්ධුකෙරො, බන්ධුකියා අපච්චං වා. සමණස්ස අපච්චං සාමණෙරො, සමණස්ස අපච්චං වා. එවං සාමණෙරී, සාමණෙරං, නාළිකෙරො, නාළිකෙරී, නාළිකෙරං.
350, 373. යෙන වා සංසට්ඨං තරති චරති වහති ණිකො.
යෙන වා සංසට්ඨං, යෙන වා තරති, යෙන වා චරති, යෙන වා වහති ඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ණිකපච්චයො හොති වා.
තිලෙන ¶ සංසට්ඨං භොජනං තෙලිකං, තිලෙන සංසට්ඨං වා. එවං ගොළිකං, ඝාතිකං.
නාවාය තරතීති නාවිකො, නාවාය තරති වා. එවං ඔළුම්පිකො.
සකටෙන චරතීති සාකටිකො, සකටෙන චරති වා. එවං පත්තිකො, දණ්ඩිකො, ධම්මිකො, පාදිකො.
සීසෙන වහතීති සීසිකො, සීසෙන වහති වා. අංසෙන වහතීති අංසිකො, අංසෙන වහති වා. එවං ඛන්ධිකො, අඞ්ගුලිකො.
වාති විකප්පනත්ථෙන අඤ්ඤෙසුපි ණිකපච්චයො හොති. රාජගහෙ වසතීති රාජගහිකො, රාජගහෙ වසති වා. රාජගහෙ ජාතො රාජගහිකො, රාජගහෙ ජාතො වා. එවං මාගධිකො, සාවත්ථිකො, කාපිල වත්ථිකො, පාටලිපුත්තිකො, වෙසාලිකො.
351, 374. තමධීතෙ තෙනකතාදි සන්නිධාන නියොග සිප්ප භණ්ඩ ජීවිකත්ථෙසු ච.
තමධීතෙ, තෙනකතාදිඅත්ථෙ, තම්හි සන්නිධානා, තත්ථ නියුත්තො, තමස්ස සිප්පං, තමස්ස භණ්ඩං, තමස්ස ජීවිකං ඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ච ණිකපච්චයො හොති වා.
විනයමධීතෙ ¶ වෙනයිකො, විනයමධීතෙ වා. එවං සුත්තන්තිකො, ආභිධම්මිකො, වෙය්යාකරණිකො.
කායෙන කතං කම්මං කායිකං, කායෙන කතං කම්මං වා. එවං වාචසිකං, මානසිකං.
සරීරෙ සන්නිධානා වෙදනා සාරීරිකා, සරීරෙ සන්නිධානා වා, එවං මානසිකා.
ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, ද්වාරෙ නියුත්තො වා. එවං භණ්ඩාගාරිකො, නාගරිකො, නාවකම්මිකො.
වීණා අස්ස සිප්පං වෙණිකො, වීණා අස්ස සිප්පං වා. එවං පාණවිකො, මොදිඞ්ගිකො, වංසිකො.
ගන්ධො අස්ස භණ්ඩං ගන්ධිකො, ගන්ධො අස්ස භණ්ඩං වා. එවං තෙලිකො, ගොළිකො.
උරබ්භං හන්ත්වා ජීවතීති ඔරබ්භිකො, උරබ්භං හන්ත්වා ජීවති වා. මගං හන්ත්වා ජීවතීති මාගවිකො, මගං හන්ත්වා ජීවති වා. එවං සොකරිකො, සාකුණිකො.
ආදිග්ගහණෙන අඤ්ඤත්ථාපි ණික පච්චයො යොජෙතබ්බො. ජාලෙන හතො ජාලිකො, ජාලෙන හතො වා.
සුත්තෙන බන්ධො සුත්තිකො, සුත්තෙන බන්ධො වා.
චාපො ¶ අස්ස ආවුධො චාපිකො, චාපො අස්ස ආවුධො වා. එවං තොමරිකො, මුග්ගරිකො, මොසලිකො.
වාතො අස්ස ආබාධො වාතිකො, වාතො අස්ස ආබාධො වා. එවං සෙම්හිකො, පිත්තිකො.
බුද්ධෙ පසන්නො බුද්ධිකො, බුද්ධෙ පසන්නො වා. එවං ධම්මිකො, සඞ්ඝිකො.
බුද්ධස්ස සන්තකං බුද්ධිකං, බුද්ධස්ස සන්තකං වා. එවං ධම්මිකං, සඞ්ඝිකං.
වත්ථෙන කීතං භණ්ඩං වත්ථිකං, වත්ථෙන කීතං භණ්ඩං වා. එවං කුම්භිකං, ඵාලිකං, කිං කණිකං, සොවණ්ණිකං.
කුම්භො අස්ස පරිමාණං කුම්භිකං, කුම්භො අස්ස පරිමාණං වා.
කුම්භස්ස රාසි කුම්භිකං, කුම්භස්ස රාසි වා.
කුම්භං අරහතීති කුම්භිකො, කුම්භං අරහති වා.
අක්ඛෙන දිබ්බතීති අක්ඛිකො, අක්ඛෙන දිබ්බති වා. එවං සාලාකිකො, තින්දුකිකො, අම්බඵලිකො. කපිට්ඨඵලිකො, නාළිකෙරිකො ඉච්චෙවමාදි.
352, 376. ණ රාගා තස්සෙ දමඤ්ඤත්ථෙසු ච.
ණපච්චයො හොති වා රාගම්හා ‘‘තෙන රත්තං’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ, ‘‘තස්සෙදං’’ අඤ්ඤත්ථෙසු ච.
කසාවෙන ¶ රත්තං වත්ථං කාසාවං, කසාවෙන රත්තං වත්ථං වා. එවං කොසුම්භං, හාලිද්දං, පාටඞ්ගං, රත්තඞ්ග, මඤ්ජිට්ඨං, කුඞ්කුමං.
සූකරස්ස ඉදං මංසං සොකරං, සූකරස්ස ඉදං මංසං වා. එවං මාහිසං.
උදුම්බරස්ස අවිදූරෙ පවත්තං විමානං ඔදුම්බරං, උදුම්බරස්ස අවිදූරෙ පවත්තං විමානං වා.
විදිසාය අවිදූරෙ නිවාසො වෙදිසො, විදිසාය අවිදූරෙ නිවාසො වා.
මථුරාය ජාතො මාථුරො, මථුරාය ජාතො වා.
මථුරාය ආගතො මාථුරො, මථුරාය ආගතො වා.
කත්තිකාය නියුත්තො මාසො කත්තිකො, කත්තිකාය නියුත්තො මාසො වා. එවං මාගසිරො, ඵුස්සො, මාඝො, ඵග්ගුනො, චිත්තො, වෙසාඛො, ජෙට්ඨො, ආසළ්හො, සාවණො, භද්දො, අස්සයුජො.
න වුද්ධි නීලපීතාදො, පච්චයෙ සණකාරකෙ.
ඵකාරො ඵුස්සසද්දස්ස, ‘‘සිරො’’ති සිරසං වදෙ.
සික්ඛානං ¶ සමූහො සික්ඛො, භික්ඛානං සමූහො භික්ඛො. එවං කාපොතො, මායූරො, කොකිලො.
බුද්ධෙ, අස්ස දෙවතා බුද්ධො. එවං භද්දො, මාරො, මාහින්දො, වෙස්සවණො, යාමො, සොමො, නාරායණො.
සංවච්ඡරමධීතෙ සංවච්ඡරො. එවං මොහුත්තො, නෙමිත්තො, අඞ්ගවිජ්ජො, වෙය්යාකරණො, ඡන්දො, භාස්සො, චන්දො.
වසාදානං විසයො දෙසො වාසාදො. එවං කුම්භො, සාකුන්තො, ආතිසාරො.
උදුම්බරා අස්මිං පදෙසෙ සන්තීති ඔදුම්බරො. සාගරෙහි නිබ්බත්තො සාගරො. සාගලමස්ස නිවාසො සාගලො. මථුරා අස්ස නිවාසො මාථුරො. මථුරාය ඉස්සරො මාථුරො. ඉච්චෙවමාදයො යොජෙතබ්බා.
ජාතඉච්චෙවමාදීනමත්ථෙ ඉමඉයපච්චයා හොන්ති.
පච්ඡා ජාතො පච්ඡිමො. එවං අන්තිමො, මජ්ඣිමො, පුරිමො, උපරිමො, හෙට්ඨිමො, ගොප්ඵිමො. බොධිසත්තජාතියා ජාතො බොධිසත්තජාතියො, එවං ¶ අස්සජාතියො, හත්ථිජාතියො, මනුස්සජාතියො.
ආදිග්ගහණෙන නියුත්තත්ථාදිතොපි තදස්සත්ථාදිතොපි ඉම ඉය ඉක ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. අන්තො නියුත්තො අන්තිමො. එවං අන්තියො, අන්තිකො.
පුත්තො අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති පුත්තිමො. එවං පුත්තියෙව, පුත්තිකො, කප්පිමො, කප්පියො, කප්පිකො.
චග්ගහණෙන කියපච්චයො හොති නියුත්තත්ථෙ. ජාතියං නියුත්තො ජාතිකියො, අන්ධෙ නියුත්තො අන්ධකියො, ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො, ජච්චන්ධෙ නියුත්තො ජච්චන්ධකියො.
සමූහත්ථෙ කණ ණඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
රාජපුත්තානං සමූහො රාජපුත්තකො. එවං රාජපුත්තො, මානුස්සකො, මානුස්සො, මායූරකො, මායූරො, මාහිංසකො, මාහිංසො.
355, 380. ගාම ජන බන්ධු සහායාදීහිතා.
ගාම ජන බන්ධු සහායඉච්චෙවමාදීහි තාපච්චයො හොති සමූහත්ථෙ.
ගාමානං ¶ සමූහො ගාමතා. එවං ජනතා, බන්ධුතා, සහායතා, නගරතා.
‘‘තදස්ස ඨාන’’ මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ ඉයපච්චයො හොති.
මදනස්ස ඨානං මදනියං, බන්ධනස්ස ඨානං බන්ධනියං, මුච්ඡනස්ස ඨානං මුච්ඡනියං, එවං රජනියං, කමනියං, ගමනියං, දුස්සනියං, දස්සනියං.
උපමත්ථෙ ආයිතත්තපච්චයො හොති.
ධූමො විය දිස්සති අදුං වනං තදිදං ධූමායිතත්තං, තිමිරං විය දිස්සති අදුං වනං තදිදං තිමිරායිතත්තං.
‘‘තන්නිස්සිතත්ථෙ, තදස්ස ඨාන’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ ච ලපච්චයො හොති.
දුට්ඨු ¶ නිස්සිතං දුට්ඨුල්ලං, වෙදං නිස්සිතං වෙදල්ලං, දුට්ඨු ඨානං දුට්ඨුල්ලං, වෙදස්ස ඨානං වෙදල්ලං.
ආලුපච්චයො හොති තබ්බහුලත්ථෙ.
අභිජ්ඣා අස්ස පකති අභිජ්ඣාලු, අභිජ්ඣා අස්ස බහුලා වා අභිජ්ඣාලු. එවං සීතාලු, ධජාලු, දයාලු.
ණ්යත්තතාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති භාවත්ථෙ.
අලසස්ස භාවො ආලස්යං, අරොගස්ස භාවො ආරොග්යං. පංසුකූලිකස්ස භාවො පංසුකූලිකත්තං, අනොදරිකස්ස භාවො අනොදරිකත්තං. සඞ්ගණිකාරාමස්ස භාවො සඞ්ගණිකාරාමතා, නිද්දාරාමස්ස භාවො නිද්දාරාමතා.
තුග්ගහණෙන ත්තනපච්චයො හොති. පුථුජ්ජනත්තනං, වෙදනත්තනං.
361, 388. ණ ¶ විසමාදීහි.
ණපච්චයො හොති විසමාදීහි ‘‘තස්ස භාවො’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
විසමස්ස භාවො වෙසමං, සුචිස්ස භාවො සොචං.
රමණීයඉච්චෙවමාදිතො කණ පච්චයො හොති ‘‘තස්ස භාවො’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
රමණීයස්ස භාවො රාමණීයකං, මනුඤ්ඤස්ස භාවො මානුඤ්ඤකං.
363, 390. විසෙසෙ තරතමිසිකියිට්ඨා.
විසෙසත්ථෙ තර තම ඉසික ඉය ඉට්ඨඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
සබ්බෙ ඉමෙ පාපා, අයමිමෙසං විසෙසෙන පාපොති පාපතරො. එවං පාපතමො, පාපිසිකො, පාපියො, පාපිට්ඨො.
‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ වීපච්චයො හොති.
මෙධා ¶ යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීතිමෙධාවී. එවං මායාවී.
චග්ගහණෙන සොපච්චයො හොති. සුමෙධා යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති සුමෙධසො.
තපාදිතො සීපච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
තපො යස්ස අත්ථි තස්මිං වා විජ්ජතීති තපස්සී. එවං යසස්සී, තෙජස්සී.
දණ්ඩාදිතො ඉක ඊඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
දණ්ඩො යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති දණ්ඩිකො, දණ්ඩී. එවං මාලිකො, මාලී.
මධුඉච්චෙවමාදිතො රපච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
මධු ¶ යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති මධුරො. එවං කුඤ්ජරො, මුග්ගරො, මුඛරො, සුසිරො, (සීසරො, සුකරො, සුඞ්කරො), සුභරො, සුචිරො, රුචිරො.
ගුණඉච්චෙවමාදිතො වන්තුපච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
ගුණො යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති ගුණවා. එවං යසවා, ධනවා, පඤ්ඤවා, බලවා, භගවා.
සතිඉච්චෙවමාදීහි මන්තුපච්චයොහොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
සති යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති සතිමා, එවං ජුතිමා, රුචිමා, ථුතිමා, ධිතිමා, මතිමා, භාණුමා.
සද්ධාඉච්චෙවමාදිතො ණ පච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.
සද්ධා ¶ යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීභි සද්ධො, එවං පඤ්ඤො, අමච්ඡරො.
371, 404. ආයුස්සුකාරාස මන්තුම්හි.
ආයුස්ස අන්තො උකාරො අසාදෙසො හොතිමන්තුම්හි පච්චයෙ පරෙ.
ආයු අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති ආයස්මා.
තප්පකතිවචනත්ථෙ මයපච්චයො හොති.
සුවණ්ණෙන පකතං කම්මං සොවණ්ණමයං. එවං රූපියමයං ජතුමයං, රජතමයං, ඉට්ඨකමයං, අයොමයං, මත්තිකා මයං, දාරුමයං, ගොමයං.
සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ මපච්චයො හොති.
පඤ්චන්නං පූරණො පඤ්චමො, එවං සත්තමො, අට්ඨමො, නවමො, දසමො.
374, 408. ස ¶ ඡස්සවා.
ඡස්ස සකාරාදෙසො හොති වා සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ.
ඡන්නං පූරණො සට්ඨො, ඡට්ඨො වා.
එකාදිතො දසස්ස අන්තෙ ඊපච්චයො හොති වා සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ.
එකො ච දස ච එකාදස, එකාදසන්නං පූරණී එකාදසී. පඤ්චච දස ච පඤ්චදස, පඤ්චදසන්නං පූරණී පඤ්චදසී. චත්තාරො ච දස ච චතුද්දස, චතුද්දසන්නං පූරණී චාතුද්දසී.
පූරණෙති කිමත්ථං? එකාදස, පඤ්චදස.
දසසද්දෙ පරෙ නිච්චං ඡස්ස සො හොති.
සොළස.
තාසං සඞ්ඛ්යානං අන්තෙ නිග්ගහිතාගමො හොති.
පඤ්චදසි, චාතුද්දසි.
378, 414. ති ¶ ච.
තාසං සඞ්ඛ්යානං අන්තෙ තිකාරාගමො හොති. වීසති, තිංසති.
දකාර රකාරානං සඞ්ඛ්යානං ලකාරාදෙසො හොති. සොළස, චත්තාලීසං.
380, 255. වීසති දසෙසු බා ද්විස්ස තු.
වීසති දසඉච්චෙතෙසු ද්විස්ස බා හොති.
බාවීසතින්ද්රියානි, බාරස මනුස්සා.
තුග්ගහණෙන ද්විස්ස දු දි දො ආදෙසා ච හොන්ති. දුරත්තං, දිරත්තං, දිගුණං, දොහළිනී.
381, 254. එකාදිතො දස්ස ර සඞ්ඛ්යානෙ.
එකාදිතො දසස්ස දකාරස්ස රකාරො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ.
එකාරස, එකාදස, බාරස, ද්වාදස.
සඞ්ඛ්යානෙති කිමත්ථං? ද්වාදසායතනානි.
382, 259. අට්ඨාදිතො ¶ ච.
අට්ඨඉච්චෙවමාදිතො ච දසසද්දස්ස දකාරස්ස රකාරාදෙසො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ.
අට්ඨාරස, අට්ඨදස.
අට්ඨාදිතොති කිමත්ථං? පඤ්චදස, සොළස.
සඞ්ඛ්යානෙති කිමත්ථං? අට්ඨදසිකො.
383, 253. ද්වෙකට්ඨානමාකාරො වා.
ද්වි එක අට්ඨඉච්චෙතෙසමන්තො ආකාරො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ.
ද්වාදස, එකාදස, අට්ඨාරස.
සඞ්ඛ්යානෙති කිමත්ථං? ද්විදන්තො, එකදන්තො, එකච්ඡන්නො, අට්ඨත්ථම්භො.
චතු ඡඉච්චෙතෙහි ථ ඨඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ.
චතුත්ථො, ඡට්ඨො.
385, 409. ද්විතීහි ¶ තියො.
ද්වි තිඉච්චෙතෙහි තියපච්චයො හොති සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ.
දුතියො, තතියො.
ද්වි තිඉච්චෙතෙසං දු තඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති තියපච්චයෙ පරෙ.
දුතියො, තතියො.
අපිග්ගහණෙන අඤ්ඤෙසුපි ද්විඉච්චෙතස්ස දුආදෙසො හොති. දුරත්තං.
චග්ගහණෙන ද්විඉච්චෙතස්ස දිකාරො හොති. දිරත්තං, දිගුණං සඞ්ඝාටිං පාරුපෙත්වා.
387, 411. තෙසමඩ්ඪූපපදෙන අඩ්ඪුඩ්ඪ දිවඩ්ඪ දියඩ්ඪඩ්ඪතියා.
තෙසං ¶ චතුත්ථ දුතිය තතියානං අඩ්ඪූපපදානං අඩ්ඪඩ්ඪුදිවඩ්ඪ දියඩ්ඪ අඩ්ඪතියාදෙසා හොන්ති, අඩ්ඪූපපදෙන සහනිප්පජ්ජන්තෙ.
අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන දුතියො දිවඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන දුතියො දියඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.
සරූපානං පදබ්යඤ්ජනානං එකසෙසො හොති අසකිං. පුරිසො ච පුරිසො ච පුරිසා.
සරූපානමිති කිමත්ථං? හත්ථී ච අස්සො ච රථො ච පත්තිකො ච හත්ථිඅස්සරථපත්තිකා,
අසකින්ති කිමත්ථං? පුරිසො.
389, 413. ගණනෙ දසස්ස ද්විතිචතුපඤ්චඡසත්තඅට්ඨනවකානං වී ති චත්තාර පඤ්ඤා ඡ සත්තාසනවා යොසු, යොනඤ්චීසමාසං ඨි රි තී තුති.
ගණනෙ දසස්ස ද්වික තික චතුක්ක පඤ්චක ඡක්ක සත්තකඅට්ඨක නවකානං සරූපානං කතෙකසෙසානං යථාසඞ්ඛ්යං වී ති චත්තාර පඤ්ඤා ඡ සත්ත අස නවඉච්චාදෙසා හොන්ති අසකිං යොසු, යොනඤ්ච ඊසං ආසං ඨි රි ති ඊති උතිඉච්චාදෙසා හොන්ති. පච්ඡා පුන නිප්පජ්ජන්තෙ.
වීසං ¶ , තිංසං, චත්තාලීසං, පඤ්ඤාසං, සට්ඨි, සත්තරි, සත්තති, අසීති, නවුති.
අසකින්ති කිමත්ථං? දස.
ගණනෙති කිමත්ථං? දසදසකා පුරිසා.
390, 256. චතූපපදස්ස ලොපො තුත්තරපදාදිචස්ස චුචොපි නවා.
චතූපපදස්ස ගණනෙ පරියාපන්නස්ස තුකාරස්ස ලොපො හොති, උත්තරපදාදිචකාරස්ස චුචොපි ආදෙසා හොන්ති නවා.
චුද්දස, චොද්දස, චතුද්දස.
අපිග්ගහණෙන අනුපපදස්සාපි පදාදිචකාරස්ස. ලොපොහොති නවා, චස්ස චුචොපි හොන්ති. තාලීසං, චත්තාලීසං, චුත්තාලීසං, චොත්තාලීසං.
391, 423. යදනුපපන්නා නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.
යෙ සද්දා අනිද්දිට්ඨලක්ඛණා, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනතො, ඉත්ථිපුමනපුංසකලිඞ්ගතො ¶ , නාමුපසග්ගනිපාතතො, අබ්යයීභාවසමාසතද්ධිතාඛ්යාතතො, ගණනසඞ්ඛ්යාකාලකාරකප්පයොගසඤ්ඤාතො, සන්ධිපකතිවුද්ධිලොපාගමවිකාරවිපරිතතො, විභත්තිවිභජනතො ච, තෙ නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.
392, 418. ද්වාදිතො කො’නෙකත්ථෙච.
ද්විඉච්චෙවමාදිතො කපච්චයො හොති අනෙකත්ථෙ ච, නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.
සතස්ස ද්විකං ද්විසතං, සතස්ස තිකං තිසතං, සතස්ස චතුක්කං චතුසතං, සතස්ස පඤ්චකං පඤ්චසතං, සතස්ස ඡක්කං ඡසතං, සතස්ස සත්තකං සත්තසතං, සතස්ස අට්ඨකං අට්ඨසතං, සතස්ස නවකං නවසතං, සතස්ස දසකං දසසතං, සහස්සං හොති.
393, 415. දසදසකං සතං දසකානං සතං සහස්සඤ්ච යොම්හි.
ගණනෙ පරියාපන්නස්ස දසදසකස්ස සතං හොති, සතදසකස්ස සහස්සං හොති යොම්හි පරෙ.
සතං, සහස්සං.
ද්විකාදීනං තදුත්තරපදානඤ්ච නිප්පජ්ජන්තෙ යථාසඞ්ඛ්යං. සතස්ස ද්විකං (තදිදං හොති) ද්විසතං, එවං තිසතං, චතුසතං ¶ , පඤ්චසතං, ඡසතං, සත්තසතං, අට්ඨසතං, නවසතං, දසසතං, සහස්සං හොති.
394, 416. යාව තදුත්තරි දසගුණිතඤ්ච.
යාව තාසං සඞ්ඛ්යානං උත්තරි දසගුණිතඤ්ච කාතබ්බං.
තං යථා? දසස්ස ගණනස්ස දසගුණිතං කත්වා සතං හොති, සතස්ස දසගුණිතං කත්වා සහස්සං හොති, සහස්සස්ස දසගුණිතං කත්වා දසසහස්සං හොති, දසසහස්සස්ස දසගුණිතං කත්වාසතසහස්සං හොති, සතසහස්සස්ස දසගුණිතං කත්වාදසසතසහස්සං හොති, දසසතසහස්සස්සදසගුණිතං කත්වා කොටි හොති, කොටිසතසහස්සස්ස සතගුණිතං කත්වා පකොටි හොති. එවං සෙසාපි යොජෙතබ්බා.
චග්ගහණං විසෙසනත්ථං.
යාසං පන සඞ්ඛ්යානං අනිද්දිට්ඨනාමධෙය්යානං සකෙහි සකෙහි නාමෙහි නිප්පජ්ජන්තෙ.
සතසහස්සානං සතං කොටි, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි, පකොටිසතසහස්සානං සතං කොටිපකොටි ¶ , කොටිපකොටිසතසහස්සානං සතං නහුතං, නහුතසතසහස්සානං සතං නින්නහුතං, නින්නහුතසතසහස්සානං සතං අක්ඛොභිණී. තථා බින්දු, අබ්බුදං, නිරබ්බුදං, අහහං, අබබං, අටටං, සොගන්ධිකං, උප්පලං, කුමුදං, පදුමං, පුණ්ඩරිකං, කථානං, මහාකථානං, අසඞ්ඛ්යෙය්යං.
තෙසං පච්චයානං ණො ලොපමාපජ්ජතෙ.
ගොතමස්ස අපච්චං ගොතමො. එවං වාසිට්ඨො. වෙනතෙය්යො, ආලස්යං, ආරොග්යං.
විභාගත්ථෙ ච ධාපච්චයො හොති.
එකෙන විභාගෙන එකධා. එවං ද්විධා, තිධා, චතුධා, පඤ්චධා, ඡධා.
චෙති කිමත්ථං? සොපච්චයො හොති. සුත්තසො, බ්යඤ්ජනසො, පදසො.
398, 421. සබ්බනාමෙහි ¶ පකාරවචනෙ තු ථා.
සබ්බනාමෙහි පකාරවචනත්ථෙ ථාපච්චයො හොති.
සො පකාරො තථා, තං පකාරං තථා, තෙන පකාරෙන තථා, තස්ස පකාරස්ස තථා, තස්මා පකාරා තථා, තස්ස පකාරස්ස තථා, තස්මිං පකාරෙ තථා. එවං යථා, සබ්බථා, අඤ්ඤථා, ඉතරථා.
තුග්ගහණං කිමත්ථං? තත්ථාපච්චයො හොති. සො පකාරො තථත්ථා. එවං යථත්ථා. සබ්බථත්ථා, අඤ්ඤථත්ථා, ඉතරථත්ථා.
කිං ඉමඉච්චෙතෙහි ථංපච්චයො හොති පකාරවචනත්ථෙ.
කො පකාරො කථං, කං පකාරං කථං, කෙන පකාරෙන කථං, කස්ස පකාරස්ස කථං, කස්මා පකාරා කථං. කස්ස පකාරස්ස කථං, කස්මිං පකාරෙ කථං, අයං පකාරො ඉත්ථං, ඉමං පකාරං ඉත්ථං, ඉමිනා පකාරෙන ඉත්ථං, ඉමස්ස පකාරස්ස ඉත්ථං, ඉමස්මා පකාරා ඉත්ථං, ඉමස්ස පකාරස්ස ඉත්ථං, ඉමස්මිං පකාරෙ ඉත්ථං.
400, 364. වුද්ධාදිසරස්ස ¶ වා’සංයොගන්තස්ස සණෙ ච.
ආදිසරස්ස වා අසංයොගන්තස්ස ආදිබ්යඤ්ජනස්ස වා සරස්ස වුද්ධි හොති සණකාරකෙ පච්චයෙ පරෙ.
ආභිධම්මිකො, වෙනතෙය්යො, වාසිට්ඨො, ආලස්යං, ආරොග්යං.
අසංයොගන්තස්සෙති කිමත්ථං? භග්ගවො, මන්තෙය්යො, කුන්තෙය්යො.
ඉඋඉච්චෙතෙසං ආදිභූතානං මා වුද්ධි හොති. තෙසු ච එ ඔ වුද්ධාගමො හොති ඨානෙ.
බ්යාකරණමධීතෙ වෙය්යාකරණිකො, න්යායමධීතෙ නෙය්යායිකො, බ්යාවච්ඡස්ස අපච්චං වෙය්යාවච්ඡො, ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො.
402, 377. ආත්තඤ්ච ¶ .
ඉඋඉච්චෙතෙසං ආත්තඤ්ච හොති, රිකාරාගමො ච ඨානෙ.
ඉසිස්ස භාවො ආරිස්යං, ඉණස්ස භාවො ආණ්යං, උසභස්ස භාවො ආසභං, උජුනො භාවො අජ්ජවං, ඉච්චෙවමාදී යොජෙතබ්බා.
යූනමිති කිමත්ථං? අපායෙසු ජාතො ආපායි කො.
ඨානෙති කිමත්ථං? වෙමතිකො, ඔපනයිකො, ඔපමායිකො, ඔපායිකො.
403, 354. ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරානං දීඝරස්සා පච්චයෙසු ච.
ක්වචි ආදිමජ්ඣඋත්තරඉච්චෙතෙසං දීඝරස්සා හොන්ති පච්චයෙසු ච අපච්චයෙසු ච.
ආදිදීඝො තාව – පාකාරො, නීවාරො, පාසාදො, පාකටො, පාතිමොක්ඛො, පාටිකඞ්ඛො ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙදීඝො ¶ තාව – අඞ්ගමාගධිකො, ඔරබ්භමාගවීකො ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරදීඝො තාව – ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා, අඤ්ජනා ගිරි, කොටරා වනං, අඞ්ගුලී ඉච්චෙවමාදි.
ආදිරස්සො තාව – පගෙව ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙරස්සො තාව – සුමෙධසො සුවණ්ණධරෙහි ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරරස්සො තාව – භොවාදි නාම සො හොති, යථාභාවි ගුණෙන සො ඉච්චෙවමාදි. අඤ්ඤෙපි යථාජිනවචනානුපරොධෙන යොජෙතබ්බා.
චග්ගහණෙන අපච්චයෙසු චාති අත්ථං සමුච්චෙති,
404, 370. තෙසු වුද්ධිලොපාගමවිකාරවිපරීතාදෙසා ච.
තෙසු ආදිමජ්ඣුත්තරෙසු යථාජිනවචනානුපරොධෙන ක්වචි වුද්ධි හොති, ක්වචි ලොපො හොති, ක්වචි ආගමො හොති, ක්වචි විකාරො හොති, ක්වචි විපරීතො හොති, ක්වචි ආදෙසො හොති.
ආදිවුද්ධි තාව – ආභිධම්මිකො, වෙනතෙය්යො ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙවුද්ධි ¶ තාව – සුඛසෙය්යං, සුඛකාරි දානං, සුඛකාරි සීලං ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරවුද්ධි තාව – කාලිඞ්ගො, මාගධිකො, පච්චක්ඛධම්මා ඉච්චෙවමාදි.
ආදිලොපො තාව – තාලීසං ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙලොපො තාව – කත්තුකාමො, කුම්භකාරපුත්තො, වෙදල්ලං ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරලොපො තාව – භික්ඛු, භික්ඛුනී ඉච්චෙවමාදි.
ආදිආගමො තාව – වුත්තො භගවතා ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙආගමො තාව – සසීලවා, සපඤ්ඤවාඉච්චෙවමාදි.
උත්තරආගමො තාව – වෙදල්ලං ඉච්චෙවමාදි.
ආදිවිකාරො තාව – ආරිස්යං, ආණ්යං, ආසභං, අජ්ජවං ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙවිකාරො තාව – වරාරිස්යං, පරාරිස්යං ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරවිකාරො තාව – යානි, තානි, සුඛානි ඉච්චෙවමාදි.
ආදිවිපරීතො ¶ තාව – උග්ගතෙ සූරියෙ උග්ගච්ඡති ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙවිපරීතො තාව – සමුග්ගච්ඡති, සමුග්ගතෙ සූරියෙ ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරවිපරීතො තාව – දිගු, දිගුණං ඉච්චෙවමාදි.
ආදිආදෙසො තාව – යූනං ඉච්චෙවමාදි.
මජ්ඣෙආදෙසො තාව – න්යායොගා ඉච්චෙවමාදි.
උත්තරආදෙසො තාව – සබ්බසෙය්යො, සබ්බසෙට්ඨො, චිත්තං ඉච්චෙවමාදි. එවං යථාජිනවචනානුපරොධෙන සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බා.
405, 365. අයුවණ්ණානඤ්චායො වුද්ධි.
අ ඉති අකාරො, ඉ ඊඉති ඉවණ්ණො, උ ඌඉති උවණ්ණො, තෙසං අකාරඉවණ්ණුවණ්ණානං ආ එ ඔවුද්ධියො හොන්ති යථාසඞ්ඛ්යං, ආ ඊ ඌවුද්ධි ච.
ආභිධම්මිකො, වෙනතෙය්යො, ඔළුම්පිකො.
පුන වුද්ධිග්ගහණං කිමත්ථං? උත්තරපදවුද්ධිභාවත්ථං, අඞ්ගමගධෙහි ආගතාති අඞ්ගමාගධිකා. නිගමජනපදෙසු ජාතාති ¶ නෙගමජානපදා. පුරිමජනපදෙසු ජාතාති පොරිමජානපදා. සත්තාහෙ නියුත්තොති සත්තාහිකා, චතුවිජ්ජෙ නියුත්තොති චාතුවිජ්ජිකා. ඉච්චෙවමාදී යොජෙතබ්බා.
වුද්ධිඉච්චනෙන ක්වත්ථො? වුද්ධාදිසරස්ස වා’සංයොගන්තස්ස සණෙ ච.
ඉති නාමකප්පෙ තද්ධිතකප්පො අට්ඨමො කණ්ඩො.
තද්ධිතකප්පො නිට්ඨිතො.