📜
7. කිබ්බිධානකප්ප
පඨමකණ්ඩ
(ක)
බුද්ධං ¶ ඤාණසමුද්දං, සබ්බඤ්ඤුං ලොකහෙතු’ඛීණමතිං;
වන්දිත්වා පුබ්බමහං, වක්ඛාමි සසාධනං හි කිතකප්පං.
(ඛ)
සාධනමූලං හි පයොගං,
ආහු පයොගමූලමත්ථඤ්ච;
අත්ථෙසු විසාරදමතයො,
සාසනස්සුධරා ජිනස්ස මතා.
(ග)
අන්ධො දෙසකවිකලො,
ඝතමධුතෙලානි භාජනෙන විනා;
නට්ඨො නට්ඨානි යථා,
පයොගවිකලො තථා අත්ථො.
(ඝ)
තස්මා සංරක්ඛණත්ථං, මුනිවචනත්ථස්ස දුල්ලභස්සාහං;
වක්ඛාමි සිස්සකහිතං, කිතකප්පං සාධනෙන යුතං.
524, 561. ධාතුයා කම්මාදිම්හි ණො.
ධාතුයා කම්මාදිම්හි ණපච්චයො හොති.
කම්මං කරොතීති කම්මකාරො, එවං කුම්භකාරො, මාලාකාරො, කට්ඨකාරො, රථකාරො, රජතකාරො ¶ , සුවණ්ණකාරො, පත්තග්ගාහො, තන්තවායො, ධඤ්ඤමායො, ධම්මකාමො, ධම්මචාරො.
සඤ්ඤායමභිධෙය්යායං ධාතුයා කම්මාදිම්හි අකාරපච්චයො හොති, නාමම්හි ච නුකාරාගමො හොති.
අරිං දමෙතීති අරින්දමො, රාජා. වෙස්සං තරතීති වෙස්සන්තරො, රාජා. තණ්හං කරොතීති තණ්හඞ්කරො, භගවා. මෙධං කරොතීති මෙධඞ්කරො, භගවා. සරණං කරොතීති සරණඞ්කරො, භගවා. දීපං කරොතීති දීපඞ්කරො, භගවා.
පුරසද්දෙ ආදිම්හි දදඉච්චෙතාය ධාතුයා අකාරපච්චයො හොති, පුරසද්දස්ස අකාරස්ස ච ඉං හොති.
පුරෙ දානං අදාසීති පුරින්දදො දෙවරාජා.
527, 568. සබ්බතො ණ්වු ත්වාවී වා.
සබ්බතො ධාතුතො කම්මාදිම්හි වා අකම්මාදිම්හි වා අකාර ණ්වු තු ආවීඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
තං ¶ කරොතීති තක්කරො, හිතං කරොතීති හිතකරො, විනෙති එත්ථ, එතෙනාති වා විනයො නිස්සාය නං වසතීති නිස්සයො.
ණ්වුම්හි – රථං කරොතීති රථකාරකො, අන්නං, දදාතීති අන්නදායකො, විනෙති සත්තෙති විනායකො, කරොතීති කාරකො, දදාතීති දායකො, නෙතීති නායකො.
තුම්හි – තං කරොතීති තක්කත්තා, තස්ස කත්තාති වා තක්කත්තා. භොජනං දදාතීති භොජනදාතා, භොජනස්ස දාතාති වා භොජනදාතා. කරොතීති කත්තා. සරතීති සරිතා.
ආවීම්හි – භයං පස්සතීති භයදස්සාවී ඉච්චෙවමාදි.
විස රුජ පදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ණ පච්චයො හොති.
පවිසතීති පවෙසො, රුජතීති රොගො, උප්පජ්ජතීති උප්පාදො, ඵුසතීති ඵස්සො, උචතීති ඔකො, භවතීති භාවො, අයතීති ආයො, සම්මා බුජ්ඣතීති සම්බොධො, විහරතීති විහාරො.
529, 580. භාවෙ ¶ ච.
භාවත්ථාභිධෙය්යෙ සබ්බධාතූහි ණපච්චයො හොති.
පච්චතෙ, පචනං වා පාතො, චජතෙ, චජනං වා චාගො, එවං යාගො, යොගො, භාගො, පරිදාහො.
සබ්බධාතූහි ක්විපච්චයො හොති.
සම්භවතීති සම්භූ, විසෙසෙන භවතීති විභූ, භුජෙන ගච්ඡතීති භුජගො, සං අත්තානං ඛනති, සං සට්ඨු ඛනතීති වා සඞ්ඛො.
ධරඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රම්මපච්චයො හොති.
ධරති තෙනාති ධම්මො, කරීයතෙ තන්ති කම්මං.
532, 590. තස්සීලාදීසු ණීත්වාවී ච.
සබ්බෙහි ධාතූහි තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු ණී තු ආවී ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
පියං පසංසිතුං සීලං යස්ස රඤ්ඤො, සො හොති රාජා පියපසංසී, බ්රහ්මං චරිතුං සීලං යස්ස පුග්ගලස්ස සො ¶ හොති පුග්ගලො බ්රහ්මචාරී, පසය්හ පවත්තිතුං සීලං යස්ස රඤ්ඤො, සො හොති රාජා පසය්හපවත්ථා, භයං පස්සිතුං සීලං යස්ස සමණස්ස, සො හොති සමණො භයදස්සාවී ඉච්චෙවමාදි.
533, 591. සද්ද කු ධ චල මණ්ඩත්ථරුධාදීහියු.
සද්ද කුධ චල මණ්ඩත්ථෙහි ච රුචාදීහි ච ධාතූහි යුපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු.
ඝොසනසීලො ඝොසනො, භාසනසීලො භාසනො. එවං විග්ගහො කාතබ්බො. කොධනො, දොසනො, චලනො, කම්පනො, ඵන්දනො, මණ්ඩනො, විභූසනො, රොචනො, ජොතනො, වඩ්ඪනො.
ගමුඉච්චෙතම්හා ධාතුම්හා පාරසද්දාදිම්හා රූපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු.
භවස්ස පාරං භවපාරං, භවපාරං ගන්තුං සීලං යස්ස පුරිසස්ස, සො හොති පුරිසො භවපාරගූ.
තස්සීලාදීස්වීති කිමත්ථං? පාරඞ්ගතො.
පාරාදිගමිම්හාති කිමත්ථං? අනුගාමී.
535, 593. භික්ඛාදිතො ¶ ච.
භික්ඛඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රූපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු.
භික්ඛනසීලො යාචනසීලො භික්ඛු, විජානනසීලො විඤ්ඤූ.
හනත්යාදීනං ධාතූනං අන්තෙ ණුකපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු.
ආහනනසීලො ආඝාතුකො, කරණසීලො කාරුකො.
537, 566. නු නිග්ගහිතං පදන්තෙ.
පදන්තෙ නුකාරාගමො නිග්ගහිතමාපජ්ජතෙ.
අරිං දමෙතීති අරින්දමො, රාජා. වෙස්සං තරතීති වෙස්සන්තරො, රාජා. පභං කරොතීති පභඞ්කරො, භගවා.
538, 595. සංහනාඤ්ඤාය වා රො ඝො.
සංපුබ්බාය හනඉච්චෙතාය ධාතුයා, අඤ්ඤාය වා ධාතුයා රපච්චයො, හනස්ස ච ඝො හොති.
සමග්ගං ¶ කම්මං සමුපගච්ඡතීති සඞ්ඝො, සමන්තතො නගරස්ස මාහිරෙ ඛඤ්ඤතීති පරිඛා, අන්තං කරොතීති අන්තකො.
සංඉති කිමත්ථං? උපහනනං උපඝාතො.
රම්හි පච්චයෙ පරෙ සබ්බො ධාත්වන්තො රකාරාදි ලොපො හොති.
අන්තකො, පාරගූ, සත්ථා, දිට්ඨො ඉච්චෙවමාදි.
540, 545. භාවකම්මෙසු තබ්බානීයා.
භාවකම්මඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු තබ්බ අනීයඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති සබ්බධාතූහි.
භවිතබ්බං, භවනීයං, ආසිතබ්බං, ආසනීයං, පජ්ජිතබ්බං, පජ්ජනීයං, කත්තබ්බං, කරණීයං, ගන්තබ්බං, ගමනීයං.
භාවකම්මෙසු සබ්බධාතූහි ණ්යපච්චයො හොති.
කත්තබ්බං කාරියං, ජෙතබ්බං ජෙය්යං, නෙතබ්බං නෙය්යං, ඉච්චෙවමාදි.
චග්ගහණෙන ¶ තෙය්යපච්චයො හොති. ඤාතබ්බං ඤාතෙය්යං, දට්ඨෙය්යං, පත්තෙය්යං ඉච්චෙවමාදි.
කරඉච්චෙතම්හා ධාතුම්හා රිච්චපච්චයො හොති භාවකම්මෙසු.
කත්තබ්බං කිච්චං.
භූඉච්චෙතාය ධාතුයා ණ්යපච්චයස්ස ඌකාරෙන සහ අබ්බාදෙසො හොති භාවකම්මෙසු.
භවිතබ්බො භබ්බො, භවිතබ්බං භබ්බං.
544, 556. වද මද ගමු යුජ ගරහාකාරාදීහි ජ්ජ ම්ම ග්ග ය්හෙය්යා ගාරො වා.
වද මද ගමු යුජ ගරහාකාරන්තඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ණ්යපච්චයස්ස යථාසඞ්ඛ්යං ජ්ජ ම්ම ග්ග ය්හ එය්යාදෙසා හොන්ති වා ධාත්වන්තෙන සහ, ගරස්සං ච ගාරො හොති භාවකම්මෙසු.
වත්තබ්බං වජ්ජං, මදනීයං මජ්ජං, ගමනීයං ගම්මං, යොජනීයං යොග්ගං, ගරහිතබ්බං ගාරය්හං, දාතබ්බං දෙය්යං, පාතබ්බං පෙය්යං, හාතබ්බං ¶ හෙය්යං, මාතබ්බං මෙය්යං, ඤාතබ්බං ඤෙය්යං, ඉච්චෙවමාදි.
යෙ පච්චයා තබ්බාදයො රිච්චන්තා, තෙ කිච්චසඤ්ඤාති වෙදිතබ්බා.
කිච්චසඤ්ඤාය කිංපයොජනං? භාවකම්මෙසු කිච්චත්තඛත්ථා.
අඤ්ඤෙ පච්චයා කිත එව සඤ්ඤා හොන්ති.
කිත සඤ්ඤාය කිංපයොජනං? කත්තරි කිත.
නන්දාදීහි ධාතූහි යුපච්චයො හොති භාවකම්මෙසු.
නන්දීයතෙ නන්දනං, නින්දිතබ්බං වා නන්දනං, ගහණීයං ගහණං, චරිතබ්බං චරණං, එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බා.
කත්තුකරණපදෙසඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ච යුපච්චයො හොති.
කත්තරි ¶ තාව – රජං හරතීති රජොහරණං තොයං.
කරණෙ තාව – කරොති තෙනාති කරණං.
පදෙසෙ තාව – තිට්ඨන්ති තස්මින්ති ඨානං. එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බා.
රකාරහකාරාද්යන්තෙහි ධාතූහි අනාදෙසස්ස නස්ස ණො හොති.
කරොති තෙනාති කරණං, පූරෙති තෙනාති පූරණං. ගහණීයං තෙනාති ගහණං. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
ඉති කිබ්බිධානකප්පෙ පඨමො කණ්ඩො.
දුතියකණ්ඩ
ණාදයො පච්චයා යුපච්චයන්තා තෙකාලිකාති වෙදිතබ්බා.
කුම්භං කරොති අකාසි කරිස්සතීති කුම්භකාරො, කරොති අකාසි කරිස්සති තෙනාති කරණං. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
551, 598. සඤ්ඤායං ¶ දා ධාතො ඉ.
සඤ්ඤායමභිධෙය්යායං දා ධාතො ඉපච්චයො හොති.
පඨමං ආදීයතීති ආදි, උදකං දධාතීති උදමි, මහොදකානි දධාතීති මහොදධි, වාලානි දධාති තස්මින්ති වාලධි, සම්මා ධීයතීති සන්ධි.
සඤ්ඤායමභිධෙය්යායං සබ්බධාතූහි තිපච්චයො හොති, කිත ච ආසිට්ඨෙ.
ජිනො ජනං බුජ්ඣතූති ජිනබුද්ධි, ධනං අස්ස භවතූති ධනභූති, භවතූති භූතො, භවතූති භාවො, ධම්මො ජනං දදාතූති ධම්මදින්නො, වඩ්ඪතූති වඩ්ඪමානො. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
ඉත්ථියමභිධෙය්යායං සබ්බධාතූහි අකාර ති යු ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා.
ජීරතීතී ජරා, මඤ්ඤතීති මති, චෙතයතීති චෙතනා, වෙදයතීති වෙදනා. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
554, 601. කරතො ¶ රිරිය.
කරතො ඉත්ථියමනිත්ථියං වා අභිඛෙය්යායං රිරීයපච්චයො හොති වා.
කත්තබ්බා කිරියා, කරණීයං කිරියං.
අතීතෙ කාලෙ සබ්බධාතූහි තතවන්තුතාවීඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
හුතො, හුතවා, හුතාවී. වුසිතො, වුසිතවා, වුසිතාවී. භුත්තො, භුත්තවා, භුත්තාවී.
භාවකම්මෙසු අතීතෙ කාලෙ තපච්චයො හොති සබ්බධාතූහි.
භාවෙ තාව – තස්ස ගීතං, නච්චං, නට්ටං, හසිතං.
කම්මනි තාව – තෙන භාසිතං, දෙසිතං.
557, 606. බුධගමාදිත්ථෙ කත්තරි.
බුධගමුඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තදත්ථෙ ගම්යමානෙ තපච්චයො හොති කත්තරි සබ්බකාලෙ.
සබ්බෙ ¶ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතෙ ධම්මෙ බුජ්ඣති අබුජ්ඣි බුජ්ඣිස්සතීති බුද්ධො, සරණඞ්ගතො, සමථඞ්ගතො, අමථඞ්ගතො, ජානාති අජානි ජානිස්සතීති ඤාතො, ඉච්චෙවමාදි.
ජිඉච්චෙතාය ධාතුයා ඉනපච්චයො හොති සබ්බකාලෙ කත්තරි.
පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ජිනාති අජිනි ජිනිස්සතීති ජිනො.
සුපඉච්චෙතාය ධාතුයා ඉනපච්චයො හොති කත්තරි, භාවෙ ච.
සුපතීති සුපිනං, සුපීයතෙ සුපිනං.
ඊසංදුසුසද්දාදීහි සබ්බධාතූහි ඛපච්චයො හොති.
ඊසස්සයො, දුස්සයො, සුස්සයො භවතා, ඊසක්කරං, දුක්කරං, සුකරං, භවතා.
561, 636. ඉච්ඡත්ථෙසු ¶ සමානකත්තුකෙසු තවෙ තුං වා.
ඉච්ඡත්ථෙසු සමානකත්තුකෙසු සබ්බධාතූහිතවෙතුංඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති සබ්බකාලෙ කත්තරි.
පුඤ්ඤානි කාතවෙ, සද්ධම්මං සොතු මිච්ඡති.
අරහසක්කාදීසු ච අත්ථෙසු සබ්බධාතූහි තුංපච්චයො හොති.
කො තං නින්දිතුමරහති, සක්කා ජෙතුං ධනෙන වා. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
563, 639. පත්තවචනෙ අලමත්ථෙසු ච.
පත්තවචනෙ අලමත්ථෙසු සබ්බධාතූහි තුංපච්චයො හොති.
අලමෙව දානානි දාතුං, අලමෙව පුඤ්ඤානි කාතුං.
564, 640. පුබ්බකාලෙ’ කකත්තුකානං තුන ත්වාන ත්වාවා.
පුබ්බකාලෙ එකකත්තුකානං ධාතූනං තුනත්වාන ත්වාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා.
කාතුන ¶ කම්මං ගච්ඡති, අකාතුන පුඤ්ඤං කිලිස්සති, සත්තා සුත්වාන ධම්මං මොදන්ති, රිපුං ජිත්වාන වසති, ධම්මං සුත්වාන’ස්ස එතදහොසි, ඉතො සුත්වාන අමුත්ර කථයන්ති, සුත්වා ජානිස්සාම. එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බා.
වත්තමානෙ කාලෙ සබ්බධාතූහි මානඅන්තඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.
සරමානො රොදති. ගච්ඡන්තො ගණ්හාති.
සාසඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රත්ථුපච්චයො හොති.
සාසතීති සත්ථා, සාසති හිංසතීති වා සත්ථා.
පාඉච්චෙතාය ධාතුයා රිතුපච්චයො හොති.
පාති පුත්තන්ති පිතා.
568, 576. මානාදීහි ¶ රාතු.
මානඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රාතුපච්චයො හොති, රිතු පච්චයො ච.
ධම්මෙන පුත්තං මානෙතීති මාතා, පුබ්බෙ භාසතීති භාතා, මාතාපිතූහි ධාරීයතීති ධීතා.
ආඉච්චාදිම්හා ගමිතො තුකපච්චයො හොති.
ආගච්ඡතීති ආගන්තුකො, භික්ඛු.
ගමුඉච්චෙතම්හා ධාතුම්හා ඉකපච්චයො හොති භබ්බෙ. ගමිස්සති ගන්තුං භබ්බොති ගමිකො, භික්ඛු.
ඉති කිබ්බිධානකප්පෙ දුතියො කණ්ඩො.
තතියකණ්ඩ
571, 624. පච්චයාදනිට්ඨා නිපාතනා සිජ්ඣන්ති,
සඞ්ඛ්යානාමසමාසතද්ධිතාඛ්යාතකිතකප්පම්හි සප්පච්චයා යෙ සද්දා අනිට්ඨඞ්ගතා, තෙ සාධනෙන නිරක්ඛිත්වා සකෙහි සකෙහි නාමෙහි නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.
සඞ්ඛ්යායං ¶ තාව – එකස්ස එතා හොති, දසස්ස ච දකාරස්ස රකාරාදෙසො හොති. එකො ච දස ච එකාරස.
ද්විස්ස බා හොති, දසස්ස ච දකාරස්ස රකාරාදෙසො හොති, ද්වෙ ච දස ච බාරස.
ද්විස්ස බා හොති, දසස්ස ච වීසං හොති. ද්වෙ ච වීසඤ්ච බාවීසං.
ඡස්ස සො හොති, දසස්ස ච දකාරස්ස ළො හොති, ඡ ච දස ච සොළස.
ඡආයතනම්හි ඡස්ස සළො හොති, සළායතනං. එවං සෙසා සඞ්ඛ්යා කාතබ්බා.
නාමිකෙ තාව-ඉම සමාන අපරඉච්චෙතෙහි ජ්ජජ්ජු පච්චයා හොන්ති, ඉම සමානසද්දානඤ්ච අකාරසකාරාදෙසා හොන්ති. ඉමස්මිං කාලෙ අජ්ජ, අජ්ජු, සමානෙ කාලෙ සජ්ජ, සජ්ජු, අපරස්මිං කාලෙ අපරජ්ජ, අපරජ්ජු.
සමාසෙ තාව – භූමිගතො, අපායගතො, ඉස්සරකතං. සල්ලවිද්ධො, කථිනදුස්සං, චොරභයං, ධඤ්ඤරාසි, සංසාරදුක්ඛං, පුබ්බාපරං.
තද්ධිතෙ ¶ තාව – වාසිට්ඨො, භාරද්වාජො, භග්ගවො, පණ්ඩවො, කාලෙය්යො.
ආඛ්යාතෙ තාව – ‘‘අස භාවෙ’’ති ධාතුතො වත්තමානෙසු එකවචනබහුවචනෙසු එකවචනස්ස තිස්ස ස්සො හොති අන්තෙන සහ, බහුවචනස්ස අන්තිස්ස ස්සු හොති අන්තෙන සහ. එවමස්ස වචනීයො, එවමස්සු වචනීයා.
ආණත්තියං හිස්ස ස්සු හොති වා, ගච්ඡස්සු, ගච්ඡාහි.
කිතකෙ තාව – වද හනඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි කපච්චයො හොති, වදස්ස ච වාදො හොති, හනස්ස ච ඝාතො හොති. වාදකො, ඝාතකො.
නටධාතුතො තපඤ්චයස්ස ච්ච ට්ටාදෙසා හොන්ති අන්තෙන සහ. නච්චං, නට්ටං. ඉච්චෙවමාදයො නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.
572, 625. සාස දිසතො තස්ස රිට්ඨො ච.
සාස දිසඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස රිට්ඨාදෙසො හොති ඨානෙ.
අනුසිට්ඨො සො මයා, දිට්ඨං මෙ රූපං.
චග්ගහණෙන ¶ කිච්චතකාරස්ස ච තුං පච්චයස්ස ච රට්ඨරට්ඨුංආදෙසා හොන්ති. දස්සනීයං දට්ඨබ්බං. දට්ඨුං විහාරං ගච්ඡන්ති සමණානං.
573, 626. සාදිසන්ත පුච්ඡ භන්ජ හන්සාදීහිට්ඨො.
සකාරන්ත පුච්ඡ භන්ජ හන්ස ඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස සහාදිබ්යඤ්ජනෙන ට්ඨාදෙසො හොති ඨානෙ.
තුට්ඨො, අහිනා දට්ඨො නරො, මයා පුට්ඨො, භට්ඨො, පභට්ඨො, හට්ඨො, පහට්ඨො, යිට්ඨො. එවමඤ්ඤෙපි ධාතවො සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බා.
වසඉච්චෙතම්හා ධාතුම්හා තකාරපච්චයස්ස සහාදිබ්යඤ්ජනෙන උට්ඨාදෙසො හොති ඨානෙ.
වස්සංවුට්ඨො.
වසස්සෙව ධාතුස්ස තපච්චයෙ පරෙ වකාරස්ස උකාරාදෙසො හොති වා.
වුසිතං බ්රහ්මචරියං, උට්ඨො. වුඨො වා.
576, 607. ධ ¶ ඪ භ යෙ හි ධ ඪා ච.
ධ ඪ භ හඉච්චෙවමන්තෙහි ධාතූහි තකාරපච්චයස්ස යථාක්කමං ධ ඪාදෙසා හොන්ති.
යථා? බුද්ධො භගවා, වඩ්ඪො භික්ඛු, ලද්ධං මෙ පත්ථචීවරං, අග්ගිනා දඩ්ඪං වනං.
භන්ජතො ධාතුම්හා තකාරපච්චයස්ස ග්ගො ආදෙසො හොති සහාදිබ්යඤ්ජනෙන.
භග්ගො.
578, 560. භුජාදීනමන්තො නො ද්වි ච.
භුජඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තො නො හොති, තපච්චයස්ස ච ද්විතාවො හොති.
භුත්තො, භුත්තාවී, චත්තො, සත්තො, රත්තො, යුත්තො, විවිත්තො.
වචඉච්චෙතස්ස ¶ ධාත්වස්ස වකාරස්ස උකාරාදෙසො හොති අන්තො චකාරො නො හොති, තපච්චයස්ස ච ද්වෙභාවො හොති වා.
වුත්තං භගවතා, උත්තං වා.
ගුපඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති, තපච්චයස්ස ච ද්වෙභාවො හොති.
සුගුත්තො, චත්තො, ලිත්තො, සන්තත්තො, උත්තො, විවිත්තො, සිත්තො. එවමඤ්ඤෙපි යොජෙතබ්බා.
තරඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස ඉණ්ණාදෙසො හොති, අන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති.
තරතීති තිණ්ණො, උත්තරතීති උත්තිණ්ණො, සංපූරතීති සම්පුණ්ණො, තුරතීති තුණ්ණො, පරිජීරතීති පරිජිණ්ණො, ආකිරතීති ආකිණ්ණො.
582, 631. භිදාදිතො ¶ ඉන්න අන්න ඊණාවා.
භිදිඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස ඉන්න අන්න ඊණාදෙසා හොන්ති වා, අන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති.
භින්දිතබ්බොති භින්නො, ඡින්දීයතීති ඡින්නො, උච්ඡින්දීයිත්ථාති උච්ඡින්නො, දීයතීති දින්නො, නිසීදතීති නිසින්නො, සුට්ඨු ඡාදීයතීති සුඡන්නො, ඛිදතීති ඛින්නො, රොදතීති රුන්නො, ඛීණා ජාති.
වාති කිමත්ථං? භිජ්ජතීති භිත්ති.
583, 617. සුස පච සකතො ක්ඛ ක්කා ච.
සුස පච සකඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස ක්ඛක්කාදෙසා හොන්ති, අන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති.
සුස්සතීති සුක්ඛං, කට්ඨං, පච්චතීති පක්කං, ඵලං. සකති සමත්ථෙති, පූජෙතීති වා සක්කො, සුජම්පති.
පක්කමඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තපච්චයස්ස න්තොආදෙසො හොති, අන්තො ච නො හොති.
පක්කමතීති ¶ පක්කන්තො, විබ්භමතීති විබ්භන්තො, සඞ්කන්තො, ඛන්තො, සන්තො, දන්තො, වන්තො.
චග්ගහණං කිමත්ථං? තෙහෙව ධාතූහි තපච්චයස්සන්ති හොති. අන්තො ච නො හොති. කන්ති, ඛන්ති. එවං සබ්බත්ථ.
ජනඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ආත්තං හොති තපච්චයෙ පරෙ, තිම්හි ච.
අජනීති ජාතො, ජනනං ජාති.
තිම්හීති කිමත්ථං? අඤ්ඤස්මිම්පි පච්චයෙ පරෙ ආකාරනිවත්තනත්ථං. ජනිත්වා, ජනිතා, ජනිතුං, ජනිතබ්බං ඉච්චෙවමාදි.
586, 600. ගම ඛන හන රමාදීනමන්තො.
ගම ඛන හන රමුඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තො බ්යඤ්ජනො නො හොති වා තපච්චයෙ පරෙ තිම්හි ච.
සුන්දරං නිබ්බානං ගච්ඡතීති සුගතො. සුන්දරං නිබ්බානං ගච්ඡතීති සුගති, ඛතං, ඛති. උපහතං, උපහති. රතො, රති, මතො, මති.
වාති ¶ කිමත්ථං? රමතො, රමති.
රකාරො ච ධාතූනමන්තභූතො නො හොති තපච්චයෙ, පරෙ තිම්හි ච.
පකාරෙන කරීයතීති පකතො, පඨමං කරීයතීති පකති, විසරීයතීති විසතො, විසති.
ඨා පාඉච්චෙතෙසං ධාතූනං අන්තස්ස ආකාරස්ස ඉකාර ඊකාරාදෙසා හොන්ති යථාසඞ්ඛ්යං තපච්චයෙ පරෙ, තිම්හි ච.
යත්ර ඨිතො, ඨිති, පීතො, පීති.
589, 621. හන්තෙහි හො හස්ස ළො වා අදහනහානං.
හකාරන්තෙහි ධාතූහි තපච්චයස්ස හකාරාදෙසො හොති, හකාරස්ස ධාත්වන්තස්ස ළො හොති වා අදහනහානං.
ආරුහිත්ථාති ආරුළ්හො. ගාළ්හො, බාළ්හො. මූළො.
අදහනහානමිති ¶ කිමත්ථං? දය්හතීති දඩ්ඪො, සංසුට්ඨු නය්හතීති සන්නද්ධො.
ඉති කිබ්බිධානකප්පෙ තතියො කණ්ඩො.
චතුත්ථකණ්ඩ
590, 579. ණම්හිරන්ජස්ස ජො භාවකරණෙසු.
ණම්හි පච්චයෙ පරෙ රන්ජඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තභූතස්ස න්ජකාරස්ස ජොආදෙසො හොති භාවකරණෙසු.
රඤ්ජනං රාගො, රන්ජන්ති එතෙනාති රාගො.
භාවකරණෙසූති කිමත්ථං? රන්ජතීති රඞ්ගො.
හනඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස ඝාතාදෙසො හොති ණම්හි පච්චයෙ පරෙ.
උපහනතීති උපඝාතො, ගාවො හනතීති ගොඝාතකො.
592, 503. වධො ¶ වා සබ්බත්ථ.
හනඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස වධාදෙසො හොති වා සබ්බත්ථ ඨානෙසු.
හනතීති වධො, වධකො, අවධි, අහනි වා.
ආකාරන්තානං ධාතූනං අන්තස්ස ආකාරස්ස ආයාදෙසො හොති ණම්හි පච්චයෙ පරෙ.
දදාතීති දායකො, දානං දාතුං සීලං යස්සාති දානදායී, මජ්ජං දාතුං සීලං යස්සාති මජ්ජදායී, නගරං යාතුං සීලං යස්සාති නගරයායී.
594, 582. පුර සමුප පරීහි කරොතිස්ස ඛ ඛරා වා තප්පච්චයෙසුච.
පුර සං උප පරිඉච්චෙතෙහි කරොතිස්ස ධාතුස්ස ඛ ඛරාදෙසා හොන්ති වා තපච්චයෙ පරෙ, ණම්හි ච.
පුරෙ කරීයතීති පුරක්ඛතො, සම්මා කරීයතීති සඞ්ඛතො, උපගන්ත්වා කරීයතීති උපක්ඛතො, පරිසමන්තතො කරොතීති පරික්ඛාරො, සංකරීයතීති සඞ්ඛාරො.
වාති කිමත්ථං? උපගන්ත්වා කරොතීති උපකාරො.
595, 637. තවෙ ¶ තුනාදීසු කා.
තවෙ තුනඉච්චෙවමාදීසු පච්චයෙසු කරොතිස්ස ධාතුස්ස කාආදෙසො හොති වා.
කාතවෙ, කාතුං, කත්තුං වා, කාතුන, කත්තුන වා.
596, 551. ගම ඛන හනාදීනං තුං තබ්බාදීසු න.
ගම ඛන හනඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තස්ස නකාරො හොති වා තුං තබ්බාදීසු පච්චයෙසු.
ගන්තුං, ගමිතුං, ගන්තබ්බං, ගමිතබ්බං. ඛන්තුං. ඛනිතුං, ඛන්තබ්බං, ඛනිතබ්බං. හන්තුං, හනිතුං, හන්තබ්බං. හනිතබ්බං. මන්තුං, මනිතුං, මන්තබ්බං, මනිතබ්බං.
ආදිග්ගහණං කිමත්ථං? තුනග්ගහණත්ථං. ගන්තුන, ඛන්තුන, හන්තුන, මන්තුන.
597, 641. සබ්බෙහි තුනාදීනං යො.
සබ්බෙහි ධාතූහි තුනාදීනං පච්චයානං යකාරාදෙසො හොති වා.
අභිවන්දිය, අභිවන්දිත්වා, ඔහාය, ඔහිත්වා, උපනීය, උපනෙත්වා, පස්සිය, පස්සිත්වා, උද්දිස්ස, උද්දිසිත්වා, ආදාය, ආදියිත්වා.
598, 643. චනන්තෙහි ¶ රච්චං.
චකාරනකාරන්තෙහි ධාතූහි තුනාදීනං පච්චයානං රච්චාදෙසො හොති වා.
විවිච්ච, ආහච්ච, උහච්ච.
වාති කිමත්ථං? හන්ත්වා.
599, 644. දිසා ස්වාන ස්වාන්තලොපො ච.
දිසඉච්චෙතාය ධාතුයා තුනාදීනං පච්චයානං ස්වානස්වාදෙසා හොන්ති, අන්තලොපො ච.
දිස්වාන, දිස්වා.
600, 645. ම හ ද භෙහි ම්ම ය්හ ජ්ජ බ්භ ද්ධා ච.
ම හ ද භ ඉච්චෙවමන්තෙහි ධාතූහි තුනාදීනං පච්චයානං ම්ම ය්හ ජ්ජ බ්භ ද්ධා ආදෙසා හොන්ති වා අන්තලොපො ච.
ආගම්ම, ආගමිත්වා, ඔක්කම්ම. ඔක්කමිත්වා, පග්ගය්හ, පග්ගණ්හිත්වා, උප්පජ්ජ, උප්පජ්ජිත්වා, ආරබ්භ, ආරභිත්වා, ආරද්ධ, ආරභිත්වා.
601, 334. තද්ධිතසමාසකිතකා ¶ නාමං වා’ තවෙ තුනාදීසු ච.
තද්ධිතසමාසකිතකඉච්චෙවමන්තා සද්දානාමංව දට්ඨබ්බා තවෙ තුන ත්වාන ත්වාදිපච්චයන්තෙ වජ්ජෙත්වා.
වාසිට්ඨො, පත්තධම්මො, කුම්භකාරො ඉච්චෙවමාදි.
දුම්හි අක්ඛරෙ යො පුබ්බො අක්ඛරො, සො ගරුකොව දට්ඨබ්බො.
භිත්වා, ඡිත්වා, දත්වා, හුත්වා.
දීඝො ච සරො ගරුකොව දට්ඨබ්බො.
ආහාරො, නදී, වධූ, තෙ ධම්මා, ඔපනයිකො.
අක්ඛරත්ථෙහි අක්ඛරාභිධෙය්යෙහි කාරපච්චයො හොති පයොගෙ සති.
අ එව අකාරො, ආ එව ආකාරො, ය එව යකාරො.
605, 647. යථාගමමිකාරො ¶ .
යථාගමං සබ්බධාතූහි සබ්බපච්චයෙසු ඉකාරාගමො හොති.
කාරියං, භවිතබ්බං, ජනිතබ්බං, විදිතබ්බං, කරිත්වා, ඉච්ඡිතං.
දකාරධකාරන්තාය ධාතුයා යථාගමං යකාරාගමො හොති ක්වචි තුනාදීසු පච්චයෙසු.
බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා, ධම්මං බුජ්ඣිත්වා.
දධන්තතොති කිමත්ථං? ලභිත්වා.
ක්වචීති කිමත්ථං? උප්පාදෙත්වා.
ඉති කිබ්බිධානකප්පෙ චතුත්ථො කණ්ඩො.
පඤ්චමකණ්ඩ
607, 578. නිග්ගහිත සංයොගාදිනො.
සංයොගාදිභූතො නකාරො නිග්ගහිතමාපජ්ජතෙ.
රඞ්ගො, භඞ්ගො, සඞ්ගො.
608, 623. සබ්බත්ථ ¶ ගෙ ගී.
ගෙඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ගීආදෙසො හොති සබ්බත්ථ ඨානෙ.
ගීතං ගායති.
සදඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සීදාදෙසො හොති සබ්බත්ථ ඨානෙ.
නිසින්නො, නිසීදති.
යජඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සරස්ස ඉකාරාදෙසො හොති ට්ඨෙ පරෙ.
යිට්ඨො, යිට්ඨා.
ට්ඨෙති කිමත්ථං? යජනං.
611, 608. හචතුත්ථානමන්තානං දො ධෙ.
හචතුත්ථානං ධාත්වන්තානං දො ආදෙසො හොති ධෙ පරෙ.
සන්නද්ධො, කුද්ධො, යුද්ධො, සිද්ධො, ලද්ධො, ආරද්ධො.
612, 615. ඩො ¶ ඪකාරෙ.
හචතුත්ථානං ධාත්වන්තානං ඩො ආදෙසො හොති ඪකාරෙ පරෙ.
දය්හතීති දඩ්ඪො, වඩ්ඪතීති වුඩ්ඪො.
ඪකාරෙති කිමත්ථං? දාහො.
ගහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස ඝරාදෙසො හොති වා ණපච්චයෙ පරෙ.
ඝරං, ඝරානි.
වාති කිමත්ථං? ගාහො.
දහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස දකාරො ළත්තමාපජ්ජතෙ වා ණපච්චයෙ පරෙ.
පරිදහනං පරිළාහො.
වාති කිමත්ථං? පරිදාහො.
615, 586. ධාත්වන්තස්ස ලොපො ක්විම්හි.
ධාත්වන්තස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොති ක්විම්හි පච්චයෙ පරෙ.
භුජෙන ¶ ගච්ඡතීති, භුජගො. උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, තුරගො, සඞ්ඛො.
විදඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තෙ ඌකාරාගමො හොති ක්විම්හි පච්චයෙ පරෙ.
ලොකං විදති ජානාතීති ලොකවිදූ.
617, 633. න ම ක රානමන්තානං නියුත්තතම්හි.
නකාර මකාර කකාර රකාරානං ධාත්වන්තානං ලොපො න හොති ඉකාරයුත්තෙ තපච්චයෙ පරෙ.
හනිභුං, ගමිතො, රමිතො, සකිතො, සරිතො, කරිත්වා.
ඉයුත්තතම්හීති කිමත්ථං? ගතො, සතො.
618, 571. න ක ගත්තං ච ජාණ්වුම්හි.
චකාර ජකාරා කකාර ගකාරත්තං නාපජ්ජන්තෙ ණ්වුම්හි පච්චයෙ පරෙ.
පචතීති පාචකො, යජතීති යාජකො.
619, 573. කරස්ස ¶ ච තත්තං තුස්මිං.
කරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තස්ස රකාරස්ස තකාරත්තං හොති තුපච්චයෙ පරෙ.
කරොතීති කත්තා, කරොන්තීති කත්තාරො.
කරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තස්ස රකාරස්ස තකාරත්තං හොති වා තුං තුන තබ්බඉච්චෙතෙසු පච්චයෙසු.
කත්තුං, කාතුං, කත්තුන. කාතුන, කත්තබ්බං, කාතබ්බං.
621, 553. කාරිතං විය ණානුබන්ධො.
ණකාරානුබන්ධො පච්චයො කාරිතං විය දට්ඨබ්බො වා.
දාහො, දෙහො, වාහො, බාහො, චාගො, වාරො, චාරො, පරික්ඛාරො, දායකො, නායකො, ලාවකො, භාවකො, කාරී, ඝාතී, දායී.
වාති කිමත්ථං? උපක්ඛරො.
622, 570. අනකා ¶ යු ණ්වූනං.
යුණ්වුඉච්චෙතෙසං පච්චයානං අන අකඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති.
නන්දනං, කාරකො.
ච ජඉච්චෙතෙසං ධාත්වන්තානං කකාරගකාරාදෙසා හොන්ති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ.
පාකො, යොගො.
ඉති කිබ්බිධානකප්පෙ පඤ්චමො කණ්ඩො.
කිතකප්පො නිට්ඨිතො.