📜

1. සවිකරණාඛ්යාතවිභාග

තත්ථ ධාතූති කෙනට්ඨෙන ධාතු? සකත්ථම්පි ධාරෙතීති ධාතු, අත්ථාතිසයයොගතො පරත්ථම්පි ධාරෙතීති ධාතු, වීසතියා උපසග්ගෙසු යෙන කෙනචි උපසග්ගෙන අත්ථවිසෙසකාරණෙන පටිබද්ධා අත්ථවිසෙසම්පි ධාරෙතීති ධාතු, ‘‘අයං ඉමිස්සා අත්ථො, අයමිතො පච්චයො පරො’’තිආදිනා අනෙකප්පකාරෙන පණ්ඩිතෙහි ධාරියති එසාතිපි ධාතු, විදහන්ති විදුනො එතාය සද්දනිප්ඵත්තිං අයලොහාදිමයං අයලොහාදිධාතූහි වියාතිපි ධාතු. එවං තාව ධාතුසද්දස්සත්ථො වෙදිතබ්බො.

ධාතුසද්දො ජිනමතෙ, ඉත්ථිලිඞ්ගත්තනෙ මතො;

සත්ථෙ පුල්ලිඞ්ගභාවස්මිං, කච්චායනමතෙ ද්විසු.

අථ වා ජිනමතෙ ‘‘තතො ගොතමිධාතූනී’’ති එත්ථ ධාතුසද්දො ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙ වත්තති ‘‘පබ්බතානි වනානි චා’’ති එත්ථ පබ්බතසද්දො විය, න පනෙත්ථ වත්තබ්බං ‘‘අට්ඨිවාචකත්තා නපුංසකනිද්දෙසො’’ති අට්ඨිවාචකත්තෙපි ‘‘ධාතුයො’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගදස්සනතො. භූවාදයො සද්දා ධාතවො. සෙය්යථිදං? භූ ඉ කු කෙ තක්ක තක තකි සුකඉච්චාදයො. ගණතො තෙ අට්ඨවිධා භූවාදිගණො රුධාදිගණො දිවාදිගණො ස්වාදිගණො කියාදිගණො ගහාදිගණො තනාදිගණො චුරාදිගණො චාති. ඉදානි තෙසං විකරණසඤ්ඤිතෙ පච්චයෙ දස්සෙස්සාම. අනෙකවිධා හි පච්චයා නානප්පකාරෙසු නාමනාම කිතනාම සමාසනාම තද්ධිතනාමාඛ්යාතෙසු පවත්තනතො. සඞ්ඛෙපතො පන දුවිධාව නාමපච්චයො ආඛ්යාතපච්චයො චාති. තත්රාපි ආඛ්යාතපච්චයා දුවිධා විකරණපච්චයනොවිකරණපච්චයවසෙන. තත්ථ විකරණපච්චයො අකාරාදිසත්තරසවිධො අග්ගහිතග්ගහණෙන පන්නරසවිධො ච. නොවිකරණපච්චයො පන ඛ ඡ සාදිනෙකවිධො. යෙ රූපනිප්ඵත්තියා උපකාරකා අත්ථවිසෙසස්ස ජොතකා වා අජොතකා වා ලොපනීයා වා අලොපනීයා වා, තෙ සද්දා පච්චයා.

පටිච්ච කාරණං තං තං, එන්තීති පච්චයාථ වා;

පටිච්ච සද්දනිප්ඵත්ති, ඉතො එතීති පච්චයා.

නාමිකප්පච්චයානං යො, විභාගො ආවි හෙස්සති;

නාමකප්පෙ යතො තස්මා, න තං විත්ථාරයාමසෙ.

යො නොවිකරණානං තු, පච්චයානං විභාගතො;

සො පනාඛ්යාතකප්පම්හි, විත්ථාරෙනා’ගමිස්සතීති.

ඉච්චානෙකවිධෙසු පච්චයෙසු ‘‘විකරණපච්චයා නාම ඉමෙ’’ති සල්ලක්ඛෙතබ්බා. කථං? භූවාදිගණතො අපච්චයො හොති කත්තරි, රුධාදිගණතො අකාරිවණ්ණෙකාරොකාරපච්චයා හොන්ති කත්තරි, පුබ්බමජ්ඣට්ඨානෙ නිග්ගහීතාගමො ච, දිවාදිගණතො යපච්චයො හොති කත්තරි, ස්වාදිගණතො ණු ණා උණාපච්චයා හොන්ති කත්තරි, කියාදිගණතො නාපච්චයො හොති කත්තරි, ගහාදිගණතො ප්ප ණ්හාපච්චයා හොන්ති කත්තරි, තනාදිගණතො ඔ යිරපච්චයා හොන්ති කත්තරි, චුරාදිගණතො ණෙ ණයපච්චයා හොන්ති කත්තරි.

අකාරො ච ඉවණ්ණො ච, එ ඔකාරා ච යො තථා;

ණු ණා උණා ච නා ප්ප ණ්හා-යිරා ණෙ ණයපච්චයා.

අග්ගහිතග්ගහණෙන, එවං පන්නරසෙ’රිතා;

විකරණව්හයා එතෙ, පච්චයාති විභාවයෙ.

යෙ එවං නිද්දිට්ඨෙහි විකරණපච්චයෙහි තදඤ්ඤෙහි ච සප්පච්චයා අට්ඨවිධා ධාතුගණා සුත්තන්තෙසු බහූපකාරා, තෙස්වායං භූවාදිගණො. භූ සත්තායං, භූධාතු විජ්ජමානතායං වත්තති. සකම්මිකාකම්මිකාසු ධාතූසු අයං අකම්මිකා ධාතු, න පන ‘‘ධම්මභූතො’’තිආදීසු පත්තිඅත්ථවාචිකා අපරා භූධාතු විය සකම්මිකා. එසා හි පරිඅභිආදීහි උපසග්ගෙහි යුත්තායෙව සකම්මිකා භවති, න උප පරා පාතුආදීහි උපසග්ගනිපාතෙහි යුත්තාපි. අතො ඉමිස්සා සිද්ධානි රූපානි ද්විධා ඤෙය්යානි අකම්මකපදානි සකම්මකපදානි චාති.

සුද්ධකත්තුක්රියාපදනිද්දෙස

තත්ර භවති උබ්භවති සමුබ්භවති පභවති පරාභවති සම්භවති විභවති, භොති සම්භොති විභොති පාතුභවති පාතුබ්භවති පාතුභොති, ඉමානි අකම්මකපදානි. එත්ථ පාතුඉති නිපාතො, සො ‘‘ආවිභවති තිරොභවතී’’තිආදීසු ආවි තිරොනිපාතා විය භූධාතුතො නිප්ඵන්නාඛ්යාතසද්දස්ස නෙව විසෙසකරො, න ච සකම්මකත්තසාධකො. උඉච්චාදයො උපසග්ගා, තෙ පන විසෙසකරා, න සකම්මකත්තසාධකා. යෙසමත්ථො කම්මෙන සම්බන්ධනීයො න හොති, තානි පදානි අකම්මකානි. අකම්මකපදානං යථාරහං සකම්මකාකම්මකවසෙන අත්ථො කථෙතබ්බො. පරිභොති පරිභවති, අභිභොති අභිභවති, අධිභොති අධිභවති, අතිභොති අතිභවති, අනුභොති අනුභවති, සමනුභොති සමනුභවති, අභිසම්භොති අභිසම්භවති, ඉමානි සකම්මකපදානි. එත්ථ පරිඉච්චාදයො උපසග්ගා, තෙ භූධාතුතො නිප්ඵන්නාඛ්යාතසද්දස්ස විසෙසකරා චෙව සකම්මකත්තසාධකා ච. යෙසමත්ථො කම්මෙන සම්බන්ධනීයො, තානි පදානි සකම්මකානි. සකම්මකපදානං සකම්මකවසෙන අත්ථො කථෙතබ්බො, ක්වචි අකම්මකවසෙනපි. එවං සුද්ධකත්තුක්රියාපදානි භවන්ති. උද්දෙසොයං.

තත්ර භවතීති හොති විජ්ජති පඤ්ඤායති සරූපං ලභති. උබ්භවතීති උප්පජ්ජති සරූපං ලභති. සමුබ්භවතීති සමුප්පජ්ජති සරූපං ලභති. පභවතීති හොති සම්භවති. අථ වා පභවතීති යතො කුතොචි සන්දති, න විච්ඡිජ්ජති, අවිච්ඡින්නං හොති, තං තං ඨානං විසරති. පරාභවතීති පරාභවො හොති බ්යසනං ආපජ්ජති අවුද්ධිං පාපුණාති. සම්භවතීති සුට්ඨු භවති වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. විභවතීති උච්ඡිජ්ජති විනස්සති විපජ්ජති, විසෙසතො වා භවති සම්පජ්ජති. භොති සම්භොති විභොතීති ඉමානි ‘‘භවති සම්භවති විභවතී’’ති ඉමෙහි යථාක්කමං සමානනිද්දෙසානි. පාතුභවතීති පකාසති දිස්සති පඤ්ඤායති පාකටං හොති. පාතුබ්භවති පාතුභොතීති ඉමානි ‘‘පාතුභවතී’’ති ඉමිනා සමානනිද්දෙසානි. එවං අකම්මකපදානං යථාරහං සකම්මකාකම්මකවසෙන අත්ථකථනං දට්ඨබ්බං. එවමුත්තරත්රාපි අඤ්ඤෙසම්පි අකම්මකපදානං.

පරිභොතිදුකාදීසු පන සත්තසු දුකෙසු යථාක්කමං ද්වෙ ද්වෙ පදානි සමානත්ථානි, තස්මා ද්වෙ ද්වෙ පදානියෙව ගහෙත්වා නිද්දිසිස්සාම. තත්ර පරිභොති පරිභවතීති පරං හිංසති පීළෙති, අථ වා හීළෙති අවජානාති. අභිභොති අභිභවතීති පරං අජ්ඣොත්ථරති මද්දති. අධිභොති අධිභවතීති පරං අභිමද්දිත්වා භවති අත්තනො වසං වත්තාපෙති. අතිභොති අතිභවතීති පරං අතික්කමිත්වා භවති. අනුභොති අනුභවතීති සුඛදුක්ඛං වෙදෙති පරිභුඤ්ජති සුඛදුක්ඛපටිසංවෙදී හොති. සමනුභොති සමනුභවතීති සුඛදුක්ඛං සුට්ඨු වෙදෙති සුට්ඨු පරිභුඤ්ජති සුට්ඨු සුඛදුක්ඛපටිසංවෙදී හොති. අභිසම්භොති අභිසම්භවතීති පරං අජ්ඣොත්ථරති මද්දති. එවං සකම්මකපදානං සකම්මකවසෙන අත්ථකථනං දට්ඨබ්බං. කත්ථචි පන ගච්ඡතීති පවත්තතීති එවං අකම්මකවසෙනපි. එවමුත්තරත්රාපි අඤ්ඤෙසං සකම්මකපදානං.

අපච්චයො පරො හොති, භූවාදිගණතො සති;

සුද්ධකත්තුක්රියාඛ්යානෙ, සබ්බධාතුකනිස්සිතෙ.

අයං සුද්ධකත්තුක්රියාපදානං නිද්දෙසො.

හෙතුකත්තුක්රියාපදනිද්දෙස

භාවෙති විභාවෙතිසම්භාවෙති පරිභාවෙති, එවං හෙතුකත්තුක්රියාපදානි භවන්ති. එකකම්මකවසෙනෙසමත්ථො ගහෙතබ්බො . පච්ඡිමස්ස පන ද්විකම්මකවසෙනපි. පරිභාවාපෙති අභිභාවාපෙති අනුභාවාපෙති, එවම්පි හෙතුකත්තුක්රියාපදානි භවන්ති. ද්විකම්මකවසෙනෙසමත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉච්චෙවං ද්විධා හෙතුකත්තුක්රියාපදානි ඤෙය්යානි, අඤ්ඤානිපි ගහෙතබ්බානි.

තත්ර භාවෙතීති පුග්ගලො භාවෙතබ්බං යං කිඤ්චි භාවෙති ආසෙවති බහුලීකරොති, අථ වා භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. විභාවෙතීති භාවෙතබ්බං යං කිඤ්චි විභාවෙති විසෙසෙන භාවෙති, විවිධෙන වා ආකාරෙන භාවෙති භාවයති වඩ්ඪෙති, අථ වා විභාවෙතීති අභාවෙති අන්තරධාපෙති. සම්භාවෙතීති යස්ස කස්සචි ගුණං සම්භාවෙති සම්භාවයති සුට්ඨු පකාසෙති උක්කංසෙති. පරිභාවෙතීති පරිභාවෙතබ්බං යං කිඤ්චි පරිභාවෙති පරිභාවයති සමන්තතො වඩ්ඪෙති. එවං එකකම්මකවසෙනත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා පරිභාවෙතීති වාසෙතබ්බං වත්ථුං පරිභාවෙති පරිභාවයති වාසෙති ගන්ධං ගාහාපෙති. එවං ද්විකම්මකවසෙනාපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. පරිභාවාපෙතීති පුග්ගලො පුග්ගලෙන සපත්තං පරිභාවාපෙති හිංසාපෙති, අථ වා පරිභාවාපෙතීති හීළාපෙති අවජානාපෙති. අභිභාවාපෙතීති පුග්ගලො පුග්ගලෙන සපත්තං අභිභාවාපෙති අජ්ඣොත්ථරාපෙති. අනුභාවාපෙතීති පුග්ගලො පුග්ගලෙන සම්පත්තිං අනුභාවාපෙති පරිභොජෙති.

පයුත්තො කත්තුනා යොගෙ, ඨිතොයෙවාප්පධානියෙ;

ක්රියං සාධෙති එතස්ස, දීපකං සාසනෙ පදං.

කරණවචනංයෙව, යෙභුය්යෙන පදිස්සති;

ආඛ්යාතෙ කාරිතට්ඨානං, සන්ධාය කථිතං ඉදං.

න නාමෙ කාරිතට්ඨානං, ‘‘බොධෙතා’’ ඉතිආදිකං;

‘‘සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙන්ති’’, ඉච්චාදීනි පදානි ච;

ආහරිත්වාන දීපෙය්ය, පයොගකුසලො බුධො.

තත්රිදං කරණවචනං කම්මත්ථදීපකං, උපයොගසාමිවචනානිපි තද්දීපකානි යොජෙතබ්බානි. කථං? පරිභාවාපෙතීති පුග්ගලො පුග්ගලං සපත්තං පරිභාවාපෙතීති, තථා පරිභාවාපෙතීති පුග්ගලො පුග්ගලස්ස සපත්තං පරිභාවාපෙතීති. සෙසානි නයානුසාරෙන නිද්දිසිතබ්බානි. එවං සබ්බානෙතානි කරණොපයොගසාමිවචනානි කම්මත්ථදීපකානියෙව හොන්ති, තස්මා ද්විකම්මකවසෙනත්ථො ගහෙතබ්බො.

අයං හෙතුකත්තුක්රියාපදානං නිද්දෙසො.

කම්මක්රියාපදනිද්දෙස

භවියතෙ විභවියතෙ පරිභවියතෙ අභිභවියතෙ අනුභවියතෙ පරිභූයතෙ අභිභූයතෙ අනුභූයතෙ, එවං කම්මුනො ක්රියාපදානි භවන්ති. අඤ්ඤථා ච භවිය්යතෙ විභවිය්යතෙ පරිභවිය්යතෙ අභිභවිය්යතෙ අනුභවිය්යතෙ පරිභුය්යතෙ අභිභුය්යතෙ අනුභුය්යතෙති. එත්ථ කම්මුනො ක්රියාපදානියෙව කම්මකත්තුනො ක්රියාපදානි කත්වා යොජෙතබ්බානි. විසුඤ්හි කම්මකත්තුනො ක්රියාපදානි න ලබ්භන්ති.

තත්ර භවියතෙති භාවෙතබ්බං යං කිඤ්චි පුග්ගලෙන භාවියතෙ ආසෙවියතෙ බහුලීකරියතෙ, අථ වා භවියතෙති වඩ්ඪියතෙ. විභවියතෙති විභාවෙතබ්බං යං කිඤ්චි පුග්ගලෙන විභවියතෙ විසෙසෙන භවියතෙ, විවිධෙන වා ආකාරෙන භවියතෙ වඩ්ඪියතෙ, අථ වා විභවියතෙති අභවියතෙ අන්තරධාපියතෙ. පරිභවියතෙති සපත්තො පුග්ගලෙන පරිභවියතෙ හිංසියතෙ, අථ වා පරිභවියතෙති හීළියතෙ අවජානියතෙ. අභිභවියතෙති සපත්තො පුග්ගලෙන අභිභවියතෙ අජ්ඣොත්ථරියතෙ අභිමද්දියතෙ. අනුභවියතෙති සම්පත්ති පුග්ගලෙන අනුභවියතෙ පරිභුඤ්ජියතෙ. පරිභූයතෙතිආදීනි තීණි ‘‘පරිභවියතෙ’’තිආදීහි තීහි සමානනිද්දෙසානි. සෙසානි පන යථාවුත්තෙහි යං කම්මමෙව පධානතො ගහෙත්වා නිද්දිසියති පදං, තං කම්මත්ථදීපකං. තස්මා කත්තරි එකවචනෙන නිද්දිට්ඨෙපි යදි කම්මං බහුවචනවසෙන වත්තබ්බං, බහුවචනන්තඤ්ඤෙව කම්මුනො ක්රියාපදං දිස්සති. යදි පනෙකවචනවසෙන වත්තබ්බං, එකවචනන්තඤ්ඤෙව. තථා කත්තරි බහුවචනෙන නිද්දිට්ඨෙපි යදි කම්මං එකවචනවසෙන වත්තබ්බං, එකවචනන්තඤ්ඤෙව කම්මුනො ක්රියාපදං දිස්සති. යදි පන බහුවචනවසෙන වත්තබ්බං, බහුවචනන්තඤ්ඤෙව. කථං? භික්ඛුනා ධම්මො භවියතෙ, භික්ඛුනා ධම්මා භවියන්තෙ, භික්ඛූහි ධම්මො භවියතෙ, භික්ඛූහි ධම්මා භවියන්තෙති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ කම්මුනො ක්රියාපදෙසු වොහාරො කාතබ්බො. යස්මිං පන කම්මුනො ක්රියාපදෙ කම්මත්ථදීපකෙ කම්මභූතස්සෙවත්ථස්ස කත්තුභාවපරිකප්පො හොති, තං කම්මකත්තුත්ථදීපකං, තං කම්මුනො ක්රියාපදතො විසුං න ලබ්භති. අයං පනෙත්ථ අත්ථවිඤ්ඤාපනෙ පයොගරචනා. සයමෙව පරිභවියතෙ දුබ්භාසිතං භණං බාලො තප්පච්චයා අඤ්ඤෙහි පරිභූතොපි, සයමෙව අභිභවියතෙ පාපකාරී නිරයෙ නිරයපාලෙහි අභිභූතොපි තථාරූපස්ස කම්මස්ස සයං කතත්තාති. එත්ථ හි සයමෙව පීයතෙ පානීයං, සයමෙව කටො කරියතෙතිආදීසු විය සුඛාභිසඞ්ඛරණීයතා ලබ්භතෙව, තතො කම්මකත්තුතා ච.

අයං කම්මුනො ක්රියාපදානං නිද්දෙසො.

භාවක්රියාපදනිද්දෙස

භූයතෙ භවියතෙ උබ්භවියතෙ, එවං භාවස්ස ක්රියාපදානි භවන්ති. අඤ්ඤථා ච භුය්යතෙ භවිය්යතෙ උබ්භවිය්යතෙති. තත්ර යථා ඨීයතෙපදස්ස ඨානන්ති භාවවසෙන අත්ථකථනමිච්ඡන්ති, එවං භූයතෙතිආදීනම්පි භවනන්තිආදිනා භාවවසෙන අත්ථකථනමිච්ඡිතබ්බං. යථා ච ඨානං ඨිති භවනන්තිආදීහි භාවවාචකකිතන්තනාමපදෙහි සද්ධිං සම්බන්ධෙ ඡට්ඨියොජනමිච්ඡන්ති, න තථා ඨීයතෙ භූයතෙතිආදීහි භාවවාචකාඛ්යාතපදෙහි සද්ධිං සම්බන්ධෙ ඡට්ඨියොජනා ඉච්ඡිතබ්බා සම්බන්ධෙ පවත්තඡට්ඨියන්තසද්දෙහි අසම්බන්ධනීයත්තා ආඛ්යාතිකපදානං. යස්මිං පයොගෙ යං කම්මුනො ක්රියාපදෙන සමානගතිකං කත්වා විනා කම්මෙන නිද්දිසියති ක්රියාපදං, කත්තුවාචකපදං පන පච්චත්තවචනෙන වා කරණවචනෙන වා නිද්දිසියති, තං තත්ථ භාවත්ථදීපකං. න හි සබ්බථා කත්තාරමනිස්සාය භාවො පවත්තති. එවං සන්තෙපි භාවො නාම කෙවලො භවනලවනපචනාදිකො ධාතුඅත්ථොයෙව. අක්ඛරචින්තකා පන ‘‘ඨීයතෙ භූයතෙ’’තිආදීසු භාවවිසයෙසු කරණවචනමෙව පයුඤ්ජන්ති ‘‘නනු නාම පබ්බජිතෙන සුනිවත්ථෙන භවිතබ්බං සුපාරුතෙන ආකප්පසම්පන්නෙනා’’තිආදීසු විය, තස්මා තෙසං මතෙ ‘‘තෙන උබ්භවියතෙ’’ති කරණවචනෙන යොජෙතබ්බං. ජිනමතෙන පන ‘‘සො භූයතෙ’’තිආදිනා පච්චත්තවචනෙනෙව. සච්චසඞ්ඛෙපප්පකරණෙ හි ධම්මපාලාචරියෙන, නිද්දෙසපාළියං පන ධම්මසෙනාපතිනා, ධජග්ගසුත්තන්තෙ භගවතා ච භාවපදං පච්චත්තවචනාපෙක්ඛවසෙනු’ච්චාරිතං.

කථිතො සච්චසඞ්ඛෙපෙ, පච්චත්තවචනෙන වෙ,

‘‘භූයතෙ’’ ඉති සද්දස්ස, සම්බන්ධො භාවදීපනො.

නිද්දෙසපාළියං ‘‘රූපං, විභොති විභවිය්යති’’;

ඉති දස්සනතො වාපි, පච්චත්තවචනං ථිරං.

තථා ධජග්ගසුත්තන්තෙ, මුනිනාහච්චභාසිතෙ;

‘‘සො පහීයිස්සති’’ ඉති, පාළිදස්සනතොපි ච.

පාරමිතානුභාවෙන, මහෙසීනංව දෙහතො;

සන්ති නිප්ඵාදනා, නෙව, සක්කතාදිවචො විය.

පච්චත්තදස්සනෙනෙව, පුරිසත්තයයොජනං;

එකවචනිකඤ්චාපි, බහුවචනිකම්පි ච;

කාතබ්බමිති නො ඛන්ති, පරස්සපදආදිකෙ.

තස්මා රූපං විභවිය්යති, රූපානි විභවිය්යන්ති, ත්වං විභවිය්යසි, තුම්හෙ විභවිය්යථ, අහං විභවිය්යාමි, මයං විභවිය්යාම, රූපං විභවිය්යතෙ, රූපානි විභවිය්යන්තෙ ඉච්චෙවමාදි ජිනවචනානුරූපතො යොජෙතබ්බං. අත්රායං පදසොධනා –

විභවිය්යතීති ඉදං, කම්මපදසමානකං;

න ච කම්මපදං නාපි, කම්මකත්තුපදාදිකං.

යදි කම්මපදං එතං, පච්චත්තවචනං පන;

කම්මං දීපෙය්ය කරණ-වචනං කත්තුදීපකං.

යදි කම්මකත්තුපදං, ‘‘පීයතෙ’’ති පදං විය;

සියා සකම්මකං, නෙතං, තථා හොතීති දීපයෙ.

යදි කත්තුපදං එතං, විභවතිපදං විය;

විනා යපච්චයං තිට්ඨෙ, න තථා තිට්ඨතෙ ඉදං.

න කත්තරි භුවාදීනං, ගණෙ යපච්චයො රුතො;

දිවාදීනං ගණෙයෙව, කත්තරි සමුදීරිතො.

න භූධාතු දිවාදීනං, ධාතූනං දිස්සතෙ ගණෙ;

භූවාදිකචුරාදීනං, ගණෙසුයෙව දිස්සති.

‘‘විභවිය්යති’’ ඉච්චාදො, තස්මා යපච්චයො පන;

භාවෙයෙවාති විඤ්ඤෙය්යං, විඤ්ඤුනා සමයඤ්ඤුනා.

එත්ථ හි පාකටං කත්වා, භාවකාරකලක්ඛණං;

දස්සයිස්සාමහං දානි, සක්කච්චං මෙ නිබොධථ.

‘‘තිස්සො ගච්ඡති’’ඉච්චත්ර, කත්තාරං කත්තුනො පදං;

‘‘ධම්මො දෙසියති’’ච්චත්ර, කම්මං තු කම්මුනො පදං.

සරූපතො පකාසෙති, තස්මා තෙ පාකටා උභො;

තථා විභවිය්යතීති-ආදිභාවපදං පන.

සරූපතො න දීපෙති, කාරකං භාවනාමකං;

දබ්බභූතං තු කත්තාරං, පකාසෙති සරූපතො.

කත්තාරං පන දීපෙන්තං, කත්තුසන්නිස්සිතම්පි තං;

භාවං දීපෙති ස්වාකාරො, පච්චයෙන විභාවිතො.

යස්මා ච කත්තුභාවෙන, භාවො නාම න තිට්ඨති;

කත්තාව කත්තුභාවෙන, භාවට්ඨානෙ ඨිතො තතො.

යජ්ජෙවං කත්තුවොහාරො, භාවස්ස තු කථං සියා;

‘‘සාවකානං සන්නිපාතො, අහොසි’’ඉතිආදිසු.

ඉති චෙ නිස්සයානං තු, වසා නිස්සිතසම්භවා;

කත්තුට්ඨානෙපි භාවස්ස, කත්තුපඤ්ඤත්ති සිජ්ඣති.

කාරකෙ කත්තුකම්මව්හෙ, ක්රියාසන්නිස්සයෙ යථා;

ධාරෙන්තී ආසනථාලී, ක්රියාධාරොති කප්පිතා.

තථා භාවපදං ධීරා, කත්තාරං භාවනිස්සයං;

දීපයන්තම්පි කප්පෙන්ති, භාවස්ස වාචකං ඉති.

කෙචි අදබ්බභූතස්ස, භාවස්සෙකත්තතො බ්රවුං;

භාවෙදෙකවචොවාදි-පුරිසස්සෙව හොතිති.

පාළිං පත්වාන තෙසං තු, වචනං අප්පමාණකං;

‘‘තෙ සංකිලෙසිකා ධම්මා, පහීයිස්සන්ති’’ ඉති හි.

පාඨො පාවචනෙ දිට්ඨො, තස්මා එවං වදෙමසෙ;

පච්චත්තදස්සනෙනෙව, පුරිසත්තයයොජනං.

වචනෙහි යුතං ද්වීහි, ඉච්ඡිතබ්බන්ති නො රුචි;

භාවෙ ක්රියාපදං නාම, පාළියං අතිදුද්දසං;

තස්මා තග්ගහණූපායො, වුත්තො එත්තාවතා මයාති.

අයං භාවස්ස ක්රියාපදානං නිද්දෙසො.

එවං සුද්ධකත්තුක්රියාපදානි හෙතුකත්තුක්රියාපදානි කම්මුනො ක්රියාපදානි, භාවස්ස ක්රියාපදානි චාති චතුධා, කම්මකත්තුක්රියාපදෙහි වා පඤ්චධා භූධාතුතො නිප්ඵන්නානි ක්රියාපදානි නානප්පකාරෙන නිද්දිට්ඨානි, එතානි ලොකියානං භාවභෙදවසෙන වොහාරභෙදො හොතීති දස්සනත්ථං විසුං විසුං වුත්තානි. අත්ථතො පන කම්මකත්තුභාවකාරකත්තයවසෙන තිවිධානෙව. හෙතුකත්තා හි සුද්ධකත්තුසඞ්ඛාතෙ කාරකෙ තස්සඞ්ගභාවතො සඞ්ගහමුපගච්ඡති, තථා කම්මකත්තා කම්මකාරකෙ, භාවො පන කෙවලො. සො හි ගමනපචනලවනාදිවසෙනානෙකවිධොපි ක්රියාසභාවත්තා භෙදරහිතො කාරකන්තරො. එවං සන්තෙපි දබ්බසන්නිස්සිතත්තා දබ්බභෙදෙන භිජ්ජති. තෙන පාවචනෙ භාවවාචකං පදං බහුවචනන්තම්පි දිස්සති. ආඛ්යාතිකපදෙ භාවකාරකවොහාරො නිරුත්තිනයං නිස්සාය ගතො, අත්ථතො පන භාවස්ස කාරකතා නුපපජ්ජති. සො හි න කිඤ්චි ජනෙති, න ච ක්රියාය නිමිත්තං. ක්රියානිමිත්තභාවොයෙව හි කාරකලක්ඛණං. ඉති මුඛ්යතො වා හෙතුතො වා භාවස්ස කාරකතා න ලබ්භති. එවං සන්තෙපි සො කරණමත්තත්තා කාරකං. තථා හි කරණං කාරො, ක්රියා, තදෙව කාරකන්ති භාවස්ස කාරකතා දට්ඨබ්බා. යස්මා පන ක්රියානිමිත්තභාවොයෙව කාරකලක්ඛණං, තස්මා නාමිකපදෙ කාරකලක්ඛණෙ භාවකාරකන්ති වොහාරං පහාය කත්තුකම්මකරණසම්පදානාපාදානාධිකරණානං ඡන්නං වත්ථූනං කත්තුකාරකකම්මකාරකන්තිආදි වොහාරො කරියති වෙය්යාකරණෙහි. එවං නිරුත්තිනයං නිස්සාය වුත්තං භාවකාරකඤ්ච ද්වෙ ච කම්මකත්තුකාරකානීති කාරකත්තයං භවති. තද්දීපකඤ්චාඛ්යාතිකපදං තිකාරකං.

ඉමමත්ථඤ්හි සන්ධාය, වුත්තමාචරියෙහිපි;

මහාවෙය්යාකරණෙහි, නිරුත්තිනයදස්සිභි.

‘‘යං තිකාලං තිපුරිසං, ක්රියාවාචි තිකාරකං;

අතිලිඞ්ගං ද්විවචනං, තදාඛ්යාතන්ති වුච්චතී’’ති.

ඉධ භාවකම්මෙසු අත්තනොපදුප්පත්තිං කෙචි අක්ඛරචින්තකා අවස්සමිච්ඡන්තීති තෙසං මතිවිභාවනත්ථමම්හෙහි භාවකම්මානං ක්රියාපදානි අත්තනොපදවසෙනුද්දිට්ඨානි චෙව නිද්දිට්ඨානි ච. සබ්බානිපි පනෙතානි තිකාරකානි ක්රියාපදානි ක්රියාපදමාලමිච්ඡතා පරස්සපදත්තනොපදවසෙන යොජෙතබ්බානි. පාළිආදීසු හි තිකාරකානි ක්රියාපදානි පරස්සපදත්තනොපදවසෙන ද්විධා ඨිතානි. සෙය්යථිදං? භගවා සාවත්ථියං විහරති. සමාධිජ්ඣානකුසලා, වන්දන්ති ලොකනායකං. මොනං වුච්චති ඤාණං. අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චති. කථං පටිපන්නස්ස පුග්ගලස්ස රූපං විභොති විභවිය්යති. සො පහීයිස්සති. පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තං භාසතෙ තපතෙ. පූජකො ලභතෙ පූජං. පුත්තකාමා ථියො යාචං, ලභන්තෙ තාදිසං සුතං. අසිතො තාදි වුච්චතෙ සබ්රහ්මා. අග්ගිජාදි පුබ්බෙව භූයතෙ. සො පහීයෙථාපි නො පහීයෙථාති එවං ද්විධා ඨිතානි. අත්රිදං පාළිවවත්ථානං –

තිකාරකානි සබ්බානි, ක්රියාපදානි පායතො;

පරස්සපදයොගෙන, දිස්සන්ති පිටකත්තයෙ.

අත්තනොපදයුත්තානි, චුණ්ණියෙසු පදෙසු හි;

අතීවප්පානි ගාථාසු, පදානීති බහූනි තු.

ගාථාසු චෙවිතරානි, චුණ්ණියෙසු පදෙසු ච;

සුබහූනෙව හුත්වාන, දිස්සන්තීති පකාසයෙ.

පදානං නිද්දෙසො පනති අන්තිආදීනං තෙසං තෙසං වචනානමනුරූපෙන යොජෙතබ්බො. එවං තිකාරකක්රියාපදානි සරූපතො වවත්ථානතො නිද්දෙසතො ච වෙදිතබ්බානි.

ඉදානි නොපසග්ගාකම්මිකාදිවසෙන භවතිස්ස ධාතුස්ස විනිච්ඡයං වදාම –

නොපසග්ගා අකම්මා ච, සොපසග්ගා අකම්මිකා;

සොපසග්ගා සකම්මා ච, ඉති භූති විභාවිතා.

ඉදං තු වචනං ‘‘ධම්ම-භූතො භුත්වා’’තිආදිසු;

පත්තානුභවනත්ථං මෙ, විවජ්ජෙත්වා උදීරිතං.

එතෙන පන අත්ථෙන, නොපසග්ගසකම්මිකං;

ගහෙත්වා චතුධා හොති, ඉති ඤෙය්යං විසෙසතො.

නොපසග්ගා අකම්මා ච, සොපසග්ගා අකම්මිකා;

භූධාතු කාරිතෙ සන්තෙ, එකකම්මා භවන්ති හි.

‘‘භාවෙති කුසලං ධම්මං, විභාවෙතී’’තිමානිධ;

දස්සෙතබ්බානි විඤ්ඤූහි, සාසනඤ්ඤූහි සාසනෙ.

සොපසග්ගා සකම්මා තු, කාරිතප්පච්චයෙ සති;

ද්විකම්මායෙව හොතීති, ඤාතබ්බං විඤ්ඤුනා කථං.

අභිභාවෙන්ති පුරිසා, පුරිසෙ පාණජාතිකං;

අනුභාවෙති පුරිසො, සම්පත්තිං පුරිසං ඉති.

ඉදං සකම්මකං නාම, අකම්මකමිදං ඉති;

කථමම්හෙහි ඤාතබ්බං, විත්ථාරෙන වදෙථ නො.

විත්ථාරෙනෙව කිං වත්තුං, සක්කොමි එකදෙසතො;

කථයිස්සාමි සක්කච්චං, වදතො මෙ නිබොධථ.

ආඛ්යාතිකපදං නාම, දුවිධං සමුදීරිතං;

සකම්මකමකම්මඤ්ච, ඉති විඤ්ඤූ විභාවයෙ.

තත්ර යස්ස පයොගම්හි, පදස්ස කත්තුනා ක්රියා;

නිප්ඵාදිතා විනා කම්මං, න හොති තං සකම්මකං.

‘‘පචතී’’ති හි වුත්තෙ තු, යෙන කෙනචි ජන්තුනා;

ඔදනං වා පනඤ්ඤං වා, කිඤ්චි වත්ථුන්ති ඤායති.

යස්ස පන පයොගම්හි, කම්මෙන රහිතා ක්රියා;

පදස්ස ඤායතෙ එතං, අකම්මකන්ති තීරයෙ.

‘‘තිට්ඨති දෙවදත්තො’’ති, වුත්තෙ කෙනචි ජන්තුනා;

ඨානංව බුද්ධිවිසයො, කම්මභූතං න කිඤ්චිපි.

සකම්මකපදං තත්ථ, කත්තාරං කම්මමෙව ච;

පකාසෙති යථායොග-මිති විඤ්ඤූ විභාවයෙ.

‘‘ඔදනං පචති පොසො, ඔදනො පච්චතෙ සයං’’;

ඉච්චුදාහරණා ඤෙය්යා, අවුත්තෙපි අයං නයො.

අකම්මකපදං නාම, කත්තාරං භාවමෙව ච;

යථාරහං පකාසෙති, ඉති ධීරොපලක්ඛයෙ.

කත්තාරං ‘‘තිට්ඨති’’ච්චත්ර, සූචෙති භාවනාමකං;

‘‘උපට්ඨීයති’’ ඉච්චත්ර, අවුත්තෙපි අයං නයො.

එවං සකම්මකාකම්මං, ඤත්වා යොජෙය්ය බුද්ධිමා;

තිකම්මකඤ්ච ජානෙය්ය, කරාදො කාරිතෙ සති.

‘‘සුවණ්ණං කටකං පොසො, කාරෙති පුරිස’’න්ති ච;

‘‘පුරිසො පුරිසෙ ගාමං, රථං වාහෙති’’ඉච්චපි.

එත්ථ භවතිධාතුම්හි, නයො එසො න ලබ්භති;

තස්මා ද්විකම්මකඤ්ඤෙව, පදමෙත්ථ විභාවිතං.

එදිසො ච නයො නාම, පාළියං තු න දිස්සති;

එකච්චානං මතෙනෙව, මයා එවං පකාසිතො.

එත්ථ ච ‘‘තමෙනං රාජා, විවිධා කම්මකාරණා;

කාරාපෙතී’’ති යො පාඨො, නිද්දෙසෙ තං සුනිද්දිසෙ.

‘‘මනුස්සෙහී’’ති ආහරිත්වා, පාඨසෙසං සුමෙධසො;

‘‘සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙන්ති’’, ඉති පාඨස්ස දස්සනා.

එතං නයං විදූ ඤත්වා, යොජෙ පාඨානුරූපතො;

‘‘සුවණ්ණං කටකං පොසො, කාරෙති පුරිසෙනි’’ති.

විකරණප්පච්චයාව, වුත්තා එත්ථ සරූපතො;

සගණෙ සගණෙ තෙසං, වුත්තිං දීපෙතුමෙව ච.

‘‘අස්මිං ගණෙ අයං ධාතු, හොතී’’ති තෙහි විඤ්ඤුනො;

විඤ්ඤාපෙතුඤ්ච අඤ්ඤෙහි, ඤාපනා පච්චයෙහි න.

තථා හි භාවකම්මෙසු, විහිතො පච්චයො තු යො;

අට්ඨවිධෙපි ධාතූනං, ගණස්මිං සම්පවත්තති.

භූධාතුජෙසු රූපෙසු, අසම්මොහාය සොතුනං;

නානාවිධො නයො එවං, මයා එත්ථ පකාසිතො.

යෙ ලොකෙ අප්පයුත්තා විවිධවිකරණාඛ්යාතසද්දෙස්වඡෙකා,

තෙ පත්වාඛ්යාතසද්දෙ අවිගතවිමතී හොන්ති ඤාණීපි තස්මා;

අච්චන්තඤ්ඤෙව ධීරො සපරහිතරතො සාසනෙ දළ්හපෙමො,

යොගං තෙසං පයොගෙ පටුතරමතිතං පත්ථයානො කරෙය්ය.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු

විඤ්ඤූනං කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සවිකරණාඛ්යාතවිභාගො නාම

පඨමො පරිච්ඡෙදො.