📜

10. ලිඞ්ගත්තයමිස්සකනාමිකපදමාලා

අධිකූනකතො චෙක-ක්ඛරතො ච ඉතො පරං;

තීණි ලිඞ්ගානි මිස්සෙත්වා, පදමාලමනාකුලං.

නානාසුඛුමසඞ්කෙත-ගතෙස්වත්ථෙසු විඤ්ඤුනං;

ගම්භීරබුද්ධිචාරත්ථං, පවක්ඛාමි යථාබලං.

ඉත්ථී ථී ච පභා භා ච, ගිරා රා පවනං වනං;

උදකඤ්ච දකං කඤ්ච, විතක්කො ඉති චාදයො.

භූ භූමි චෙව අරඤ්ඤං, අරඤ්ඤානීති චාදයො;

පඤ්ඤා පඤ්ඤාණං ඤාණඤ්ච, ඉච්චාදී ච තිධා සියුං.

කො වි සා චෙව භා රා ච, ථී ධී කු භූ තථෙව කං;

ඛං ගො මො මා ච සං යං තං, කිමිච්චාදී ච එකිකාති.

අයං ලිඞ්ගත්තයමිස්සකො නාමිකපදමාලාඋද්දෙසො. තත්ර ඉත්ථී, ඉත්ථී, ඉත්ථියො. ඉත්ථිං…පෙ… භොතියො ඉත්ථියො.

ථී ථී, ථියො. ථිං, ථී, ථියො. ථියා, ථීහි, ථීභි. ථියා, ථීනං. ථියා, ථීහි, ථීභි. ථියා, ථීනං. ථියා, ථියං, ථීසු. භොති ථි, භොතියො ථී, භොතියො ථියො. එත්ථ –

‘‘කුක්කුටා මණයො දණ්ඩා, ථියො ච පුඤ්ඤලක්ඛණා;

උප්පජ්ජන්ති අපාපස්ස, කතපුඤ්ඤස්ස ජන්තුනො;

ථියා ගුය්හං න සංසෙය්ය; ථීනං භාවො දුරාජානො’’ති

ආදීනි නිදස්සනපදානි.

පභා, පභා, පභායො. පභං…පෙ… භොතියො පභායො.

භා, භා, භායො. භං, භා, භායො. භාය, භාහි, භාභි. භාය, භානං. භාය, භාහි, භාභි. භාය, භානං. භාය, භායං, භාසු. භොති භෙ, භොතියො භා, භොතියො භායො. එත්ථ ච ‘‘භාකරො භානු’’ඉච්චාදීනි නිදස්සනපදානි.

ගිරා , ගිරා, ගිරායො. ගිරං…පෙ… භොතියො ගිරායො. ‘‘වාචා ගිරා බ්යප්පථො. යෙ වොහං කිත්තයිස්සාමි, ගිරාහි අනුපුබ්බසො’’ති ඉමානි ගිරාසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ නිදස්සනපදානි.

සුවණ්ණවාචකො රාසද්දො පුල්ලිඞ්ගො, ඉධ පන සද්දවාචකො රාසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො.

රා, රා, රායො. රං, රා, රායො. රාය, රාහි, රාභි. රාය, රානං. රාය, රාහි, රාභි. රාය, රානං. රාය, රායං, රාසු. භොති රෙ, භොතියො රා, භොතියො රායො.

රා වුච්චති සද්දො. අග්ගඤ්ඤසුත්තටීකායඤ්හි ‘‘රා සද්දො තියති ඡිජ්ජති එත්ථාති රත්ති, සත්තානං සද්දස්ස වූපසමකාලො’’ති වුත්තං. තස්මා රාසද්දස්ස සද්දවාචකත්තෙ ‘‘රත්තී’’ති පදං නිදස්සනං.

පවනං, පවනානි, පවනා. පවනං, පවනානි, පවනෙ.

වනං, වනානි, වනා. වනං, වනානි, වනෙ. සෙසං සබ්බං නෙය්යං.

පවන වනසද්දා කදාචි සමානත්ථා කදාචි භින්නත්ථා. තෙ හි අරඤ්ඤවාචකත්තෙ සමානත්ථා ‘‘තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසිං තදා. සපුත්තො පාවිසිං වන’’න්තිආදීසු. යථාක්කමං පන තෙ වායුතණ්හාවනවාචකත්තෙ භින්නත්ථා ‘‘පරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ. ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථං, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’තිආදීසු.

උදකං, උදකානි, උදකා. උදකං, උදකානි, උදකෙ.

දකං, දකානි, දකා. දකං, දකානි, දකෙ. සෙසං සබ්බං නෙය්යං.

‘‘අම්බපක්කං දකං සීතං. ථලජා දකජා පුප්ඵා’’තිආදීනෙත්ථ නිදස්සනපදානි. ‘‘නීලොදං වනමජ්ඣතො. මහොදධි. උදබින්දුනිපාතෙන, උදකුම්භොපි පූරතී’’ති පාළිප්පදෙසෙසු පන සමාසන්තගතනාමත්තා උදසද්දෙනෙව උදකත්ථො වුත්තො ‘‘රිත්තස්සාද’’න්ති වත්තබ්බට්ඨානෙ ‘‘රිත්තස්ස’’න්ති සද්දෙන රිත්තස්සාදත්ථො විය. පාළියඤ්හි කෙවලො උදසද්දො න දිට්ඨපුබ්බො. අත්ථි චෙ, සුට්ඨු මනසි කාතබ්බො.

කං, කානි, කා. කං, කානි, කෙ. කෙන, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කානං. කා, කස්මා, කම්හා, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කානං. කෙ, කස්මිං, කම්හි, කෙසු. භො ක, භවන්තො කා, භවන්තො කානි. භොසද්දෙන වා බහුවචනං යොජෙතබ්බං ‘‘භො කානි, භො කා’’ති.

එත්ථ කං වුච්චති උදකං සීසං සුඛඤ්ච. අත්ර ‘‘කන්තාරො කන්දරො කෙවට්ටා කෙසා කරුණා නාකො’’තිආදීනි පයොගානි වෙදිතබ්බානි. තත්ර කන්තාරොති කං වුච්චති උදකං, තෙන තරිතබ්බො අතික්කමිතබ්බොති කන්තාරො, නිරුදකප්පදෙසො. චොරකන්තාරන්තිආදීසු පන රූළ්හියා දුග්ගමනට්ඨානෙපි කන්තාරසද්දො පවත්තතීති දට්ඨබ්බං. කන්දරොති එත්ථාපි කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතො භින්නොති කන්දරො. කෙවට්ටාතිආදීසු පන කෙ උදකෙ වත්තනතො ගහණත්ථං පවත්තනතො කෙවට්ටා. කෙ සීසෙ සෙන්ති උප්පජ්ජන්තීති කෙසා. කං සුඛං රුන්ධතීති කරුණා. නාකොති සග්ගො. කන්ති හි සුඛං, න කං අකං, දුක්ඛං, තං නත්ථි එත්ථාති නාකොති අත්ථො ගහෙතබ්බො . යථෙත්ථ ඉත්ථීසද්දාදීනං නාමිකපදමාලා යොජිතා, එවං ‘‘විතක්කො විචාරො ආභා පදීපො’’තිආදීනම්පි යොජෙතබ්බා.

භූ, භූ, භුයො. භුං, භූ, භුයො. භුයා, භූහි, භූභි. භුයා, භූනං. භුයා, භූහි, භූභි. භුයා, භූනං. භුයා, භුයං, භූසු. භොති භු, භොතියො භූ, භොතියො භුයො. එත්ථ ච ‘‘භූරුහො භූපාලො භූභුජො භූතල’’න්ති නිදස්සනපදානි.

භූමි, භූමී, භූමියො; සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං;

අරඤ්ඤං, අරඤ්ඤානි, අරඤ්ඤා; සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

අරඤ්ඤානී වුච්චති මහාඅරඤ්ඤං, ‘‘ගහපතානී’’ති පදමිව ඉනීපච්චයවසෙන සාධෙතබ්බං පදං ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච. ‘‘අරඤ්ඤානී’’ති හි අට්ඨකථාපාඨොපි දිස්සති.

අරඤ්ඤානී, අරඤ්ඤානී, අරඤ්ඤානියො. අරඤ්ඤානිං, අරඤ්ඤානී, අරඤ්ඤානියො. අරඤ්ඤානියා, අරඤ්ඤානීහි, අරඤ්ඤානීභි. අරඤ්ඤානියා, අරඤ්ඤානීනං. අරඤ්ඤානියා, අරඤ්ඤානීහි, අරඤ්ඤානීභි. අරඤ්ඤානියා, අරඤ්ඤානීනං. අරඤ්ඤානියා, අරඤ්ඤානියං, අරඤ්ඤානීසු. භොති අරඤ්ඤානි, භොතියො අරඤ්ඤානී, භොතියො අරඤ්ඤානියො.

යථෙත්ථ උත්තරාධිකවසෙන යොජිතා, එවං ‘‘සභා, සභාය’’න්තිආදීසුපි යොජෙතබ්බා. සභායන්ති සභා එව , ලිඞ්ගබ්යත්තයවසෙන පන එවං වුත්තං. ‘‘සභායෙ වා ද්වාරමූලෙ වා වත්ථබ්බ’’න්ති පාළි එත්ථ නිදස්සනං.

පඤ්ඤා, පඤ්ඤා, පඤ්ඤායො. පඤ්ඤං, පඤ්ඤා, පඤ්ඤායො. පඤ්ඤාය.

පඤ්ඤාණං, පඤ්ඤාණානි, පඤ්ඤාණා. පඤ්ඤාණං, පඤ්ඤාණානි, පඤ්ඤාණෙ. පඤ්ඤාණෙන.

‘‘තථා හි භන්තෙ භගවතො සීලපඤ්ඤාණං. සාධු පඤ්ඤාණවා නරො’’තිආදීනෙත්ථ නිදස්සනපදානි.

ඤාණං, ඤාණානි, ඤාණා. ඤාණං, ඤාණානි, ඤාණෙ. ඤාණෙන. සෙසං සබ්බං නෙය්යං. ‘‘අග්ගි අග්ගිනි ගිනි’’ඉච්චාදීසුපි උත්තරාධිකවසෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

කො වී සාදීසුපි එකක්ඛරෙසු කො වුච්චති බ්රහ්මා වාතො ච සරීරඤ්ච, තස්ස තබ්බාචකත්තෙ ඉමෙ පයොගා. සෙය්යථිදං?

‘‘ජිනෙන යෙන ආනීතං, ලොකස්ස අමිතං හිතං;

තස්ස පාදම්බුජං වන්දෙ, කමොළිඅලිසෙවිතං.

කකුධරුක්ඛො. කරජකායො’’ ඉච්චෙවමාදයො. තත්ථ කමොළිඅලිසෙවිතන්ති වන්දන්තානං අනෙකසතානං බ්රහ්මානං මොළිභමරසෙවිතන්ති කවයො ඉච්ඡන්ති. කකුධරුක්ඛොති එත්ථ පන කො වුච්චති වාතො, තස්ස යො කුජ්ඣති, වාතරොගාපනයනවසෙන තං නිවාරෙති, තස්මා සො රුක්ඛො කකුධොති වුච්චතීභි ආචරියා. කරජකායොති එත්ථ තු කො වුච්චති සරීරං, තත්ථ පවත්තො රජො කරජො. කිං තං ? සුක්කසොණිතං. තඤ්හි ‘‘රාගො රජො, න ච පන රෙණු වුච්චතී’’ති එවං වුත්තරාගරජඵලත්තා සරීරවාචකෙන කසද්දෙන විසෙසෙත්වා ඵලවොහාරෙන ‘‘කරජො’’ති වුච්චති. තෙන සුක්කසොණිතසඞ්ඛාතෙන කරජෙන සම්භූතො කායො කරජකායොති ආචරියා. තථා හි ‘‘කායො මාතාපෙත්තිකසම්භවො’’ති වුත්තො, මහාඅස්සපූරසුත්තටීකායං පන ‘‘කරියති ගබ්භාසයෙ ඛිපියතීති කරො, සම්භවො. කරතො ජාතොති කරජො, මාතාපෙත්තිකසම්භවොති අත්ථො. මාතුආදීනං සණ්ඨාපනවසෙන කරතො ජාතොති අපරෙ, උභයථාපි කරජකායන්ති චතුසන්තතිරූපමාහා’’ති වුත්තං. අයං පනත්ථො ඉධ නාධිප්පෙතො, පුරිමොයෙවත්ථො අධිප්පෙතො කසද්දාධිකාරත්තා.

කො, කා. කං, කෙ. කෙන, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කානං. කා, කස්මා, කම්හා, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කානං. කෙ, කස්මිං, කම්හි, කෙසු. භො ක, භවන්තො කා.

තත්ර වි වුච්චති පක්ඛී. තථා හි පක්ඛීනං ඉස්සරො සුපණ්ණරාජා වින්දොති කථියති. එතමත්ථඤ්හි සන්ධාය පුබ්බාචරියෙනපි අයං ගාථා භාසිතා –

‘‘සද්ධානතෙ මුද්ධනි සණ්ඨපෙමි, මුනින්ද නින්දාපගතං තවග්ගං;

දෙවින්දනාගින්දනරින්දවින්ද-න තං විභින්නං චරණාරවින්ද’’න්ති.

තත්ථ වීනං ඉන්දොති වින්දො, පක්ඛිජාතියා ජාතානං සුපණ්ණානං රාජාති අත්ථො.

විං, වී, වයො. විං, වී, වයො. විනා, වීහි, වීභි. විස්ස, විනො, වීනං. විනා, විස්මා, විම්හා, වීහි, වීභි. විස්ස, විනො, වීනං. විස්මිං, විම්හි, වීසු. භො වි, භවන්තො වයො.

සා වුච්චති සුනඛො, ‘‘මාතා මෙ අත්ථි, සා මයා පොසෙතබ්බා’’තිආදීසු පන සාසද්දො සබ්බනාමිකපරියාපන්නො පරම්මුඛවචනො තසද්දෙන සම්භූතො දට්ඨබ්බො. සාසද්දස්ස භා රා ථී භූ කසද්දානඤ්ච නාමිකපදමාලා හෙට්ඨා පකාසිතා.

ධී වුච්චති පඤ්ඤා. එත්ථ ච ‘‘අමච්චෙ තාත ජානාහි, ධීරෙ අත්ථස්ස කොවිදෙ’’ති. ‘‘ධීමා, ධීමති, සුධී, සුධිනී, ධීයුත්ත’’න්ති ච ආදීනි නිදස්සනපදානි.

ධී, ධී, ධියො. ධිං, ධී, ධියො. ධියා, ධීහි, ධීභි. ධියා, ධීනං. ධියා, ධීහි, ධීභි. ධියා, ධීනං. ධියා, ධියං, ධීසු. භොති ධි, භොතියො ධී, භොතියො ධියො.

කු වුච්චති පථවී. එත්ථ ච ‘‘කුදාලො. කුමුදං. කුඤ්ජරො’’ති ඉමානි නිදස්සනපදානි. තත්ර කුං පථවිං දාලයති පදාලෙති භින්දති එතෙනාති කුදාලො. කුයං පථවියං මොදතීති කුමුදං. කුං ජරතීති කුඤ්ජරො. තථා හි විමානවත්ථුඅට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘කුං පථවිං තදභිඝාතෙන ජරයතීති කුඤ්ජරො’’ති.

කු, කූ, කුයො. කුං, කූ, කුයො. කුයා, කූහි, කූභි. කුයා, කූනං. කුයා, කූහි, කූභි. කුයා, කූනං. කුයා, කුයං, කූසු. භොති කු, භොතියො කූ, භොතියො කුයො.

ඛ’මින්ද්රියං පකථිතං, ඛ’මාකාසමුදීරිතං;

සග්ගට්ඨානම්පි ඛං වුත්තං, සුඤ්ඤත්තම්පි ච ඛං මතං.

තත්රින්ද්රියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ගතිනිවාසභාවතො ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති, ආකාසං විවිත්තට්ඨෙන. සග්ගො කතසුචරිතෙහි එකන්තෙන ගන්තබ්බතාය ‘‘ඛ’’න්ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. ‘‘ඛගො යථා හි රුක්ඛග්ගෙ, නිලීයන්තොව සාඛිනො. සාඛං ඝට්ටෙතී’’ති ච, ‘‘ඛෙ නිම්මිතො අචරි අට්ඨසතං සයම්භූ’’ති ච ආදි එත්ථ නිදස්සනං.

ඛං, ඛානි, ඛා. ඛං, ඛානි, ඛෙ. ඛෙන, ඛෙහි, ඛෙභි. ඛස්ස, ඛානං. ඛා, ඛස්මා, ඛම්හා, ඛෙහි, ඛෙභි. ඛස්ස, ඛානං. ඛෙ, ඛස්මිං, ඛම්හි, ඛෙසු. භො ඛ, භවන්තො ඛානි, භවන්තො ඛා.

ගොසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ –

ගො ගොණෙ චින්ද්රියෙ භූම්යං, වචනෙ චෙව බුද්ධියං;

ආදිච්චෙ රස්මියඤ්චෙව, පානීයෙපි ච වත්තතෙ;

තෙසු අත්ථෙසු ගොණෙ ථි-පුමා ච ඉතරෙ පුමා.

තථා හි ‘‘ගොසු දුය්හමානාසු ගතො. ගොපඤ්චමො’’තිආදීසු ගොසද්දො ගොණෙ වත්තති. ගොචරොති එත්ථින්ද්රියෙපි වත්තති ගාවො චක්ඛාදීනින්ද්රියානි චරන්ති එත්ථාති ගොචරො. තථා හි පොරාණා කථයිංසු ‘‘ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො විය ගොචරො, අභිණ්හං චරිතබ්බට්ඨානං. ගාවොවාචක්ඛාදීනින්ද්රියානි, තෙහි චරිතබ්බට්ඨානං ගොචරො’’ති. ‘‘ගොමතිං ගොතමං නමෙ’’ති පොරාණකවිරචනායං පන පථවියං වත්තති. ‘‘භූරිපඤ්ඤං ගොතමං සම්මාසම්බුද්ධංවන්දාමී’’ති හි අත්ථො. තථා සුත්තනිපාතට්ඨකථායවාසෙට්ඨසුත්තසංවණ්ණනප්පදෙසෙ ‘‘ගොරක්ඛන්ති ඛෙත්තරක්ඛං, කසිරක්ඛන්ති වුත්තං හොති. පථවී හි ‘‘ගො’’ති වුච්චති, තප්පභෙදො ච ඛෙත්ත’’න්ති වුත්තං.

‘‘ගොත්තවසෙන ගොතමො’’ති එත්ථ තු වචනෙ බුද්ධියඤ්ච වත්තති. තෙනාහු පොරාණා ‘‘ගං තායතීති ගොත්තං. ගොතමොති හි පවත්තමානං ගං වචනං බුද්ධිඤ්ච තායති එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති ගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො ගොත්තසඞ්ඛාතො අත්ථො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. කො පන සොති? අඤ්ඤකුලපරම්පරාසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බ’’න්ති. තථා හි තංගොත්තජාතා සුද්ධොදනමහාරාජාදයොපි ගොතමොත්වෙව වුච්චන්ති. භෙන භගවා අත්තනො පිතරං සුද්ධොදනමහාරාජානං ‘‘අතික්කන්තවරා ඛො ගොතම තථාගතා’’ති අවොච. වෙස්සවණොපි මහාරාජා භගවන්තං ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නං, බුද්ධං වන්දාම ගොතම’’න්ති අවොච, ආයස්මාපි වඞ්ගීසො ආයස්මන්තං ආනන්දං ‘‘සාධු නිබ්බාපනං බ්රූහි, අනුකම්පාය ගොතමා’’ති අවොච. එවං ඉදං සාමඤ්ඤරූපං ගං තායතීති ගොත්තන්ති වුත්තං. තං පන ගොතමගොත්තකස්සපගොත්තාදිවසෙන බහුවිධං.

තථා ගොසද්දො ආදිච්චෙ වත්තති. ‘‘ගොගොත්තං ගොතමං නමෙ’’ති පොරාණකවිරචනා එත්ථ නිදස්සනං, ආදිච්චබන්ධුං ගොතමං සම්මාසම්බුද්ධං වන්දාමීති අත්ථො. ආදිච්චොපි හි ගොතමගොත්තෙ ජාතො භගවාපි, එවං තෙන සමානගොත්තතාය තත්ථ තත්ථ ‘‘ආදිච්චබන්ධූ’’තිආදිනා භගවතො ථොමනා දිස්සති ‘‘පුච්ඡාමි තං ආදිච්චබන්ධු, විවෙකං සන්තිපදඤ්ච මහෙසී’’ති ච, ‘‘වන්දෙ ජෙතවනං නිච්චං, විහාරං රවිබන්ධුනො’’ති ච, ‘‘ලොකෙකබන්ධු’මරවින්දසහායබන්ධු’’න්ති ච. ‘‘උණ්හගූ’’ති එත්ථ පන ගොසද්දො රස්මියං වත්තති. උණ්හා ගාවො රස්මියො එතස්සාති උණ්හගූ, සූරියො. පුබ්බාචරියාපි හි ඡන්දොවිචිතිසත්ථෙ ඉමමෙවත්ථං බ්යාකරිංසු.

‘‘ගොසීතචන්දන’’න්ති එත්ථ පානීයෙ වත්තති. ගොසද්දෙන හි ජලං වුච්චති. ගො විය සීතං චන්දනං, තස්මිං පන උද්ධනතො උද්ධරිතපක්කුථිතතෙලම්හි පක්ඛිත්තෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තං තෙලං සුසීතලං හොති.

එත්ථෙකෙ වදන්ති ‘‘කස්මා භො ‘ගොපදත්ථෙ වත්තමානො ගොසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව පුල්ලිඞ්ගො චා’ති වදථ, කස්මා ච පන ‘ඉන්ද්රියපථවීවචනබුද්ධිසූරියරස්මිපානීයෙසු වත්තමානො පුල්ලිඞ්ගො’ති වදථ, එතෙසු සූරියත්ථෙ වත්තමානො පුල්ලිඞ්ගො හොතු, නනු ඉන්ද්රියවචනපානීයෙසු වත්තමානෙන පන ගොසද්දෙන නපුංසකලිඞ්ගෙන භවිතබ්බං, පථවීබුද්ධිරස්මීසු වත්තමානෙන ඉත්ථිලිඞ්ගෙන භවිතබ්බං ඉන්ද්රියාදිපථවාදිපදත්ථෙසු වත්තමානානං ඉන්ද්රියසද්දාදිපථවීසද්දාදීනං නපුංසකිත්ථිලිඞ්ගවසෙන නිද්දෙසස්ස දස්සනතො’’ති? තන්න, නියමාභාවතො. ඉත්ථිපදත්ථෙ වත්තමානස්සාපි හි සතො කස්සචි සද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගවසෙන නිද්දෙසො දිස්සති යථා ‘‘ඔරොධො’’ති. පුරිසපදත්ථෙ වත්තමානස්සාපි ච සතො කස්සචි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන නිද්දෙසො දිස්සති, යථා ‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමාසි දෙවතෙ’’ති. ඉත්ථිපුරිසපදත්ථෙසු පන අවත්තමානානම්පි සතං කෙසඤ්චි සද්දානං එකස්මිංයෙව ඤාණාදිඅත්ථෙ වත්තමානානං ඉත්ථිපුමනපුංසකලිඞ්ගවසෙන නිද්දෙසො දිස්සති යථා ‘‘පඤ්ඤා අමොහො ඤාණ’’න්ති, ‘‘තටංතටීතටො’’ති ච. තථා හි අනිත්ථිභූතොපි සමානො ‘‘මාතුලා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන රුක්ඛොපි නාමං ලභති, තබ්බසෙන නගරම්පි. තෙනාහ චක්කවත්තිසුත්තටීකායං ‘‘මාතුලාති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමො එකො රුක්ඛො, තාය ආසන්නප්පදෙසෙ මාපිතත්තා නගරම්පි ‘මාතුලා’ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තෙන වුත්තං මාතුලායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ’’ති.

ගොසද්දස්ස නාමිකපදමාලා හෙට්ඨා පකාසිතා.

මො වුච්චති චන්දො, අට්ඨකථායං පන ‘‘මා වුච්චති චන්දො’’ති ආකාරන්තපාඨො දිස්සති, ඔකාරන්තපාඨෙන තෙන භවිතබ්බං සක්කටභාසාය එකක්ඛරකොසතො නයං ගහෙත්වා ‘‘මො සිවො චන්දිමා චෙවා’’ති ඔකාරන්තවසෙන වත්තබ්බත්තා. එත්ථ ච ඔකාරන්තවසෙන වුත්තස්ස මසද්දස්ස චන්දවාචකත්තෙ ‘‘පුණ්ණමී, පුණ්ණමා’’ති ච නිදස්සනපදානි. තත්ථ පුණ්ණො මො එත්ථාති පුණ්ණමී, එවං පුණ්ණමා, රත්තාපෙක්ඛං ඉත්ථිලිඞ්ගවචනං. එත්ථ පන ‘‘විසාඛපුණ්ණමාය රත්තියා පඨමයාමෙපුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරී’’ති ඉදං නිදස්සනං. එත්ථ සියා – යදි ‘‘පුණ්ණමා’’ති අයංසද්දො රත්තාපෙක්ඛො ඉත්ථිලිඞ්ගො.

‘‘පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

අන්වද්ධමාසෙ පන්නරසෙ, පුණ්ණමායෙ උපොසථෙ;

පච්චයං නාගමාරුය්හ, දානං දාතුමුපාගමි’’න්ති

ආදීසු කථං ‘‘පුණ්ණමායෙ’’ති පදසිද්ධීති? යකාරස්ස යෙකාරාදෙසවසෙන. ධම්මිස්සරෙන හි භගවතා ‘‘පුණ්ණමායා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පුණ්ණමායෙ’’ති වදතා යකාරස්ස ඨානෙ යෙකාරො පඨිතො ඉත්ථිලිඞ්ගවිසයෙ ත්තාකාරස්ස ඨානෙ ත්තෙකාරො විය, නීකාරස්ස ඨානෙ නෙකාරො විය ච. තථා හි යථා ‘‘අබ්යයතං විලපසි විරත්තෙ කොසියායනෙ’’ති ඉමස්මිං රාධජාතකෙ ‘‘විරත්තා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘විරත්තෙ’’ති වදන්තෙන ත්තාකාරස්ස ඨානෙ ත්තෙකාරො පඨිතො, ‘‘කොසියායනී’’ති ච වත්තබ්බෙ ‘‘කොසියායනෙ’’ති වදන්තෙන නීකාරස්ස ඨානෙ නෙකාරො පඨිතො. එවං ‘‘පුණ්ණමායා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පුණ්ණමායෙ’’ති වදතා යකාරස්ස ඨානෙ යෙකාරො පඨිතො. යථා ච ‘‘දක්ඛිතායෙ අපරාජිතසඞ්ඝ’’න්ති ඉමස්මිං මහාසමයසුත්තප්පදෙසෙ ‘‘දක්ඛිතායා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘දක්ඛිතායෙ’’ති වදතා යකාරස්ස ඨානෙ යෙකාරො පඨිතො, එවමිධාපි. යථා පන ‘‘සභායෙ වා ද්වාරමූලෙ වා’’ති එත්ථ ‘‘සභාය’’න්ති ලිඞ්ගබ්යත්තයවසෙන සභා වුත්තා, න තථා ඉධ ‘‘පුණ්ණමාය’’න්ති ලිඞ්ගබ්යත්තයෙන පුණ්ණමා වුත්තා, අථ ඛො ‘‘පුණ්ණමා’’ති ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තා. තථා හි ‘‘පුණ්ණමායො’’ති පදං යකාරට්ඨානෙ යෙකාරුච්චාරණවසෙන සම්භූතං භුම්මවචනන්ති දට්ඨබ්බං.

මා වුච්චති සිරී. තථා හි විද්වමුඛමණ්ඩනටීකායං ‘‘මාලිනී’’ති පදස්සත්ථං වදතා ‘‘මා වුච්චති ලක්ඛී, අලිනී භමරී’’ති වුත්තං. ලක්ඛීසද්දො ච සිරීසද්දෙන සමානත්ථො, තෙන ‘‘මා වුච්චති සිරී’’ති අත්ථො අම්හෙහි අනුමතො, තථා පොරාණෙහිපි ‘‘මං සිරිං ධාරෙති විදධාති චාති මන්ධාතා’’ති අත්ථො පකාසිතො, තස්මා ‘‘මාලිනී මන්ධාතා’’ති ච ඉමානෙත්ථ නිදස්සනපදානි. තත්ර පුල්ලිඞ්ගස්ස තාව මසද්දස්ස අයං නාමිකපදමාලා –

මො, මා. මං, මෙ. මෙන, මෙහි, මෙභි. මස්ස, මානං. මා, මස්මා, මම්හා, මෙහි, මෙභි. මස්ස, මානං. මෙ, මස්මිං, මම්හි, මෙසු. භො ම, භවන්තො මා.

අයං පන ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස මාසද්දස්ස නාමිකපදමාලා –

මා, මා, මායො. මං, මා, මායො. මාය, මාහි, මාභි. මාය, මානං. මාය, මාහි, මාභි. මාය, මානං. මාය, මායං, මාසු. භොති මෙ, භොතියො මායො.

එත්ථ පන සිරීවාචකො මාසද්දො ච සද්දවාචකො රාසද්දො චාති ඉමෙ සමානගතිකා එකක්ඛරත්තා නිච්චමාකාරන්තපකතිකත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගත්තා ච.

තත්ර සං වුච්චති සන්තචිත්තො පුරිසො. යං ලොකෙ ‘‘සප්පුරිසො’’ති ච, ‘‘අරියො’’ති ච, ‘‘පණ්ඩිතො’’ති ච වදන්ති, තස්සෙතං අධිවචනං යදිදං ‘‘ස’’න්ති. එවං සප්පුරිසාරියපණ්ඩිතවාචකස්ස සංසද්දස්ස පච්චත්තවචනවසෙන අත්ථිභාවෙ ‘‘සමෙති අසතා අස’’න්ති ඉදං පයොගනිදස්සනං. එත්ථ හි ‘‘න සං අස’’න්ති සමාසචින්තාය සප්පුරිසාසප්පුරිසපදත්ථා සං අසංසද්දෙහි වුත්තාති ඤායන්ති, තස්මා ‘‘සප්පුරිසපදත්ථො පච්චත්තවචනෙන සංසද්දෙන වුත්තො නත්ථී’’ති වචනං න වත්තබ්බං. යෙ ‘‘නත්ථී’’ති වදන්ති, තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බං. නාමිකපදමාලා පනස්ස ‘‘සං, සන්තං, සන්තෙ’’තිආදිනා හෙට්ඨා පකාසිතා. නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ සං වුච්චති ධනං, ‘‘මනුස්සස්සං. පරස්සං. සබ්බස්සං. සබ්බස්සහරණං. පරස්සහරණ’’න්තිආදීනෙත්ථ නිදස්සනපදානි. තත්ථ මනුස්සස්ස සං මනුස්සස්සං. එවං පරස්ස සං පරස්සං. සබ්බස්ස සං සබ්බස්සං. තස්ස හරණං පරස්සහරණං සබ්බස්සහරණන්ති සමාසො. තථා සං වුච්චති සුඛං සන්ති ච. වුත්තඤ්හි තබ්බාචකත්තං පොරාණකවිරචනායං –

‘‘දෙවදෙවො සංදෙහී නො, හීනො දෙවාතිදෙහතො;

හතොපපාතසංසාරො, සාරො සං දෙතු දෙහින’’න්ති.

තස්මා අයමෙත්ථ ගාථා, ‘‘සකලලොකසඞ්කරො දීපඞ්කරො’’ති එත්ථ ‘‘සඞ්කරො’’ති පදඤ්චනිදස්සනං. ‘‘සං, සානි, සා. සං, සානි, සෙ. සෙන’’ඉච්චාදි පුබ්බෙ පකාසිතනයෙන ඤෙය්යං. එත්ථ ච සොතූනං සුගතමතවරෙ කොසල්ලජනනත්ථං සමාසන්තගතස්ස සංසද්දස්ස නාමිකපදමාලං පරිපුණ්ණං කත්වා කථයාම –

මනුස්සස්සං, මනුස්සස්සානි, මනුස්සස්සා. මනුස්සස්සං, මනුස්සස්සානි, මනුස්සස්සෙ. මනුස්සස්සෙන, මනුස්සස්සෙහි, මනුස්සස්සෙභි. මනුස්සස්සස්ස, මනුස්සස්සානං. මනුස්සස්සා, මනුස්සස්සස්මා, මනුස්සස්සම්හා, මනුස්සස්සෙහි, මනුස්සස්සෙභි. මනුස්සස්සස්ස, මනුස්සස්සානං. මනුස්සස්සෙ, මනුස්සස්සස්මිං, මනුස්සස්සම්හි, මනුස්සස්සෙසු. භො මනුස්සස්ස, භොන්තො මනුස්සස්සානි, මනුස්සස්සා. එස නයො ‘‘පරස්සං සබ්බස්ස’’න්තිආදීසුපි, සබ්බානෙතානි පදානි අභිධෙය්යලිඞ්ගානීති ගහෙතබ්බානි.

යං තං කිමිතිසද්දානං, නාමමාලං පනත්තරි;

සබ්බනාමපරිච්ඡෙදෙ, පකාසිස්සං තිලිඞ්ගතො.

ඉච්චෙවං හෙට්ඨා උද්දිට්ඨානං කො වි සාදීනං නාමිකපදමාලා සද්ධිං අත්ථන්තරනිදස්සනපදෙහි විභත්තා. තත්රිදං ලිඞ්ගවවත්ථානං –

කො වි සා හොන්ති පුල්ලිඞ්ගෙ, භා රා ථී ධී කු භූ ථියං;

කං ඛං නපුංසකෙ ගො තු, පුමෙ චෙවිත්ථිලිඞ්ගකෙ.

මො පුමෙ ඉත්ථිලිඞ්ගෙ මා, සං පුමෙ ච නපුංසකෙ;

යං තං කිමිති සබ්බත්ර, ලිඞ්ගෙස්වෙව පවත්තරෙ.

ඉතො අඤ්ඤානිපි එකක්ඛරානි උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බානි.

එවං විඤ්ඤූනං නයඤ්ඤූනං සද්දරචනාවිසයෙ පරමවිසුද්ධවිපුලබුද්ධිපටිලාභත්ථං පරමසණ්හසුඛුමත්ථෙසු පයොගෙසු අසම්මොහත්ථං සුවණ්ණතලෙ සීහවිජම්භනෙන කෙසරීසීහස්ස විජම්භනමිව තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ඤාණවිජම්භනෙන විජම්භනත්ථඤ්ච අධිකූනෙකක්ඛරවසෙන ලිඞ්ගත්තයං මිස්සෙත්වා නාමිකපදමාලා විභත්තා.

සද්දෙ භවන්ති කුසලා න තු කෙචි අත්ථෙ,

අත්ථෙ භවන්ති කුසලා න තු කෙචි සද්දෙ.

කොසල්ලමෙව පරමං දුභයත්ථ තස්මා,

යොගං කරෙය්ය සතතං මතිමා වරන්ති.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු

විඤ්ඤූනං කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

ලිඞ්ගත්තයමිස්සකො නාමිකපදමාලාවිභාගො

දසමො පරිච්ඡෙදො.