📜

11. වාච්චාභිධෙය්යලිඞ්ගාදිපරිදීපනනාමිකපදමාලා

වාච්චාභිධෙය්යලිඞ්ගාදි-වසෙනපි ඉතො පරං;

භාසිස්සං පදමාලායො, භාසිතස්සානුරූපතො.

තත්ථ වාච්චලිඞ්ගානීති අප්පධානලිඞ්ගානි, ගුණනාමසඞ්ඛාතානි වා ලිඞ්ගානි. අභිධෙය්යලිඞ්ගානීති පධානලිඞ්ගානි, ගුණීපදසඞ්ඛාතානි වා ලිඞ්ගානි. යස්මා පන තෙසු වාච්චලිඞ්ගානි නාම අභිධෙය්යලිඞ්ගානුවත්තකානි භවන්ති, තස්මා සබ්බානි භූධාතුමයානි ච වාච්චලිඞ්ගානි අභිධෙය්යලිඞ්ගානුරූපතො යොජෙතබ්බානි. තෙසං භූධාතුමයානි වාච්චලිඞ්ගානි සරූපතො නාමිකපදමාලාය අයොජිතානිපි තත්ථ තත්ථ නයතො යොජිතානි , තස්මා න දානි දස්සෙස්සාම. අභූධාතුමයානිපි කිඤ්චාපි නයතො යොජිතානි, තථාපි සොතාරානං පයොගෙසු කොසල්ලජනනත්ථං කථයාම, නාමිකපදමාලඤ්ච නෙසං දස්සෙස්සාම කිඤ්චි පයොගං වදන්තා.

දීඝො රස්සො නීලො පීතො,

සුක්කො කණ්හො සෙට්ඨො පාපො;

සද්ධො සුද්ධො උච්චො නීචො,

කතොතීතො ඉච්චාදීනි.

දීඝා ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලාන සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානතං.

දීඝො, දීඝා. දීඝං, දීඝෙ. දීඝෙන, දීඝෙහි, දීඝෙභි. දීඝස්ස, දීඝානං. දීඝා, දීඝස්මා, දීඝම්හා, දීඝෙහි, දීඝෙභි. දීඝස්ස, දීඝානං. දීඝෙ, දීඝස්මිං, දීඝම්හි, දීඝෙසු. භො දීඝ, භවන්තො දීඝා. ‘‘දීඝාති මං පක්කොසෙය්යාථා’’ති ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

දීඝා, දීඝා, දීඝායො. දීඝං, දීඝා, දීඝායො. දීඝාය. සෙසං කඤ්ඤානයෙන ඤෙය්යං.

දීඝං, දීඝානි, දීඝා. දීඝං, දීඝානි, දීඝෙ. දීඝෙන. සෙසං චිත්තනයෙන ඤෙය්යං. රස්සාදීනි ච එවමෙව විත්ථාරෙතබ්බානි. අයං වාච්චලිඞ්ගානං නාමිකපදමාලා, ‘‘ගුණනාමානං නාමිකපදමාලා’’ති වත්තුං වට්ටති.

අභිධෙය්යකලිඞ්ගෙසු, සවිසෙසානි යානි හි;

තෙසං දානි යථාපාළිං, පදමාලං කථෙස්සහං.

කතමානි තානි පදානි, යානි සවිසෙසානි?

භවාභවාදිකං ලඞ්කා-දීපො ඉච්චාදිකානි ච;

බොධි සන්ධීති චාදීනි, සවිසෙසානි හොන්ති තු.

එතෙසු හි –

භවාභවපදං දෙක-වචො බහුවචො ක්වචි;

සමාසෙ අසමාසෙපි, සම්භවො තස්ස ඉච්ඡිතො.

විග්ගහඤ්ච පදත්ථඤ්ච, වත්වා පදස්සිමස්ස මෙ;

වුච්චමානමවික්ඛිත්තා, පදමාලං නිබොධථ.

භවො ච අභවො ච භවාභවං. අථ වා භවො ච අභවො ච භවාභවානි, අයං විග්ගහො. තත්ර භවොති ඛුද්දකො භවො. අභවොති මහන්තො භවො. වුද්ධත්ථවාචකො හෙත්ථ අකාරො. එත්ථ ච සුගතිදුග්ගතිවසෙන හීනපණීතවසෙන ච ඛුද්දකමහන්තතා වෙදිතබ්බා. අථ වා භවොති වුද්ධි. අභවොති අවුද්ධි. අයං පදත්ථො. අයං පන නාමිකපදමාලා –

භවාභවං, භවාභවං, භවාභවෙන, භවාභවස්ස, භවාභවා, භවාභවස්මා, භවාභවම්හා, භවාභවස්ස, භවාභවෙ, භවාභවස්මිං, භවාභවම්හි, භො භවාභව. ඉති භවාභවපදං එකවචනකං භවති. දිස්සති ච තස්සෙකවචනතා පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච –

‘‘අතීතකප්පෙ චරිතං, ඨපයිත්වා භවාභවෙ;

ඉමස්මිං කප්පෙ චරිතං, පවක්ඛිස්සං සුණොහි මෙ’’

ඉති වා,

‘‘එවං බහුවිධං දුක්ඛං, සම්පත්තිඤ්ච බහූවිධං;

භවාභවෙ අනුභවිත්වා, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං’’

ඉති වා එවං පාළියං භවාභව පදස්ස එකවචනතා දිට්ඨා.

අට්ඨකථායම්පි –

‘‘අසම්බුධං බුද්ධනිසෙවිතං යං,

භවාභවං ගච්ඡති ජීවලොකො;

නමො අවිජ්ජාදිකිලෙසජාල-

විද්ධංසිනො ධම්මවරස්ස තස්සා’’ති

එවං තස්සෙකවචනතා දිට්ඨා.

භවාභවානි, භවාභවා, භවාභවානි, භවාභවෙ, භවාභවෙහි, භවාභවෙභි, භවාභවානං, භවාභවෙහි, භවාභවෙභි, භවාභවානං, භවාභවෙසු, භවන්තො භවාභවානි. ඉති භවාභවපදං බහුවචනකම්පි භවති. දිස්සති ච තස්ස බහුවචනකතා පාළියං ‘‘ධොනස්ස හි නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙ. පකප්පිකා දිට්ඨි භවාභවෙසූ’’ති. උභයම්පි නයං වොමිස්සෙත්වා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. කථං? ‘‘භවාභවං, භවාභවානි. භවාභවං, භවාභවානි. භවාභවෙන, භවාභවෙහි, භවාභවෙභි’’ඉච්චෙවමාදිනා චිත්තනයෙන යොජෙතබ්බා.

නපුංසකෙකවචන-බහුවචනකා ඉමා;

පදමාලා සමාසත්තෙ, කතාති පරිදීපයෙ.

සමාසකපදඤ්චෙව, අසමාසකමෙව ච;

භවාභවපදං ද්වෙධා, ඉති විද්වා විභාවයෙ.

නපුංසකං සමාසත්තෙ, පුල්ලිඞ්ගමිතරත්තනෙ;

නපුංසකං තු පායෙන, එකවචනකං වදෙ.

‘‘භවො ච අභවො චා’’ති, සමාසත්ථං වදෙ බුධො;

‘‘භවතො භව’’මිච්චත්ථං, අසමාසස්ස භාසයෙ.

පුල්ලිඞ්ගත්තම්හි සො ඤෙය්යො, නිස්සක්කඋපයොගතො;

එවං විසෙසතො ජඤ්ඤා, භවාභවපදං විදූ.

යථා චෙත්ථ භවාභවපදස්ස නාමිකපදමාලා යොජිතා, එවං ‘‘කම්මාකම්මං ඵලාඵල’’න්තිආදීනම්පි නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. අත්ථොපි නෙසං යථාරහං වත්තබ්බො. යෙභුය්යෙනෙතානි එකවචනකානි භවන්ති. එවං තාව භවාභවපදාදීනං විසෙසවන්තතා දට්ඨබ්බා.

ලඞ්කාදීපො, ලඞ්කාදීපං, ලඞ්කාදීපෙන, ලඞ්කාදීපස්ස, ලඞ්කාදීපා, ලඞ්කාදීපස්මා, ලඞ්කාදීපම්හා, ලඞ්කාදීපස්ස, ලඞ්කාදීපෙ, ලඞ්කාදීපස්මිං, ලඞ්කාදීපම්හි, භො ලඞ්කාදීප. අයං සමාසත්තෙ නාමිකපදමාලා. අසමාසත්තෙපි පන යොජෙතබ්බා.

ලඞ්කා දීපො, ලඞ්කං දීපං, ලඞ්කාය දීපෙන, ලඞ්කාය දීපස්ස, ලඞ්කාය දීපා, ලඞ්කාය දීපස්මා, ලඞ්කාය දීපම්හා, ලඞ්කාය දීපස්ස, ලඞ්කාය දීපෙ, ලඞ්කාය දීපස්මිං, ලඞ්කාය දීපම්හි, භොති ලඞ්කෙ දීප. අයං බ්යාසෙ නාමිකපදමාලා. අයං නයො ‘‘ජම්බුදීපො’’ති එත්ථ න ලබ්භති කෙවලෙන ජම්බූසද්දෙන ජම්බුදීපස්ස අකථනතො, යථා කෙවලෙන ලඞ්කාසද්දෙන ලඞ්කාදීපො කථියති. අයං පන බ්යාසෙ පදමාලානයො විසෙසතො කබ්බරචනායං කවීනං උපකාරාය සංවත්තති සාසනස්සාපි. තථා හි බ්යාසවසෙන පොරාණකවිරචනා දිස්සති –

‘‘වන්දාමි සෙලම්හි සමන්තකූටෙ,

ලඞ්කාය දීපස්ස සිඛායමානෙ;

ආවාසභූතෙ සුමනාමරස්ස,

බුද්ධස්ස තං පාදවළඤ්ජමග්ග’’න්ති.

සාසනෙපි බ්යාසවසෙන ‘‘දිබ්බො රථො පාතුරහු, වෙදෙහස්ස යසස්සිනො’’තිආදිකා පාළි දිස්සති.

යථා පන ‘‘ජම්බුදීපො’’ති එත්ථ අයං නයො න ලබ්භති, තථා ‘‘නාගදීපො’’තිආදීසුපි කෙවලෙන ජම්බූසද්දෙන ජම්බුදීපස්ස අකථනමිව කෙවලෙන නාගසද්දාදිනා නාගදීපාදීනං අකථනතොති. නනු ච භො ‘‘බුද්ධස්ස ජම්බුනදරංසිනො තං, දාඨං මයං ජම්බුනරා නමාමා’’ති පොරාණකවිරචනායං ජම්බූසද්දෙන ජම්බුදීපො වුත්තො ‘‘ජම්බුදීපනරා’’ති අත්ථසම්භවතොති? සච්චං ‘‘ජම්බුදීපනරා’’ති අත්ථො සම්භවති, කෙවලෙන පන ජම්බූසද්දෙන ජම්බුදීපත්ථං න වදති, කින්තු ‘‘ජම්බුදීපනරා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාවිසයත්තා අධිකක්ඛරදොසං පරිවජ්ජන්තෙන දීපසද්දලොපං කත්වා ‘‘ජම්බුනරා’’ති වුත්තං, එවං උත්තරපදලොපවසෙන වුත්තො ජම්බුසද්දො නරසද්දං පටිච්ච සමාසබලෙන ‘‘ජම්බුදීපනරා’’ති අත්ථප්පකාසනෙ සමත්ථො හොති, න කෙවලො බ්යාසකාලෙ, තථා හි ‘‘ජම්බූ’’ති වුත්තෙ ජම්බුදීපො න ඤායති, අථ ඛො ජම්බුරුක්ඛොයෙව ඤායති.

කිං පන භො ‘‘කාකො දාසො, කාකං දාසං, කාකෙන දාසෙනා’’ති අයං නයො ලබ්භති, න ලබ්භතීති? ලබ්භති, කාකසද්දෙන කාකනාමකස්ස දාසස්ස කථනං හොති. යදි එවං ‘‘ජම්බුදීපො’’ති එත්ථාපි ‘‘ජම්බුනාමකො දීපො’’ති අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘ජම්බූ දීපො, ජම්බුං දීපං, ජම්බුයා දීපෙනා’’ති අයං නයො ලබ්භතීති? න ලබ්භති ජම්බූසද්දස්ස පණ්ණත්තිවසෙන දීපෙ අප්පවත්තනතො. ජම්බූසද්දො හි රුක්ඛෙයෙව පණ්ණත්තිවසෙන පවත්තති, න දීපෙ. යථා පන චිත්තවොහාරො චිත්තනාමකෙ ගහපතිම්හිපි මනෙපි පවත්තති ‘‘චිත්තො ගහපති. චිත්තං මනො මානස’’න්තිආදීසු. යථා ච කුසවොහාරො කුසනාමකෙ රඤ්ඤෙපි කුසතිණෙපි පවත්තති –

‘‘පභාවතිඤ්ච ආදාය, මණිං වෙරොචනං කුසො;

කුසාවතිං කුසරාජා, අගමාසි මහබ්බලො;

කුසො යථා දුග්ගහිතො, හත්ථමෙවානුකන්තතී’’ති

ආදීසු, තථා කාකසද්දොපි වායසෙ, එවංනාමකෙ දාසෙපි පවත්තති ‘‘කාකො රවති, කාකො නාම දාසො සට්ඨියොජනානි ගච්ඡතී’’තිආදීසු. ජම්බූසද්දො පන ගහපතිමනාදීසු චිත්ත කුස කාකසද්දා විය පණ්ණත්තිවසෙන දීපස්මිං න පවත්තති, තස්මා යථාවුත්තොයෙව නයො මනසිකරණීයො.

යථා පනෙත්ථ ‘‘ලඞ්කාදීපො’’ති සද්දස්ස නාමිකපදමාලා සමාසවසෙන බ්යාසවසෙන ච යොජිතා, එවං ‘‘පුබ්බවිදෙහදීපො, අපරගොයානදීපො, උත්තරකුරුදීපො, අස්සයුජනක්ඛත්තං, චිත්රමාසො, වෙස්සන්තරරාජා, සෙතවත්ථං, දිබ්බරථො’’තිආදීනම්පි නාමිකපදමාලා සමාසවසෙන බ්යාසවසෙන ච යොජෙතබ්බා. පුබ්බවිදෙහාදිසද්දෙහි පුබ්බවිදෙහදීපාදීනං කථනඤ්ච වෙදිතබ්බං. ‘‘දිබ්බරථො’’තිආදීනං සමාසගතපදානං පයොජනෙ සති බ්යාසවසෙන විසුං කත්තබ්බතා ච වෙදිතබ්බා. තථා හි බ්යාසවසෙන ‘‘දිබ්බො රථො’’තිආදිනා ද්වින්නං ද්වින්නං පදානං සමානාධිකරණවසෙන පච්චෙකවිභත්තියුත්තභාවෙ සති ගාථාසු වුත්තිපාලනසුඛුච්චාරණගුණො භවති. සො ච සාසනානුකූලො හි අයං නයො ඨපිතො. තථා හි පාවචනෙ ‘‘දිබ්බො රථො පාතුරහු, වෙදෙහස්ස යසස්සිනො’’තිආදිකා පාළියො බහූ දිස්සන්ති, එවං ලඞ්කාදීපාදිසද්දානං විසෙසවන්තතා භවති.

ඉදානි බොධිසන්ධිආදීනං විසෙසවන්තතා වුච්චති –

බොධි සන්ධි විභත්තා’යු, ධාතුයෙව පජාපති;

දාමා දාමං තථා සද්ධා, සද්ධං තටං තටී තටො.

බ්යඤ්ජනං බ්යඤ්ජනො අත්ථො, අත්ථමක්ඛරමක්ඛරො;

අජ්ජවං අජ්ජවො චෙව, තථා මද්දවගාරවා.

වචො වචීති චාදීනි, සමරූපා සරූපතො;

ද්විත්තිලිඞ්ගානි සම්භොන්ති, යථාසම්භවමුද්දිසෙ.

එතෙසු හි බොධිසද්දස්ස තාව ‘‘බොධි රාජකුමාරො’’ති ච, ‘‘අරියසාවකො ‘බොධී’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො’’ති ච එවං පුග්ගලවචනස්ස ‘‘බොධි, බොධී, බොධයො. බොධිං, බොධී, බොධයො. බොධිනා’’ති පුල්ලිඞ්ගෙ අග්ගිනයෙන නාමිකපදමාලා භවති.

රුක්ඛමග්ගනිබ්බානසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවචනස්ස පන ‘‘බොධි, බොධී, බොධියො. බොධිං, බොධී, බොධියො. බොධියා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගෙ රත්තිනයෙන නාමිකපදමාලා භවති.

කෙචි පන ‘‘රුක්ඛවචනො බොධිසද්දො පුල්ලිඞ්ගො’’ති වදන්ති, තං ආගමෙන විරුද්ධං විය දිස්සනතො විචාරෙතබ්බං. න හි ආගමෙ රුක්ඛවචනස්ස බොධිසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගභාවො දිස්සති, පුග්ගලවචනස්ස පන දිස්සති. යදි ච ‘‘සාලො ධවො ඛදීරො’’තිආදීනං විය රුක්ඛවචනස්ස බොධිසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං සියා, ජම්බූ සිම්බලී පාටලීසද්දාදීනං රුක්ඛවාචකත්තා පුල්ලිඞ්ගත්තං සියා, න තෙසං ඉමස්ස ච රුක්ඛවාචකත්තෙපි පුල්ලිඞ්ගභාවො උපලබ්භති. යදි හි රුක්ඛවචනො බොධිසද්දො පුල්ලිඞ්ගො, එවං සන්තෙ නිබ්බානවචනො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවචනො ච බොධිසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො සියා ‘‘නිබ්බාන’’න්තිආදිනා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන නිද්දිට්ඨස්ස නිබ්බානාදිනො අත්ථස්ස කථනතො.

යෙ එවං වදන්ති ‘‘රුක්ඛවචනො බොධිසද්දො පුල්ලිඞ්ගො’’ති, තෙ ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තං එත්ථ භගවා පත්තොති රුක්ඛොපි බොධිච්චෙව වුච්චතී’’ති වුත්තමත්ථං චෙතසි සන්නිධාය ‘‘බුජ්ඣති එත්ථාති බොධී’’ති නිබ්බචනවසෙන ‘‘කිං රුක්ඛවචනො බොධිසද්දො පුල්ලිඞ්ගො න භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානා වදන්ති මඤ්ඤෙ. නෙවං දට්ඨබ්බං, එවඤ්ච පන දට්ඨබ්බං, ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තං එත්ථ භගවා පත්තොති රුක්ඛොපි බොධිච්චෙව වුච්චතී’’ති වදන්තෙහි ගරූහි ඤාණවචනං ඉත්ථි ලිඞ්ගභූතං බොධීති ඤාණස්ස නාමං පණ්ණත්තිඅන්තරපරිකප්පනෙනත්ථං පරිකප්පෙන්තෙන බුජ්ඣනට්ඨානභූතෙ රුක්ඛෙ ආරොපෙත්වා රුක්ඛො ‘‘බොධී’’ති වුත්තො, තස්මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු නිබ්බචනෙ ආදරො න කාතබ්බො. න හි ‘‘බුජ්ඣති එත්ථාති බොධී’’ති නිබ්බචනකරණං රුක්ඛවචනස්ස බොධිසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං කාතුං සක්කොති සඞ්කෙතසිද්ධත්තා වොහාරස්ස, තස්මා රුක්ඛං සයං අබොධිම්පි සමානං බොධියා පටිලාභට්ඨානත්තා සඞ්කෙතසිද්ධෙන ‘‘බොධී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවොහාරෙන වොහරන්ති සාසනිකා, බොධියා වා කාරණත්තා ඵලවොහාරෙන. එතමත්ථංයෙව හි සන්ධාය ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තං එත්ථ භගවා පත්තොති රුක්ඛොපි බොධිච්චෙව වුච්චතී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, එවං ‘‘බොධී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන රුක්ඛනාමං පවත්තතීති. තෙනාහ ආයස්මා සාරිපුත්තො ධම්මසෙනාපති අනුධම්මචක්කවත්තී වොහාරකුසලො ඉත්ථිලිඞ්ගවොහාරෙන ‘‘බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං බුද්ධො’’ති. අපිච තත්ථ තත්ථ ‘‘බොධියා සාඛා’’ති ච, ‘‘කෙනට්ඨෙන මහාබොධි, කස්ස සම්බන්ධිනී ච සා’’ති ච,

‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තා සා, අසීතිරතනං නභං;

උග්ගන්ත්වාන තදා මුඤ්චි, ඡබ්බණ්ණා රස්මියො සුභා’’ති ච

එවමාදයො රුක්ඛවාචකස්ස බොධිසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ පයොගා දිස්සන්ති.

අථ වා රුක්ඛවාචකො බොධිසද්දො ද්විලිඞ්ගො පුමිත්ථිලිඞ්ගවසෙන. තථා හි සමන්තපාසාදිකායං විනයසංවණ්ණනායං මහාවෙය්යාකරණස්ස පාළිනයවිදුනො බුද්ධඝොසාචරියස්ස එවං සද්දරචනා දිස්සති ‘‘සක්ඛිස්සසි ත්වං තාත පාටලිපුත්තං ගන්ත්වා මහාබොධිනා සද්ධිං අය්යං සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරිං ආනෙතු’’න්ති ච, ‘‘සාපි ඛො මහාබොධිසමාරූළ්හා නාවා පස්සතො මහාරාජස්ස මහාසමුද්දතලං පක්ඛන්දා’’ති ච තස්ස රුක්ඛවාචකස්ස බොධිසද්දස්ස ‘‘බුජ්ඣති එත්ථාති බොධී’’ති නිබ්බචනවසෙන ‘‘බොධි, බොධී, බොධයො. බොධිං, බොධී, බොධයො. බොධිනා’’තිආදිනා පදමාලා වෙදිතබ්බා. රුක්ඛවාචකස්සෙව පන තස්ස ඤාණෙ පවත්තිත්ථිලිඞ්ගවොහාරෙන සඞ්කෙතසිද්ධෙන රූළ්හත්ථදීපකෙන ‘‘බොධි, බොධී, බොධියො. බොධිං, බොධී, බොධියො. බොධියා’’තිආදිනා පදමාලා වෙදිතබ්බා. ඉච්චෙවං –

පුග්ගලවාචකො බොධි-සද්දො පුල්ලිඞ්ගිකො භවෙ;

ඤාණාදිවාචකො ඉත්ථි-ලිඞ්ගොයෙව සියා සදා.

බොධිපාදපවචනො, පුමිත්ථිලිඞ්ගිකො භවෙ;

එවං සන්තෙපි එතස්ස, ඉත්ථිලිඞ්ගත්තමෙව තු;

ඉච්ඡිතබ්බතරං යස්මා, ධම්මසෙනාපතීරිතං.

සන්ධිසද්දාදීනම්පි නයානුසාරෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. සන්ධිසද්දො හි සරසන්ධිආදිවාචකො පුල්ලිඞ්ගො, පටිසන්ධියාදිවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො ‘‘සන්ධිනො. සන්ධියා’’තිආදිදස්සනතො. විභත්තිසද්දො විභජනවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො , ස්යාදිවාචකො පුල්ලිඞ්ගො චෙව ඉත්ථිලිඞ්ගො ච ‘‘විභත්තිස්ස. විභත්තියා’’තිආදිදස්සනතො.

ආයුසද්දො පන ජීවිතින්ද්රියවාචකොයෙව හුත්වා පුන්නපුංසකලිඞ්ගො, ‘‘පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති ‘‘එත්තකංයෙව තෙ ආයු, චවනකාලො භවිස්සතී’’ති ච දස්සනතො.

ධාතුසද්දො සභාවාදිවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො, කරපචාදිවාචකො පුමිත්ථිලිඞ්ගො ‘‘චක්ඛුධාතුයා. කරොතිස්ස ධාතුස්ස. ධාතුයො ධාතුයා’’ති දස්සනතො.

පජාපතිසද්දො දෙවවිසෙසවාචකො පුල්ලිඞ්ගො, කලත්තජිනමාතුච්ඡාවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො ‘‘පජාපතිස්ස දෙවරාජස්ස ධජග්ගං උල්ලොකෙය්යාථ’’, ‘‘අත්තනො පජාපතියා සද්ධිං මහාපජාපතියා’’ති ච දස්සනතො.

දාමා දාමං සද්දා මාලතීදාමාදිභෙදභින්නස්ස එකස්ස වත්ථුස්ස යථාක්කමං ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගා. තථා හි ‘‘මාලතීදාමා ලොලාළිඞ්ගලීලා. මාලතීදාමං. සිඞ්ඝිතං දාමං භමරෙහි. රතනදාමා. රතනදාම’’න්ති ච ද්විලිඞ්ගභාවෙ ලොකිකප්පයොගා දිස්සන්ති සාසනානුකූලා.

සද්ධං සද්ධාසද්දා පන භින්නවත්ථූනං වාචකා ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගා, සද්ධාසද්දො පසාදලක්ඛණවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො, සද්ධංසද්දො මතකභත්තවාචකො නපුංසකලිඞ්ගො ‘‘සද්ධා සද්දහනා. මයමස්සුභො ගොතමබ්රාහ්මණා නාම දානානි දෙම සද්ධානි කරොමා’’ති දස්සනතො. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ‘‘සද්ධො පුරිසො , සද්ධා ඉත්ථී, සද්ධං කුල’’න්ති ඉමානි වාච්චලිඞ්ගත්තා සඞ්ගහං න ගච්ඡන්තීති දට්ඨබ්බානි.

තටං තටී තටොතිමෙ සද්දා තීරසඞ්ඛාතෙ එකස්මිංයෙවත්ථෙ ථීපුන්නපුංසකලිඞ්ගා.

බ්යඤ්ජනසද්දො උපසෙචනලිඞ්ගවාක්යාවෙණිකසරීරාවයවවාචකො නපුංසකලිඞ්ගො, අක්ඛරවාචකො පුන්නපුංසකලිඞ්ගො. තත්රුපසෙචනෙ ‘‘සූපං වා බ්යඤ්ජනං වා’’ති නපුංසකනිද්දෙසො දිස්සති. තථා ලිඞ්ගෙ ‘‘ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පුරිසබ්යඤ්ජන’’න්ති නපුංසකනිද්දෙසො. වාක්යෙ ‘‘පදබ්යඤ්ජනානි සාධුකං උග්ගහෙත්වා’’ති නපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසො. ආවෙණිකෙ ‘‘අසීති අනුබ්යඤ්ජනානී’’ති නපුංසකනිද්දෙසො. සරීරාවයවෙ ‘‘කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනතො පාකටභාවකරණතො අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති එවං නපුංසකනිද්දෙසො. එත්ථ හි අනුබ්යඤ්ජනං නාම හත්ථපාදසිතහසිතකථිතවිලොකිතාදිභෙදො ආකාරො. සො එව ‘‘සරීරාවයවො’’ති වුච්චතීති. අක්ඛරෙ ‘‘බ්යඤ්ජනො. බ්යඤ්ජන’’න්ති ච පුන්නපුංසකනිද්දෙසො.

අත්ථසද්දො නිබ්බානවචනො නපුංසකලිඞ්ගො, අභිධෙය්යධනකාරණපයොජනනිවත්යාභිසන්ධානාදිවචනො පන පුල්ලිඞ්ගො. තථා හි කථාවත්ථුම්හි ‘‘අත්ථත්ථම්හී’’ති ඉමිස්සා පාළියා අත්ථසංවණ්ණනායං ‘‘අත්ථං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසෙන අත්ථසද්දො වුත්තො. ඉති අත්ථසද්දො ද්විලිඞ්ගො.

අක්ඛරසද්දො ච ‘‘යො පුබ්බො අක්ඛරො අක්ඛරානී’’ති ච දස්සනතො. අපිච අක්ඛරසද්දො නිබ්බානවචනො නාමපණ්ණත්තිවචනො ච සබ්බදානපුංසකලිඞ්ගො භවති ‘‘පදමච්චුතමක්ඛරං, මහාජනසම්මතොති ඛො වාසෙට්ඨ ‘මහාසම්මතො’ත්වෙව පඨමං අක්ඛරං නිබ්බත්ත’’න්ති එවමාදීසු. ‘‘අක්ඛරාය දෙසෙති, අක්ඛරක්ඛරාය ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති එත්ථ පන පුල්ලිඞ්ගොතිපි නපුංසකලිඞ්ගොතිපි වත්තබ්බො, ඉත්ථිලිඞ්ගොති පන න වත්තබ්බො. අයඤ්හි ‘‘අසක්කතා චස්ම ධනඤ්චයාය. විරමථායස්මන්තො මමවචනායා’’තිආදීසු ‘‘ධනඤ්චයාය, වචනායා’’ති සද්දා විය විභත්තිවිපල්ලාසෙන වුත්තො, න ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙනාති.

අජ්ජව මද්දව ගාරවසද්දා පන පුන්නපුංසකලිඞ්ගා. ‘‘අජ්ජවො ච මද්දවො ච. අජ්ජවමද්දවං. ගාරවො ච නිවාතො ච. සහ ආවජ්ජිතෙ ථූපෙ, ගාරවං හොති මෙ තදා’’ති ච ආදිදස්සනතො.

වචොවචීසද්දා පන ඝටොඝටීසද්දා විය පුමිත්ථිලිඞ්ගා, තත්ථ වචීසද්දස්ස ‘‘වචී, වචී, වචියො. වචිං, වචී, වචියො. වචියා’’ති නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. කෙචි ‘‘දුච්චරිතපයොගවිඤ්ඤත්තිසද්දාදීසු පරෙසු වචසද්දස්සන්තො ඊකාරො හොති, තෙන ‘‘වචීදුච්චරිත’’න්තිආදීනි රූපානි දිස්සන්තී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං වචසද්දතො විසුං වචීසද්දස්ස දස්සනතො. අත්රිමානි පාළිතො ච අට්ඨකථාතො ච නිදස්සනපදානි. ‘‘වචී වචීසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො වචී, වචිඤ්ච වචීසඞ්ඛාරෙ ච ඨපෙත්වා අවසෙසා න චෙව වචී, න ච වචීසඞ්ඛාරො. ගදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙ’’ති ඉමානි පාළිතො නිදස්සනපදානි. ‘‘චොපනසඞ්ඛාතා වචී එව විඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති, වචියා භෙදො වචීභෙදො’’ති ඉමානි අට්ඨකථාතො නිදස්සනපදානි. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙසම්පි සරූපාසරූපපදානං යථාරහං ද්විතිලිඞ්ගතා වවත්ථපෙතබ්බා. එවං අභිධෙය්යකලිඞ්ගෙසු සවිසෙසානි අභිධෙය්යලිඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

ඉදානි කත්ථචි වාච්චලිඞ්ගභූතානං අභිධෙය්යලිඞ්ගානඤ්ච තද්ධිභන්තලිඞ්ගානඤ්ච ධම්මාදිවසෙන නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ. තථා හි –

ධම්මභො පුග්ගලා චෙව, ධම්මපුග්ගලතොපි ච;

එකන්තධම්මතො චෙව, තථෙවෙකන්තපුග්ගලා.

පදමාලා සියුං තාසු, පච්චත්තාදිවසෙන තු;

පදං සමං විසමඤ්ච, ජඤ්ඤා සබ්බසමම්පි ච.

කථං? ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි, මිච්ඡාසඞ්කප්පො, මිච්ඡාවාචා, මිච්ඡාවාචො, මිච්ඡාදිට්ඨිකො, මිච්ඡාසඞ්කප්පී’’ ඉච්චෙතෙසං නාමිකපදමාලා එවං වෙදිතබ්බා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨී, මිච්ඡාදිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨිං, මිච්ඡාදිට්ඨී, මිච්ඡාදිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨියා’’ති එවං ධම්මතො, ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨී, මිච්ඡාදිට්ඨිනො. මිච්ඡාදිට්ඨිං, මිච්ඡාදිට්ඨී, මිච්ඡාදිට්ඨිනො. මිච්ඡාදිට්ඨිනා’’ති එවං පුග්ගලතො, ‘‘මිච්ඡාසඞ්කප්පො, මිච්ඡාසඞ්කප්පා. මිච්ඡාසඞ්කප්ප’’න්ති එවං ධම්මපුග්ගලතො, ‘‘මිච්ඡාවාචා, මිච්ඡාවාචා, මිච්ඡාවාචායො. මිච්ඡාවාචං, මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාවාචායො. මිච්ඡාවාචාය’’ එවං එකන්තධම්මතො, ‘‘මිච්ඡාවාචො, මිච්ඡාවාචා. මිච්ඡාවාචං, මිච්ඡාවාචෙ. මිච්ඡාවාචෙන’’ එවං එකන්තපුග්ගලතො, ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකො. මිච්ඡාදිට්ඨිකා. මිච්ඡාදිට්ඨික’’න්ති එවම්පි එකන්තපුග්ගලතො, ‘‘මිච්ඡාසඞ්කප්පී, මිච්ඡාසඞ්කප්පිනො. මිච්ඡාසඞ්කප්පි’’න්ති එවම්පි එකන්තපුග්ගලතො නාමිකපදමාලා භවති. පච්චත්තොපයොගවචනාදිවසෙන පන පදං සදිසං විසදිසං සබ්බථා සදිසම්පි ච භවති. එස නයො සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පාදීසුපි.

අත්රිමෙ ආහච්චභාසිතා පයොගා – අවිජ්ජාගතස්ස භික්ඛවෙ අවිද්දසුනො මිච්ඡාදිට්ඨි පහොති. මිච්ඡාදිට්ඨිස්ස මිච්ඡාසඞ්කප්පො පහොති. මිච්ඡාසඞ්කප්පස්ස මිච්ඡාවාචා පහොති. මිච්ඡාවාචස්ස මිච්ඡාකම්මන්තො පහොති. මිච්ඡාකම්මන්තස්ස මිච්ඡාආජීවො පහොති. මිච්ඡාආජීවස්ස මිච්ඡාවායාමො පහොති. මිච්ඡාවායාමස්ස මිච්ඡාසති පහොති. මිච්ඡාසතිස්ස මිච්ඡාසමාධි පහොතීති. විජ්ජාගතස්ස භික්ඛවෙ විද්දසුනො සම්මාදිට්ඨි පහොති. සම්මාදිට්ඨිස්ස සම්මාසඞ්කප්පො පහොතීති විත්ථාරො, එවං කත්ථචි වාච්චලිඞ්ගභූතානං අභිධෙය්යලිඞ්ගානඤ්ච තද්ධිතන්තලිඞ්ගානඤ්ච නාමිකපදමාලා සප්පයොගා කථිතා.

ඉදානි නෙවාභිධෙය්යලිඞ්ගස්ස භවිතබ්බසද්දස්ස ච අභිධෙය්යලිඞ්ගානං සොත්ථි සුවත්ථි සද්දානඤ්ච වාච්චලිඞ්ගාභිධෙය්යලිඞ්ගස්ස අබ්භුතසද්දස්ස ච වාච්චලිඞ්ගස්ස අභූතසද්දස්සචාති ඉමෙසං කිඤ්චි විසෙසං කථයාම, නාමිකපදමාලඤ්ච යථාරහං යොජෙස්සාම. එතෙසු හි භවිතබ්බසද්දො එකන්තභාවවාචකො නපුංසකලිඞ්ගො එකවචනන්තොයෙව හොති. තතියන්තපදෙහි එවංසද්ද නසද්දාදීහි ච යොජෙතබ්බො ච හොති. නාස්ස නාමිකපදමාලා ලබ්භති, අත්රිමෙ ච පයොගා ‘‘සද්ධම්මගරුකෙන භවිතබ්බං, නො ආමිසගරුකෙන, ඉමිනා චොරෙන භවිතබ්බං, ඉමෙහි චොරෙහි භවිතබ්බං, ඉමාය චොරියා භවිතබ්බං, ඉමාහි චොරීහි භවිතබ්බං, අනෙන චිත්තෙන භවිතබ්බං, ඉමෙහි චිත්තෙහි භවිතබ්බං, එවං භවිතබ්බං, අඤ්ඤථා භවිතබ්බ’’න්ති. අත්රිදං වුච්චති –

භවිතබ්බපදං නිච්චං, සබ්බඤ්ඤුවරසාසනෙ;

පඨමෙකවචො භාව-වාචකඤ්ච නපුංසකං.

තතියන්තපදෙහෙවං-සද්දාදීහි ච ධීමතා;

යොජෙතබ්බංව සම්භොති, ඉති විද්වා විභාවයෙ.

අයං ‘‘භවිතබ්බ’’න්ති පදස්ස විසෙසො.

සොත්ථි භද්දන්තෙ හොතු රඤ්ඤො, සොත්ථිං ගච්ඡති න්හාපිතො. සොත්ථිනාම්හි සමුට්ඨිතො. සුවත්ථි, සුවත්ථිං, සුවත්ථිනා, අයං ධසාත්ථිසද්දාදීනං විසෙසො.

අයං පන ‘‘අබ්භුතං අභූත’’න්ති ද්වින්නං විසෙසො. භූසද්දස්ස බ්භූ, සංයොගපරෙ පටිසෙධත්ථවති අඉතිනිපාතෙ උපපදෙ සති එකන්තෙන රස්සත්තමුපයාති. ක්වත්ථෙ? ‘‘අභූතපුබ්බං භූත’’න්තිආදීස්වත්ථෙසු. තථාවිධෙ අසඤ්ඤොගපරෙ රස්සත්තං න උපයාති. ක්වත්ථෙ? ‘‘අසච්ච’’න්තිආදීස්වත්ථෙසු. තථා හි ‘‘අබ්භුත’’න්ති පදස්ස ‘‘අභූතපුබ්බං භූත’’න්තිපි අත්ථො භවති, ‘‘අබ්භුතකරණ’’න්තිපි අත්ථො භවති. ‘‘අභූත’’න්ති පදස්ස පන ‘‘අසච්ච’’න්තිපි අත්ථො භවති, ‘‘අජාත’’න්තිපි අත්ථො භවති. තත්ර ‘‘අච්ඡරියං වත භො අබ්භුතං වත භො. අච්ඡෙරං වත ලොකස්මිං, අබ්භුතං ලොමහංසනං’’ ඉච්චෙවමාදයො ‘‘අභූතපුබ්බං භූත’’න්ති අත්ථෙ පයොගා.

‘‘ත්වං මං නාගෙන ආලම්ප,

අහං මණ්ඩූකඡාපියා;

හොතු නො අබ්භුතං තත්ථ,

ආසහස්සෙහි පඤ්චහී’’ති

ඉච්චෙවමාදයො අබ්භුතකරණත්ථෙ පයොගා. එවං රස්සවසෙන, දීඝවසෙන පන නිස්සංයොගෙ ‘‘අභූතං අතච්ඡං. අතථං’’ඉච්චෙවමාදයො අසච්චත්ථෙ පයොගා, ‘‘අභූතං අජාතං අසඤ්ජාත’’න්ති ඉච්චෙවමාදයො අජාතත්ථෙ පයොගා. භවන්ති චත්ර –

‘‘අභූතපුබ්බං භූත’’න්ති, අත්ථස්මිං අබ්භුතන්තිදං;

පදං විඤ්ඤූහි විඤ්ඤෙය්යං, රස්සභාවෙන සණ්ඨිතං.

අබ්භුතකරණත්ථෙපි, අබ්භුතන්ති පදං තථා;

සණ්ඨිතං රස්සභාවෙන, ඉති විද්වා විභාවයෙ.

අභූතමිති දීඝත්ත-වසෙන කථිතං පන;

පදං සමධිගන්තබ්බ-මසච්චාජාතවාචකං.

අබ්භුතං, අබ්භුතානි. චිත්තනයෙන, අබ්භුතො, අබ්භුතා. අබ්භුතං, පුරිසනයෙන, අබ්භුතා, අබ්භුතා, අබ්භුතායො. අබ්භුතං. කඤ්ඤානයෙන ඤෙය්යං. එවං භූතසද්දස්සපි නාමිකපදමාලා තිධා ගහෙතබ්බා. අත්ර ‘‘අබ්භුත’’මිති පදං වාච්චලිඞ්ගම්පි භවති අභිධෙය්යලිඞ්ගම්පි. ‘‘අභූත’’මිති පදං පන වාච්චලිඞ්ගං අභිධෙය්යලිඞ්ගම්පි වා සච්චසද්දො විය කත්ථචි. ඉතිස්ස යථාරහං අයම්පි සප්පයොගා නාමිකපදමාලා කථිතා.

ඉදානි ආගමිකානං කොසල්ලජනනත්ථං පදසමොධානවසෙන නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – බුද්ධො භගවා, බුද්ධා භගවන්තො. බුද්ධං භගවන්තං, බුද්ධෙ භගවන්තෙ. බුද්ධෙන භගවතා, සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. අයං පදමාලා එකවචනබහුවචනවසෙන ඤෙය්යා.

දෙවා තාවතිංසා. දෙවෙ තාවතිංසෙ. දෙවෙහි තාවතිංසෙහි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. බහුවචනවසෙන ඤෙය්යා පදමාලා.

සො භගවා ජානං පස්සං අරහං සම්මාසම්බුද්ධො, තං භගවන්තං ජානන්තං පස්සන්තං අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන, තස්ස භගවතො ජානතො පස්සතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. එකවචනවසෙන ඤෙය්යා පදමාලා.

රාජා සුද්ධොදනො, රාජානං සුද්ධොදනං, රඤ්ඤා සුද්ධොදනෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

රාජා පස්සෙනදී කොසලො, රාජානං පස්සෙනදිං කොසලං, රඤ්ඤා පස්සෙනදිනා කොසලෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

රාජා මාගධො සෙනියො බිම්බිසාරො, රාජානං මාගධං සෙනියං බිම්බිසාරං, රඤ්ඤා මාගධෙන සෙනියෙන බිම්බිසාරෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

රාජා මාගධො අජාතසත්තු වෙදෙහිපුත්තො, රාජානං මාගධං අජාතසත්තුං වෙදෙහිපුත්තං, රඤ්ඤා මාගධෙන අජාතසත්තුනා වෙදෙහිපුත්තෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

මහාපජාපතී ගොතමී, මහාපජාපතිං ගොතමිං, මහාපජාපතියා ගොතමියාති පඤ්චක්ඛත්තුං වත්තබ්බං. මහාපජාපතියං ගොතමියං, භොති මහාපජාපති ගොතමි.

මක්ඛලි ගොසාලො. මක්ඛලිං ගොසාලං. මක්ඛලිනා ගොසාලෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානං සාවකයුගං. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානං සාවකයුගං, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙන සාවකයුගෙන, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානස්ස සාවකයුගස්ස. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. සබ්බාපෙතා පදමාලා එකවචනවසෙන ඤෙය්යා. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා අග්ගසාවකා, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ අග්ගසාවකෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි අග්ගසාවකෙහි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. බහුවචනවසෙන ඤෙය්යා. ඉතො අඤ්ඤෙසුපි එසෙව නයො.

සො දාරො, සා දාරා. සං දාරං, සෙ දාරෙ. සෙන දාරෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. සා නාරී, සා නාරියො. සං නාරිං, සා නාරියො. සාය නාරියා. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. සං කම්මං, සානි කම්මානි. සෙන කම්මෙන. සං ඵලං, සානි ඵලානි. සෙන ඵලෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

පඨමං ඣානං, පඨමං ඣානං, පඨමෙන ඣානෙන, පඨමස්ස ඣානස්ස. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

චතුත්ථී දිසා, චතුත්ථිං දිසං, චතුත්ථියා දිසාය.

ධම්මී කථා, ධම්මිං කථං, ධම්මියා කථාය, ධම්මියං කථායං. එවං අනුපුබ්බී කථා, එවරූපී කථා. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙසුපි ඨානෙසු පදසමොධානවසෙන ලිඞ්ගතො ච අන්තතො ච වචනතො ච අපෙක්ඛිතබ්බං. පදතො ච නානප්පකාරා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

ඉදානි එකප්පකාරානං සද්දානං ලිඞ්ගඅන්තවසෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. කථං? යාදිසො, යාදිසී, යාදිසං. තාදිසො, තාදිසී, තාදිසං. එතාදිසො, එතාදිසී, එතාදිසං. කීදිසො, කීදිසී, කීදිසං. ඊදිසො, ඊදිසී, ඊදිසං. එදිසො , එදිසී, එදිසං. සදිසො, සදිසී, සදිසං. කදාචි පන ‘‘යාදිසා තාදිසා’’ති එවමාදීනි ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානිපි භවන්ති. නාමිකපදමාලා නෙසං පුරිස ඉත්ථී චිත්තනයෙන යොජෙතබ්බා.

ඉදානි සමාසතද්ධිතපදභූතානං අමමසද්දාදීනං නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – අමමො, අමමා, අමමං, අමමෙ. අමමෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

මය්හකො, මය්හකා. මය්හකං, මය්හකෙ. මය්හකෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

ආමා, ආමා, ආමායො. ආමං, ආමා, ආමායො. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

තත්ර අමමොති නත්ථි තණ්හාමමත්තං දිට්ඨිමමත්තඤ්ච එතස්සාති අමමො, කො සො, අරහායෙවාති වත්තුං වට්ටති. අපිච යෙසතණ්හාපි සදිට්ඨීපි ‘‘මම ඉද’’න්ති මමත්තං න කරොන්ති, තෙපි අමමායෙව. එත්ථ ච ‘‘මනුස්සා තත්ථ ජායන්ති, අමමා අපරිග්ගහා’’ති ඉදං සාසනතො නිදස්සනං. ‘‘අමමො නිරහඞ්කාරො’’ති ඉදං පන ලොකතො නිදස්සනං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘අමමා, අමමා, අමමායො’’ති පදමාලා. නපුංසකෙ වත්තබ්බෙ ‘‘අමමං, අමමානී’’ති පදමාලා. තත්ර මය්හකොති ‘‘ඉදම්පි මය්හං ඉදම්පි මය්හ’’න්ති විප්පලපතීති මය්හකො, එකො පක්ඛිවිසෙසො. වුත්තඤ්හෙතං ජාතකෙ –

‘‘සකුණො මය්හකො නාම, ගිරිසානුදරීචරො;

පක්කං පිප්ඵලිමාරුය්හ, ‘මය්හං මය්හ’න්ති කන්දතී’’ති.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘මය්හකී, මය්හකී, මය්හකියො’’ති පදමාලා. තත්ර ආමාති ‘‘ආම අහං තුම්හාකං දාසී’’ති එවං දාසිභාවං පටිජානාතීති ආමා. ගෙහදාසී. වුත්තඤ්හෙතං ජාතකෙසු ‘‘යත්ථ දාසො ආමජාතො, ඨිතො ථුල්ලානි ගච්ඡතී’’ති ච, ‘‘ආමාය දාසාපි භවන්ති ලොකෙ’’ති ච, තස්මා ඉමානෙවෙත්ථ නිදස්සනපදානි.

ඉදානි කති කතිපය කතිමීසද්දානං විසෙසො වුච්චතෙ යථාරහං නාමිකපදමාලා ච. තත්ර කතිමීසද්දස්ස නාමිකපදමාලා න ලබ්භති ‘‘අජ්ජ භන්තෙ කතිමී’’ති එවං පුච්ඡාවසෙන ආගතමත්තතො. කති කතිපයසද්දානං පන ලබ්භතෙව, සා ච බහුවචනිකා. විසුද්ධිමග්ගටීකායං පන කතිපයසද්දො එකවචනිකො වුත්තො. කති පුරිසා තිට්ඨන්ති, කති පුරිසෙ පස්සති. කති ඉත්ථියො, කති කුලානි. කති ලොකස්මිං ඡිද්දානි යත්ථ චිත්තං න තිට්ඨති. කති කුසලා. කති ධාතුයො. කති ආයතනානි. කතිහි ඛන්ධෙහි කතිහායතනෙහි කතිහි ධාතූහි සඞ්ගහිතං. කතිභි රජමානෙති, කතිභි පරිසුජ්ඣති. කතිපයා පුරිසා, කතිපයා ඉත්ථියො, කතිපයානි චිත්තානි. ඉමා පන නාමිකපදමාලා.

කති. කතිහි, කතිභි. කතිනං. කතිසු.

කතිපයා. කතිපයෙහි, කතිපයෙභි. කතිපයානං. කතිපයෙසු. කතිපයායො. කතිපයාහි, කතිපයාභි. කතිපයානං. කතිපයාසු. කතිපයානි. කතිපයෙ. කතිපයෙහි, කතිපයෙභි. කතිපයානං. කතිපයෙසූති. සබ්බාපෙතා සත්තන්නං විභත්තීනං වසෙන ඤෙය්යා, සමාසවිධිම්හිපි කතිකතිපයසද්දා බහුවචනවසෙනෙව යොජෙතබ්බා. ‘‘කතිසඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති. කතිපයජනකත’’න්තිආදීසු හි ‘‘කති කිත්තකා සඞ්ගා කතිසඞ්ගා’’තිආදිනා සබ්බදා බහුවචනසමාසො දට්ඨබ්බො.

ඉදානි රූළ්හීසද්දානං නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – ඉධ රූළ්හීසද්දා නාම යෙවාපනකසද්දාදයො. යෙවාපනකො, යෙවාපනකා. යෙවාපනකං. යෙවාපනො, යෙවාපනා. යෙවාපනං. යංවාපනකං, යංවාපනකානි. සෙසං සබ්බත්ථ විත්ථාරෙතබ්බං. තත්ර යෙවාපනකොති ‘‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’තිආදිනා වුත්තා ඵස්සාදයො විය සරූපතො අවත්වා ‘‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා’’ති එවං ‘‘යෙවාපනා’’ති පදෙන වුත්තො යෙවාපනකො, එවං ‘‘යෙවාපනො’’ති එත්ථාපි. තථා ‘‘යං වා පනඤ්ඤම්පි අත්ථි රූප’’න්ති එවං ‘‘යංවාපනා’’ති පදෙන වුත්තං යංවාපනකං. එස නයො යථාරහං යස්සකං යත්ථකන්තිආදීසුපි නෙතබ්බො.

එත්ථ සියා – නනු ච භො පනසද්දො නිපාතො, නිපාතානඤ්ච අබ්යයභාවො සිද්ධො තීසු ලිඞ්ගෙසු සබ්බවිභත්තිවචනෙසු ච වයාභාවතො, සො කස්මා ‘‘යෙවාපනො’’ති ඔකාරන්තො ජාතොති? සච්චං පනසද්දො නිපාතො, සො ච ඛො ‘‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ’’ති වා, ‘‘යං වා පනඤ්ඤම්පී’’ති වා, ‘‘බ්රාහ්මණා පනා’’ති වා එවමාදීසු නිපාතො, ‘‘යෙවාපනකො’’ති වා, ‘‘යෙවාපනො’’ති වා එවමාදීසු නිපාතො නාම න හොති. අනුකරණමත්තඤ්හෙතං, තස්මා ඊදිසෙසු පනසද්දසහිතා පයොගා රූළ්හීසද්දාති ගහෙතබ්බා. යජ්ජෙවං කස්මා නිබ්බචනමුදාහටන්ති? අත්ථස්ස පාකටීකරණත්ථං.

තයොධම්මජාතකං . තයොධම්මජාතකං. තයොධම්මජාතකෙන. තයොධම්මජාතකස්ස. තයොධම්මජාතකා, තයොධම්මජාතකස්මා. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

තයොසඞ්ඛාරා. තයොසඞ්ඛාරෙ. තයොසඞ්ඛාරෙහි, තයොසඞ්ඛාරෙභි. තයොසඞ්ඛාරානං. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

චත්තාරිපුරිසයුගො සඞ්ඝො. චත්තාරිපුරිසයුගං සඞ්ඝං. චත්තාරිපුරිසයුගෙන සඞ්ඝෙන. චත්තාරිපුරිසයුගස්ස සඞ්ඝස්ස. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

සතොකාරී, සතොකාරී, සතොකාරිනො. සතොකාරිං, සතොකාරී, සතොකාරිනො. සතොකාරිනා, සතොකාරීහි, සතොකාරීභි. සතොකාරිස්ස. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. එත්ථ සතොකාරීති සරතීති සතො, සතො එව හුත්වා කරණසීලොති සතොකාරී.

අපරෙසම්පි රූළ්හීසද්දානං නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ සද්ධිමත්ථවිභාවනාය. අඞ්ගා. අඞ්ගෙ. අඞ්ගෙහි, අඞ්ගෙභි. අඞ්ගානං. අඞ්ගෙහි, අඞ්ගෙභි. අඞ්ගානං. අඞ්ගෙසු. භොන්තො අඞ්ගා.

අඞ්ගා ජනපදො. අඞ්ගෙ ජනපදං. අඞ්ගෙහි, අඞ්ගෙභි ජනපදෙන. අඞ්ගානං ජනපදස්ස. අඞ්ගෙහි, අඞ්ගෙභි ජනපදස්මා. අඞ්ගානං ජනපදස්ස. අඞ්ගෙසු ජනපදෙ. භොන්තො අඞ්ගා ජනපද. එවං මගධකොසලාදීනම්පි යොජෙතබ්බා.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ කාසී, කාසියො, කාසී, කාසියො. කාසීහි, කාසීභි. කාසීනං. කාසීහි, කාසීභි. කාසීනං. කාසීසු. භොතියො කාසියො. අත්රායමත්ථවිභාවනා – කාසී, කාසියො ජනපදො. කාසී, කාසියො ජනපදං . කාසීහි, කාසීභි ජනපදෙන. කාසීනං ජනපදස්ස. කාසීහි, කාසීභි ජනපදස්මා. කාසීනං ජනපදස්ස. කාසීසු ජනපදෙ. භොතියො කාසියො ජනපද. එවං අවන්තීචෙතී වජ්ජී ඉච්චෙතෙසම්පි පදානං යොජෙතබ්බා. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘කුරූසු ජනපදෙ’’ති. එවං අඞ්ගාදීනි අත්ථස්ස එකත්තෙපි ජනපදනාමත්තා රූළ්හීවසෙන බහුවචනානෙව භවන්ති. තථා හි තත්ථ තත්ථ ‘‘අඞ්ගෙසු විහරති. මගධෙසු චාරිකං චරමානො’’තිආදිනා, ‘‘අඞ්ගානං මගධානං කාසීනං කොසලාන’’න්තිආදිනා ච බහුවචනපාළියො දිස්සන්ති. එවං රූළ්හීසද්දානං නාමිකපදමාලා භවන්ති.

ඉදානි අපරාපි ඉතො සවිසෙසතරා සද්දභෙදෙ සම්මොහවිද්ධංසනකාරිකා පරමසුඛුමඤාණාවහා නාමිකපදමාලායො කථයාම සොතූනං අත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණෙ පරමකොසල්ලසම්පාදනත්ථං. තා ච ඛො ‘‘සම්බුද්ධො පටිජානාසි. කස්සකො පටිජානාසි. උපාසකො පටිජානාසි. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’තිආදයො පාළිනයෙ නිස්සායෙව. තත්ථ සම්බුද්ධොපටිජානාසීති ‘‘ත්වං ‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො’ති පටිජානාසී’’ති ඉතිසද්දලොපවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. එස නයො ‘‘කස්සකො පටිජානාසී’’තිආදීසුපි. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො’’ති එත්ථ පන ‘‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පටිජානන්තස්ස තවාති එවං ඉතිසද්දලොපයොජනාවසෙන අඤ්ඤො සද්දසන්නිවෙසො තෙනෙව අඤ්ඤො අත්ථපටිවෙධො ච භවති. ‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතොති’’ආදීසුපි එසෙව නයො. අට්ඨකථායං පන සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතොති ‘‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බෙ ධම්මා මයා අභිසම්බුද්ධා’’ති එවං පටිජානතො තවාති යො අත්ථො වුත්තො, සොපි යථාදස්සිතො අත්ථොයෙව. එවංපකාරං ඤත්වා පණ්ඩිතජාතියෙන කුලපුත්තෙන අම්හෙහි වුච්චමානා ‘‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො’ති ත්වං පටිජානාසී’’ති එතස්මිං අත්ථෙ සක්රියාපදා අයං පදමාලා වවත්ථපෙතබ්බා –

සම්මාසම්බුද්ධො ත්වං පටිජානං තිට්ඨසි. සම්මාසම්බුද්ධං තං පටිජානන්තං පස්සති. සම්මාසම්බුද්ධෙන තෙ පටිජානතා ධම්මො දෙසිතො. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො දීයතෙ. සම්මාසම්බුද්ධස්මා තයා පටිජානතා අපෙති. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ධම්මො. සම්මාසම්බුද්ධස්මිං තයි පටිජානන්තෙ පතිට්ඨිතන්ති. තථා ‘‘ඛීණාසවො ත්වං පටිජානාසී’’තිආදිනාපි විත්ථාරෙතබ්බං.

ඉද්ධිමා භික්ඛු එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති. ඉද්ධිමන්තො භික්ඛූ එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්ති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තීති ඉමස්මිං පනත්ථෙ අයම්පි සක්රියාපදා පදමාලා වවත්ථපෙතබ්බා –

එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තො බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තො භික්ඛු තිට්ඨති, එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තා බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තා භික්ඛූ තිට්ඨන්ති. එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තං බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තං භික්ඛුං පස්සති, එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තෙ බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තෙ භික්ඛූ පස්සති. එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තෙන බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තෙන භික්ඛුනා ධම්මො දෙසිතො, එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තෙහි බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තෙහි භික්ඛූහි ධම්මො දෙසිතො. එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තස්ස බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තස්ස භික්ඛුනො දීයතෙ. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. භො එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්ත බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්ත භික්ඛු ත්වං ධම්මං දෙසෙහි, භොන්තො එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තා බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්තා තුම්හෙ ධම්මං දෙසෙථාති. ඉමස්මිං ඨානෙ කෙවට්ටසුත්තං සාධකං. ‘‘ඉධ කෙවට්ට භික්ඛු අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති. එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති, ආවිභාවං…පෙ… තමෙනං අඤ්ඤතරො සද්ධො පසන්නො පස්සති තං භික්ඛුං අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොන්තං එකොපි හුත්වා බහුධා හොන්තං බහුධාපි හුත්වා එකො හොන්ත’’න්ති ඉදං කෙවට්ටසුත්තං.

එකොඑකාය මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො නිසජ්ජං කප්පෙන්තො භික්ඛු එවං වදති, එකොඑකාය මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො නිසජ්ජං කප්පෙන්තා භික්ඛූ එවං වදන්ති. එකොඑකාය මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො නිසජ්ජං කප්පෙන්තං භික්ඛුං පස්සති, එකොඑකාය මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො නිසජ්ජං කප්පෙන්තෙ භික්ඛූ පස්සති. සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. එත්ථ පන ‘‘න ත්වෙව එකොඑකාය, මාතුගාමෙන සල්ලපෙ’’තිආදිකං පාළිපදං සාධකං. එත්ථ හි එකොඑකායාති ඉදං අබ්යයපදසදිසං රූළ්හීපදන්ති ගහෙතබ්බං, අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති සද්දස්ස විය ච එකපදත්තූපගමනඤ්චස්ස වෙදිතබ්බං. භික්ඛු විනා දුතියෙන සයං එකො හුත්වා එකාය ඉත්ථියා සද්ධින්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘එකොඑකායා’’ති ඉදං පදං න රූළ්හීපදන්ති දට්ඨබ්බං. එවං සන්තෙපි න ‘‘එකො’’ති සද්දො ‘‘භික්ඛූ’’ති පදෙන සමානාධිකරණො. යදි සමානාධිකරණො සියා, ‘‘නිසජ්ජං කප්පෙන්ත’’න්තිආදි න වත්තබ්බං සියා. ‘‘එකායා’’ති සද්දොපි න අජ්ඣාහරිතබ්බෙන ‘‘ඉත්ථියා’’ති පදෙන සමානාධිකරණො. යදි සමානාධිකරණො සියා, ‘‘මාතුගාමෙනා’’ති න වත්තබ්බං සියා විසෙසාභාවතො ද්විරුත්තභාවාපජ්ජනතො ච. කිඤ්ච භිය්යො ‘‘මාතුගාමෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘එකෙනා’’ති වත්තබ්බං සියා, එකන්තතො පන ‘‘එකොඑකායා’’ති ඉදං පදං පුමිත්ථිසඞ්ඛාතං අත්ථං අපෙක්ඛති, න සමානාධිකරණපදං, තස්මා ‘‘ද්වෙ ජානිපතයො අඤ්ඤමඤ්ඤං සල්ලපෙන්තී’’තිආදීසු ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති පදස්ස විය ච ‘‘එකොඑකායා’’ති ඉමස්ස එකපදත්තඤ්ච නිසජ්ජං කප්පෙන්තස්ස භික්ඛුනො විසෙසනත්තඤ්ච වෙදිතබ්බං. අථ වා යස්සං නිසජ්ජක්රියායං භික්ඛුපි එකොව හොති, ඉත්ථීපි එකාව. සා ක්රියා රූළ්හීවසෙන ‘‘එකොඑකායා’’ති වුච්චති, තාදිසාය එකොඑකාය නිසජ්ජක්රියාය භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධින්තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙසම්පි රූළ්හීසද්දානං නාමිකපදමාලා යථාපයොගං එකවචනබහුවචනවසෙන යොජෙතබ්බා. ඉච්චෙවං වාච්චාභිධෙය්යලිඞ්ගාදීනං නාමිකපදමාලා නානප්පකාරතො පකාසිතා.

සුමධුරතරසද්දනිතිං ඉමං,

පටුතරමතිතං සුසිඛෙ වරං;

විදුවිමතිතමොපහරිං රවිං,

මතිකුමුදපබොධිනිසාපතිං.

කතවිඤ්ඤූජනස්සාස-සාසනස්සාභිවුද්ධියා;

ධියා නීතිමිමං සාධු, සාධුකඤ්ඤෙව ලක්ඛයෙ.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

වාච්චාභිධෙය්යලිඞ්ගාදිපරිදීපනො නාමිකපදමාලාවිභාගො

එකාදසමො පරිච්ඡෙදො.

එත්තාවතා භූධාතුමයානං පුල්ලිඞ්ගානං ඉත්ථිලිඞ්ගානං නපුංසකලිඞ්ගානඤ්ච නාමිකපදමාලා යථාරහං ලිඞ්ගන්තරෙහි සද්දන්තරෙහි අත්ථන්තරෙහි ච සද්ධිං නානප්පකාරතො දස්සිතා. සබ්බනාමානි හි ඨපෙත්වා නයතො අඤ්ඤානි කානිචි නාමානි අග්ගහිතානි නාම නත්ථි.