📜

12. සබ්බනාමතංසදිසනාමනාමිකපදමාලා

ඉතො පරං පවක්ඛාමි, සබ්බනාමඤ්ච තස්සමං;

නාමඤ්ච යොජිතං නානා-නාමෙහෙව විසෙසතො.

යානි හොන්ති තිලිඞ්ගානි, අනුකූලානි යානි ච;

තිලිඞ්ගානං විසෙසෙන, පදානෙතානි නාමතො.

‘‘සබ්බසාධාරණකානි, නාමානි’’ච්චෙව අත්ථතො;

සබ්බනාමානි වුච්චන්ති, සත්තවීසති සඞ්ඛතො.

තෙසු කානිචි රූපෙහි, සෙසාඤ්ඤෙහි ච යුජ්ජරෙ;

කානිචි පන සහෙව, එතෙසං ලක්ඛණං ඉදං.

එතස්මා ලක්ඛණා මුත්තං, න පදං සබ්බනාමිකං;

තස්මාතීතාදයො සද්දා, ගුණනාමානි වුච්චරෙ.

සබ්බනාමානි නාම – සබ්බ කතර කතම උභය ඉතරඅඤ්ඤ අඤ්ඤතර අඤ්ඤතම පුබ්බ පර අපර දක්ඛිණ උත්තර අධරයත එත ඉම අමුකිං එක උභ ද්විති චතු තුම්හ අම්හ ඉච්චෙතානි සත්තවීස.

එතෙසු සබ්බසද්දො සකලත්ථො, සො ච සබ්බසබ්බාදිවසෙන ඤෙය්යො. කතර කතමසද්දා පුච්ඡනත්ථා. උභයසද්දො ද්විඅවයවසමුදායවචනො. ඉතරසද්දො වුත්තපටියොගීවචනො. අඤ්ඤසද්දො අධිගතාපරවචනො. අඤ්ඤතර අඤ්ඤතමසද්දා අනියමත්ථා. පුබ්බාදයො උත්තරපරියන්තා දිසාකාලාදිවවත්ථාවචනා. තථා හි පුබ්බපරා පර දක්ඛිණුත්තරසද්දා පුල්ලිඞ්ගත්තෙ යථාරහං කාලදෙසාදිවචනා, ඉත්ථිලිඞ්ගත්තෙ දිසාදිවචනා, නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ ඨානාදිවචනා. අධරසද්දොපි හෙට්ඨිමත්ථවාචකො වවත්ථාවචනොයෙව, සො ච තිලිඞ්ගො ‘‘අධරො පත්තො. අධරා අරණී, අධරං භාජන’’මිති, යංසද්දො අනියමත්ථො. තංසද්දො පරම්මුඛාවචනො. එතසද්දො සමීපවචනො. ඉමසද්දො අච්චන්තසමීපවචනො. අමුසද්දො දූරවචනො. කිංසද්දො පුච්ඡනත්ථො. එකසද්දො සඞ්ඛාදිවචනො. වුත්තඤ්හි –

එකසද්දො අඤ්ඤත්ථසෙට්ඨඅසහායසඞ්ඛාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති, ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති. ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු සෙට්ඨෙ. ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු අසහායෙ. ‘‘එකොව ඛො භික්ඛවෙ ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු සඞ්ඛායන්ති.

යත්ථෙස සඞ්ඛාවචනො, තත්ථෙකවචනන්තොව. උභසද්දො ද්විසද්දපරියායො. ද්විතිචතුසද්දා සඞ්ඛාවචනා, සබ්බකාලං බහුවචනන්තාව. තුම්හසද්දො යෙන කථෙති, තස්මිං වත්තබ්බවචනං. අම්හසද්දො අත්තනි වත්තබ්බවචනං.

ඉදානි තෙසං නාමිකපදමාලං කථයාම –

සබ්බො, සබ්බෙ. සබ්බං, සබ්බෙ. සබ්බෙන, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි. සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං. සබ්බස්මා, සබ්බම්හා, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි. සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං. සබ්බස්මිං, සබ්බම්හි, සබ්බෙසු. භො සබ්බ, භවන්තො සබ්බෙ.

තත්ර ‘‘සබ්බො භූතො, සබ්බෙ භූතා’’තිආදිනා, ‘‘සබ්බො පුරිසො, සබ්බෙ පුරිසා’’තිආදිනා ච නයෙන සබ්බානි පුල්ලිඞ්ගනාමෙහි සද්ධිං යොජෙතබ්බානි. යානි පන යමකමහාථෙරෙන පුන්නපුංසකවිසයෙ සබ්බ කතර කතමාදීනං අඤ්ඤානිපි රූපානි වුත්තානි. තං යථා?

‘‘සබ්බා’’ ඉච්චාදිකං රූපං, නිස්සක්කෙ භුම්මකෙ පන;

‘‘සබ්බෙ’’ ඉච්චාදිකං රූපං, යමකෙන පකාසිතං.

තඤ්චෙ උපපරික්ඛිත්වා, යුත්තං ගණ්හන්තු යොගිනො;

සබ්බනාමිකරූපඤ්හි, විවිධං දුබ්බුධං යතො.

සබ්බා, සබ්බා, සබ්බායො. සබ්බං, සබ්බා, සබ්බායො. සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාහි, සබ්බාභි. සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාසං. සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාහි, සබ්බාභි. සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාසං. සබ්බායං, සබ්බස්සා, සබ්බස්සං, සබ්බාසු. භොති සබ්බෙ, භොතියො සබ්බා, සබ්බායො. ඉත්ථිලිඞ්ගත්තෙ නාමිකපදමාලා.

එත්ථ ‘‘සබ්බා භාවිකා, සබ්බා භාවිකායො’’ති, ‘‘සබ්බා කඤ්ඤා, සබ්බා කඤ්ඤායො’’ති ච ආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගසබ්බනාමානි සබ්බෙහි ඉත්ථිලිඞ්ගෙහි සද්ධිං යොජෙතබ්බානි. එත්ථ ච ‘‘සබ්බස්සා’’ති පදං තතියාචතුත්ථීපඤ්චමීඡට්ඨීසත්තමීවසෙන පඤ්චධා විභත්තං ‘‘තස්සා කුමාරිකාය සද්ධි’’න්ති කරණප්පයොගාදිදස්සනතො. සබ්බස්සා කඤ්ඤාය කතං. සබ්බස්සා කඤ්ඤාය දෙති. අයං කඤ්ඤා සබ්බස්සා කඤ්ඤාය හීනා විරූපා. අයං කඤ්ඤා සබ්බස්සා කඤ්ඤාය උත්තමා අභිරූපා. සබ්බස්සා කඤ්ඤාය අපෙති, සබ්බස්සා කඤ්ඤාය ධනං. සබ්බස්සා කඤ්ඤාය පතිට්ඨිතං.

සබ්බං, සබ්බානි. සබ්බං, සබ්බානි. සබ්බෙන, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි. සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං. සබ්බස්මා, සබ්බම්හා, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි . සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං. සබ්බස්මිං, සබ්බම්හි, සබ්බෙසු. භො සබ්බ, භවන්තො සබ්බානි. නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ නාමිකපදමාලා.

එත්ථ ‘‘සබ්බං භූතං, සබ්බානි භූතානි. සබ්බං චිත්තං, සබ්බානි චිත්තානී’’ති ච ආදිනා නපුංසකලිඞ්ගසබ්බනාමානි සබ්බෙහි නපුංසකලිඞ්ගෙහි සද්ධිං යොජෙතබ්බානි. එවං සබ්බසද්දස්ස ලිඞ්ගත්තයවසෙන පදමාලා භවති.

ඉදානිස්ස පරපදෙන සද්ධිං සමාසො වෙදිතබ්බො ‘‘සබ්බසාධාරණො සබ්බවෙරී’’ඉති. තත්ථ සබ්බෙසං සාධාරණො සබ්බසාධාරණො. සබ්බෙසං වෙරී, සබ්බෙ වා වෙරිනො යස්ස සොයං සබ්බවෙරීති සමාසවිග්ගහො. යථා පන සබ්බසද්දස්ස පදමාලා ලිඞ්ගත්තයවසෙන යොජිතා, එවං කතරසද්දාදීනම්පි අධරසද්දපරියන්තානං යොජෙතබ්බා.

තත්රායං උභයසද්දවජ්ජිතො පුල්ලිඞ්ගපෙය්යාලො –

කතරො, කතරෙ. කතරං…පෙ… භො කතර, භවන්තො කතරෙ. කතමො, කතමෙ. ඉතරො, ඉතරෙ. අඤ්ඤො, අඤ්ඤෙ. අඤ්ඤතරො, අඤ්ඤතරෙ. අඤ්ඤතමො, අඤ්ඤතමෙ. පුබ්බො, පුබ්බෙ. පරො, පරෙ. අපරො, අපරෙ. දක්ඛිණො, දක්ඛිණෙ. උත්තරො, උත්තරෙ. අධරො, අධරෙ…පෙ… භො අධර, භවන්තො අධරෙති.

අයං පන උභයසද්දසහිතො නපුංසකලිඞ්ගපෙය්යාලො –

කතරං, කතරානි. කතරං…පෙ… භො කතර, භවන්තො කතරානි. කතමං. උභයං. ඉතරං. අඤ්ඤං. අඤ්ඤතරං. අඤ්ඤතමං. පුබ්බං. පරං. අපරං. දක්ඛිණං. උත්තරං. අධරං, අධරානි. අධරං…පෙ… භො අධර, භවන්තො අධරානීති.

ඉදානි පුන්නපුංසකලිඞ්ගානං පරසද්දාදීනං රූපන්තරනිද්දෙසො වුච්චති. කච්චායනස්මිඤ්හි ‘‘පුරිසා’’ති විය ‘‘පරා’’ති පඨමාබහුවචනං දිස්සති. එවරූපො නයො අපරසබ්බකතරාදීසු අඤ්ඤතමපරියොසානෙසු නවසු අප්පසිද්ධො, ලබ්භමානො පුබ්බදක්ඛිණුත්තරාධරෙසු චතූසු ලබ්භෙය්ය. තථා ‘‘පුරිසෙ’’ති විය පාළිආදීසු ‘‘පුබ්බෙ’’ති සච්චසඞ්ඛෙපෙ ‘‘ඉතරෙ’’ති, කච්චායනෙ ච ‘‘පරෙ’’ති සත්තමීඑකවචනං දිස්සති. එවරූපො නයො සබ්බ අඤ්ඤසද්දෙසු අප්පසිද්ධො, ලබ්භමානො කතරකතමාදීසු සෙසෙසු අධරපරියොසානෙසු ද්වාදසසු ලබ්භෙය්ය. තථා ‘‘පුරිසා’’ති විය සබ්බා කතරා ඉච්චාදි පඤ්චමීඑකවචනනයො පාළිආදීසු අප්පසිද්ධො. එවං සන්තෙපි අයං නයො පුනප්පුනං උපපරික්ඛිත්වා යුත්තො චෙ, ගහෙතබ්බො.

අයං පන උභයසද්දසහිතො ඉත්ථිලිඞ්ගපෙය්යාලො –

කතරා, කතරා, කතරායො. කතරං…පෙ… භොති කතරෙ, භොතියො කතරා, කතරායො. කතමා. උභයා. ඉතරා. අඤ්ඤතරා. අඤ්ඤතමා. පුබ්බා. පරා. අපරා. දක්ඛිණා. උත්තරා. අධරා, අධරා, අධරායො. අධරං…පෙ… භොති අධරෙ, භොතියො අධරා, අධරායොති.

යස්මා පනෙතෙසු ඉතර අඤ්ඤ අඤ්ඤතර අඤ්ඤතමානං පාළියාදීසු ‘‘ඉතරිස්සා’’තිආදිදස්සනතො කොචි භෙදො වත්තබ්බො , තස්මා චතුත්ථීඡට්ඨීනං එකවචනට්ඨානෙ ‘‘ඉතරිස්සා, ඉතරාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාය. අඤ්ඤතරිස්සා, අඤ්ඤතරාය, අඤ්ඤතමිස්සා, අඤ්ඤතමායා’’ති යොජෙතබ්බං. තථා තතියාපඤ්චමීනමෙකවචනට්ඨානෙ ‘‘තස්සා කුමාරිකාය සද්ධිං. කස්සාහං කෙන හායාමී’’ති කරණනිස්සක්කප්පයොගදස්සනතො සත්තමියා පනෙකවචනට්ඨානෙ ‘‘ඉතරිස්සා, ඉතරිස්සං, ඉතරාය, ඉතරායං, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤිස්සං, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤායං, අඤ්ඤතරිස්සා, අඤ්ඤතරිස්සං, අඤ්ඤතරාය, අඤ්ඤතරායං, අඤ්ඤතමිස්සා, අඤ්ඤතමිස්සං, අඤ්ඤතමාය, අඤ්ඤතමාය’’න්ති යොජෙතබ්බං ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පටිබද්ධචිත්තො හොතී’’ති පාළිදස්සනතො.

තත්ර සබ්බසද්දො සබ්බසබ්බං, පදෙසසබ්බං, ආයතනසබ්බං, සක්කායසබ්බන්ති චතූසු විසයෙසු දිට්ඨප්පයොගො. තථා හෙස ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’තිආදීසු සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො. ‘‘සබ්බෙසං වො සාරිපුත්තා සුභාසිතං පරියායෙනා’’තිආදීසු පදෙසසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථ, භාසිස්සාමි…පෙ… කතමඤ්ච භික්ඛවෙ සබ්බං චක්ඛුඤ්චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා චා’’ති එත්ථ ආයතනසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං සබ්බතො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසු සක්කායසබ්බස්මිං. තත්ථ සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො නිප්පදෙසො, ඉතරෙසු තීසු සප්පදෙසොති වෙදිතබ්බො. ඉච්චෙවං –

සබ්බසබ්බපදෙසෙසු , අථො ආයතනෙපි ච;

සක්කායෙ චාති චතූසු, සබ්බසද්දො පවත්තති.

කතර කතමසද්දෙසු කතරසද්දො අප්පෙසු එකං වා ද්වෙ වා තීණි වා භිය්යො වා අප්පමුපාදාය වත්තති. කතමසද්දො බහූසු එකං වා ද්වෙ වා තීණි වා බහුං වා උපාදාය වත්තති. කතරසද්දො හි අප්පවිසයො, කතමසද්දො බහුවිසයො. තත්රිමෙ පයොගා ‘‘කතරෙන මග්ගෙන ගන්තබ්බං. සමුද්දො කතරො අයං. කතමො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති. කතමෙ ධම්මා කුසලා. දිසා චතස්සො විදිසා චතස්සො, උද්ධං අධො දස දිසතා, ඉමායො, කතමං දිසං තිට්ඨති නාගරාජා’’. ඉච්චෙවමාදයො භවන්ති. උභයො. උභයං. උභයො. උභයෙන. සෙසං පුල්ලිඞ්ගෙ සබ්බසද්දසමං. උභයො ජනා තිට්ඨන්ති. උභයො ජනෙ පස්සති. යථා උභො පුත්තා. උභො පුත්තෙති. ‘‘උභයො’’ති හි පදං ‘‘උභො’’ති පදමිව බහුවචනන්තභාවෙන පසිද්ධං, න ත්වෙකවචනන්තභාවෙන. එත්ථ හි –

‘‘එකරත්තෙන උභයො, තුවඤ්ච ධනුසෙඛ ච;

අන්නමෙවාභිනන්දන්ති, උභයො දෙවමානුසා’’

‘‘උභයො තෙ පිතාභාතරො’’ති තදත්ථසාධකානි නිදස්සනපදානි වෙදිතබ්බානි. යදා පනායස්මන්තො ‘‘උභයො’’ති එකවචනන්තං පස්සෙය්යාථ, තදා සාධුකං මනසි කරොථ. කො හි සමත්ථො අනන්තනයපටිමණ්ඩිතෙ සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ ජිනසාසනෙ නිරවසෙසතො නයං දට්ඨුං දස්සෙතුඤ්ච අඤ්ඤත්ර ආගමාධිගමසම්පන්නෙන පභින්නපටිසම්භිදෙන. ඉදඤ්චෙත්ථුපලක්ඛිතබ්බං –

අඤ්ඤසද්දො පුබ්බසද්දො, දක්ඛිණො චුත්තරො පරො;

සබ්බනාමෙසු ගය්හන්ති, අසබ්බනාමිකෙසුපි.

එතෙසඤ්හි සබ්බනාමෙසු සඞ්ගහො විභාවිතොව.

ඉදානි අසබ්බනාමෙසු සඞ්ගහො වුච්චතෙ – තත්ථ අඤ්ඤසද්දො තාව යදා බාලවාචකො, තදා සබ්බනාමං නාම න හොති. අසබ්බනාමත්තා ච සබ්බථාපි පුරිස කඤ්ඤා චිත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බො. තථා හි න ජානාතීති අඤ්ඤො, බාලො පුරිසො. න ජානාතීති අඤ්ඤා, බාලා ඉත්ථී. න ජානාතීති අඤ්ඤං, බාලං කුලන්ති වචනත්ථො. එවං විදිත්වා පුල්ලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘අඤ්ඤො, අඤ්ඤා. අඤ්ඤං, අඤ්ඤෙ’’තිආදිනා පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘අඤ්ඤා, අඤ්ඤා, අඤ්ඤායො’’තිආදිනා කඤ්ඤානයෙනෙව, නපුංසකලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘අඤ්ඤං, අඤ්ඤානී’’තිආදිනා චිත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බා.

ඉමස්මිඤ්හි අත්ථවිසෙසෙ බාලජනෙ වත්තුකාමෙන ‘‘අඤ්ඤා ජනා’’ති අවත්වා ‘‘අඤ්ඤෙ ජනා’’ති වුත්තෙ තස්ස තං වචනං අධිප්පෙතත්ථං න සාධෙති අඤ්ඤථා අත්ථස්ස ගහෙතබ්බත්තා. තථා ‘‘අඤ්ඤානං ජනාන’’න්ති අවත්වා ‘‘අඤ්ඤෙසං ජනානං, අඤ්ඤෙසානං ජනාන’’න්ති වා වුත්තෙ තස්ස තං වචනං අධිප්පෙතත්ථං න සාධෙති. තථා ‘‘අඤ්ඤානං ඉත්ථීන’’න්ති අවත්වා ‘‘අඤ්ඤාසං ඉත්ථීන’’න්ති වුත්තෙපි, ‘‘අඤ්ඤානං කුලාන’’න්ති අවත්වා ‘‘අඤ්ඤෙසං කුලානං, අඤ්ඤෙසානං කුලාන’’න්ති වා වුත්තෙපි. සබ්බනාමිකවසෙන පන අධිගතාපරවචනිච්ඡායං ‘‘අඤ්ඤෙ ජනා’’තිආදිනා වත්තබ්බං, න ‘‘අඤ්ඤා ජනා’’තිආදිනා. තථා හි ‘‘අඤ්ඤා ජනා’’තිආදිනා වුත්තවචනං අධිප්පෙතත්ථං න සාධෙති අඤ්ඤථා අත්ථස්ස ගහෙතබ්බත්තා. ඉති යත්ථ ‘‘අඤ්ඤා ජනා’’තිආදිවචනං උපපජ්ජති, ‘‘අඤ්ඤෙ ජනා’’තිආදිවචනං නුපපජ්ජති, යත්ථ පන ‘‘අඤ්ඤෙ ජනා’’තිආදිවචනං උපපජ්ජති, ‘‘අඤ්ඤා ජනා’’තිආදිවචනං නුපපජ්ජති. යා එතස්මිං අත්ථවිසෙසෙ සල්ලක්ඛණා පඤ්ඤා, අයං නීතියා මග්ගො යුත්තායුත්තිවිචාරණෙ හෙතුත්තා, ලොකස්මිඤ්හි යුත්තායුත්තිවිචාරණා නීතීති වුත්තා. සා ච විනා පඤ්ඤාය න සිජ්ඣති. එවං අඤ්ඤසද්දො අසබ්බනාමිකොපි භවති.

පුබ්බ දක්ඛිණුත්තර පරසද්දෙසු පුබ්බසද්දො යත්ථ පධානවාචකො, යත්ථ ච ‘‘සෙම්හං පුබ්බො’’තිආදීසු ලොහිතකොපජවාචකො, තත්ථ අසබ්බනාමිකො. පඨමත්ථෙ තිලිඞ්ගො, දුතියත්ථෙ එකලිඞ්ගො. උත්තමත්ථවාචකො පන උත්තරසද්දො ච පරසද්දො ච අසබ්බනාමිකො තිලිඞ්ගොයෙව. තථා ‘‘දක්ඛිණස්සා වහන්තිම’’න්ති එත්ථ විය සුසික්ඛිතත්ථචතුරත්ථවාචකො දක්ඛිණසද්දො. ‘‘පෙතානං දක්ඛිණං දජ්ජා’’තිආදීසු පන දෙය්යධම්මවාචකො දක්ඛිණාසද්දො නියොගා ඉත්ථිලිඞ්ගො අසබ්බනාමිකොයෙව. එවං අඤ්ඤ පුබ්බ දක්ඛිණුත්තර පරසද්දා අසබ්බනාමිකාපි සන්තීති තෙසං සබ්බනාමෙසුපි අසබ්බනාමෙසුපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

ඉදානි කතරසද්දාදීනං පරපදෙන සද්ධිං සමාසො නීයතෙ ‘‘කතරගාමවාසී කතමගාමවාසී. උභයගාමවාසිනො, ඉතරගාමවාසී අඤ්ඤතරගාමවාසී, පුබ්බදිසා, පරජනො, දක්ඛිණදිසා, උත්තරදිසා, අධරපත්තො’’ති. තත්ර ‘‘කතරො ගාමො කතරගාමො, කතමො ගාමො කතමගාමො, උභයො ගාමා උභයගාමා’’තිආදිනා යථාරහං සමාසවිග්ගහො, කතරසද්දස්ස පන කතමසද්දෙන සද්ධිං සමාසං ඉච්ඡන්ති ද්විධා ච රූපානි ගරූ ‘‘කතරො ච කතමො ච කතරකතමෙ කතරකතමා වා’’ති . තස්මා සබ්බනාමිකනයෙන සුද්ධනාමිකෙසු පුරිසනයෙන ච කතර කතමසද්දස්ස නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා, තෙනස්ස සම්පදානසාමිවචනට්ඨානෙසු ‘‘කතරකතමෙසං, කතරකතමෙසානං, කතරකතමාන’’න්ති තීණි රූපානි සියුං ‘‘කතරා ච කතමා ච කතරකතමා’’ති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන කතසමාසෙ පන සබ්බනාමිකනයෙන, සුද්ධනාමිකෙසු කඤ්ඤානයෙන ච යොජෙතබ්බා. ‘‘කතරඤ්ච කතමඤ්ච කතරකතමානී’’ති එවං නපුංසකලිඞ්ගවසෙන කතසමාසෙ සබ්බනාමිකනයෙන, සුද්ධනාමිකෙසු චිත්තනයෙන ච යොජෙතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ විසෙසොපි වෙදිතබ්බො – පුබ්බාපරාදිසද්දා ද්වන්දසමාසාදිවිධිං පත්වා සෙහි රූපෙහි රූපවන්තො න හොන්ති, තං යථා? පුබ්බාපරා, අධරුත්තරා, මාසපුබ්බා පුරිසා, දිට්ඨපුබ්බා පුරිසා, තථාගතං දිට්ඨපුබ්බා සාවකා, ඉදං පුල්ලිඞ්ගත්තෙ පඨමාබහුවචනරූපං. එත්ථෙකාරො ආදෙසභූතො න දිස්සති. පුබ්බාපරානං අධරුත්තරානං, මාසපුබ්බානං පුරිසානං, ඉදං පුල්ලිඞ්ගත්තෙ චතුත්ථීඡට්ඨීනං බහුවචනරූපං. එත්ථ සං සානමිච්චෙතෙ ආදෙසභූතා න දිස්සන්ති. තථාගතං දිට්ඨපුබ්බානං සාවකානං, තථාගතං දිට්ඨපුබ්බානං සාවිකානං, කුලානං වා, ඉදං තිලිඞ්ගත්තෙ චතුත්ථීඡට්ඨීනං බහුවචනරූපං. එත්ථාපි සං සානමිච්චෙතෙ ආදෙසභූතා න දිස්සන්ති. මාසපුබ්බායං මාසපුබ්බාය, පියපුබ්බායං පියපුබ්බාය, ඉදමිත්ථිලිඞ්ගත්තෙ සත්තමීචතුත්ථීඡට්ඨීනං එකවචනරූපං. එත්ථාදෙසභූතා සං සා න දිස්සන්ති. මාසපුබ්බානං ඉත්ථීනං, පියපුබ්බානං ඉත්ථීනං, ඉදමිත්ථිලිඞ්ගත්තෙ චතුත්ථීඡට්ඨීබහුවචනරූපං. එත්ථ පනාදෙසභූතො සමිච්චෙසො න දිස්සති. අඤ්ඤානිපි යථාසම්භවං යොජෙතබ්බානි, පුබ්බාපරාදීනං සමාසවිග්ගහං සමාසපරිච්ඡෙදෙ පකාසෙස්සාම.

ඉදානි යංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

යො, යෙ. යං, යෙ. යෙන, යෙහි, යෙභි. යස්ස, යෙසං, යෙසානං. යස්මා, යම්හා, යෙහි, යෙභි. යස්ස, යෙසං, යෙසානං. යස්මිං, යම්හි, යෙසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං. යං, යානි. යං, යානි. යෙන. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. අථ වා යං, යානි, යා. යං, යානි, යෙ. යෙන. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. කත්ථචි හි නිකාරලොපො භවති. අථ වා පන නිකාරස්ස ආකාරෙකාරාදෙසාපි ගාථාවිසයෙ.

‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ’’ති ච,

‘‘කිං මාණවස්ස රතනානි අත්ථි, යෙ තං ජිනන්තො හරෙ අක්ඛධුත්තො’’ති ච ඉදමෙත්ථ පාළිනිදස්සනං. ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

යා, යා, යායො. යං, යා, යායො. යාය, යාහි, යාභි. යාය, යස්සා, යාසං. යාය, යාහි, යාභි. යාය, යස්සා, යාසං. යස්සං, යායං, යාසු. ඉත්ථිලිඞ්ගං. එවං යංසද්දස්ස ලිඞ්ගත්තයවසෙන පදමාලා භවති. එත්ථාලපනපදානි න ලබ්භන්ති. තථා තංසද්දාදීනං පදමාලාදීසුපි.

එත්ථ පන යන්ති සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ – යන්ති සද්දො ‘‘යං මෙ භන්තෙ දෙවානං තාවතිංසානං සම්මුඛා සුතං සම්මුඛා පටිග්ගහිතං, ආරොචෙමි තං භන්තෙ භගවතො’’තිආදීසු පච්චත්තවචනෙ දිස්සති. ‘‘යන්තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’තිආදීසු උපයොගවචනෙ. ‘‘අට්ඨා නමෙතං භික්ඛවෙ අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා’’තිආදීසු කරණවචනෙ. ‘‘යං විපස්සී භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උදපාදී’’තිආදීසු භුම්මවචනෙ දිස්සති. එත්ථෙදං වුච්චති –

‘‘පච්චත්තෙ උපයොගෙ ච, භුම්මෙ ච කරණෙපි ච;

චතූස්වෙතෙසු ඨානෙසු, යන්ති සද්දො පවත්තතී’’ති.

පරපදෙන සද්ධිං යංසද්දස්ස සමාසොපි වෙදිතබ්බො ‘‘යංඛන්ධාදි, යංගුණා, යග්ගුණා’’ති. තත්ථ යො ඛන්ධාදි යංඛන්ධාදි, යෙ ගුණා යංගුණාති සමාසවිග්ගහො. තථා හි විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘යංගුණනෙමිත්තිකඤ්චෙතං නාමං, තෙසං ගුණානං පකාසනත්ථං ඉමං ගාථං වදන්තී’’ති එතස්මිං පදෙ ‘‘යෙ ගුණා යංගුණා, යංගුණා එව නිමිත්තං යංගුණනිමිත්තං, තතො ජාතං ‘භගවා’ති ඉදං නාමන්ති යංගුණනෙමිත්තික’’න්ති නිබ්බචනමිච්ඡිතබ්බං. යග්ගුණාති එත්ථ පන ‘‘යස්ස ගුණා යග්ගුණා’’ති නිබ්බචනං. තථා හි –

‘‘අපි සබ්බඤ්ඤුතා පඤ්ඤා, යග්ගුණන්තං න ජානියා;

අථ කා තස්ස විජඤ්ඤා, තං බුද්ධං භූගුණං නමෙ’’ති

පොරාණකවිරචනායං ‘‘යස්ස ගුණා යග්ගුණා’’ති නිබ්බචනමිච්ඡිතබ්බං.

යසද්දස්ස සමාසම්හි, සද්ධිං පරපදෙහි වෙ;

නිග්ගහීතාගමො වාථ, ද්විභාවො වා සියා ද්විධා.

එවං යසද්දස්ස සමාසො සල්ලක්ඛිතබ්බො.

ඉදානි තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

සො, තෙ. නං, තං, නෙ, තෙ. නෙන, තෙන, නෙහි, තෙහි, නෙභි, තෙභි. අස්ස, නස්ස, තස්ස, ‘නෙසං, තෙසං (ආසං). අස්මා, නස්මා, තස්මා, නම්හා, තම්හා, නෙහි, තෙහි, නෙභි, තෙභි. අස්ස, නස්ස, තස්ස, නෙසං, තෙසං (ආසං). අස්මිං, නස්මිං, තස්මිං, අම්හි, නම්හි, තම්හි, ත්යම්හි, නෙසු, තෙසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං. එත්ථ ච ආසංසද්දස්ස අත්ථිභාවෙ ‘‘නෙවාසං කෙසා දිස්සන්ති, හත්ථපාදා ච ජාලිනො’’ති ගාථා නිදස්සනං, සො ච තිලිඞ්ගො දට්ඨබ්බො. ත්යම්හීති පදස්ස අත්ථිභාවෙ –

‘‘යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච, සොචෙය්යඤ්චාධිගච්ඡති;

අථ විස්සාසතෙ ත්යම්හි, ගුය්හඤ්චස්ස න රක්ඛතී’’ති

අයං ගාථා නිදස්සනං. අයමෙත්ථ රූපවිසෙසො සල්ලක්ඛිතබ්බො – අරියවිනයෙති වා සප්පුරිසවිනයෙති වා. එසෙ සෙ එකෙ එකට්ඨෙති පාළිප්පදෙසෙ පච්චත්තෙකවචනකානමෙත තසද්දානං එකාරන්තනිද්දෙසොපි දිස්සතීති.

එත්ථ පන තෙසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ – තෙසද්දො ‘‘න තෙ සුඛං පජානන්ති, යෙ න පස්සන්ති නන්දන’’න්තිආදීසු තංසද්දස්ස වසෙන පච්චත්තබහුවචනෙ ආගතො, ‘‘තෙ න පස්සාමි දාරකෙ’’තිආදීසු උපයොගබහුවචනෙ. ‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම. නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථූ’’ති ච ආදීසු තුම්හසද්දස්ස වසෙන සම්පදානෙ, තුය්හන්ති අත්ථොති වදන්ති. ‘‘කින්තෙ දිට්ඨං කින්ති තෙ දිට්ඨං, උපධී තෙ සමතික්කන්තා, ආසවා තෙ පදාලිතා’’ති ච ආදීසු කරණෙ. ‘‘කින්තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරිය’’න්තිආදීසු සාමිඅත්ථෙ, තවාති අත්ථොති වදන්ති. එත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘පච්චත්තෙ උපයොගෙ ච, කරණෙ සම්පදානියෙ;

සාමිම්හි චාති තෙසද්දො, පඤ්චස්වත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

තං, තානි. තං, තානි. නෙන, තෙන ඉච්චාදි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

සා , තා, තායො. නං, තං, නා, තා, නායො, තායො. නාය, තාය, නාහි, තාහි, නාභි, තාභි. අස්සා, නස්සා, (තිස්සා,) තස්සා, නාය, තාය, නාසං, තාසං, සානං, ආසං. අස්සා, නස්සා, තස්සා, නාය, තාය, නාහි, තාහි, නාභි, තාභි. අස්සා, නස්සා, (තිස්සා,) තස්සා, නාය, තාය, නාසං, තාසං, සානං, ආසං. නාය, තාය, අස්සං, නස්සං, තිස්සං, තස්සං, නායං, තායං, නාසු, තාසු, ත්යාසු. ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගං.

එත්ථ පන ‘‘අභික්කමො සානං පඤ්ඤායති, නාසං කුජ්ඣන්ති පණ්ඩිතා. ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා. බීජානි ත්යාසු රුහන්තී’’ති පයොගදස්සනතො ‘‘සානං ආසං ත්යාසූ’’ති ඉමානි වුත්තානි අක්ඛරචින්තකානං ඤාණචක්ඛුසම්මුය්හනට්ඨානභූතානි. එවං පරම්මුඛවචනස්ස තංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති.

එත්ථ ච ඉදං වත්තබ්බං –

‘‘තං ත්වං ගන්ත්වාන යාචස්සු’’, ඉච්චාදීසු පදිස්සරෙ;

ආදො තං තෙතිආදීනි, නන්තිආදීනි නො තථා.

නං නෙ නෙනාතිආදීනි, වො නොඉච්චාදයො විය;

පදතො පරභාවම්හි, දිට්ඨානි ජිනසාසනෙ.

‘‘අථ නං අථ නෙ ආහ, න ච නං පටිනන්දති’’;

ඉච්චාදීනි පයොගානි, දස්සෙතබ්බානි විඤ්ඤුනා.

කො චෙත්ථ වදෙය්ය –

‘‘යථා නදී ච පන්ථො ච, පානාගාරං සභා පපා;

එවං ලොකිත්ථියො නාම, නාසං කුජ්ඣන්ති පණ්ඩිතා’’ති

එත්ථ –

පදතො අපරත්තෙපි, නාසංසද්දස්ස දස්සනා;

ආදොපි ඉච්ඡිතබ්බාව, නං නෙඉච්චාදයො ඉති.

සො පනෙවන්තු වත්තබ්බො, ‘‘තව වාදෙ න ලබ්භති;

නාසංසද්දො නසද්දො ච, ආසංසද්දො ච ලබ්භරෙ.

තස්මා ‘ආසං න කුජ්ඣන්ති, ඉත්ථීනං පණ්ඩිතා’ඉති;

අත්ථොව භවතෙ එවං, සුට්ඨු ධාරෙහි පණ්ඩිතා’’ති.

අථ වා යස්මා නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘නං පුරිසං පස්සති, නෙ පුරිසෙ පස්සතී’’තිආදිනා පදතො අපරත්තෙපි ‘‘නං, නෙ’’ ඉච්චාදීනි පදානි වුත්තානි, තස්මා තෙනාපි නයෙන පදතො අපරානිපි තානි කදාචි සියුං. මයං පන පාළිනයානුසාරෙන තෙසං පවත්තිං වදාම, ඉදං ඨානං සුට්ඨු විචාරෙතබ්බං.

එත්ථ පන තසද්දස්ස පරපදෙහි සද්ධිං සමාසොපි වෙදිතබ්බො ‘‘තංපුත්තො, තංසදිසො, තන්නින්නො, තප්පොණො, තප්පබ්භාරො, තබ්භූතො, තග්ගුණො, තස්සදිසො’’ති.

තසද්දස්ස සමාසම්හි, සද්ධිං පරපදෙහි වෙ;

නිග්ගහීතාගමො පුබ්බ-පදෙ ද්විත්තන්තු පච්ඡිමෙ.

එවං තසද්දස්ස සමාසො සල්ලක්ඛිතබ්බො.

ඉදානි එතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

එසො, එතෙ. එතං, එතෙ. එතෙන, එතෙහි, එතෙභි. එතස්ස, එතෙසං, එතෙසානං. එතස්මා, එතම්හා, එතෙහි, එතෙභි. එතස්ස, එතෙසං, එතෙසානං. එතස්මිං, එතම්හි, එතෙසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං.

එතං, එතානි. එතං, එතානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං, ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

එසා , එතා, එතායො. එතං, එතා, එතායො. එතාය, එතාහි, එතාභි. එතාය, එතිස්සා, එතිස්සාය, එතාසං. එතාය, එතාහි, එතාභි. එතාය, එතිස්සා, එතිස්සාය, එතාසං. එතාය, එතිස්සං, එතාසු. ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගං. එවං එතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති.

පරපදෙනෙත්ථ සද්ධිං සමාසොපිස්ස වෙදිතබ්බො ‘‘එතදත්ථාය ලොකස්මිං, නිධි නාම නිධිය්යති. එතප්පරමායෙව දෙවතා සන්නිපතිතා අහෙසු’’න්තිආදීසු.

සමාසෙ එතසද්දස්ස, සද්ධිං පරපදෙහි වෙ;

නිග්ගහීතාගමො පුබ්බ-පදෙ හොති න හොති ච.

ඉදානි ඉදංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

අයං, ඉමෙ. ඉමං, ඉමෙ. අනෙන, ඉමිනා, එහි, එභි, ඉමෙහි, ඉමෙභි. අස්ස, ඉමස්ස, එසං, එසානං, ඉමෙසං, ඉමෙසානං. අස්මා, ඉමස්මා, ඉමම්හා, එහි, එභි, ඉමෙහි, ඉමෙභි. අස්ස, ඉමස්ස, එසං, එසානං, ඉමෙසං, ඉමෙසානං. අස්මිං, ඉමස්මිං, අම්හි, ඉමම්හි, එසු, ඉමෙසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං.

ඉදං, ඉමානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

අයං, ඉමා, ඉමායො. ඉමං, ඉමා, ඉමායො. ඉමාය, ඉමාහි, ඉමාභි. අස්සා, අස්සාය, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමාය, ඉමාසං. අස්සා, ඉමිස්සා, ඉමාය, ඉමාහි, ඉමාභි. අස්සා, අස්සාය, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමාය, ඉමාසං. අස්සං, ඉමිස්සං, ඉමාය, ඉමායං, ඉමාසු. ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගං. එවං ඉදංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති.

කච්චායනෙ තු ‘‘ඉමස්සිදමංසිසු නපුංසකෙ’’ති ඉමසද්දොයෙව පකතිභාවෙන වුත්තො, ඉධ පන ඉදංසද්දොයෙව ‘‘ඉදප්පච්චයතා’’ති එත්ථ ‘‘ඉද’’න්ති පකතියා දස්සනතො. තථා හි ‘‘ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා, ඉදප්පච්චයානං වා සමූහො ඉදප්පච්චයතා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතාති තාසද්දෙන පදං වඩ්ඪිතං න කිඤ්චි අත්ථන්තරං යථා දෙවො එව දෙවතාති. ඉදප්පච්චයානං සමූහො ඉදප්පච්චයතාති සමූහත්ථං තාසද්දමාහ යථා ජනානං සමූහො ජනතාති. චූළනිරුත්තියං නිරුත්තිපිටකෙ ච ඉදංසද්දොයෙව පකතිභාවෙන වුත්තො.

සමාසෙ ඉදංසද්දස්ස, සද්ධිං පරපදෙන වෙ;

ඉදප්පච්චයතාත්වෙව, රූපං ද්විත්තං සියුත්තරෙ.

ඉදානි අමුසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

අසු, අමු, අමූ. අමුං, අමූ. අමුනා, අමූහි, අමූභි. අමුස්ස, දුස්ස, අමූසං, අමූසානං. අමුස්මා, අමුම්හා, අමූහි, අමූභි. අමුස්ස, දුස්ස, අමූසං, අමූසානං. අමුස්මිං, අමුම්හි, අමූසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං.

අදුං, අමූනි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

අසු, අමු, අමූ, අමුයො. අමූං, අමූ, අමුයො. අමුයා, අමූහි, අමූභි. අමුස්සා, අමුයා, අමූසං, අමූසානං. අමුයා, අමූහි, අමූභි. අමුස්සා, අමුයා, අමූසං, අමූසානං. අමුයා, අමුයං, අමුස්සං, අමූසු. ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගං. එවං අමුසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති, සමාසො පන අප්පසිද්ධො.

තත්ර ‘‘දුස්ස මෙ ඛෙත්තපාලස්ස, රත්තිභත්තං අපාභත’’න්ති පයොගදස්සනතො ‘‘දුස්සා’’ති පදමම්හෙහි ඨපිතං. කකාරාගමවසෙන අඤ්ඤානිපි අසබ්බනාමිකරූපානි භවන්ති. තෙසං වසෙන අයං ලිඞ්ගත්තයස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

‘‘අසුකො, අසුකා. අසුකං, අසුකෙ’’තිආදිනා, ‘‘අමුකො, අමුකා. අමුකං, අමුකෙ’’තිආදිනා ච පුරිසනයොපි ලබ්භති. ‘‘අසුකා, අසුකායො’’තිආදිනා, ‘‘අමුකා, අමුකායො’’තිආදිනා ච කඤ්ඤානයොපි ලබ්භති. ‘‘අසුකං, අසුකානී’’තිආදිනා, ‘‘අමුකං, අමුකානී’’තිආදිනා ච චිත්තනයොපි ලබ්භති. ඉමානෙත්ථ පදානි අසබ්බනාමිකානිපි කකාරාගමවසෙන නානත්තදස්සනත්ථං වුත්තානි.

ඉදානි කිංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

කො, කෙ. කං, කෙ. කෙන, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කිස්ස, කෙසං. කස්මා, කම්හා, කෙහි, කෙභි. කස්ස, කිස්ස, කෙසං. කස්මිං, කිස්මිං, කම්හි, කිම්හි, කෙසු. ඉදං පුල්ලිඞ්ගං.

රූපවිසෙසොපෙත්ථ වෙදිතබ්බො ‘‘කෙ ගන්ධබ්බෙ ච රක්ඛසෙ නාගෙ, කෙ කිම්පුරිසෙ ච මානුසෙ, කෙ පණ්ඩිතෙ සබ්බකාමදදෙ, දීඝං රත්තං භත්තා මෙ භවිස්සති, කෙ ච ඡවෙ පාථිකපුත්තෙ, කා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං ආසාදනා’’ති පාළිදස්සනතො. යස්මා පන කෙ ගන්ධබ්බෙ ච රක්ඛසෙ නාගෙ ඉතිආදීසු පාළීසු ‘‘කෙ’’ති පච්චත්තවචනං එකාරන්තම්පි දිස්සති, තස්මා ‘‘කෙ’’ති රූපභෙදො චෙත්ථ ඤෙය්යො. තථා ‘‘කිස්සස්ස එකධම්මස්ස, වධං රොචෙසි ගොතම. කිස්මිං මෙ සිවයො කුද්ධා. කම්හි කාලෙ තයා වීර, පත්ථිතා බොධිමුත්තමා’’තිආදීනි ච නිදස්සනපදානි ඤෙය්යානි. අපිච –

‘‘කො තෙ බලං මහාරාජ’’, ඉතිආදීසු පාළිසු;

ක්වසද්දත්ථෙ වත්තතීති, ඤෙය්යා කො ඉච්චයං සුති.

පෙතං තං සාමමද්දක්ඛිං, කො නු ත්වං සාම ජීවසි;

ඉති පාඨෙ කථංසද්දා-භිධෙය්යෙ වත්තතීති ච.

එතෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු, දිට්ඨො කො ඉච්චයං රවො;

නිපාතොති ගහෙතබ්බො, සුතිසාමඤ්ඤතො රුතො.

නපුංසකලිඞ්ගෙ කං, කානි. කං, කානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං යොජෙතබ්බං. අථ වා ‘‘කිං චිත්තං. කිං රූපං. කිං පරාභවතො මුඛං. කිං ඉච්ඡසී’’තිආදිපයොගදස්සනතො පන ‘‘කිං, කානි. කිං, කානී’’ති වත්වා සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං යොජෙතබ්බං. අයං නයො යුත්තතරො, ඉදං නපුංසකලිඞ්ගං.

කා, කා, කායො. කං, කා, කායො. කාය, කාහි, කාභි. කාය, කස්සා, කාසං, කාසානං. කාය, කස්සා, කාහි, කාභි. කාය, කස්සා, කාසං කාසානං. කාය, කස්සා, කායං, කස්සං, කාසු.

එත්ථ පන කායොති පදස්ස අත්ථිභාවෙ ‘‘කායො අමොඝා ගච්ඡන්තී’’ති නිදස්සනං දට්ඨබ්බං. ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගං. එවං කිංසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති. එත්ථෙතස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ – කිං සද්දො ‘‘කිං රාජා යො ලොකං න රක්ඛති. කිං නු ඛො නාම තුම්හෙ මං වත්තබ්බං මඤ්ඤථා’’තිආදීසු ගරහනෙ ආගතො. ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදීසු අනියමෙ. ‘‘කින්තෙ වක්කලි ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො වක්කලි ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදීසු නිප්පයොජනතායං. ‘‘කිං න කාහාමි තෙ වචො’’තිආදීසු සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්තිආදීසු පුච්ඡායං, පුච්ඡා ච නාම කාරණපුච්ඡාදිවසෙන අනෙකවිධා, අතො කාරණපුච්ඡාදිවසෙනපි කිංසද්දස්ස පවත්ති විත්ථාරතො ඤෙය්යා. තථා හි අයං ‘‘කිං නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි. කිං නු ජාතිං න රොචෙසි. කෙන තෙතාදිසො වණ්ණො’’තිආදීසු කාරණපුච්ඡායං වත්තති. ‘‘කිං කාසුයා කරිස්සතී’’තිආදීසු කිච්චපුච්ඡායං. ‘‘කිං සීලං. කො සමාධී’’තිආදීසු සරූපපුච්ඡායං. ‘‘කිං ඛාදසි. කිං පිවසී’’තිආදීසු වත්ථුපුච්ඡායං. ‘‘ඛාදසි කිං පිවසි කි’’න්තිආදීසු ක්රියාපුච්ඡායං වත්තති. අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡාති එවමාදිකා පන පඤ්චවිධා පුච්ඡා කිංසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අනාහරිතබ්බත්තා අනාගතාති දට්ඨබ්බං. එත්ථෙතං වුච්චති –

ගරහායං අනියමෙ, නිප්පයොජනතාය ච;

සම්පටිච්ඡනපුච්ඡාසු, කිංසද්දො සම්පවත්තති.

පරපදෙන සද්ධිං සමාසොපිස්ස වෙදිතබ්බො ‘‘කිංසමුදයො, කිංවෙදනො, කිංසඤ්ඤොජනො’’ති. එත්ථ ‘‘කො, කෙ. කා, කා, කායො. කිං, කානී’’ති එවං ලිඞ්ගත්තයවසෙන විභත්තානි කිංසද්දමයානි පදානි සමාසපදත්තෙ පුන කිමිති පකතිභාවෙනෙව තිට්ඨන්ති. නාමසද්දෙන පන සමාසෙ තෙසං ද්විධා ගති දිස්සති ‘‘කින්නාමො, කොනාමො’’ති. සබ්බානි පනෙතානි ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගවසෙන බහුවචනවසෙන ච යොජෙතබ්බානි.

කිංසද්දස්ස සමාසම්හි, සද්ධිං නාමරවෙන වෙ;

‘‘කින්නාමො’’ ඉති ‘‘කොනාමො’’, ඉති චෙවං ගති ද්විධා.

‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො’’, ඉච්චාදෙත්ථ නිදස්සනං;

සහඤ්ඤෙන සමාසම්හි, ‘‘කිං කිං’’ඉච්චෙව සුය්යතෙ.

තථා හි ‘‘කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛු. කිංකාරපටිස්සාවිනී’’තිආදීසු කිංසද්දො සරූපමවිජහන්තො තිට්ඨති. තත්ථ හි කිංචිත්තං යස්ස සො කිංචිත්තො. ‘‘කිං කරොමි සාමී’’ති එවං කින්ති කාරො කරණං සද්දනිච්ඡාරණං කිංකාරො, තං පටිස්සාවෙතීති කිංකාරපටිස්සාවිනීතිආදි නිබ්බචනමිච්ඡිතබ්බං. ‘‘කින්නරො. කිංපක්කමිව භක්ඛිත’’න්තිආදීසු පන නිබ්බචනමප්පසිද්ධං, කිංසද්දොයෙව පදාවයවභාවෙන සුතො. තථා හි සො කත්ථචි පදාවයවභාවෙන කත්ථචි නු සු නුඛො කාරණාදිසද්දෙහි සහචාරිභාවෙන ච සුය්යති. අත්රිමෙ පයොගා – එසා තෙ ඉත්ථී කිං හොති. එතෙ මනුස්සා තුම්හාකං කිං හොන්ති. කිම්පුරිසානුචිණ්ණො. කිං නු භීතොව තිට්ඨසි. කිංසුඡෙත්වා සුඛං සෙති. කිං නුඛො කාරණං. කිං කාරණා අම්ම තුවං පමජ්ජසි, කිඤ්හි නාම චජන්තස්ස, වාචාය අදදමප්පකන්ති එවමාදයො. අත්රිදං වුච්චති –

‘‘විසුං පදාවයවො වා, හුත්වා න්වාදීහි වා පන;

යුත්තො සද්දෙහි කිංසද්දො, දිට්ඨො සුගතසාසනෙ.

පාළිනයානුසාරෙන, සෙසානං සම්භවොපි ච;

ඤෙය්යො විඤ්ඤූහි සද්ධම්ම-නයඤ්ඤූහි පභෙදතො’’ති.

ඉදානි සබ්බනාමිකභාවෙ ඨිතෙහි කො කංසද්දෙහි සමානසුතිකානං අඤ්ඤෙසං කො කංසද්දානං නාමිකපදමාලාවිසෙසො වත්තබ්බො සියා, සො හෙට්ඨා ලිඞ්ගත්තයමිස්සකපරිච්ඡෙදෙ වුත්තො. අසබ්බනාමිකත්තා පන පුරිස චිත්තනයෙනෙව විභත්තො. තථා හි යදා කොසද්දො බ්රහ්මවාතකායත්ථවාචකො, කංසද්දො පන සිරොජලසුඛත්ථවාචකො, තදා තානි පදානි අසබ්බනාමිකානි, කස්මා? අකිංසද්දමයත්තා සබ්බනාමිකරූපසඞ්ඛාතෙහි අසාධාරණරූපෙහි විරහිතත්තා පුච්ඡත්ථතො අත්ථන්තරවාචකත්තා ච. එත්ථ පන සමානසුතිවසෙන අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං කොසද්දො කංසද්දොති ච වුත්තං, එකන්තතො පන සබ්බනාමිකත්තෙ කිංසද්දොයෙව, සුද්ධනාමත්තෙ කසද්දොයෙවාති ගහෙතබ්බං. ඉච්චෙවං –

කායෙ බ්රහ්මනි වාතෙ ච, සීසෙ ජලසුඛෙසු ච;

කසද්දො වත්තතී තීසු, පුමා තීසු නපුංසකො.

එවං සබ්බනාමභූතානං කිංකසද්දානං පවත්ති වෙදිතබ්බා.

ඉධ වුත්තප්පකාරානං, අත්ථානං දානි සඞ්ගහො;

පඤ්ඤාවෙපුල්ලකරණො, එකදෙසෙන වුච්චතෙ.

කිං කිංපක්කෙන සදිසං, කායො කිංපභවො වද;

කිංපක්කසදිසො කාමො, කායො තණ්හාදිසම්භවො.

උණ්හකාලෙ ක’මිච්ඡන්ති, ක’මිච්ඡන්ති පිපාසිතා;

පච්චාමිත්තා ක’මිච්ඡන්ති, ක’මිච්ඡන්ති දුඛට්ටිතා.

කායස්ස කස්ස කො ආයො,

කො නාථො කස්ස භූතලෙ;

කස්ස කං ඣානජං සාතං,

කස්සඞ්ගෙසු ච කං පරන්ති.

යා පන තා හෙට්ඨා අම්හෙහි ලිඞ්ගත්තයවසෙන කිංසද්දස්ස සබ්බනාමිකසඤ්ඤිතස්ස නාමිකපදමාලා විභත්තා, එතාසු පුල්ලිඞ්ගනපුංසකලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘කෙභි, කිස්ස, කස්මා, කම්හා, කම්හී’’ති ඉමානි පදානි පහාය ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘කායො, කාභි, කාසානං, කායං, කස්ස’’න්ති ඉමානි ච පදානි පහාය තතො තතො සෙසපදතො යථාසම්භවං චිසද්දං චනසද්දං චනංසද්දඤ්ච නිපාතෙත්වා එවරූපානි රූපානි ගහෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං?

කොචි, කෙචි, කෙචන. කිඤ්චි, කිඤ්චනං, කෙචි, කෙචන. කෙනචි, කෙහිචි. කස්සචි, කෙසඤ්චි. පඤ්චමියා එකවචනං ඌනං පාළියං අනාගතත්තා. කෙහිචි. කස්සචි, කෙසඤ්චි. කස්මිඤ්චි, කිස්මිචි, කෙසුචි. පුල්ලිඞ්ගනපුංසකලිඞ්ගවසෙන දට්ඨබ්බානි. අත්ර කිස්මිචීති අනුසාරලොපවසෙන වුත්තං.

ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පන කාචි ඉත්ථී, කාචි ඉත්ථියො. කාචි, කාචි. කිඤ්චි, කාචි. කායචි, කාහිචි. කායචි, කස්සාචි, කාසඤ්චි. කායචි, කාහිචි. කායචි, කස්සාචි, කාසඤ්චි. කායචි, කාසුචීති රූපානි.

එත්ථ ‘‘ඉති භාසන්ති කෙචන, න නං හිංසාමි කිඤ්චන’’න්තිආදයො පයොගා වෙදිතබ්බා. ඉති ලිඞ්ගත්තයවසෙන වුත්තානි කොචි කාචි කිඤ්චීතිආදීනි අප්පමත්තකානං සඞ්ගාහකවචනානීති වෙදිතබ්බානි.

පුනෙතානියෙව යථාරහං යංසද්දෙන යොජෙත්වා දස්සෙස්සාමි –

යො කොචි, යෙ කෙචි. යං කිඤ්චි, යෙ කෙචි. යෙන කෙනචි, යෙහි කෙහිචි. යස්ස කස්සචි, යෙසං කෙසඤ්චි. යස්මා කස්මාචි, යෙහි කෙහිචි. යස්ස කස්සචි, යෙසං කෙසඤ්චි. යස්මිං කස්මිඤ්චි, යෙසු කෙසුචි.

එත්ථ ‘‘යො කොචි මං අට්ඨි කත්වා සුණෙය්ය. යෙ කෙචිමෙ අත්ථි රසා පථබ්යා, සච්චං තෙසං සාධුතරං රසාන’’න්තිආදයො පයොගා වෙදිතබ්බා. පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

යං කිඤ්චි, යානි කානිචි. යං කිඤ්චි, යානි කානිචි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. එත්ථ ‘‘යං කිඤ්චි රතනං අත්ථි, ධතරට්ඨනිවෙසනෙ. යං කිඤ්චි විත්තං ඉධ වා හුරං වා. යානි කානිචි රූපානී’’තිආදයො පයොගා වෙදිතබ්බා. නපුංසකලිඞ්ගරූපානි.

යා කාචි ඉත්ථී, යා කාචි ඉත්ථියො. යං කිඤ්චි, යා කාචි. යාය කායචි, යාහි කාහිචි. යාය කායචි, යාසං කාසඤ්චි. යාය කායචි, යාහි කාහිචි. යාය කායචි, යාසං කාසඤ්චි. යාය කායචි, යාසු කාසුචි.

එත්ථ ‘‘යා කාචි වෙදනා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා’’තිආදයො පයොගා වෙදිතබ්බා. ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි. ඉති ලිඞ්ගත්තයවසෙන වුත්තානි යො කොචි, යා කාචි, යං කිඤ්චීතිආදීනි අනවසෙසපරියාදානවචනානීති වෙදිතබ්බානි. සබ්බානි චෙතානි න නිපාතපදානි, නිපාතපතිරූපකා සද්දගතියොති වෙදිතබ්බානි. යදි නිපාතපදානි සියුං, තීසු ලිඞ්ගෙසු සත්තසු විභත්තීසු එකාකාරෙන තිට්ඨෙය්යුං, න ච තිට්ඨන්ති, තස්මා න නිපාතපදානි, නිපාතපතිරූපකා සද්දගතියොයෙව.

අපිච ය ත කිං එතඉච්චෙතෙහි සබ්බනාමෙහි ලිඞ්ගානුරූපතො ත්තකත්තිකපච්චයෙ කත්වා වත්තිච්ඡායං යානි පදානි සිජ්ඣන්ති, තානි පරිච්ඡෙදවචනානි අසබ්බනාමිකානියෙව භවන්ති. තෙසං නාමිකපදමාලා පුරිස චිත්ත කඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බා. තං යථා?

යත්තකො ජනො, යත්තකං චිත්තං, යත්තිකා ඉත්ථී. තත්තකො, තත්තකං, තත්තිකා. කිත්තකො, කිත්තකං, කිත්තිකා. එත්තකො, එත්තකං, එත්තිකාති. ඉමානි පදානි අසබ්බනාමිකානිපි පච්චයවසෙන සම්භූතත්ථන්තරෙසු විඤ්ඤූනං කොසල්ලත්ථං වුත්තානි.

ඉදානි සඞ්ඛාදිවචනස්ස එකසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

එකසද්දො හි සඞ්ඛාවචනො ච හොති අසදිසවචනො ච අසහායවචනො ච එකච්චවචනො ච මිස්සීභූතවචනො ච. යදා සඞ්ඛා’සදිසා’සහායවචනො, තදා එකවචනකො භවති.

එකො, එකං, එකෙන, එකස්ස, එකස්මා, එකම්හා, එකස්ස, එකස්මිං, එකම්හීති. එවං සඞ්ඛාදිවචනො එකසද්දො එකවචනකො. තථා හි ‘‘එකො ද්වෙ තයො’’ති සඞ්ඛාවිසයෙ එකසද්දො එකවචනකොව. ‘‘එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො. එකො රාජ නිපජ්ජාමී’’ති අසදිසාසහායකථනෙපි එකවචනකොව. අයං එකවචනිකා සබ්බනාමිකපදමාලා.

යදා පන සඞ්ඛත්ථා ච අසහායා ච බහූ වත්තබ්බා සියුං, තදා එකසද්දතො කකාරාගමං කත්වා එකකා, එකකෙ, එකකෙහි, එකකෙභි. පුරිසනයෙ බහුවචනවසෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. තථා හි සඞ්ඛත්ථාපි බහූ හොන්ති. ‘‘චත්තාරො එකකා සියු’’න්ති හි වුත්තං. අසහායාපි බහූ හොන්ති. තථා හි ‘‘අයම්පි ගහපති එකොව ආගතො, අයම්පි එකොව ආගතො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ඉමෙ ගහපතයො එකකා ආගතා’’ති වත්තබ්බතා දිස්සති. අයං නයො සබ්බනාමිකපක්ඛං න භජති අසාධාරණරූපාභාවතො, අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං පන වුත්තො.

යදා එකච්චවචනො, තදා ‘‘එකෙ, එකෙ, එකෙහි, එකෙභි එකෙසං, එකෙහි, එකෙභි, එකෙසං, එකෙසූ’’ති වත්තබ්බං. අයම්පි බහුවචනිකා සබ්බනාමිකපදමාලා. එත්ථ එකෙති එකච්චෙ. එස නයො සෙසෙසුපි. යදා පන මිස්සීභූතවචනො, තදා ‘‘එකා, එකෙ, එකෙහි, එකෙභි, එකාන’’න්ති පුරිසනයෙ බහුවචනවසෙන වත්තබ්බං. ‘‘පඤ්චාලො ච විදෙහො ච, උභො එකා භවන්තු තෙ’’ති පාළි දිස්සති. අයං නයො සබ්බනාමිකපක්ඛං න භජති අසාධාරණරූපාභාවතො, අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං පන වුත්තො. තත්ථ එකා භවන්තූති එකීභවන්තු මිස්සීභවන්තු, ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං විය අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දන්තු සමෙන්තූති වචනත්ථො.

ආචරියා පන එවං විභාගං අදස්සෙත්වා එකසද්දස්ස සබ්බනාමත්තමෙව ගහෙත්වා සබ්බසද්දස්ස විය නාමිකපදමාලං යොජෙන්ති. කථං?

එකො, එකෙ. එකං, එකෙ. එකෙන, එකෙහි, එකෙභි. එකස්ස, එකෙසං, එකෙසානං. එකස්මා, එකම්හා, එකෙහි, එකෙභි. එකස්ස, එකෙසං, එකෙසානං. එකස්මිං, එකම්හි, එකෙසූති. අයං සබ්බනාමිකපදමාලාති වෙදිතබ්බා.

කෙචි ‘‘එකසද්දො සඞ්ඛ්යාතුල්යාසහායඤ්ඤවචනො. යදා සඞ්ඛ්යාවචනො, තදා සබ්බත්ථෙකවචනන්තොව, අඤ්ඤත්ථ බහුවචනන්තොපි, එකො එකා එකං ඉච්චාදි සබ්බත්ථ සබ්බසද්දසමං. සංසාස්වෙව විසෙසො’’ති ලිඞ්ගත්තයෙ යොජනානයං වදන්ති. එවං වදන්තා ච තෙ විභාගං අදස්සෙත්වා වදන්ති. මයං පන සොතූනං පයොගෙසු කොසල්ලුප්පාදනත්ථං විභාගං දස්සෙත්වා වදාම.

අපිචෙත්ථ අයං විසෙසොපි සල්ලක්ඛිතබ්බො ‘‘එකෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ’ති පාළිප්පදෙසෙ පච්චත්තෙකවචනස්ස එකසද්දස්ස එකාරන්තනිද්දෙසොපි දිස්සතී’’ති. පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

එකං, එකානි. එකං, එකානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. තත්ථ එකානීති එකච්චානි. එස නයො සෙසබහුවචනෙසුපි, නපුංසකලිඞ්ගරූපානි.

එකා, එකා, එකායො. එකං, එකා, එකායො. එකාය, එකාහි, එකාභි. එකාය, එකිස්සා, එකාසං. එකාය, එකාහි, එකාභි. එකාය, එකිස්සා, එකාසං. එකාය, එකායං, එකිස්සං, එකාසු. එත්ථ බහුවචනට්ඨානෙ එකාති එකච්චා, එකාහීති එකච්චාහි, එකාසන්ති එකච්චානං එකාසූති එකච්චාසු. ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි. සබ්බානෙතානි සබ්බනාමානි එකවචනබහුවචනවසෙන වුත්තානි.

අපිච එකසද්දෙ විච්ඡාවසෙන වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගත්තයරූපානි එකවචනානෙව භවන්ති. කථං?

එකෙකො, එකෙකං, එකෙකෙන, එකෙකස්ස, එකෙකස්මා, එකෙකම්හා, එකෙකස්ස, එකෙකස්මිං, එකෙකම්හීති පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

එකෙකං, එකෙකං. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං, නපුංසකලිඞ්ගරූපානි. එකෙකා, එකෙකං, එකෙකාය, එකෙකිස්සා, එකෙකාය, එකෙකිස්සා, එකෙකායං, එකෙකිස්සං. ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි.

සබ්බානෙතානි විච්ඡාසබ්බනාමානීති වත්තුං වට්ටති. බහුවචනානි පනෙත්ථ න සන්ති පයොගාභාවතො. ඉති ඉමෙසු විච්ඡාවසෙන වුත්තෙසු ලිඞ්ගත්තයරූපෙසු සමාසචින්තා න උප්පාදෙතබ්බා අනිබ්බචනීයත්තා විච්ඡාසද්දානං. තථා හි ‘‘පබ්බං පබ්බං සන්ධි සන්ධි ඔධි ඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලා විය තටතටායන්තා සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්තී’’තිආදීසු පබ්බපබ්බසද්දාදීනං සමාසකරණවසෙන නිබ්බචනං පුබ්බාචරියෙහි න දස්සිතං. යස්මා ච විච්ඡායං වත්තමානානං ද්විරුත්ති ලොකතො එව සිද්ධා, න ලක්ඛණතො, තස්මා තත්ථ සමාසචින්තා න උප්පාදෙතබ්බා.

ඉදානි එකච්ච එකතිය එකච්චියසද්දානං නාමිකපදමාලායො වුච්චන්තෙ – පුල්ලිඞ්ගෙ තාව එකච්චො, එකච්චෙ. එකච්චං, එකච්චෙ. සෙසං පුරිසසද්දසමං. එත්ථ එකච්චෙති පච්චත්තබහුවචනමෙව සබ්බනාමිකරූපසමං අසාධාරණරූපත්තා. ‘‘ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො. ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා’’ති නිදස්සනපදානි.

එකතියො, එකතියෙ. එකතියං, එකතියෙ. සෙසං පුරිසසද්දසමං. ඉධාපි එකතියෙති පච්චත්තබහුවචනමෙව සබ්බනාමිකරූපසමං අසාධාරණරූපත්තා. එකතියෙ මනුස්සා.

‘‘න විස්සසෙ එකතියෙසු එව,

අගාරිසු පබ්බජිතෙසු චාපි;

සාධූපි හුත්වාන අසාධු හොන්ති;

අසාධු හුත්වා පුන සාධු හොන්තී’’ති

නිදස්සනපදානි. එකච්චියසද්දස්ස අත්ථිතායං පන –

‘‘සච්චං කිරෙවමාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ;

කට්ඨං නිප්ලවිතං සෙය්යො, න ත්වෙවෙකච්චියො නරො.

එකච්චියං ආහාර’’න්ති නිදස්සනපදානි. එකච්චියො, එකච්චියා. එකච්චියං, එකච්චියෙති සබ්බථාපි පුරිසනයො. පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

එකච්චං , එකච්චානි. එකච්චං, එකච්චානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. එකතියං, එකතියානි. එකතියං, එකතියානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. එකච්චියං, එකච්චියානි. එකච්චියං, එකච්චියානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. නපුංසකලිඞ්ගරූපානි.

‘‘එකච්චා, එකච්චා, එකච්චායො’’ති කඤ්ඤානයෙන, තථා ‘‘එකතියා, එකතියා, එකතියායො. එකතිය’’න්ති ච, ‘‘එකච්චියා, එකච්චියා, එකච්චියායො. එකච්චිය’’න්ති ච කඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බං. ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි.

ඉදානි එකාකී එකාකියසද්දවසෙන නාමිකපදමාලා වුච්චන්තෙ –

එකාකී, එකාකී, එකාකිනො. එකාකිං, එකාකී, එකාකිනො. දණ්ඩීනයෙන ඤෙය්යා. එකාකියො, එකාකියා. එකාකියං, එකාකියෙ. එකාකියෙන. පුරිසනයෙන ඤෙය්යං. පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

එකාකි කුලං, එකාකී, එකාකීනි. එකාකිං, එකාකී, එකාකීනි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. එකාකියං, එකාකියානි. එකාකියං, එකාකියානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසදිසං. නපුංසකලිඞ්ගරූපානි.

එකාකිනී, එකාකිනී, එකාකිනියො. එකාකිනිං, එකාකිනී, එකාකිනියො. එකාකිනියාති ඉත්ථීසදිසං. එකාකියා, එකාකියා, එකාකියායො. එකාකියං, එකාකියා, එකාකියායො. එකාකියායාති කඤ්ඤාසදිසං. ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි. සබ්බානි පනෙතානි අසබ්බනාමිකරූපානි අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං වුත්තානීති දට්ඨබ්බානි.

ඉදානි ද්විසද්දපරියායස්ස සදා බහුවචනන්තස්ස සබ්බනාමිකපදස්ස උභසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

‘‘උභො , උභො, උභොහි, උභොභි, උභින්නං, උභොහි, උභොභි, උභින්නං, උභොසූ’’ති අයං පාළිනයානුරූපෙන වුත්තපදමාලා. අත්රිමෙ පයොගා – උභො කුමාරා නික්කීතා. උභො ඉත්ථියො තිට්ඨන්ති, උභො චිත්තානි තිට්ඨන්ති, උභො පුත්තෙ අදාසි. උභො කඤ්ඤායො පස්සති. උභො පාදානි භින්දිත්වා, සඤ්ඤමිස්සාමි වො අහං. උභොහි හත්ථෙහි. උභොහි බාහාහි, උභොහි චිත්තෙහි, උභින්නං ජනානං, උභින්නං ඉත්ථීනං, උභින්නං චිත්තානං, උභොසු පුරිසෙසු, උභොසු ඉත්ථීසු, උභොසු පස්සෙසූති, අයමස්මාකං රුචි. ආචරියා පන ‘‘උභෙහි, උභෙභි, උභෙසූ’’තිපි ඉච්ඡන්ති. කච්චායනෙපි හි ‘‘උභෙ තප්පුරිසා’’ති වුත්තං. සබ්බානිපි එතානි මනසි කාතබ්බානියෙව. උභසද්දස්ස සමාසො අප්පසිද්ධො. ලිඞ්ගත්තයසාධාරණරූපානි.

ඉදානි සඞ්ඛාවචනානං ද්විති චතුසද්දානං සදා බහුවචනන්තානං සබ්බනාමානං නාමිකපදමාලායො වුච්චන්තෙ –

ද්වෙ, ද්වෙ, ද්වීහි, ද්වීභි, ද්වින්නං, දුවින්නං, ද්වීහි, ද්වීභි, ද්වින්නං, දුවින්නං, ද්වීසු. චූළනිරුත්තියං පන ‘‘ද්වින්නන්න’’න්ති පදමාලා ආගතා. ඉමානි අහංසද්දාදීනි විය ඉත්ථි ලිඞ්ගාදිභාවවිනිමුත්තානිපි තීසු ලිඞ්ගෙසු යුජ්ජන්තෙ ‘‘ද්වෙ පුරිසා, ද්වෙ ඉත්ථියො, ද්වෙ චිත්තානි’’ඉච්චෙවමාදිනා. ඉමානිපි ලිඞ්ගත්තයසාධාරණානි රූපානි.

‘‘ද්වෙ’’ති රූපං ද්විසද්දස්ස, යං සමාසම්හි තං භවෙ;

ද්විතිප්පකතිකංයෙව, නානාදෙසෙහි සා සියා.

ද්විභාවො චෙව ද්වෙභාවො, ද්විරත්තඤ්ච දුවස්සකො;

දොහළිනී දුපත්තඤ්ච, තද්ධිතත්තෙ ද්වයං ද්වයං.

තයො , තයො, තීහි, තීභි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, තීහි, තීභි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, තීසු. ඉමානි පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

තිස්සො, තිස්සො, තීහි, තීභි, තිස්සන්නං, තීහි, තීභි, තිස්සන්නං, තීසු. ඉමානි ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි. චූළනිරුත්තියං ‘‘තිස්සන්නන්න’’න්ති චතුත්ථීඡට්ඨීනං බහුවචනමාගතං, නිරුත්තිපිටකෙ පන ‘‘තිණ්ණන්න’’න්ති. තානි සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ පුනප්පුනං උපපරික්ඛිත්වා දිස්සන්ති චෙ, ගහෙතබ්බානි.

තීණි, තීණි, තීහි, තීභි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, තීහි, තීභි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, තීසු. ඉමානි නපුංසකලිඞ්ගරූපානි. කත්ථචි පන පාළිප්පදෙසෙ තීණිසද්දස්ස ණිකාරලොපොපි භවති ‘‘ද්වෙ වාති වා උදකඵුසිතානී’’ති. ‘‘තිණ්ණන්නං ඛො භික්ඛවෙ ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා පිණ්ඩොලභාරද්වාජෙන භික්ඛුනා අඤ්ඤා බ්යාකතා’’ති ඉදං ‘‘තිණ්ණන්න’’න්ති පදස්ස අත්ථිභාවෙ නිදස්සනං.

යානි රූපානි වුත්තානි, ‘‘තිස්සො තීණි තයො’’ඉති;

සමාසවිසයෙ තානි, තිතිප්පකතිකා සියුං.

යස්මා තිස්ස සමාසම්හි, සද්ධිං පරපදෙන වෙ;

‘‘තිවෙදනං තිචිත්ත’’න්ති, ‘‘තිලොක’’න්ති ච නිද්දිසෙ.

එත්ථ නපුංසකත්තංව, පාසංසං පායවුත්තිතො;

පුමත්තම්පෙත්ථ ඉච්ඡන්ති, ‘‘තිභවො ඛායතෙ’’ඉති.

චත්තාරො, චතුරො, චත්තාරො, චතුරො, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතුන්නං, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතුන්නං, චතූසු. ඉමානි පුල්ලිඞ්ගරූපානි.

චතස්සො , චතස්සො, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතස්සන්නං, චතුන්නං, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතස්සන්නං, චතුන්නං, චතූසු. ඉමානි ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි. ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘චතුන්න’’න්ති පදං චූළනිරුත්තියං නිරුත්තිපිටකෙ පාළියං අට්ඨකථාසු ච දස්සනතො වුත්තං. තථා හි චූළනිරුත්තියං ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ ‘‘චතුන්න’’න්ති ආගතං, නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘චතුන්නං කඤ්ඤාන’’න්ති ආගතං. පාළියං පන සොණදන්තසුත්තාදීසු ‘‘සමණො ගොතමො චතුන්නං පරිසානං පියො මනාපො’’ති ආගතං. අට්ඨකථාසු ච පන සුත්තන්තට්ඨකථායං ‘‘චතූහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතො චතුන්නං පරිසානං පියො මනාපො’’ති ආගතං. සත්තිලඞ්ඝජාතකට්ඨකථායං ‘‘ආචරියො පනස්ස චතුන්නං සත්තීනං ලඞ්ඝනං සිප්පං ජානාතී’’ති ආගතං.

චත්තාරි, චත්තාරි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතුන්නං, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, චතුන්නං, චතූසු. ඉමානි නපුංසකලිඞ්ගරූපානි.

‘‘චත්තාරො’’ති ‘‘චතස්සො’’ති, ‘‘චත්තාරී’’ති ච සද්දිතං;

රූපං සමාසභාවම්හි, චතුප්පකතිකං භවෙ.

නිදස්සනපදානෙත්ථ, කමතො කමකොවිදො;

‘‘චතුබ්බිධං චතුස්සාලං, චතුසච්ච’’න්ති නිද්දිසෙ.

ඉමානි ද්වෙආදිකානි සබ්බනාමිකානි බහුවචනානියෙව භවන්ති, න එකවචනානි. චූළනිරුත්තියං පන තීසු ලිඞ්ගෙසු ‘‘චතස්සන්න’’න්ති වුත්තං, තං අනිජ්ඣානක්ඛමං විය දිස්සති.

ඉදානි තුම්හඅම්හසද්දානං නාමිකපදමාලා වුච්චන්තෙ, තෙසු යෙන කථෙති, තස්සාලපනෙ තුම්හවචනානි භවන්ති.

ත්වං, තුවං, තුම්හෙ. තං, තුවං, ත්වං, තවං, තුම්හෙ. තයා, ත්වයා, තුම්හෙහි, තුම්හෙභි. තුය්හං, තව, තුම්හං, තුම්හාකං. තයා, ත්වයා, තුම්හෙහි, තුම්හෙභි. තුය්හං, තව, තුම්හං, තුම්හාකං. තයි, ත්වයි, තුම්හෙසු . තත්ර ‘‘ත්වං පුරිසො, ත්වං ඉත්ථී, ත්වං චිත්ත’’න්තිආදිනා යොජෙතබ්බානි.

අත්තයොගෙ අම්හවචනානි භවන්ති.

අහං, අහකං, මයං, අම්හෙ. මං, මමං, අම්හෙ. මයා, අම්හෙහි, අම්හෙභි. මය්හං, මම, අම්හං, අම්හාකං, අස්මාකං. මයා, අම්හෙහි, අම්හෙභි. මය්හං, මම, අම්හං, අම්හාකං, අස්මාකං. මයි, අම්හෙසු, අස්මෙසු.

එත්ථ පන ‘‘කථං අම්හෙ කරොමසෙ’’ති පාළිදස්සනතො ‘‘තුම්හෙ’’ති පච්චත්තවචනස්ස විය ‘‘අම්හෙ’’ති පච්චත්තවචනස්සපි අත්ථිතා වෙදිතබ්බා, ‘‘අහක’’න්ති රූපන්තරම්පි ඉච්ඡිතබ්බං. තස්ස අත්ථිභාවෙ ‘‘අහකඤ්ච චිත්තවසානුගා භාසිස්ස’’න්ති එසා පාළි නිදස්සනං. එත්ථ හි අහකන්ති අහං ඉච්චෙවත්ථො. තත්ර ‘‘අහං පුරිසො, අහං කඤ්ඤා, අහං චිත්ත’’න්තිආදිනා යොජෙතබ්බානි. ඉමානිපි ලිඞ්ගත්තයසාධාරණරූපානි.

කච්චායනචූළනිරුත්තිනිරුත්තිපිටකෙසු පන ‘‘තුම්හාකං අම්හාක’’න්ති ච දුතියාබහුවචනං වුත්තං. කච්චායනෙ ‘‘තුම්හානං අම්හාන’’න්ති ච පඨමාදුතියාබහුවචනං, ‘‘තුම්හං අම්හ’’න්ති ච චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනං, පඨමාදුතියාබහුවචනඤ්ච වුත්තං, චූළනිරුත්තිනිරුත්තිපිටකෙ පන ‘‘තුම්හං අම්හ’’න්ති ච දුතියෙකවචනං වුත්තං, ‘‘තුම්හෙ අම්හෙ’’ති ච චතුත්ථීඡට්ඨීබහුවචනං වුත්තං. එතානි උපපරික්ඛිත්වා සාට්ඨකථෙසු සුත්තන්තෙසු දිස්සන්ති චෙ, ගහෙතබ්බානි.

තුම්හඅම්හසද්දානං පන පරපදෙහි සද්ධිං සමාසෙ ‘‘මංදීපා’’තිආදයො පයොගා තථාගතාදිමුඛතො සම්භවන්ති. ‘‘එතෙ ගාමණි මංදීපා මංලෙණා මංසරණා’’ති හි තථාගතමුඛතො, ‘‘තය්යොගො මය්යොගො’’ති නිරුත්තඤ්ඤුමුඛතො, කාබ්යාදාසෙ ච ‘‘ත්වංමුඛං කමලෙනෙව, තුල්යං නාඤ්ඤෙන කෙනචී’’ති ච ‘‘චන්දෙන ත්වංමුඛං තුල්ය’’න්ති ච කවිමුඛතො.

තත්ථ හි අහං දීපො එතෙසන්ති මංදීපා, අහං ලෙණං එතෙසන්ති මංලෙණා, එවං මංසරණා. තුම්හෙන යොගො තය්යොගො, තුම්හසද්දෙන යොගො ඉච්චෙවත්ථො. අම්හෙන යොගො මය්යොගො, අම්හසද්දෙන යොගො ඉච්චෙවත්ථො. තව මුඛං ත්වංමුඛං. බහුවචනවසෙනපි නිබ්බචනීයං ‘‘තුම්හාකං මුඛං ත්වංමුඛ’’න්ති. එත්ථ ච පාළියං ‘‘මංදීපා’’ඉච්චාදිදස්සනතො ‘‘ත්වංදීපා’’තිආදීනි කාබ්යාදාසෙ ච ‘‘ත්වංමුඛ’’න්ති දස්සනතො ත්වංවණ්ණො, ත්වංසරො, මංමුඛං, මංවණ්ණො, මංසරොආදීනි ගහෙතබ්බානි. තත්ථ ත්වං දීපො එතෙසන්ති ත්වංදීපා, තුම්හෙ වා දීපා එතෙසන්ති ත්වංදීපා, තව වණ්ණො ත්වංවණ්ණො. මම මුඛං මංමුඛං, අම්හාකං වා මුඛං මංමුඛන්ති නිබ්බචනානි. එස නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු.

සමාසෙ තුම්හඅම්හාකං, හොන්ති පරපදෙහි වෙ;

‘‘ත්වංමුඛ’’න්ති ච ‘‘මංදීපා, තය්යොගො මය්යොගො’’ති ච.

එත්ථාහ ‘‘කිං එත්තකමෙව තුම්හඅම්හසද්දානං රූපං, උදාහු අඤ්ඤම්පි අත්ථී’’ති? අත්ථි ‘‘තෙ මෙ’’ ඉච්චාදීනි. යදි එවං කස්මා පදමාලා විසුං න වුත්තාති? අවචනෙ කාරණමත්ථි. අත්රිදං කාරණං –

‘‘තෙ මෙ වො නො’’ති රූපානි, පරානි පදතො යතො;

තතො නාමිකපන්තීසු, න තු වුත්තානි තානි මෙ.

එත්ථ ච මයං මෙ වො නොසද්දානමත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ – තෙසද්දස්ස පන වුත්තොව. යස්මා අට්ඨකථාචරියා මයංසද්දට්ඨානෙපි මයාසද්දො, මයාසද්දට්ඨානෙපි ච මයංසද්දො ඉච්චෙව වදන්ති, තස්මා මයම්පි තථෙව වදාම. මයංසද්දො ‘‘අනුඤ්ඤාතපටිඤ්ඤාතා, තෙවිජ්ජාමයමස්මුභො’’තිආදීසු අස්මදත්ථෙ ආගතො . ‘‘මයං නිස්සාය හෙමාය, ජාතා මන්දොසිසූපගා’’ති එත්ථ පඤ්ඤත්තියං. ‘‘මනොමයා පීතිභක්ඛා සයංපභා’’තිආදීසු නිබ්බත්තිඅත්ථෙ. බාහිරෙන පච්චයෙන විනා මනසාව නිබ්බත්තාති මනොමයා. ‘‘යංනූනාහං සබ්බමත්තිකාමයං කුටිකං කරෙය්ය’’න්තිආදීසු විකාරත්ථෙ. ‘‘දානමයං සීලමය’’න්තිආදීසු පදපූරණමත්තෙ. ‘‘පීඨං තෙ සොවණ්ණමයං උළාර’’න්ති එත්ථ විකාරත්ථෙ පදපූරණමත්තෙ වා දට්ඨබ්බො. යදා හි සුවණ්ණමෙව සොවණ්ණන්ති අයමත්ථො, තදා සුවණ්ණස්ස විකාරො සොවණ්ණමයන්ති විකාරත්ථෙ මයසද්දො දට්ඨබ්බො. නිබ්බත්තිඅත්ථොතිපි වත්තුං වට්ටති. යදා පන සුවණ්ණෙන නිබ්බත්තං සොවණ්ණන්ති අයමත්ථො, තදා සොවණ්ණමෙව සොවණ්ණමයන්ති පදපූරණමත්තෙ මයසද්දො දට්ඨබ්බො.

මෙසද්දො ‘‘කිච්ඡෙන මෙ අධිගතං, හලං දානි පකාසිතු’’න්තිආදීසු කරණෙ ආගතො. මයාති අත්ථො. ‘‘තස්ස මෙ භන්තෙ භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු සම්පදානෙ, මය්හන්ති අත්ථොති වදන්ති. ‘‘පුබ්බෙව මෙ භික්ඛවෙ සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො’’තිආදීසු සාමිඅත්ථෙ, මමාති අත්ථොති ච වදන්ති. එත්ථෙතං වුච්චති –

කරණෙ සම්පදානෙ ච, සාමිඅත්ථෙ ච ආගතො;

මෙසද්දො ඉති විඤ්ඤෙය්යො, විඤ්ඤුනා නයදස්සිනා.

එත්ථ පන ඨත්වා අට්ඨකථාචරියෙහි කතෙ තෙ මෙසද්දානමත්ථවිවරණෙ විනිච්ඡයං බ්රූම තෙසමධිප්පායප්පකාසනවසෙන සොතූනං සංසයසමුග්ඝාටනත්ථං. තථා හි අට්ඨකථාචරියා තෙමෙසද්දානං සම්පදානත්ථවසෙන ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති අත්ථං සංවණ්ණෙසුං, සාමිඅත්ථවසෙන පන ‘‘තව මමා’’ති. එවං ය්වායං තෙහි අසඞ්කරතො නියමො දස්සිතො, සො සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ කුතො ලබ්භා. තථා හි තෙමෙසද්දත්ථවාචකා තුය්හං මය්හංසද්දා තව මමසද්දා ච සම්පදානසාමිඅත්ථෙසු අනියමතො පවත්තන්ති.

තත්රිමෙ පයොගා – ඉදං තුය්හං දදාමි. තුය්හං විකප්පෙමි. තුය්හං මංසෙන මෙදෙන, මත්ථකෙන ච බ්රාහ්මණ, ආහුතිං පග්ගහෙස්සාමි. එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො. තුය්හං පන මාතා කහන්ති. මය්හමෙව දානං දාතබ්බං, න අඤ්ඤෙසං, මය්හමෙව සාවකානං දානං දාතබ්බං, න අඤ්ඤෙසං. න මය්හං භරියා එසා. අස්සමො සුකතො මය්හං. සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං. තාත මය්හං මාතු මුඛං අඤ්ඤාදිසං, තුම්හාකං අඤ්ඤාදිසං. මය්හං සාමිකො ඉදානි මරිස්සති. තව දීයතෙ, තව සිලාඝතෙ, මම සිලාඝතෙ, පබ්බජ්ජා මම රුච්චති. තව පුත්තො. උභො මාතාපිතා මමාති එවං අනියමතො පවත්තන්ති.

චූළනිරුත්තියඤ්හි යමකමහාථෙරෙන චතුත්ථීඡට්ඨීනං අනඤ්ඤරූපත්තං වුත්තං ‘‘චතුත්ථීඡට්ඨීනං සබ්බත්ථ අනඤ්ඤං, තතියාපඤ්චමීනං බහුවචනඤ්චා’’ති . යදි එවං අට්ඨකථාචරියා ‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ. නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථූ’තිආදීසු තුය්හංසද්දස්ස වසෙන සම්පදානෙ, තුය්හන්ති හි අත්ථො. ‘කින්තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරිය’න්තිආදීසු සාමිඅත්ථෙ, තවාති හි අත්ථො’’තිආදීනි වදන්තා ‘‘අයුත්තං සංවණ්ණනං සංවණ්ණෙසු’’න්තිපි, ‘‘පස්සිතබ්බං න පස්සිංසූ’’තිපි ආපජ්ජන්තීති? යුත්තංයෙව තෙ සංවණ්ණයිංසු, පස්සිතබ්බඤ්ච පස්සිංසු. තථා හි තෙ ‘‘සද්දසත්ථම්පි එකදෙසතො සාසනානුකූලං හොතී’’ති පරෙසමනුකම්පාය සද්දසත්ථතො නයං ගහෙත්වා සම්පදානත්ථවසෙන තෙ මෙසද්දානං ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති අත්ථං සංවණ්ණයිංසු, සාමිඅත්ථවසෙන පන ‘‘තව මමා’’ති. සද්දසත්ථෙ හි චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානි සබ්බථා විසදිසානි, සාසනෙ පන සදිසානි. තස්මා සාසනෙ සාමඤ්ඤෙන පවත්තානි චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානි සද්දසත්ථෙ විසෙසෙන පවත්තෙහි චතුත්ථීඡට්ඨීරූපෙහි සමානගතිකානි කත්වා පරෙසමනුකම්පාය සම්පදානත්ථෙ තුය්හං මය්හංසද්දානං පවත්තිනියමො, සාමිඅත්ථෙ ච තව මමසද්දානං පවත්තිනියමො දස්සිතො. යස්මා පන පරෙසමනුකම්පාය අයං නියමො, තස්මා කරුණායෙවායංපරාධො, න අට්ඨකථාචරියානං. තාය එව හි තෙහි එවං සංවණ්ණනා කතාති.

කෙචි පනෙත්ථ එවං වදෙය්යුං – නනු ච භො අට්ඨකථාචරියෙහි සද්දනයං නිස්සාය තෙ මෙසද්දානං සාමිඅත්ථෙ වත්තමානානං ‘‘තව මමා’’ති අත්ථවචනෙන ‘‘තුය්හං මංසෙන මෙදෙන, න මය්හං භරියා එසා’’තිආදීසු සාමිවිසයෙසු විභත්තිවිපල්ලාසනයො දස්සිතොති සක්කා වත්තුං, තථා සද්දනයඤ්ඤෙව නිස්සාය තෙ මෙසද්දානං සම්පදානත්ථෙ වත්තමානානං ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති අත්ථවචනෙන ‘‘භත්තං තව න රුච්චති. පබ්බජ්ජා මම රුච්චතී’’තිආදීසුපි සම්පදානවිසයෙසු විභත්තිවිපල්ලාසනයො දස්සිතොති සක්කා වත්තුන්ති? න සක්කා, ගාථාසු විය චුණ්ණියපදට්ඨානෙපි තුය්හං මය්හං තව මමසද්දානං අනියමෙන ද්වීසු අත්ථෙසු පවත්තනතො. න හි ඊදිසෙ ඨානෙ ගාථායං වා චුණ්ණියපදට්ඨානෙ වා විභත්තිවිපල්ලාසො ඉච්ඡිතබ්බො. ‘‘තස්ස රජ්ජස්සහං භීතො. කිං නු ඛො අහං තස්ස සුඛස්ස භායාමී’’තිආදීසුයෙව පන ඨානෙසු ඉච්ඡිතබ්බො.

යදි සද්දනයං නිස්සාය ‘‘තුය්හං මංසෙන මෙදෙනා’’තිආදීසු විභත්තිවිපල්ලාසො ඉච්ඡිතබ්බො සියා, ‘‘බ්රාහ්මණස්ස පියපුත්තදානං අදාසි. බ්රාහ්මණස්ස පිතා අදාසී’’තිආදීසුපි සද්දනයං නිස්සාය ‘‘බ්රාහ්මණායා’’තිආදිනා විභත්තිවිපල්ලාසත්ථො වචනීයො සියා චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානං සත්ථෙ විසුං වචනතො. එවඤ්ච සති කො දොසොති චෙ? අත්ථෙව දොසො, යස්මා දානයොගෙ වා නමොයොගෙ වා ආයාදෙසසහිතානි චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානි සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ නුපලබ්භන්ති, තස්මා ‘‘බ්රාහ්මණායා’’තිආදිනා විභත්තිවිපල්ලාසත්ථවචනෙ අයං දොසො යදිදං අවිජ්ජමානග්ගහණං. යස්මා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු විභත්තිවිපල්ලාසකරණං සාවජ්ජං, තස්මා ‘‘තුය්හං මංසෙන මෙදෙනා’’තිආදීසුපි විභත්තිවිපල්ලාසො න ඉච්ඡිතබ්බො.

චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානි හි අනඤ්ඤානි දිස්සන්ති ‘‘පුරිසස්ස අදාසි, පුරිසස්ස ධනං බ්රාහ්මණානං අදාසි, බ්රාහ්මණානං සන්තක’’න්ති. තථා හි පාවචනෙ ස නංසද්දා සම්පදානසාමිඅත්ථෙසු සාමඤ්ඤෙන පවත්තන්ති, තප්පවත්ති ‘‘අග්ගස්ස දාතා මෙධාවී’’තිආදීහි පයොගෙහි දීපෙතබ්බා. ‘‘අග්ගස්ස දාතා මෙධාවී’’ති එත්ථ හි ‘‘අග්ගස්සා’’ති අයං සද්දො යදා ක්රියාපටිග්ගහණං පටිච්ච සම්පදානත්ථෙ පවත්තති, තදා ‘‘අග්ගස්ස රතනත්තයස්ස දාතා’’ති අත්ථවසෙන පවත්තති. යදා පන ක්රියං පටිච්ච කම්මභූතෙ සාමිඅත්ථෙ පවත්තති, තදා ‘‘අග්ගස්ස දෙය්යධම්මස්ස දාතා’’ති අත්ථවසෙන පවත්තති. එවං සබ්බථාපි විපල්ලාසො තුම්හාකං සරණං න හොතීති. තථා සද්දනයං නිස්සාය ‘‘සම්පදානවචන’’න්ති තුම්හෙහි දළ්හං ගහිතස්ස මය්හංසද්දස්ස සාමිඅත්ථවසෙන පණ්ණත්තියං දස්සනතො විභත්තිවිපල්ලාසො තුම්හාකං සරණං න හොතෙව. තථා හි –

‘‘සකුණො මය්හකො නාම, ගිරිසානුදරීචරො;

පක්කං පිප්ඵලිමාරුය්හ, ‘මය්හං මය්හ’න්ති කන්දතී’’ති

එත්ථ මය්හකොති එකාය සකුණජාතියා නාමං. සො හි ලොලුප්පචාරිතාය ‘‘ඉදම්පි මය්හං, ඉදම්පි මය්හ’’න්ති කායති රවතීති මය්හකොති වුච්චති මය්හසද්දූපපදස්ස කෙ රෙ ගෙ සද්දෙති ධාතුස්ස වසෙන.

අත්රායං පදසොධනා – යදි තුය්හං මය්හංසද්දා ධුවං සම්පදානත්ථෙ, තව මමසද්දා ච සාමිඅත්ථෙ භවෙය්යුං, එවං සන්තෙ ලොකවොහාරකුසලෙන සබ්බඤ්ඤුනා තස්ස සකුණස්ස ‘‘මය්හකො’’ති පණ්ණත්ති න වත්තබ්බා සියා අනන්තොගධසම්පදානත්ථත්තා, අන්තොගධසාම්යත්ථත්තා පන ‘‘මමකො’’ ඉච්චෙව පඤ්ඤත්ති වත්තබ්බා සියා. එත්ථපි ‘‘මය්හකො’’ති ඉදං විභත්තිවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති චෙ? න, පණ්ණත්තිවිසයෙ විභත්තිවිපරිණාමස්ස අට්ඨානත්තා අනවකාසත්තා.

අපිචෙත්ථ මය්හංසද්දො සරූපතො විභත්යන්තභාවෙන තිට්ඨති කසද්දෙන එකපදත්තූපගමනතො, එවං සන්තෙපි ‘‘මය්හකො’’ති අයං සකුණවිසෙසවාචකො සද්දො පච්චත්තවචනභාවෙ ඨිතොයෙව ඊසකං සාමිඅත්ථම්පි ජොතයති සුජම්පති රාජපුරිසසද්දා විය. ඉමිනාපි කාරණෙන විභත්තිවිපල්ලාසො තුම්හාකං සරණං න හොති. ඉති ‘‘මය්හකො’’ති පණ්ණත්තියං වත්තමානස්ස පදාවයවභූතස්ස මය්හසද්දස්ස අවිපල්ලාසවචනලෙසෙන තුය්හං තව මමසද්දෙසුපි විභත්තිවිපල්ලාසො න ඉච්ඡිතබ්බොති සිද්ධං. තස්මා අට්ඨකථාචරියෙහි සම්පදානසාමිඅත්ථෙසු සාමඤ්ඤෙන පවත්තානම්පි සමානානං තුය්හං මය්හං තව මමසද්දානං සද්දනයඤ්ඤෙව නිස්සාය පරෙසමනුකම්පාය වුත්තප්පකාරො නියමො දස්සිතොති අවගන්තබ්බං. ඉච්චෙවං –

‘‘තුය්හං මය්හ’’න්තිමෙ සද්දෙ, සම්පදානෙ ගරූ වදුං;

‘‘තව මමා’’ති සාමිම්හි, නයමාදාය සත්ථතො.

එවං සන්තෙපි එතෙසං, නියමො නත්ථි පාළියං;

කොචි තෙසං විසෙසො ච, දිට්ඨො අම්හෙහි තං සුණ.

සාම්යත්ථසම්පදානත්ථා, සම්භවන්ති යහිං දුවෙ;

‘‘තුය්හං මය්හ’’න්තිමෙ සද්දා, තෙ පයොගා න දුල්ලභා.

‘‘තව මමා’’තිමෙ සද්දා, පායා සාමිම්හි වත්තරෙ;

සම්පදානෙ යහිං හොන්ති, තෙ පයොගා පනප්පකා.

තවතො මමතො තුය්හං-මය්හංසද්දාව සාසනෙ;

පාඨෙ නෙකසහස්සම්හි, සාමිඅත්ථෙ පවත්තරෙති.

සබ්බාපි ඉමා නීතියො පරමසුඛුමා සුදුද්දසා වීරජාතිනා සාධුකං මනසි කාතබ්බා.

වො නොසද්දෙසු පන වොසද්දො පච්චත්තඋපයොගකරණසම්පදානසාමිවචනපදපූරණෙසු දිස්සති. ‘‘කච්චි වො අනුරුද්ධා සමග්ගා සම්මොදමානා’’තිආදීසු හි පච්චත්තෙ දිස්සති. ‘‘ගච්ඡථ භික්ඛවෙ පණාමෙමි වො’’තිආදීසු උපයොගෙ. ‘‘න වො මම සන්තිකෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදීසු කරණෙ. ‘‘වනපත්ථපරියායං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු සම්පදානෙ. ‘‘සබ්බෙසං වො සාරිපුත්තා සුභාසිත’’න්තිආදීසු සාමිවචනෙ. ‘‘යෙ හි වොඅරියා පරිසුද්ධා කායකම්මන්තා’’තිආදීසු පදපූරණමත්තෙ. එත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘පච්චත්තෙ උපයොගෙ ච, කරණෙ සම්පදානියෙ;

සාමිස්ස වචනෙ චෙව, තථෙව පදපූරණෙ;

ඉමෙසු ඡසු ඨානෙසු, වොසද්දො සම්පවත්තති’’.

නොසද්දො පච්චත්තොපයොගකරණසම්පදානසාමිවචනාවධාරණනුසද්දත්ථෙසු පටිසෙධෙ නිපාතමත්තෙ ච වත්තති. අයඤ්හි ‘‘ගාමං නො ගච්ඡෙය්යාමා’’ති එත්ථ පච්චත්තෙ දිස්සති. ‘‘මා නො අජ්ජ විකන්තිංසු, රඤ්ඤො සූදා මහානසෙ’’තිආදීසු උපයොගෙ. ‘‘න නො විවාහො නාගෙහි, කතපුබ්බො කුදාචන’’න්තිආදීසු කරණෙ. ‘‘සංවිභජෙථ නො රජ්ජෙනා’’තිආදීසු සම්පදානෙ. ‘‘සත්ථා නො භගවා අනුප්පත්තො’’තිආදීසු සාමිවචනෙ. ‘‘න නො සමං අත්ථි තථාගතෙනා’’ති එත්ථ අවධාරණෙ. ‘‘අභිජානාසි නො ත්වං මහාරාජා’’තිආදීසු නුසද්දත්ථෙ, පුච්ඡායන්තිපි වත්තුං වට්ටති. ‘‘සුභාසිතඤ්ඤෙව භාසෙය්ය, නො ච දුබ්භාසිතං භණෙ’’තිආදීසු පටිසෙධෙ. ‘‘න නො සභායං න කරොන්ති කිඤ්චී’’තිආදීසු නිපාතමත්තෙ. එත්ථෙතං වුච්චති –

පච්චත්තෙ චුපයොගෙ ච, කරණෙ සම්පදානියෙ;

සාම්යාවධාරණෙ චෙව, නුසද්දත්ථෙ නිවාරණෙ;

තථා නිපාතමත්තම්හි, නොසද්දො සම්පවත්තති.

ඉදානි සබ්බනාමානං යථාරහං සංඛිත්තෙන මිස්සකපදමාලා වුච්චතෙ –

යො සො, යෙ තෙ. යං තං, යෙ තෙ. යෙන තෙන. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. යා සා, යා තා. යං තං, යා තා. යාය තාය. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. යං තං, යානි තානි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන ලිඞ්ගත්තයයොජනා කාතබ්බා.

‘‘එසො සො, එතෙ තෙ. අයං සො, ඉමෙ තෙ. සො අයං තෙ ඉමෙ’’තිආදිනා යථාපයොගං පදමාලා යොජෙතබ්බා. තථා හි ‘‘යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො. එතෙ තෙ භික්ඛවෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා. අයං සො සාරථි එතී’’ති එවමාදයො විචිත්තප්පයොගා දිස්සන්ති. ඉති සබ්බනාමිකපදානං මිස්සකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

මයා සබ්බත්ථසිද්ධස්ස, සාසනෙ සබ්බදස්සිනො;

සබ්බත්ථ සාසනෙ සුට්ඨු, කොසල්ලත්ථාය සොතුනං.

අසබ්බනාමනාමෙහි, සබ්බනාමපදෙහි වෙ;

සහ සබ්බානි වුත්තානි, සබ්බනාමානි පන්තිතො.

එතෙසු කතයොගානං, සුඛුමත්ථවිජානනං;

අකිච්ඡපටිවෙධෙන, භවිස්සති න සංසයො.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සබ්බනාමතංසදිසනාමානං නාමිකපදමාලාවිභාගො නාම

ද්වාදසමො පරිච්ඡෙදො.