📜

13. සවිනිච්ඡයසඞ්ඛ්යානාමනාමිකපදමාලා

ඉතො ¶ පරං පවක්ඛාමි, සඞ්ඛ්යානාමිකපන්තියො;

භූධාතුජෙහි රූපෙහි, අඤ්ඤෙහි චුපයොජිතුං.

යා හි සා හෙට්ඨා අම්හෙහි එක ද්විති චතුඉච්චෙතෙසං සඞ්ඛ්යාසබ්බනාමානං නාමිකපදමාලා කථිතා, තං ඨපෙත්වා ඉධ අසබ්බනාමානං පඤ්ච ඡ සත්තාදීනං සඞ්ඛ්යානාමානං නාමිකපදමාලා භූධාතුමයෙහි අඤ්ඤෙහි ච රූපෙහි යොජනත්ථං වුච්චතෙ –

පඤ්ච, පඤ්චහි, පඤ්චභි, පඤ්චන්නං, පඤ්චසු. සත්තන්නං විභත්තීනං වසෙන ඤෙය්යං. ‘‘පඤ්ච භූතා, පඤ්ච අභිභවිතාරො, පඤ්ච පුරිසා, පඤ්ච භූමියො, පඤ්ච කඤ්ඤායො, පඤ්ච භූතානි, පඤ්ච චිත්තානී’’තිආදිනා සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. ඡ, ඡහි, ඡභි, ඡන්නං, ඡසු, ඡස්සු ඉතිපි. ‘‘ඡස්සු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡස්සු ක්රුබ්බති සන්ථව’’න්ති හි පාළි. සත්ත, සත්තහි, සත්තභි, සත්තන්නං, සත්තසු. අට්ඨ, අට්ඨහි, අට්ඨභි, අට්ඨන්නං, අට්ඨසු. නව, නවහි, නවභි, නවන්නං, නවසු. දස, දසහි, දසභි, දසන්නං, දසසු. එවං එකාදස. ද්වාදස, බාරස. තෙරස, තෙදස, තෙළස. චතුද්දස, චුද්දස. පඤ්චදස, පන්නරස. සොළස. සත්තරස. අට්ඨාරස, අට්ඨාරසහි, අට්ඨාරසභි, අට්ඨාරසන්නං, අට්ඨාරසසු. සබ්බමෙතං බහුවචනවසෙන ගහෙතබ්බං.

එකූනවීසති, එකූනවීසං ඉච්චාදිපි. එකූනවීසාය, එකූනවීසායං, එකූනවීස භික්ඛූ තිට්ඨන්ති, එකූනවීසං භික්ඛූ පස්සති, එවං ‘‘කඤ්ඤායො චිත්තානී’’ති ච ආදිනා යොජෙතබ්බං. එකූනවීසාය භික්ඛූහි ධම්මො දෙසිතො, එකූනවීසාය කඤ්ඤාහි කතං, එකූනවීසාය චිත්තෙහි කතං, එකූනවීසාය භික්ඛූනං චීවරං දෙති, එකූනවීසාය කඤ්ඤානං ධනං දෙති, එකූනවීසාය චිත්තානං රුච්චති, එකූනවීසාය භික්ඛූහි අපෙති ¶ . එවං කඤ්ඤාහි චිත්තෙහි. එකූනවීසාය භික්ඛූනං සන්තකං, එවං කඤ්ඤානං චිත්තානං. එකූනවීසායං භික්ඛූසු පතිට්ඨිතං. එවං ‘‘කඤ්ඤාසු චිත්තෙසූ’’ති යොජෙතබ්බං. එකූනවීසති, එකූනවීසතිං, එකූනවීසතියා, එකූනවීසතියං.

වීසති, වීසතිං, වීසතියා, වීසතියං. වීස, වීසං, වීසාය, වීසායං. තථා එකවීස ද්වාවීස බාවීස තෙවීස චතුවීස ඉච්චාදීසුපි. තිංස, තිංසං, තිංසාය, තිංසායං. චත්තාලීස, චත්තාලීසං, චත්තාලීසාය, චත්තාලීසායං. චත්තාරීස ඉච්චාදිපි. පඤ්ඤාස, පඤ්ඤාසං, පඤ්ඤාසාය, පඤ්ඤාසායං. පණ්ණාස, පණ්ණාසං, පණ්ණාසාය, පණ්ණාසායං. සට්ඨි, සට්ඨිං, සට්ඨියා, සට්ඨියං. සත්තති, සත්තතිං, සත්තතියා, සත්තතියං. සත්තරි ඉච්චාදිපි. අසීති, අසීතිං, අසීතියා, අසීතියං. නවුති. නවුතිං, නවුතියා, නවුතියං.

ඉත්ථඤ්ච අඤ්ඤථාපි සඞ්ඛ්යාරූපානි ගහෙතබ්බානි. එකූනවීසෙහි, එකූනවීසානං, එකූනවීසෙසු. ‘‘ඡන්නවුතීන’’න්ති ච ආදිනාපි සඞ්ඛ්යාරූපානං කත්ථචි දස්සනතො කෙචි සද්දසත්ථවිදූ ඌනවීසතිසද්දං සබ්බදාපි එකවචනන්තමිත්ථිලිඞ්ගමෙව පයුඤ්ජන්ති. කෙචි ‘‘වීසතිආදයො ආනවුති එකවචනන්තා ඉත්ථිලිඞ්ගා’’ති වදන්ති. කෙචි පනාහු –

‘‘සද්දා සඞ්ඛ්යෙය්යසඞ්ඛාසු, එකත්තෙ වීසතාදයො;

සඞ්ඛත්ථෙ ද්විබහුත්තම්හි, තා තු චානවුතිත්ථියො’’ති.

එත්ථ ද්විවචනං ඡඩ්ඩෙතබ්බං බුද්ධවචනෙ තදභාවතො. සබ්බෙසම්පි ච තෙසං යථාවුත්තවචනං කිඤ්චි පාළිප්පදෙසං පත්වා යුජ්ජති, කිඤ්චි පන පත්වා න යුජ්ජති වීසතිවීසංතිංසංඉච්චාදීනඤ්හි සඞ්ඛත්ථානං සද්දානං බහුවචනප්පයොගවසෙනපි පාළියං දස්සනතො ¶ , කච්චායනෙ ච යොවචනසම්භූතරූපවන්තතාදස්සනතො. තස්මා යථාසම්භවං යථාපාවචනඤ්ච ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ තෙසමෙකවචනන්තතා වෙදිතබ්බා අත්ථි නත්ථිසද්දානං විය.

අත්ථිනත්ථිසද්දා හි නිපාතත්තා එකත්තෙපි බහුත්තෙපි පවත්තන්ති ‘‘පුත්තා මත්ථි ධනම්මත්ථි. නත්ථි අත්තසමං පෙමං. නත්ථි සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදීසු. අලිඞ්ගත්තෙපි පනෙතෙසං කත්ථචි ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො දිට්ඨො. අභිධම්මෙ හි ධම්මසෙනාපතිනා අනුධම්මචක්කවත්තිනා වොහාරකුසලෙන වොහාරකුසලසාධකෙන ‘‘අත්ථියා නව. නත්ථියා නවා’’ති එකවචනන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපං දස්සිතං, තස්මා වීසතිවීසතිමිච්චාදීනම්පි යථාසම්භවං යථාපාවචනඤ්ච ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ එකවචනන්තතා වෙදිතබ්බා.

තත්ථෙකෙ ‘‘හෙතුයා අධිපතියා’’ති ච ඉදං ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන ගහෙතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තම්මතිවසෙන ‘‘හෙතුම්හි අධිපතිම්හී’’ති පුල්ලිඞ්ගභාවො පටිපාදෙතබ්බො, ‘‘හෙතුපච්චයෙ අධිපතිපච්චයෙ’’ ඉච්චෙවත්ථො. අථ වා ‘‘හෙතුයා අධිපතියා’’ති ද්වයමිදං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපපටිභාගං පුල්ලිඞ්ගරූපන්ති ගහෙතබ්බං ‘‘හෙතුයො ජන්තුයො’’තිආදීනං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපපටිභාගානං පුල්ලිඞ්ගරූපානම්පි විජ්ජමානත්තා, ‘‘අත්ථියා නත්ථියා’’ති ඉදං පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං අත්ථි නත්ථිසද්දානං අලිඞ්ගභෙදත්තා. න හි අත්ථි නත්ථිසද්දා තීසු ලිඞ්ගෙසු එකස්මිම්පි අන්තොගධා. එතෙසු හි අත්ථිසද්දො ආඛ්යාතනිපාතවසෙන භිජ්ජති ‘‘අත්ථි සන්ති සංවිජ්ජති. අත්ථිඛීරා බ්රාහ්මණී’’තිආදීසු ¶ , නත්ථිසද්දො පන නිපාතොයෙව. ඉච්චෙවං අත්ථි නත්ථිසද්දානං නිපාතානඤ්ච ලිඞ්ගවචනවසෙන කථනං යුජ්ජති ඉත්ථිලිඞ්ගාදිවසෙන එකත්තාදිවසෙන ච අප්පවත්තනතො. වුත්තඤ්ච –

‘‘සදිසං තීසු ලිඞ්ගෙසු, සබ්බාසු ච විභත්තිසු;

වචනෙසු ච සබ්බෙසු, යං න බ්යෙති තදබ්යය’’න්ති.

එත්ථ සියා – නනු ච භො ‘‘අත්ථි සක්කා ලබ්භා ඉච්චෙතෙ පඨමායා’’ති වචනතො අත්ථිසද්දො පඨමාය විභත්තියා යුත්තො, එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘සදිසං තීසු ලිඞ්ගෙසූ’’තිආදි වුත්තන්ති? සච්චං අත්ථිසද්දො පඨමාය විභත්තියා යුත්තො, තථා නත්ථිසද්දො අත්ථිසද්දස්ස වචනලෙසෙන ගහෙතබ්බත්තා යුගළපදත්තා ච. ඉදං පන ‘‘සදිසං තීසු ලිඞ්ගෙසූ’’තිආදිවචනං උපසග්ගනිපාතසඞ්ඛාතෙ අසඞ්ඛ්යාසද්දෙ සන්ධාය වුත්තං, න එකෙකමසඞ්ඛ්යාසද්දං සන්ධාය. තථා හි ‘‘අසඞ්ඛ්යා’’ති ච ‘‘අබ්යයා’’ති ච ලද්ධවොහාරෙසු උපසග්ගනිපාතෙසු උපසග්ගා සබ්බෙපි සබ්බවිභත්තිවචනකා. නිපාතානං පන එකච්චෙ පඨමාදීසු යථාරහං විභත්තියුත්තා, එකච්චෙ අවිභත්තියුත්තා. තත්ථ යෙ යදග්ගෙන විභත්තියුත්තා, තෙ තදග්ගෙන තබ්බචනකා. උපසග්ගනිපාතෙසු හි පච්චෙකං ‘‘ඉදං නාම වචන’’න්ති ලද්ධුං න සක්කා, සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන පන ‘‘සදිසං තීසු ලිඞ්ගෙසූ’’තිආදි පුබ්බාචරියෙහි වුත්තං. කච්චායනාචරියෙනපි ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය ‘‘සබ්බාසමාවුසොපසග්ගනිපාතාදීහි චා’’ති වුත්තං. න හි ආවුසොසද්දතො සබ්බාපි විභත්තියො ලබ්භන්ති, අථ ඛො ආලපනත්ථවාචකත්තා එකවචනිකඅනෙකවචනිකා පඨමාවිභත්තියොයෙව ලබ්භන්ති. අයමස්මාකං ඛන්ති.

කෙචි ¶ පන සබ්බෙහිපි නිපාතෙහි සබ්බවිභත්තිලොපං වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘අත්ථි සක්කා ලබ්භා ඉච්චෙතෙ පඨමාය. දිවා භිය්යො නමො ඉච්චෙතෙ පඨමාය ච දුතියාය චා’’තිආදිවචනතො, පදපූරණමත්තානඤ්ච අවිභත්තියුත්තානං අථ ඛලු වත වථ ඉච්චාදීනං නිපාතානං වචනතො. එත්ථාපි සියා ‘‘නනු ච භො අවිභත්තියුත්තානම්පි නිපාතානං සම්භවතො අත්ථි නත්ථිසද්දානං අවිභත්තිකො නිද්දෙසො කාතබ්බො, අථ කිමත්ථං ‘අත්ථියා නව, නත්ථියා නවා’ති සවිභත්තිකො නිද්දෙසො කතො’’ති? සබ්බථා විභත්තීහි විනා අත්ථස්ස නිද්දිසිතුමසක්කුණෙය්යත්තාති.

යදි එවං ‘‘අත්ථි සක්කා ලබ්භා ඉච්චෙතෙ පඨමායා’’ති වචනතො අත්ථි නත්ථිසද්දා ලුත්තාය පඨමාය විභත්තියා වසෙන පඨමාවිභත්තිකායෙව නිද්දිසිතබ්බා, එවමකත්වා කස්මා සත්තම්යන්තවසෙන ‘‘අත්ථියා නත්ථියා’’ති නිද්දිට්ඨාති? සච්චං, අත්ථි නත්ථිසද්දා පඨමාවිභත්තියුත්තායෙව නිද්දිසිතබ්බා, තථාපි ‘‘අත්ථිපච්චයෙ නව, නත්ථිපච්චයෙ නවා’’ති එතස්සත්ථස්ස පරිදීපනෙ පඨමාය ඔකාසො නත්ථි, සත්තමියායෙව පන අත්ථි, තස්මා ‘‘අත්ථියා නව, නත්ථියා නවා’’ති වුත්තං. ඉති අත්ථියානත්ථියාසද්දානං සත්තම්යන්තභාවෙ සිද්ධෙයෙව තතියාචතුත්ථීපඤ්චමීඡට්ඨියන්තභාවොපි සිද්ධොයෙව හොති. තස්මා ‘‘අත්ථිභාවො අත්ථිතා’’තිආදීසුපි අත්ථියා භාවො අත්ථිභාවො, නත්ථියා භාවො නත්ථිභාවො, අත්ථියා භාවො අත්ථිතාභිආදිනා සමාසතද්ධිතවිග්ගහො අවස්සමිච්ඡිතබ්බො. යදිදමම්හෙහි වුත්තං, තං ‘‘පාළියා විරුජ්ඣතී’’ති න වත්තබ්බං පාළිනයානුසාරෙන වුත්තත්තාති.

එවං හොතු, කස්මා භො ‘‘අත්ථියා, නත්ථියා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො කතො, නනු නිපාතොපසග්ගා අලිඞ්ගභෙදාති? සච්චං, ඉදං පන ඨානං අතීව සුඛුමං, තථාපි පුබ්බාචරියානුභාවඤ්ඤෙව ¶ නිස්සාය විනිච්ඡයං බ්රූම. යථා හි වීසතිඉච්චාදීනං සඞ්ඛ්යාසද්දානං සරූපතො අදබ්බවාචකත්තෙපි දබ්බවාචකානං ලතාමතිරත්තිඉත්ථී යාගුවධූසද්දානං විය ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො සද්දසත්ථවිදූහි අනුමතො, එවං අදබ්බවාචකත්තෙපි අත්ථි නත්ථිසද්දානං කත්ථචි ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො සද්ධම්මවිදූහි අනුමතො. තෙනාහ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘අත්ථියා නව, නත්ථියා නවා’’ති. අථ වා ‘‘අත්ථියා, නත්ථියා’’ති ඉමානි ලිඞ්ගභාවවිනිමුත්තානි සත්තමියන්තානි නිපාතපදානීතිපි ගහෙතබ්බානි, න එත්ථ චොදෙතබ්බං, එවරූපානි නිපාතපදානි පුබ්බාචරියෙහි වුත්තානි න සන්ති, තස්මා ඡඩ්ඩෙතබ්බමිදං වචනන්ති.

පාවචනස්මිඤ්හි ගරූහි අනිද්දිට්ඨානිපි අනෙකවිහිතානි නිපාතපදානි සන්දිස්සන්ති, නාපි ‘‘හෙතුයා, අධිපතියා, අත්ථියා, නත්ථියා’’ති එවමාදීසු ‘‘අපසද්දා ඉමෙ’’ති විරොධො උප්පාදෙතබ්බො. න හි අචින්තෙය්යානුභාවෙන පාරමිතාපුඤ්ඤෙන නිප්ඵන්නෙන අනාවරණඤාණෙන සබ්බං ඤෙය්යමණ්ඩලං හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛං කත්වා පස්සතො බුද්ධස්ස වචනෙ අඤ්ඤෙසං වාචාවිප්පලාපො අවස්සං ලබ්භතීති. නනු ච භො ‘‘හෙතුයා, අධිපතියා, අත්ථියා, නත්ථියා’’ති ච ඉදං සාරිපුත්තත්ථෙරවචනං තෙන නික්ඛිත්තත්තා. තථාගතෙන හි තාවතිංසභපනෙ දෙසිතකාලෙ ඉමානි පදානි න සන්ති, එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘බුද්ධවචන’’න්ති වදථාති? බුද්ධවචනංයෙව නාම. ආයස්මතො හි සාරිපුත්තස්ස තථාගතෙන නයො දින්නො, තෙනපි පභින්නපටිසම්භිදෙන සත්ථුකප්පෙන අග්ගසාවකෙන සත්ථු සන්තිකා නයං ලභිත්වා බ්යඤ්ජනං සුරොපිතං කතං. සබ්බෙපි හි පටිසම්භිදප්පත්තා අරියා දුන්නිරුත්තිං න වදන්ති නිරුත්තිපභෙදස්මිං සුකුසලත්තා, තස්මා අඤ්ඤෙසමවිසයො එස අරියානං වොහාරොති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි ¶ සතාදීනං නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

සතං, සතානි, සතා. සතං, සතානි, සතෙ. සතෙන, සතෙහි, සතෙභි. සතස්ස, සතානං. සතා, සතස්මා, සතම්හා, සතෙහි, සතෙභි. සතස්ස, සතානං. සතෙ, සතස්මිං, සතම්හි, සතෙසු. එවං සහස්සං, සහස්සානීති යොජෙතබ්බං. දසසහස්සං සතසහස්සං දසසතසහස්සන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ පයොගො ‘‘සතං භික්ඛූ, සතං ඉත්ථියො, සතං චිත්තානි. භික්ඛූනං සතං, ඉත්ථීනං සතං, චිත්තානං සතං. සහස්සාදීසුපි එසෙව නයො. ඉත්ථඤ්ච අඤ්ඤථාපි සද්දරූපානි භවන්ති. කොටි, කොටී, කොටියො. රත්තිනයෙන ඤෙය්යං.

එකප්පභුතිතො යාව, දසකා යා පවත්තති;

සඞ්ඛ්යා තාව සා සඞ්ඛ්යෙය්ය-ප්පධානාති ගරූ වදුං.

වීසතිතො යාව සතා, යා සඞ්ඛ්යා තාව සා පන;

සඞ්ඛ්යාප්පධානා සඞ්ඛ්යෙය්ය-ප්පධානාති ච වණ්ණයුං.

අපිච –

වීසතො යාව කොටියා, සඞ්ඛ්යා තාව හි සා ඛලු;

සඞ්ඛ්යාප්පධානා සඞ්ඛ්යෙය්ය-ප්පධානා චාති නිද්දිසෙ.

තථා හි ‘‘අසීති කොටියො හිත්වා, හිරඤ්ඤස්සාපි පබ්බජි’’න්ති, ‘‘ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො’’ති ච පාළි දිස්සති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ සබ්බෙසං සඞ්ඛ්යාසද්දරූපානං පාකටීකරණෙන විඤ්ඤූනං සුඛුමඤාණපටිලාභත්ථං සාට්ඨකථං උදානපාළිප්පදෙසං අඤ්ඤඤ්ච පාළිප්පදෙසමට්ඨකථාවචනඤ්ච ආහරිත්වා දස්සයිස්සාමි –

‘‘යෙසං ¶ ඛො විසාඛෙ සතං පියානි, සතං තෙසං දුක්ඛානි, යෙසං නවුති පියානි, නවුති තෙසං දුක්ඛානි. යෙසං අසීති…පෙ… යෙසං සත්තති. යෙසං සට්ඨි. යෙසං පඤ්ඤාසං, යෙසං චත්තාරීසං, යෙසං තිංසං. යෙසං ඛො විසාඛෙ වීසං පියානි, වීසති තෙසං දුක්ඛානි. යෙසං දස. යෙසං නව. යෙසං අට්ඨ. යෙසං සත්ත. යෙසං ඡ. යෙසං පඤ්ච. යෙසං චත්තාරි. යෙසං තීණි. යෙසං ද්වෙ. යෙසං එකං පියං, තෙසං එකං දුක්ඛ’’න්ති.

තත්ථ සතං පියානීති සතං පියායිතබ්බවත්ථූනි. ‘‘සතං පිය’’න්තිපි කෙචි පඨන්ති. එත්ථ ච යස්මා එකතො පට්ඨාය යාව දස, තාව සඞ්ඛ්යාසඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානා, තස්මා ‘‘යෙසං දස පියානි, දස තෙසං දුක්ඛානී’’තිආදිනා පාළි ආගතා. කෙචි පන ‘‘යෙසං දස පියානං, දස තෙසං දුක්ඛාන’’න්තිආදිනා පඨන්ති, තං න සුන්දරං. යස්මා පන වීසතිතො පට්ඨාය යාව සතං, තාව සඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානා සඞ්ඛ්යාප්පධානා ච, තස්මා තත්ථාපි සඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානංයෙව ගහෙත්වා ‘‘යෙසං ඛො විසාඛෙ සතං පියානි, සතං තෙසං දුක්ඛානී’’තිආදිනා පාළි ආගතා. සබ්බෙසම්පි ච යෙසං එකං පියං, එකං තෙසං දුක්ඛන්ති පාඨො, න පන දුක්ඛස්සාති. එකස්මිඤ්හි පදක්කමෙ එකරසාව භගවතො දෙසනා හොතීති. තස්මා යථාවුත්තනයාව පාළි වෙදිතබ්බා. අයං තාව සාට්ඨකථො උදානපාළිප්පදෙසො.

ඉදානි අඤ්ඤො පාළිප්පදෙසො අට්ඨකථාපාඨප්පදෙසො ච නීයතෙ –

‘‘සතං ¶ හත්ථී සතං අස්සා, සතං අස්සතරීරථා;

සතං කඤ්ඤා සහස්සානි, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා;

එකස්ස පදවීතිහාරස්ස, කලං නාග්ඝන්ති සොළසි’’න්ති

පාළි. එත්ථ ‘‘සතං හත්ථී’’තිආදීනි විසෙසිතානි, ‘‘සහස්සානී’’ති විසෙසනං, තස්මා සතංසද්දං සහස්සසද්දෙන යොජෙත්වා ‘‘හත්ථී’’තිආදීනි පන උපපදං කත්වා අත්ථො ගහෙතබ්බො. හත්ථී සතං සහස්සානි. අස්සා සතං සහස්සානි. අස්සතරීරථා සතං සහස්සානි. ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා කඤ්ඤා සතං සහස්සානි. ඉදං සඞ්ඛ්යෙය්යප්පධානවසෙනත්ථගහණං. සඞ්ඛ්යාප්පධානවසෙන පන අයම්පි අත්ථො ගහෙතබ්බො ‘‘හත්ථීනං සතසහස්සං, අස්සානං සතසහස්සං, අස්සතරීරථානං සතසහස්සං, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලානං කඤ්ඤානං සතසහස්ස’’න්ති. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො. ‘‘යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො’’ති අයමට්ඨකථාපාඨො. එත්ථ ‘‘පඤ්චා’’ති සද්දං සතසද්දෙන සද්ධිං යොජෙත්වා ‘‘සිප්පිකානං සතං නත්ථී’’ති එත්ථ විය හිමවා පබ්බතො යොජනානං පඤ්ච සතානි උච්චොති සඞ්ඛ්යාප්පධානවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘පඤ්ච සතානී’’ති ච අද්ධුනො අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො. සතමිති සද්දො ‘‘සතං හොමි, සහස්සං හොමී’’තිආදීසු එකවචනො. ‘‘අථෙත්ථෙකසතං ඛත්යා, අනුයන්තා යසස්සිනො’’තිආදීසු බහුවචනො. එවං සහස්සාදීනම්පි එකවචනබහුවචනතා ලබ්භති. තථා හි ‘‘භිය්යො නං සතසහස්සං, යක්ඛානං පයිරුපාසතී’’ති එත්ථ ‘‘සතසහස්ස’’න්ති එකවචනං. ‘‘පරොසහස්සං ඛො පනස්ස පුත්තා භවිස්සන්තී’’ති එත්ථ සහස්සන්ති බහුවචනන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘කප්පෙ ¶ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරම’’න්ති

පාළි. එත්ථ ‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ චතුරො ච අසඞ්ඛියෙති සාමිඅත්ථෙ උපයොගබහුවචනං, තස්මා ‘‘මහාකප්පානං සතසහස්සානං චතුන්නං අසඞ්ඛියානං මත්ථකෙ’’ති අත්ථො ගහෙතබ්බො, ‘‘මත්ථකෙ’’ති චෙත්ථ වචනසෙසො. ‘‘කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛියානං මත්ථකෙ’’ඉච්චෙවත්ථො. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

එත්ථන්තරෙ යං චරිතං, සබ්බං තං බොධිපාචන’’න්ති

පාළි. එත්ථ ‘‘කප්පෙ’’ති අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගබහුවචනං. ‘‘සතසහස්සෙ කප්පෙ’’ති කප්පසද්දසම්බන්ධෙන චායං පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො උපයොගනිද්දෙසො ච. සමානාධිකරණඤ්හි ඉදං කප්පසද්දෙන. ‘‘චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ’’ති අච්ඡන්තසංයොගවසෙන උපයොගබහුවචනානි. කස්ස පන අසඞ්ඛියෙති? අඤ්ඤස්ස අවුත්තත්තා කප්පස්ස ච වුත්තත්තා පකරණතො ‘‘කප්පාන’’න්ති අයමත්ථො විඤ්ඤායතෙව. න හි වුත්තං වජ්ජෙත්වා අවුත්තස්ස කස්සචි ගහණං යුත්තන්ති. චසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො ‘‘මහාකප්පානං චතුරො අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ සතසහස්සෙ ච මහාකප්පෙ’’ති. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘ඝටානෙකසහස්සානි, කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ’’ති පාළි. එත්ථ ඝටාති ඝටානං. සාමිඅත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. ‘‘ඝටානං අනෙකසහස්සානි’’ ඉච්චෙවත්ථො. කුම්භීනඤ්ච සතා බහූති අනෙකානි ච කුම්භීනං සතානි. එත්ථ නිකාරලොපො දට්ඨබ්බො. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘දසවීසසහස්සානං ¶ , ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයො, ගණනාතො අසඞ්ඛියො’’ති

පාළි. එත්ථ දසවීසසහස්සානන්ති දසසහස්සානං වීසසහස්සානඤ්ච. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චප්පටිවෙධො. එකද්වින්නන්ති සීසමත්තකථනං, තෙන ‘‘එකස්ස චෙව ද්වින්නඤ්ච තිණ්ණං චතුන්නං…පෙ… දසන්න’’න්තිආදිනා නයෙන අසඞ්ඛ්යෙය්යොති අත්ථො. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘චත්තාරි සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං, පරිවාරෙන්ති සබ්බදා’’ති

පාළි. එත්ථ චත්තාරි සතසහස්සානීති ඉදං ලිඞ්ගභෙදවසෙන ‘‘ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා’’ති ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි සමානාධිකරණං. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු අසඞ්ඛ්යෙය්ය වාචකොපි සද්දො නපුංසකොව හොති, තස්මා ‘‘චත්තාරි සතසහස්සානී’’ති ච ‘‘ඡළභිඤ්ඤා’’ති ච ‘‘මහිද්ධිකා’’ති ච එතං පදත්තයං සමානාධිකරණං. අථ වා ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකාති ඡළභිඤ්ඤානං මහද්ධිකානන්ති සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘චත්තාරි සතසහස්සානී’’ති අයං සඞ්ඛ්යාවචනො භවති. ‘‘තීණි සතසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා’’තිආදීසුපි අයං නයො නෙතබ්බො. ‘‘තා ච සත්ත සතා භරියා, දාස්යො සත්ත සතානි චා’’ති පාළි. එත්ථ සතාති ‘‘සතානී’’ති නපුංසකවසෙන ගහෙතබ්බං, න ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන. ‘‘සතා’’ති හි ‘‘පඤ්ච චිත්තා විපාකා’’තිආදීනි විය නපුංසකරූපං. ඉත්ථිලිඞ්ගභූතා හි සතසද්දො නත්ථි, තථා පුල්ලිඞ්ගභූතො. යදි ච ද්විලිඞ්ගො සතසද්දො සියා ¶ , එවඤ්ච සති ‘‘පුරිසො, කඤ්ඤා’’ති ච ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගආකාරන්තිත්ථිරූපෙහිපිභවිතබ්බං. රූපද්වයම්පි සතසද්දස්ස නත්ථි, තෙන ඤායති ‘‘සතසද්දො එකන්තනපුංසකො’’ති.

නනු ච භො ‘‘තා දෙවතා සත්තසතා උළාරා’’ති එත්ථ සතසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො හුත්වා දිස්සතීති? න, නපුංසකොයෙවාති. නනු ච භො දෙවතාසද්දෙන සමානාධිකරණොති? සච්චං සමානාධිකරණො, තථාපි නපුංසකොයෙව. ඊදිසෙසු හි සඞ්ඛ්යාවිසයෙසු සමානාධිකරණභාවො අප්පමාණො. තථා හි ‘‘පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධසතානි ඉමස්මිං ඉසිගිලිස්මිං පබ්බතෙ චිරවාසිනො අහෙසු’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගෙන පුල්ලිඞ්ගස්ස සමානාධිකරණතා දිස්සති, තස්මා ‘‘තා දෙවතා සත්තසතා උළාරා’’ති එත්ථාපි ‘‘සත්තසතානී’’ති නපුංසකභාවොයෙවාති අවගන්තබ්බො. ‘‘සත්ත හත්ථිසතෙ දත්වා’’තිආදීසුපි සතසද්දො නපුංසකොයෙව. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පරිවාරෙසි මහාමුනී’’ති පාළි. එත්ථ ‘‘නවුතිකොටිසහස්සෙහි භික්ඛූහී’’ති වා ‘‘භික්ඛූනං නවුතිකොටිසහස්සෙහී’’ති වා සඞ්ඛ්යෙය්යසඞ්ඛ්යාපධානවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො’’ති පාළි. එත්ථ ‘‘සතසහස්සවස්සානී’’ති කාලස්ස අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං. තථා ‘‘දසවස්සසහස්සානි, අගාර’මජ්ඣ සො වසී’’ති පාළියම්පි. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘ඉතො ¶ සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො’’ති පාළි, ‘‘එකනවුතෙ ඉතො කප්පෙ’’ති පාළි ච. එත්ථ සතසහස්සම්හි කප්පෙති සතසහස්සානං කප්පානං මත්ථකෙ. එකනවුතෙ කප්පෙති එකනවුතියා කප්පානං මත්ථකෙති භුම්මවචනස්ස සාමිභුම්මවචනවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. තථා හි ‘‘භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති එත්ථ භුම්මවචනස්ස ‘‘භගවතො සන්තිකෙ’’ති සාමිභුම්මවචනවසෙන අත්ථො ගහිතො. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘යදි තත්ථ සහස්සානි, සතානි නහුතානි ච;

නෙවම්හාකං භයං කොචි, වනෙ වාළෙසු විජ්ජතී’’ති

පාළි. අයමෙතස්සා අත්ථො – තත්ථ වනෙ වාළානං සහස්සානි ච සතානි ච නහුතානි ච යදි විජ්ජන්ති. අථ වා සහස්සානි සතානීති සතසහස්සානි, වාළානං සතසහස්සානි ච නහුතානි ච යදි විජ්ජන්ති, එවං විජ්ජන්තෙසුපි වාළෙසු කොචීති ක්වචි. කොචිසද්දො හි ‘‘කො තෙ බලං මහාරාජා’’ති එත්ථ කොසද්දො විය ක්වසද්දත්ථෙ වත්තති, නිමිත්තත්ථෙ චායං නිද්දෙසො. තෙන ‘‘කොචි ක්වචි කිස්මිඤ්චි වාළෙ එකස්සපි වාළමිගස්ස කාරණා නෙවම්හාකං භයං විජ්ජතී’’ති අත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා කොචීති කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි. එත්ථ පන ‘‘වාළෙසූ’’ති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. වාළානං කාරණා අප්පමත්තකම්පි අම්හාකං භයං න විජ්ජතීති. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘සබ්බං සතසහස්සානි, ඡත්තිංසපරිමණ්ඩලං;

දසඤ්චෙව සහස්සානි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි සතානි චා’’ති

අට්ඨකථාපාඨො ¶ . එත්ථ යස්මා සද්දතො සමානවිභත්තිලිඞ්ගවචනානං පදානං අසමානවිභත්තිලිඞ්ගවචනානං වා අත්ථතො පන සමානානං දූරෙ ඨිතානම්පි එකසම්බන්ධො හොති, ඉතරෙසං සමීපෙ ඨිතානම්පි න හොති, තස්මා ‘‘සබ්බ’’න්තිදං ‘‘පරිමණ්ඩල’’න්තිමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘ඡත්තිංසා’’ති ඉදං පන ‘‘සතසහස්සානී’’තිමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා’’ති

අට්ඨකථාපාඨො. එත්ථ ‘‘දුවෙ’’ති විසෙසනං, ‘‘සතසහස්සානී’’ති විසෙසිතබ්බං. තථා ‘‘චත්තාරී’’ති විසෙසනං, ‘‘නහුතානී’’ති විසෙසිතබ්බං. තථා හි ‘‘සතසහස්සානි නහුතානි චා’’ති ඉමානි ‘‘දුවෙ චත්තාරී’’ති ඉමෙහි විසෙසිතබ්බත්තා ‘‘ද්විසතසහස්සං චතුනහුත’’න්ති අත්ථප්පකාසනානි භවන්ති. එවං සන්තෙපි ‘‘දුවෙ’’ඉච්චාදීනං සඞ්ඛ්යාසද්දානං ‘‘සතසහස්සානී’’තිආදීහි සඞ්ඛ්යාසද්දෙහි සමානාධිකරණතා පුබ්බාචරියෙහි න වුත්තා. යස්මා පන යථා ‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා. සතසහස්සං භික්ඛූ’’තිආදීසු සමානාධිකරණතා ලබ්භති දබ්බවාචකත්තා විසෙසිතබ්බපදානං, න තථා ‘‘දුවෙ සතසහස්සානී’’තිආදීසු අදබ්බවාචකත්තා විසෙසිතබ්බපදානං, තස්මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු සමානාධිකරණතා න ඉච්ඡිතබ්බා යුත්තියා අභාවතො. යදි එවං ‘‘කුසලා, රූපං, චක්ඛුමා’’තිආදීනං විය ඉමෙසමඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධරහිතා සියාති? න, විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන ගහිතත්තා. යජ්ජෙවං සමානාධිකරණභාවො ලද්ධබ්බොති? න, නියමාභාවතො. එකන්තෙන හි ¶ ගුණගුණීනංයෙව විසෙසනවිසෙසිතබ්බානං සමානාධිකරණභාවො, න ඉතරෙසං විසෙසනවිසෙසිතබ්බත්තෙපි.

තත්ථ ‘‘එත්තක’’න්ති පමාණවචනං. ‘‘බහලත්තෙනා’’ති විසෙසනෙ තතියා. උභයෙන ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘අයං වසුන්ධරා බහලත්තෙන යොජනානං දුවෙ සතසහස්සානි චත්තාරි නහුතානි ච එත්තකං සඞ්ඛාතා’’ති. ‘‘එත්තක’’න්ති පදස්ස ච ‘‘දුවෙ සතසහස්සානි චත්තාරි නහුතානි චා’’ති ඉමෙහි වා ‘‘වසුන්ධරා’’ති ඉමිනා වා සමානාධිකරණතා න ඉච්ඡිතබ්බා. එත්තකන්ති හි භාවනපුංසකං, යං සද්දසත්ථෙ ක්රියාවිසෙසනන්ති වදන්ති. තස්ස ‘‘එත්තකෙන පමාණෙන’’ඉච්චෙවත්ථො. අපිච ‘‘දුවෙ සතසහස්සානි චත්තාරි න හුතානි චා’’ති ඉමෙසම්පි ‘‘වසුන්ධරා’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණතා න ඉච්ඡිතබ්බා ‘‘භික්ඛූනං සත’’න්ති එත්ථ සතසද්දස්ස විය සඞ්ඛ්යාවචනමත්තත්තා. තථා හි ‘‘එත්තක’’න්ති වුත්තං. ‘‘සඞ්ඛාතා’’ති පන ‘‘අය’’න්ති ච ඉමෙසං ‘‘වසුන්ධරා’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණතා ලබ්භති. සබ්බොපායං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘දසෙත්ථ රාජියො සෙතා, දස්සනීයා මනොරමා;

ඡ පිඞ්ගලා පන්නරස, හලිද්දා තා චතුද්දසා’’ති

පාළි. එත්ථ ඡ පිඞ්ගලා පන්නරසාති ඡ ච පන්නරස චාති එකවීසති පිඞ්ගලා රාජියොති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

තථා –

‘‘පුත්තාපි තස්ස බහවො, ‘එකනාමා’ති මෙ සුතං;

අසීති දස එකො ච, ඉන්දනාමා මහබ්බලා’’ති

පාළි ¶ . එත්ථ පන ‘‘එකනවුතී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අසීති දස එකො චා’’ති වුත්තං. විචිත්රසද්දරචනඤ්හි පාවචනං. අයං නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘තිංසපුරිසනාවුත්යො, සබ්බෙවෙකෙකනිච්චිතා;

යෙසං සමං න පස්සාමි, කෙවලං මහි’මං චර’’න්ති

පාළි. එත්ථ ‘‘පුරිසානං තිංසසහස්සානි නවුති ච සතානි තිංස නාවුත්යො’’ති වුච්චන්ති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ තිංසසද්දතො සහස්සසද්දස්ස නවුතිසද්දතො ච සතසද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘තිංස නාවුත්යො’’ති වුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං. එවඤ්හි ගහණෙ සති යත්ථ කත්ථචිපි එදිසී සද්දරචනා කාතබ්බා සියා, කතාය ච එදිසාය සද්දරචනාය අත්ථාවගමො විනා උපදෙසෙන සුණන්තානං න සියා, තස්මා නෙවං ගහෙතබ්බං. එවං පන ගහෙතබ්බං – ‘‘තිංස නාවුත්යො’’ති ඉදං ලොකසඞ්කෙතරූළ්හං වචනං, සඞ්කෙතරූළ්හස්ස පන වචනස්සත්ථො යස්මා ගහිතපුබ්බසඞ්කෙතෙහි සුත්වා ඤායතෙ, න උපදෙසතො, තස්මා බ්රහ්මදත්තෙන රඤ්ඤා වුත්තකාලෙපි සත්ථාරා තං කථං ආහරිත්වා වුත්තකාලෙපි සබ්බෙ මනුස්සා විනාපි උපදෙසෙන වචනත්ථං ජානන්තීති ගහෙතබ්බං.

තිංසඤ්චෙව සහස්සානි, නවුති ච සතානි තු;

තිංස නාවුතියො නාම, වුත්තා උමඞ්ගජාතකෙ.

යස්මා පාවචනෙ සන්ති, නයා චෙව අචින්තියා;

වොහාරා ච සුගුළ්හත්ථා, දයාපන්නෙන දෙසිතා.

තස්මා සාට්ඨකථෙ ධීරො, ගම්භීරෙ ජිනභාසිතෙ;

උපදෙසං සදා ගණ්හෙ, ගරුං සම්මා උපට්ඨහං.

ගරූපදෙසහීනො හි, අත්ථසාරං න වින්දති;

අත්ථසාරවිහීනො සො, සද්ධම්මා පරිහායති.

ගරූපදෙසලාභී ¶ ච, අත්ථසාරසමායුතො;

සද්ධම්මං පරිපාලෙන්තො, සද්ධම්මස්මා න හායති.

සද්ධම්මත්ථාය මෙ තස්මා, සඞ්ඛ්යාමාලාපි භාසිතා;

සප්පයොගා යථායොගං, සහෙවත්ථවිනිච්ඡයා.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සවිනිච්ඡයො සඞ්ඛ්යානාමානං නාමිකපදමාලාවිභාගො

නාම

තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.