📜

14. අත්ථත්තිකවිභාග

භූධාතු තාය නිප්ඵන්න-රූපඤ්චාති ඉදං ද්වයං;

කත්වා පධානමම්හෙහි, සබ්බමෙතං පපඤ්චිතං.

භවතිස්ස වසා දානි, වක්ඛාමත්ථත්තිකං වරං;

අත්ථුද්ධාරො තුමන්තඤ්ච, ත්වාදියන්තං තිකං ඉධ.

තස්මා තාව භූධාතුතො පවත්තස්ස භූතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො නීයතෙ –

ඛන්ධසත්තාමනුස්සෙසු, විජ්ජමානෙ ච ධාතුයං;

ඛීණාසවෙ රුක්ඛාදිම්හි, භූතසද්දො පවත්තති.

උප්පාදෙ චාපි විඤ්ඤෙය්යො, භූතසද්දො විභාවිනා;

විපුලෙ සොපසග්ගොයං, හීළනෙ විධමෙපි ච;

පරාජයෙ වෙදියනෙ, නාමෙ පාකටතාය ච.

වුත්තඤ්හෙතං – භූතසද්දො පඤ්චක්ඛන්ධාමනුස්සධාතුවිජ්ජමානඛීණාසවසත්තරුක්ඛාදීසු දිස්සති. ‘‘භූතමිදන්ති භික්ඛවෙ සමනුපස්සථා’’තිආදීසු හි අයං පඤ්චක්ඛන්ධෙසු දිස්සති. ‘‘යානීධ භූතානි සමාගතානී’’ති එත්ථ අමනුස්සෙ. ‘‘චත්තාරො ඛො භික්ඛු මහාභූතා හෙතූ’’ති එත්ථ ධාතූසු. ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’’න්තිආදීසු විජ්ජමානෙ. ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’ති එත්ථ ඛීණාසවෙ. ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති එත්ථ සත්තෙ. ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’ති එත්ථ රුක්ඛාදීසූති. මූලපරියායසුත්තට්ඨකථාය වචනං ඉදං. ටීකායමාදිසද්දෙන උප්පාදාදීනි ගය්හරෙ. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ජාතං භූතං සඞ්ඛත’’න්තිආදීසු භූතසද්දො උප්පාදෙ දිස්සති. සඋපසග්ගො පන ‘‘පභූතමරියො පකරොති පුඤ්ඤ’’න්තිආදීසු විපුලෙ. ‘‘යෙභුය්යෙන භික්ඛූනං පරිභූතරූපො’’තිආදීසු හීළනෙ. ‘‘සම්භූතො සාණවාසී’’තිආදීසු පඤ්ඤත්තියං. ‘‘අභිභූතො මාරො විජිතො සඞ්ගාමො’’තිආදීසු විධමනෙ. ‘‘පරාභූතරූපොඛො අයං අචෙලො පාථිකපුත්තො’’තිආදීසු පරාජයෙ. ‘‘අනුභූතං සුඛදුක්ඛ’’න්තිආදීසු වෙදියනෙ. ‘‘විභූතං පඤ්ඤායා’’තිආදීසු පාකටීකරණෙ දිස්සති, තෙ සබ්බෙ ‘‘රුක්ඛාදීසූ’’තිආදිසද්දෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බාති.

ඉදානි තුමන්තපදානි වුච්චන්තෙ –

භවිතුං, උබ්භවිතුං, සමුබ්භවිතුං, පභවිතුං, පරාභවිතුං, අතිභවිතුං, සම්භවිතුං, විභවිතුං, භොතුං, සම්භොතුං, විභොතුං, පාතුභවිතුං, පාතුබ්භවිතුං වා, පාතුභොතුං. ඉමානි අකම්මකානි තුමන්තපදානි.

පරිභොතුං පරිභවිතුං, අභිභොතුං අභිභවිතුං, අධිභොතුං අධිභවිතුං, අතිභොතුං අතිභවිතුං, අනුභොතුං අනුභවිතුං, සමනුභොතුං සමනුභවිතුං, අභිසම්භොතුං අභිසම්භවිතුං. ඉමානි සකම්මකානි තුමන්තපදානි, සබ්බානෙතානි සුද්ධකත්තරි භවන්ති.

‘‘භාවෙතුං, පභාවෙතුං, සම්භාවෙතුං, විභාවෙතුං, පරිභාවෙතුං’’ඉච්චෙවමාදීනි හෙතුකත්තරි තුමන්තපදානි, සබ්බානිපි හෙතුකත්තරි තුමන්තපදානි සකම්මකානියෙව භවන්ති. උද්දෙසොයං.

තත්ර සමානත්ථපදෙසු එකමෙවාදිපදං ගහෙත්වා නිද්දෙසො කාතබ්බො – භවිතුන්ති හොතුං විජ්ජිතුං පඤ්ඤායිතුං සරූපං ලභිතුං. එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන සෙසානම්පි තුමන්තානං නිද්දෙසො විත්ථාරෙතබ්බො, සබ්බානි තුමන්තපදානි චතුත්ථියත්ථෙ වත්තන්ති ‘‘ත්වං මම චිත්තමඤ්ඤාය, නෙත්තං යාචිතුමාගතො’’ති එත්ථ විය. යාචිතුන්ති හි යාචනත්ථායාති අත්ථො. තස්මා භවිතුන්තිආදීනම්පි ‘‘භවනත්ථායා’’ති වා ‘‘භවනත්ථ’’න්ති වා ‘‘භවනායා’’ති වා ආදිනා අත්ථො ගහෙතබ්බො. අපිච ‘‘නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො’’ති එත්ථ ‘‘දට්ඨු’’න්ති පදස්ස ‘‘දිස්වා’’ති අත්ථදස්සනතො යථාරහං තුමන්තානි ත්වාසද්දන්තපදත්ථවසෙනපි ගහෙතබ්බානි. එතානි ච නිපාතපදෙසු සඞ්ගහංගච්ඡන්ති. වුත්තඤ්හි නිරුත්තිපිටකෙ නිපාතපදපරිච්ඡෙදෙ ‘‘තුං ඉති චතුත්ථියා’’ති. තත්රායමත්ථො ‘‘තුං ඉති එතදන්තො නිපාතො චතුත්ථියා අත්ථෙ වත්තතී’’ති.

තුමන්තකථා සමත්තා.

ඉදානි ත්වාදියන්තපදානි වුච්චන්තෙ –

භවිත්වා, භවිත්වාන, භවිතුන, භවිය, භවියාන. උබ්භවිත්වා, උබ්භවිත්වාන, උබ්භවිතුන, උබ්භවිය, උබ්භවියාන. එස නයො ‘‘සමුබ්භවිත්වා, පරාභවිත්වා, සම්භවිත්වා, විභවිත්වා, පාතුබ්භවිත්වා’’ති එත්ථාපි. ඉමානි අකම්මකානි උස්සුක්කනත්ථානි ත්වාදියන්තපදානි.

භුත්වා, භුත්වාන, පරිභවිත්වා, පරිභවිත්වාන, පරිභවිතුන, පරිභවිය, පරිභවියාන, පරිභුය්ය. අභිභවිත්වා, අභිභවිත්වාන, අභිභවිතුන, අභිභවිය, අභිභවියාන, අභිභුය්ය. එස නයො ‘‘අධිභවිත්වා, අතිභවිත්වා, අනුභවිත්වා’’ති එත්ථාපි. ඉදඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං. ‘‘තමවොච රාජා අනුභවියාන තම්පි, එය්යාසි ඛිප්පං අහමපි පූජං කස්ස’’න්ති. අනුභුත්වා, අනුභුත්වාන. අධිභොත්වා, අධිභොත්වාන.

‘‘සට්ඨි කප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

අඤ්ඤෙ දෙවෙ අධිභොත්වා, ඉස්සරං කාරයිස්සතී’’ති

ඉදමෙත්ථ පාළිනිදස්සනං, ඉමානි සකම්මකානි උස්සුක්කනත්ථානි ත්වාදියන්තපදානි. ඉමානි චත්තාරි සුද්ධකත්තරියෙව භවන්ති.

‘‘භාවෙත්වා, භාවෙත්වාන. පභාවෙත්වා, පභාවෙත්වාන. සම්භාවෙත්වා, සම්භාවෙත්වාන. විභාවෙත්වා, විභාවෙත්වාන. පරිභාවෙත්වා, පරිභාවෙත්වාන’’ඉච්චෙවමාදීනි සකම්මකානි උස්සුක්කනත්ථානි ත්වාදියන්තපදානි හෙතුකත්තරියෙව භවන්ති. උද්දෙසොයං.

තත්ර සමානත්ථපදෙසු එකමෙවාදිපදං ගහෙත්වා නිද්දෙසො කාතබ්බො – භවිත්වාති හුත්වා පඤ්ඤායිත්වා සරූපං ලභිත්වා. එවං වුත්තනයානුසාරෙන සෙසානම්පි ත්වාදියන්තපදානං නිද්දෙසො විත්ථාරෙතබ්බො. අයං පන විසෙසො භුත්වාති සම්පත්තිං අනුභුත්වාති සකම්මකවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. භුත්වා අනුභුත්වාති ඉමෙසඤ්හි සමානත්ථතං සද්ධම්මවිදූ ඉච්ඡන්ති. අත්රිදං වුච්චති –

‘‘භුත්වා භුත්වාන’’ඉච්චෙතෙ, ‘‘අනුභුත්වා’’තිමස්ස හි;

අත්ථං සූචෙන්ති ‘‘හුත්වා’’ති, පදස්ස පන නෙව තෙ.

කෙචි ‘‘භූත්වා’’ති දීඝත්තං, තස්ස ඉච්ඡන්ති සාසනෙ;

දීඝතා රස්සතා චෙව, ද්වයම්පෙතං පදිස්සති.

සද්දසත්ථෙ ච ‘‘භූත්වා’’ති, දීඝත්තසඤ්හිතං පදං;

‘‘භවිත්වා’’ති පදස්සත්ථං, දීපෙති න තු සාසනෙ.

‘‘හුත්වා’’ඉති පදංයෙව, දීපෙති ජිනසාසනෙ;

‘‘භවිත්වා’’ති පදස්සත්ථං, නත්ථි අඤ්ඤත්ථ තං පදං.

ඉච්චෙවං සවිසෙසන්තු, වචනං සාරදස්සිනා;

සාසනෙ සද්දසත්ථෙ ච, විඤ්ඤුනා පෙක්ඛිතබ්බකං.

එවං උස්සුක්කනත්ථෙ පවත්තානි ත්වාදියන්තපදානිපි නිද්දිට්ඨානි, සබ්බානෙතානි අවිභත්තිකානීති ගහෙතබ්බානි. නිරුත්තිපිටකෙ හි නිපාතපරිච්ඡෙදෙ අවිභත්තිකානි කත්වා ත්වාදියන්තපදානි වුත්තානි. සද්දත්ථවිදූනං පන මතෙ පඨමාදිවිභත්තිවසෙන සවිභත්තිකානි භවන්ති.

ඉමස්මිඤ්ච පන ත්වාදියන්තාධිකාරෙ ඉදඤ්චුපලක්ඛිතබ්බං – භුත්වා ගච්ඡති, භුත්වා ගතො, භුත්වා ගමිස්සසි, කසිත්වා වපති. උමඞ්ගා නික්ඛමිත්වාන, වෙදෙහො නාවමාරුහි. භුත්වාන භික්ඛු භික්ඛස්සු ඉච්චාදී සමානකත්තුකානං ධාතූනං පුබ්බකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගා. ‘‘භුත්වා ගච්ඡතී’’ති එත්ථ හි ‘‘භුත්වා’’ති ඉදං පුබ්බකාලක්රියාදීපකං පදං. ‘‘ගච්ඡතී’’ති ඉදං පන උත්තරකාලක්රියාදීපකං, සමානකත්තුකානි චෙතානි පදානි එකකත්තුකානං ක්රියානං වාචකත්තා. තථා හෙත්ථ යො ගමනක්රියාය කත්තා, සො එව භුඤ්ජනක්රියාය කත්තුභූතො දට්ඨබ්බො. අයං නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

‘‘අන්ධකාරං නිහන්ත්වාන, උදිතොයං දිවාකරො;

වණ්ණං පඤ්ඤාවභාසෙහි, ඔභාසෙත්වා සමුග්ගතො’’

ඉච්චාදීනිපි පන සමානකත්තුකානං සමානකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගා. එත්ථ හි ‘‘නිහන්ත්වානා’’ති පදං සමානකාලක්රියාදීපකං පදං. ‘‘උදිතො’’ති ඉදං පන උත්තරකාලක්රියාදීපකං පදන්ති න වත්තබ්බං සමානකාලක්රියාය ඉධාධිප්පෙතත්තා. තස්මායෙව සමානකාලක්රියාදීපකං පදන්ති ගහෙතබ්බං. අයං නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

කෙචි පන ‘‘මුඛං බ්යාදාය සයති, අක්ඛිං පරිවත්තෙත්වා පස්සතී’’ති උදාහරන්ති. අපරෙ ‘‘නිසජ්ජ අධීතෙ, ඨත්වා කථෙතී’’ති. තත්ථ බ්යාදානපරිවත්තනුත්තරකාලො බ්යාදානූපසමලක්ඛණං පස්සනක්රියාය ලක්ඛියති. ‘‘නිසජ්ජ අධීතෙ, ඨත්වා කථෙතී’’ති ච සමානකාලතායපි අජ්ඣෙනකථනෙහි පුබ්බෙපි නිසජ්ජට්ඨානානි හොන්තීති සක්කා පුබ්බුත්තරකාලතා සම්භාවෙතුං, තස්මා පුරිමානියෙව උදාහරණානි යුත්තානි. උදයසමකාලමෙව හි තන්නිවත්තනීයනිවත්තනන්ති.

‘‘ද්වාරමාවරිත්වා පවිසති’’ඉච්චාදි සමානකත්තුකානං අපරකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගො. යස්මා පනෙත්ථ පවිසනක්රියා පුරිමා, ආවරණක්රියා පන පච්ඡිමා, තස්මා ‘‘ආවරිත්වා’’ති ඉදං අපරකාලක්රියාදීපකං පදන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පවිසතී’’ති ඉදං පන පුබ්බකාලක්රියාදීපකං පදන්ති. අයං නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො. අපරෙ ‘‘ධ’න්ති කච්ච පතිතො දණ්ඩො’’ති උදාහරණන්ති. අභිඝාතභූතසමායොගෙ පන අභිඝාතජසද්දස්ස සමානකාලතා එත්ථ ලබ්භතීති ඉධාපි පුරිමානියෙව උදාහරණානි යුත්තානීති.

‘‘පිසාචං දිස්වා චස්ස භයං හොති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා’’ඉච්චාදි අසමානෙ කත්තරි පයොගො. එත්ථ හි පිසාචං දිස්වා පුරිසස්ස භයං හොති, පඤ්ඤාය දිස්වා අස්ස පුග්ගලස්ස ආසවා පරික්ඛීණා. එවං සමානකත්තුකතා ධාතූනං න ලබ්භති දස්සනක්රියාය පුරිසෙසු පවත්තනතො, භවනාදික්රියාය ච භයාදීසු පවත්තනතොති දට්ඨබ්බං. අයං නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො.

ඉදම්පි පනෙත්ථ උපලක්ඛිතබ්බං ‘‘අප්පත්වා නදිං පබ්බතො, අතික්කම්ම පබ්බතං නදී’’ඉච්චාදි පරාපරයොගො. ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොති, ඝතං පිවිත්වා බලං ජායතෙ, ‘ධ’න්ති කත්වා දණ්ඩො පතිතො’’ඉච්චාදි ලක්ඛණහෙතුආදිප්පයොගො. ‘‘න්හත්වා ගමනං, භුත්වා සයනං. උපාදාය රූප’’මිච්චාපි බ්යත්තයෙන සද්දසිද්ධිප්පයොගොති.

ඉච්චෙවං සබ්බථාපි සමානකත්තුකානං ධාතූනං පුබ්බකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගො, සමානකත්තුකානං සමානකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගො, සමානකත්තුකානං අපරකාලෙ ත්වාදිසද්දප්පයොගො, අසමානකත්තුකානං ත්වාදිසද්දප්පයොගො, පරාපරයොගො , ලක්ඛණහෙතුආදිප්පයොගො, බ්යත්තයෙන සද්දසිද්ධිප්පයොගොති සත්තධා ත්වාදියන්තානං පදානං පයොගො වෙදිතබ්බො.

යදි එවං කස්මා කච්චායනෙ ‘‘පුබ්බකාලෙකකත්තුකානං තුන ත්වාන ත්වා වා’’ති පුබ්බකාලෙයෙව එකකත්තුකග්ගහණං කතන්ති? යෙතුය්යෙන ත්වාදියන්තානං පදානං පුරිමකාලක්රියාදීපනතො. කච්චායනෙ හි යෙභුය්යෙන පවත්තිං සන්ධාය ‘‘පුබ්බකාලෙකකත්තුකාන’’න්ති වුත්තං. යස්මා පන ‘‘ඉති කත්වා’’තිආදීනං පදානං හෙතුඅත්ථවසෙනපි පුබ්බාචරියෙහි අත්ථො සංවණ්ණිතො, තස්මා ‘‘භවිත්වා’’තිආදීනං භූධාතුමයානං ත්වාදිසද්දන්තානං පදානං අඤ්ඤෙසඤ්ච ‘‘පචිත්වා’’තිආදීනං යථාපයොගං ‘‘භවනහෙතු පචනහෙතූ’’තිආදිනා හෙතුඅත්ථොපි ගහෙතබ්බො. අත්රිදං වුච්චති –

හෙතුත්ථෙපි යතො හොන්ති, සද්දා උස්සුක්කනත්ථකා;

තස්මා හෙතුවසෙනාපි, වදෙය්යත්ථං විචක්ඛණො.

‘‘ඉති කත්වා’’ති සද්දස්ස, අත්ථසංවණ්ණනාසු හි;

‘‘ඉති කරණහෙතූ’’ති, අත්ථො ධීරෙහි ගය්හති.

‘‘ගච්ඡාමි දානි නිබ්බානං, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචති’’;

ඉති පාඨෙපි හෙතුත්ථො, ගය්හතෙ පුබ්බවිඤ්ඤුභි.

‘‘යස්මිං නිබ්බානෙ ගමන-හෙතූ’’ති හි කථීයතෙ;

හෙතුත්ථෙවං යථායොග-මඤ්ඤත්රාපි අයං නයො.

එවං භූතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො ච තුමන්තපදඤ්ච ත්වාදියන්තපදඤ්චාති අත්ථත්තිකං විභත්තං.

යො ඉමමත්ථතිකං සුවිභත්තං,

කණ්ණරසායනමාගමිකානං;

ධාරයතෙ ස භවෙ ගතකඞ්ඛා,

පාවචනම්හි ගතෙ සුඛුමත්ථෙ.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

අත්ථත්තිකවිභාගො නාම

චුද්දසමො පරිච්ඡෙදො.

එවං නානප්පකාරතො භූධාතුරූපානි දස්සිතානි.

පදමාලා නිට්ඨිතා.