📜

2. භවතික්රියාපදමාලාවිභාග

ඉතො පරං පවක්ඛාමි, සොතූනං මතිවඩ්ඪනං;

ක්රියාපදක්කමං නාම, විභත්තාදීනි දීපයං.

තත්ර ආඛ්යාතිකස්ස ක්රියාලක්ඛණත්තසූචිකා ත්යාදයො විභත්තියො, තා අට්ඨවිධා වත්තමානාපඤ්චමීසත්තමීපරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීභවිස්සන්තී කාලාතිපත්තිවසෙන.

තත්ථති අන්ති, සි ථ, මි ම, තෙ අන්තෙ, සෙ ව්හෙ, එ ම්හෙ ඉච්චෙතා වත්තමානාවිභත්තියො නාම.

තු අන්තු, හි ථ, මි ම, තං අන්තං, සු ව්හො, එ ආමසෙ ඉච්චෙතා පඤ්චමීවිභත්තියො නාම.

එය්ය එය්යුං, එය්යාසි එය්යාථ, එය්යාමි එය්යාම, එථ එරං, එථො එය්යාව්හො, එය්යං එය්යාම්හෙ ඉච්චෙතා සත්තමීවිභත්තියො නාම.

අ උ, එ ත්ථ, අං ම්හ, ත්ථ රෙ, ත්ථො ව්හො, ඉං ම්හෙ ඉච්චෙතා පරොක්ඛාවිභත්තියො නාම.

ආ ඌ, ඔ ත්ථ, අං ම්හා, ත්ථ ත්ථුං, සෙ ව්හං, ඉං ම්හසෙ ඉච්චෙතා හිය්යත්තනීවිභත්තියො නාම.

ඊ උං, ඔ ත්ථ, ඉං ම්හා, ආ ඌ, සෙ ව්හං, අං ම්හෙ ඉච්චෙතා අජ්ජතනීවිභත්තියො නාම.

ස්සති ස්සන්ති, ස්සසි ස්සථ, ස්සාමි ස්සාම, ස්සතෙ ස්සන්තෙ, ස්සසෙ ස්සව්හෙ, ස්සං ස්සාම්හෙ ඉච්චෙතා භවිස්සන්තීවිභත්තියො නාම.

ස්සා ස්සංසු, ස්සෙ ස්සථ, ස්සං ස්සාම්හා, ස්සථ ස්සිසු, ස්සසෙ ස්සව්හෙ, ස්සිං ස්සාම්හසෙ ඉච්චෙතා කාලාතිපත්තිවිභත්තියො නාම.

සබ්බාසමෙතාසං විභත්තීනං යානි යානි පුබ්බකානි ඡ පදානි, තානි තානි පරස්සපදානි නාම. යානි යානි පන පරානි ඡ පදානි, තානි තානි අත්තනොපදානි නාම. තත්ථ පරස්සපදානි වත්තමානා ඡ, පඤ්චමියො ඡ, සත්තමියො ඡ, පරොක්ඛා ඡ, හිය්යත්තනියො ඡ, අජ්ජතනියො ඡ, භවිස්සන්තියො ඡ, කාලාතිපත්තියො ඡාති අට්ඨචත්තාලීසවිධානි හොන්ති, තථා ඉතරානි, සබ්බානි තානි පිණ්ඩිතානි ඡන්නවුතිවිධානි.

පරස්සපදානමත්තනොපදානඤ්ච ද්වෙ ද්වෙ පදානි පඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසා නාම. තෙ වත්තමානාදීසු චත්තාරො චත්තාරො, අට්ඨන්නං විභත්තීනං වසෙන ද්වත්තිංස, පිණ්ඩිතානි පරිමාණානෙව.

ද්වීසු ද්වීසු පදෙසු පඨමං පඨමං එකවචනං, දුතියං දුතියං බහුවචනං.

තත්ර වත්තමානවිභත්තීනන්ති අන්ති, සි ථ, මි ම ඉච්චෙතානි පරස්සපදානි. තෙ අන්තෙ, සෙ ව්හෙ, එ ම්හෙ ඉච්චෙතානි අත්තනොපදානි. පරස්සපදත්තනොපදෙසුපිති අන්ති ඉති පඨමපුරිසා, සිථ ඉති මජ්ඣිමපුරිසා, මි ම ඉති උත්තමපුරිසා, තෙ අන්තෙ ඉති පඨමපුරිසා, සෙ ව්හෙ ඉති මජ්ඣිමපුරිසා, එ ම්හෙ ඉති උත්තමපුරිසා.

පඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසෙසුපි ති-ඉති එකවචනං, අන්ති-ඉති බහුවචනන්ති එවං එකවචනබහුවචනානි කමතො ඤෙය්යානි. එවං සෙසාසු විභත්තීසු පරස්සපදත්තනොපදපඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසෙකවචනබහුවචනානි ඤෙය්යානි.

තත්ථ විභත්තීති කෙනට්ඨෙන විභත්ති? කාලාදිවසෙන ධාත්වත්ථං විභජතීති විභත්ති, ස්යාදීහි නාමිකවිභත්තීහි සහ සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන පන සකත්ථපරත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ විභජතීති විභත්ති, කම්මාදයො වා කාරකෙ එකවචනබහුවචනවසෙන විභජතීති විභත්ති, විභජිතබ්බා ඤාණෙනාතිපි විභත්ති, විභජන්ති අත්ථෙ එතායාතිපි විභත්ති, අථ වා සතිපි ජිනසාසනෙ අවිභත්තිකනිද්දෙසෙ සබ්බෙන සබ්බං විභත්තීහි විනා අත්ථස්සා’නිද්දිසිතබ්බතො විසෙසෙන විවිධෙන වා ආකාරෙන භජන්ති සෙවන්ති නං පණ්ඩිතාතිපි විභත්ති. තත්ථ අවිභත්තිකනිද්දෙසලක්ඛණං වදාම සහ පයොගනිදස්සනාදීහි.

අවිභත්තිකනිද්දෙසො, නාමිකෙසුපලබ්භති;

නාඛ්යාතෙසූති විඤ්ඤෙය්ය-මිදමෙත්ථ නිදස්සනං.

නිග්රොධොව මහාරුක්ඛො, ථෙර වාදානමුත්තමො;

අනූනං අනධිකඤ්ච, කෙවලං ජිනසාසනං.

තත්ර ථෙර-ඉති අවිභත්තිකො නිද්දෙසො, ථෙරානං අයන්ති ථෙරො. කො සො? වාදො. ථෙරවාදො අඤ්ඤෙසං වාදානං උත්තමොති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘කායො තෙ සබ්බ සොවණ්ණො’’, ඉච්චාදිම්හිපි නාමිකෙ;

අවිභත්තිකනිද්දෙසො, ගහෙතබ්බො නයඤ්ඤුනා.

අවිභත්තිකනිද්දෙසො, නන්වාඛ්යාතෙපි දිස්සති;

‘‘භො ඛාද පිව’’ඉච්චත්ර, වදෙ යො කොචි චොදකො.

යදි එවං මතෙනස්ස, භවෙය්ය අවිභත්තිකං;

‘‘භික්ඛු, භො පුරිසි’’ච්චාදි, පදම්පි, න හිදං තථා.

‘‘භික්ඛු, භො පුරිසි’’ච්චාදි, සි ග ලොපෙන වුච්චති;

තථා ‘‘ඛාදා’’තිආදීනි, හි ලොපෙන පවුච්චරෙ.

එවං අවිභත්තිකනිද්දෙසො ආඛ්යාතෙසු න ලබ්භති, නාමෙසුයෙව ලබ්භති. තත්රාපි ‘‘අට්ඨ ච පුග්ගල ධම්මදසා තෙ’’ති එත්ථ ඡන්දවසෙන පුග්ගල ඉති රස්සකරණං දට්ඨබ්බං, න ‘‘කකුසන්ධ කොණාගමනො ච කස්සපො’’ති එත්ථ කකුසන්ධ ඉති අවිභත්තිකනිද්දෙසො විය අවිභත්තිකනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. ‘‘භික්ඛු නිසින්නෙ මාතුගාමො උපනිසින්නො වා හොති උපනිපන්නො වා’’ති එත්ථ පන භික්ඛූති ඉදං භික්ඛුම්හීති වත්තබ්බත්ථත්තා භුම්මෙ පච්චත්තන්තිපි අදිට්ඨවිභත්තිකනිද්දෙසොතිපි වත්තුං යුජ්ජති. තත්ථ පන ඡන්දවසෙන කතරස්සත්තා තානි පදානි අවිභත්තිකනිද්දෙසපක්ඛම්පි භජන්තීති වත්තුං න යුජ්ජති.

තත්ථ පරස්සපදානීති පරස්ස අත්ථභූතානි පදානි පරස්සපදානි. එත්ථුත්තමපුරිසෙසු අත්තනො අත්ථෙසුපි අත්තනොපදවොහාරො න කරියති.

කිඤ්චාපි අත්තනො අත්ථා, පුරිසා උත්තමව්හයා;

තථාපි ඉතරෙසාන-මුස්සන්නත්තාව තබ්බසා;

තබ්බොහාරො ඉමෙසානං, පොරාණෙහි නිරොපිතො.

අත්තනොපදානීති අත්තනො අත්ථභූතානි පදානි අත්තනොපදානි. එත්ථ පන පඨමමජ්ඣිමපුරිසෙසු පරස්සත්ථෙසුපි පරස්සපදවොහාරො න කරියති.

පඨමමජ්ඣිමා චෙතෙ, පරස්සත්ථා තථාපි ච;

ඉතරෙසං නිරූළ්හත්තා, තබ්බොහාරස්ස සච්චතො.

ඉමස්ස පනිමෙසානං, පුබ්බවොහාරතාය ච;

තථා සඞ්කරදොසස්ස, හරණත්ථාය සො අයං;

අත්තනොපදවොහාරො, එසමාරොපිතො ධුවං.

පරස්සපදසඤ්ඤාදි-සඤ්ඤායො බහුකා ඉධ;

පොරාණෙහි කතත්තාතා, සඤ්ඤා පොරාණිකා මතා.

තස්මා ඉධ පඨමපුරිසාදීනං තිණ්ණං පුරිසානං වචනත්ථං න පරියෙසාම. රූළ්හියා හි පොරාණෙහි ත්යාදීනං පුරිසසඤ්ඤා විහිතා.

එකවචනබහුවචනෙසු පන එකස්සත්ථස්ස වචනං එකවචනං. බහූනමත්ථානං වචනං බහුවචනං. අථ වා බහුත්තෙපි සති සමුදායවසෙන ජාතිවසෙන වා චිත්තෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකීකතස්සත්ථස්ස එකස්ස විය වචනම්පි එකවචනං, බහුත්තෙ නිස්සිතස්ස නිස්සයවොහාරෙන වුත්තස්ස නිස්සයවසෙන එකස්ස විය වචනම්පි එකවචනං, එකත්තලක්ඛණෙන බව්හත්ථානං එකවචනං විය වචනම්පි එකවචනං. අබහුත්තෙපි සති අත්තගරුකාරාපරිච්ඡෙදමාතිකානුසන්ධිනයපුච්ඡාසභාගපුථුචිත්ත- සමායොගපුථුආරම්මණවසෙන එකත්ථස්ස බහූනං විය වචනං බහුවචනං, තථා යෙ යෙ බහවො තන්නිවාසතංපුත්තසඞ්ඛාතස්සෙකස්සත්ථස්ස රූළ්හීවසෙන බහූනං විය වචනම්පි බහුවචනං, එකස්සත්ථස්ස අඤ්ඤෙනත්ථෙන එකාභිධානවසෙන බහූනං විය වචනම්පි බහුවචනං, එකස්සත්ථස්ස නිස්සිතවසෙන බහූනං විය වචනම්පි බහුවචනං, එකස්සත්ථස්ස ආරම්මණභෙදකිච්චභෙදවසෙන බහූනං විය වචනම්පි බහුවචනං. එවමිමෙහි ආකාරෙහි එකම්හි වත්තබ්බෙ, එකම්හි විය ච වත්තබ්බෙ එකවචනං, බහුම්හි වත්තබ්බෙ, බහුම්හි විය ච වත්තබ්බෙ බහුවචනං හොතීති දට්ඨබ්බං. පුථුවචනං, අනෙකවචනන්ති ච ඉමස්සෙව නාමං.

වචනෙසු අයං අත්ථො, නාමාඛ්යාතවිභත්තිනං;

වසෙන අධිගන්තබ්බො, සාසනත්ථගවෙසිනා.

තස්මා තදත්ථවිඤ්ඤාපනත්ථං ඉධ නාමිකපයොගෙහි සහෙවාඛ්යාතපයොගෙ පවක්ඛාම – ‘‘රාජා ආගච්ඡති, සහායො මෙ ආගච්ඡති, එකං චිත්ත’’ මිච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස එකවචනපයොගා. ‘‘රාජානො ආගච්ඡන්ති, සහායා මෙ ආගච්ඡන්ති, න මෙ දෙස්සා උභො පුත්තා, ද්වෙ තීණි’’ ඉච්චෙවමාදයො බව්හත්ථානං බහුවචනපයොගා.

‘‘සා සෙනා මහතී ආසි, බහුජ්ජනො පසන්නොසි, සබ්බො තං ජනො ඔජිනායතු, ඉත්ථිගුම්බස්ස පවරා, බුද්ධස්සාහං වත්ථයුගං අදාසිං, ද්වයං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමි, පෙමං මහන්තං රතනත්තයස්ස, කරෙ පසාදඤ්ච නරො අවස්සං, භික්ඛුසඞ්ඝො, බලකායො, දෙවනිකායො, අරියගණො’’- ඉච්චෙවමාදයො, ‘‘ද්විකං තික’’මිච්චාදයො ච සමුදායවසෙන බව්හත්ථානං එකවචනපයොගා.

කත්ථචි පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු බහුවචනපයොගාපි දිස්සන්ති. තථා හි ‘‘පූජිතා ඤාතිසඞ්ඝෙහි, දෙවකායා සමාගතා, සබ්බෙතෙ දෙවනිකායා, ද්වෙ දෙවසඞ්ඝා, තීණි දුකානි, චත්තාරි නවකානි’’ ඉච්චෙවමාදයො පයොගාපි දිස්සන්ති. ඉමෙ එකවචනවසෙන වත්තබ්බස්ස සමුදායස්ස බහුසමුදායවසෙන බහුවචනපයොගාති ගහෙතබ්බා, සඞ්ගය්හමානා ච බව්හත්ථබහුවචනෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති විසුංයෙව වා, තස්මා බහුසමුදායාපෙක්ඛබහුවචනන්ති එතෙසං නාමං වෙදිතබ්බං.

‘‘පාණං න හනෙ, සස්සො සම්පජ්ජති’’ ඉච්චෙවමාදයො ජාතිවසෙන බව්හත්ථානං එකවචනපයොගා, තබ්භාවසාමඤ්ඤෙන බව්හත්ථානං එකවචනපයොගාතිපි වත්තුං වට්ටති.

‘‘නාගං රට්ඨස්ස පූජිතං, සාවත්ථී සද්ධා අහොසි පසන්නා’’ ඉච්චෙවමාදයො නිස්සයවසෙන පවත්තානං නිස්සයවොහාරෙන වුත්තානමෙකවචනපයොගා.

‘‘තිලක්ඛණං, කුසලාකුසලං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, ධම්මවිනයො, චිත්තසෙනො ච ගන්ධබ්බො, නතියා අසති ආගතිගති න හොති, ආගතිගතියා අසති චුතූපපාතො න හොති’’ ඉච්චෙවමාදයො එකත්තලක්ඛණෙ බව්හත්ථානං එකවචනපයොගා.

‘‘එවං මයං ගණ්හාම, අම්හාකං පකති, පධානන්ති ඛො මෙඝිය වදමානං කින්ති වදෙය්යාම’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස අත්තවසෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘තෙ මනුස්සා තං භික්ඛුං එතදවොචුං ‘භුඤ්ජථ භන්තෙ’ති, අහං මනුස්සෙසු මනුස්සභූතා, අබ්භාගතානා’සනකං අදාසිං’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස ගරුකාරවසෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘අප්පච්චයා ධම්මා, අසඞ්ඛතා ධම්මා’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස අපරිච්ඡෙදවසෙන බහුවචනපයොගා, අනියමිතසඞ්ඛාවසෙන බහුවචනපයොගා වා.

කෙචි පන ‘‘දෙසනාසොතපාතවසෙන බහුවචනපයොගා’’තිපි වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි තථාගතො සතිසම්පජඤ්ඤරහිතො ධම්මං දෙසෙති, යුත්ති ච න දිස්සති ‘‘මාතිකායං පුච්ඡායං විස්සජ්ජනෙ චාති තීසුපි ඨානෙසු අප්පච්චයාදිධම්මෙ දෙසෙන්තො සත්ථා පුනප්පුනං බහුවචනවසෙන දෙසනාසොතෙ පතිත්වා ධම්මං දෙසෙතී’’ති.

‘‘කතමෙ ධම්මා අප්පච්චයා’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස මාතිකානුසන්ධිනයෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘ඉමෙ ධම්මා අප්පච්චයා’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස පුච්ඡානුසන්ධිනයෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘කතමෙ ධම්මා නො පරාමාසා, තෙ ධම්මෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස පුච්ඡාසභාගෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා දුද්දසා දුරනුබොධා සන්තා පණීතා අතක්කාවචරා නිපුණා පණ්ඩිතවෙදනීයා, යෙ තථාගතො සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතී’’ති අයමෙකස්සත්ථස්ස පුථුචිත්තසමායොගපුථුආරම්මණවසෙන බහුවචනපයොගො.

‘‘එකං සමයං භගවා සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං මහාවනෙ,

සන්ති පුත්තා විදෙහානං, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;

තෙ රජ්ජං කාරයිස්සන්ති, මිථිලායං පජාපති’’ –

ඉච්චෙවමාදයො සද්දා යෙ යෙ බහවො, තන්නිවාසතංපුත්තසඞ්ඛාතස්සෙකත්ථස්ස රූළ්හීවසෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ආමන්තෙසි ‘ගච්ඡථ තුම්හෙ සාරිපුත්තා කීටාගිරිං ගන්ත්වා අස්සජිපුනබ්බසුකානං භික්ඛූනං කීටාගිරිස්මා පබ්බාජනීයකම්මං කරොථ, තුම්හාකං එතෙ සද්ධිවිහාරිනො’ති’’, ‘‘කච්චි වො කුලපුත්තා, එථ බ්යග්ඝා නිවත්තව්හො’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස අඤ්ඤෙනත්ථෙන එකාභිධානවසෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්ති’’ ඉච්චෙවමාදයො එකස්සත්ථස්ස නිස්සිතවසෙන බහුවචනපයොගා.

‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති අයමාරම්මණභෙදෙන එකස්සත්ථස්ස බහුවචනපයොගො.

‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති අයං පන කිච්චභෙදෙන එකස්සත්ථස්ස බහුවචනපයොගො.

තත්ථ එකත්ථෙකවචනං, සමුදායාපෙක්ඛෙකවචනං, ජාත්යාපෙක්ඛෙකවචනං, තන්නිස්සයාපෙක්ඛෙකවචනං, එකත්තලක්ඛණෙකවචනන්ති පඤ්චවිධං එකවචනං භවති. එත්ථ පන ජාත්යාපෙක්ඛෙකවචනං අත්ථතො සාමඤ්ඤාපෙක්ඛෙකවචනමෙවාති දට්ඨබ්බං.

බව්හත්ථබහුවචනං, බහුසමුදායාපෙක්ඛබහුවචනං, අත්තබහුවචනං, ගරුකාරබහුවචනං, අපරිච්ඡෙදබහුවචනං, මාතිකානුසන්ධිනයබහුවචනං, පුච්ඡානුසන්ධිනයබහුවචනං, පුච්ඡාසභාගබහුවචනං, පුථුචිත්තසමායොගපුථුආරම්මණබහුවචනං, තන්නිවාසබහුවචනං, තංපුත්තබහුවචනං, එකාභිධානබහුවචනං, තන්නිස්සිතාපෙක්ඛබහුවචනං , ආරම්මණභෙදබහුවචනං, කිච්චභෙදබහුවචනන්ති පන්නරසවිධං බහුවචනං භවති. ඉච්චෙවං වීසධා සබ්බානි එකවචනබහුවචනානි සඞ්ගහිතානි. අත්රිදං පාළිවවත්ථානං –

එකත්ථෙ දෙකවචන-ඤ්චිතරස්මිතරම්පි ච;

සමුදායජාතිඑකත්ත-ලක්ඛණෙකවචොපි ච;

සාට්ඨකථෙ පිටකම්හි, පාඨෙ පායෙන දිස්සරෙ.

ගරුම්හි චත්තනෙකස්මිං, බහුවචනකං පන;

පාළියං අප්පකං අට්ඨ-කථාටීකාසු තං බහුං.

තථා හි බහුකං දෙක-වචනංයෙව පාළියං;

ගරුම්හි චත්තනෙකස්මිං, ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

තව සාසනමාගම්ම, පත්තොම්හි අමතං පදං’’.

ඉච්චෙවමාදයො පාඨා, බහුධා ජිනසාසනෙ;

දිස්සන්තීති විජානෙය්ය, විද්වා අක්ඛරචින්තකො.

සාතිසයං ගරුකාරා-රහස්සාපි මහෙසිනො;

එකවචනයොගෙන, නිද්දෙසො දිස්සතෙ යතො.

තතො වොහාරකුසලො, කරෙය්යත්ථානුරූපතො;

එකවචනයොගං වා, ඉතරං වා සුමෙධසො.

පායෙන තන්නිවාසම්හි, බහුවචනකං ඨිතං;

තංපුත්තෙ අප්පකං තන්නි-ස්සයෙකවචනම්පි ච.

පුථුචිත්තාපරිච්ඡෙද-මාතිකාසන්ධිආදිසු;

බහුවචනකඤ්චාපි, අප්පකන්ති පකාසයෙ.

එකාභිධානතො කිච්චා, තථා ගොචරතොපි ච;

බහුවචනකං තන්නි-ස්සිතාපෙක්ඛඤ්ච අප්පකං.

ඉච්චෙවං සප්පයොගං තු, ඤත්වාන වචනද්වයං;

කාතබ්බො පන වොහාරො, යථාපාළි විභාවිනා.

ඉදානි කාලාදිවසෙන ආඛ්යාතප්පවත්තිං දීපයිස්සාම – කාලකාරකපුරිසපරිදීපකං ක්රියාලක්ඛණං ආඛ්යාතිකං. තත්ර කාලන්ති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නවසෙන තයො කාලා, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාණත්තිපරිකප්පකාලාතිපත්තිවසෙන පන ඡ, තෙ එකෙකා තිපුරිසකා.

වුත්තප්පකාරකාලෙසු, යදිදං වත්තතෙ යතො;

ආඛ්යාතිකං තතො තස්ස, කාලදීපනතා මතා.

කාරකන්ති කම්මකත්තුභාවා. තෙ හි උපචාරමුඛ්යසභාවවසෙන කරොන්ති කරණන්ති ච ‘‘කාරකා’’ති වුච්චන්ති. තෙව යථාක්කමං ක්රියානිමිත්ත තංසාධක තංසභාවාති වෙදිතබ්බා.

කම්මං කත්තා ච භාවො ච, ඉච්චෙවං කාරකා තිධා;

විභත්තිපච්චයා එත්ථ, වුත්තා නාඤ්ඤත්ර සච්චතො.

‘‘පරිභවිය්යති’’ච්චාදී, කම්මෙ සිජ්ඣන්ති කාරකෙ;

‘‘සම්භවතී’’තිආදීනි, සිජ්ඣරෙ කත්තුකාරකෙ.

‘‘විභවිය්යති’’ඉච්චාදී, භාවෙ සිජ්ඣන්ති කාරකෙ;

තිවිධෙස්වෙවමෙතෙසු, විභත්තිපච්චයා මතා.

කාරකත්තයමුත්තං යං, ආඛ්යාතං නත්ථි සබ්බසො;

තස්මා තද්දීපනත්තම්පි, තස්සාඛ්යාතස්ස භාසිතං.

කාරකත්තං තු භාවස්ස, සචෙපි න සමීරිතං;

කාරකලක්ඛණෙ තෙන, භාවෙන ච අවත්ථුනා.

ක්රියානිප්ඵත්ති නත්ථීති, යුත්තිතොපි ච නත්ථි තං;

තථාපාඛ්යාතිකෙ තස්ස, තබ්බොහාරො නිරුත්තියං;

පතිට්ඨිතනයොවාති, මන්ත්වා අම්හෙහි භාසිතො.

පුරිසොති එකවචනබහුවචනකා පඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසා. තත්ථ පඨමපුරිසො ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්මවාචකෙ වා තුම්හා’ම්හසද්දවජ්ජිතෙ පච්චත්තවචනභූතෙ නාමම්හි ‘‘අභිනීහාරො සමිජ්ඣති, බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසුඤාණ’’න්තිආදීසු විය පයුජ්ජමානෙපි, තට්ඨානියත්තෙ සති ‘‘භාසති වා කරොති වා, පීළියක්ඛොති මං විදූ, වුච්චතීති වචන’’න්තිආදීසු විය අප්පයුජ්ජමානෙපි සබ්බධාතූහි පරො හොති. කත්ථචි පන පාළිප්පදෙසෙ නාමස්ස අප්පයුත්තත්තා පඨමපුරිසපයොගත්ථො දුරනුබොධො භවති, යථා ‘‘දුක්ඛං තෙ වෙදයිස්සාමි, තත්ථ අස්සාසයන්තු ම’’න්ති. තථා හි එත්ථ ‘‘පාදා’’ති පාඨසෙසො, තස්මිං දුක්ඛසාසනාරොචනෙ වත්තුං අවිසහනවසෙන කිලමන්තං මං දෙවස්ස උභො පාදා අස්සාසෙන්තු, විස්සට්ඨො කථෙහීති මං වදථාති අධිප්පායො ච භවති.

අධිප්පායො සුදුබ්බොධො, යස්මා විජ්ජති පාළියං;

තස්මා උපට්ඨහං ගණ්හෙ, ගරුං ගරුමතං විදූ.

තත්රිමානි භූධාතාධිකාරත්තා භූධාතුවසෙන නිදස්සනපදානි. සො පරිභවති, තෙ පරිභවන්ති, පරිභවති, පරිභවන්ති. සපත්තො අභිභවියතෙ, සබ්බා විත්යා’නුභූයතෙ, අභිභවියතෙ, අනුභූයතෙති. යත්ථ සතිපි නාමස්ස සාධකවාචකත්තෙ අපච්චත්තවචනත්තා ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණතා න ලබ්භති, තත්ථ කම්මවාචකං පච්චත්තවචනභූතං තුල්යාධිකරණපදං පටිච්ච පඨමපුරිසාදයො තයො ලබ්භන්ති. තං යථා? පරිභවිය්යතෙ පුරිසො දෙවදත්තෙන, පරිභවිය්යසෙ ත්වං දෙවදත්තෙන, පරිභවිය්යම්හෙ මයං අකුසලෙහි ධම්මෙහි. එත්ථ පනිදං වචනං න වත්තබ්බං ‘‘නින්දන්ති තුණ්හිමාසින’න්තිආදීසු සතිපි නාමස්ස කම්මවාචකත්තෙ අපච්චත්තවචනත්තා ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණතා න ලබ්භතීති පඨමපුරිසුප්පත්ති න සියා’’ති. කස්මාති චෙ? ‘‘නින්දන්ති තුණ්හිමාසින’’න්තිආදීසු ‘‘ජනා’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බස්ස සාධකවාචකස්ස නාමස්ස සද්ධිමාඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. එවමුත්තරත්රාපි නයො.

මජ්ඣිමපුරිසො ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්මවාචකෙ වා පච්චත්තවචනභූතෙ තුම්හසද්දෙ පයුජ්ජමානෙපි, තට්ඨානියත්තෙ සති අප්පයුජ්ජමානෙපි සබ්බධාතූහි පරො හොති. ත්වං අතිභවසි, තුම්හෙ අතිභවථ, අතිභවසි, අතිභවථ. ත්වං පරිභවියසෙ දෙවදත්තෙන, තුම්හෙ පරිභවියව්හෙ. යත්ථ සතිපි තුම්හසද්දස්ස සාධකවාචකත්තෙ අපච්චත්තවචනත්තා ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණතා න ලබ්භති, න තත්ථ මජ්ඣිමපුරිසො හොති. ඉතරෙ පන ද්වෙ හොන්ති කම්මවාචකං පච්චත්තවචනභූතං තුල්යාධිකරණපදං පටිච්ච. තං යථා? තයා අභිභවියතෙ සපත්තො, තයා අභිභවියෙ අහං.

උත්තමපුරිසො ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණෙ සාධකවාචකෙ වා කම්මවාචකෙ වා පච්චත්තවචනභූතෙ අම්හසද්දෙ පයුජ්ජමානෙපි, තට්ඨානියත්තෙ සති අප්පයුජ්ජමානෙපි සබ්බධාතූහි පරො හොති. අහං පරිභවාමි, මයං පරිභවාම, පරිභවාමි, පරිභවාම. අහං පරිභවිය්යාමි අකුසලෙහි ධම්මෙහි, මයං පරිභවිය්යාම, පරිභවිය්යාමි, පරිභවිය්යාම. යත්ථ සතිපි අම්හසද්දස්ස සාධකවාචකත්තෙ අපච්චත්තවචනත්තා ආඛ්යාතපදෙන තුල්යාධිකරණතා න ලබ්භති, න තත්ථ උත්තමපුරිසො හොති. ඉතරෙ පන ද්වෙ හොන්ති කම්මවාචකං පච්චත්තවචනභූතං තුල්යාධිකරණපදං පටිච්ච. තං යථා? මයා අනුභවියතෙ සම්පත්ති, මයා අභිභවියසෙ ත්වං. එවං යත්ථ යත්ථ සාධකවාචකානං වා කම්මවාචකානං වා නාමාදීනං පච්චත්තවචනභූතානං ආඛ්යාතපදෙහි තුල්යාධිකරණත්තෙ ලද්ධෙ තත්ථ තත්ථ පඨමපුරිසාදයො ලබ්භන්ති, තස්මා නාමාදීනං පච්චත්තවචනභූතානං තුල්යාධිකරණභාවොයෙව පඨමපුරිසාදීනමුප්පත්තියා කාරණං.

ද්වින්නං තිණ්ණං වා පුරිසානමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්බො. එත්ථ එකාභිධානං නාම එකතො අභිධානං එකකාලාභිධානඤ්ච. තඤ්ච ඛො චසද්දපයොගෙයෙව, අචසද්දපයොගෙ භින්නකාලාභිධානෙ තග්ගහණාභාවතො. ‘‘තුම්හෙ අත්ථකුසලා භවථ, මයමත්ථකුසලා භවාම’’ ඉච්චෙවමාදයො තප්පයොගා. තත්ථ තුම්හෙ අත්ථකුසලා භවථ – ඉච්චෙතස්මිං වොහාරෙ ‘‘සො ච අත්ථකුසලො භවති, ත්වඤ්ච අත්ථකුසලො භවසි, තුම්හෙ අත්ථකුසලා භවථා’’ති එවං ද්වින්නමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්බො. ‘‘මයමත්ථකුසලා භවාම’’ ඉච්චෙතස්මිං පන ‘‘සො ච අත්ථකුසලො භවති, අහඤ්ච අත්ථකුසලො භවාමි, මයමත්ථකුසලා භවාමා’’ති වා ‘‘ත්වඤ්ච අත්ථකුසලො භවසි, අහඤ්ච අත්ථකුසලො භවාමි, මයමත්ථකුසලා භවාමා’’ති වා එවම්පි ද්වින්නමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්බො. ‘‘සො ච අත්ථකුසලො භවති, ත්වඤ්ච අත්ථකුසලො භවසි, අහඤ්ච අත්ථකුසලො භවාමි, මයමත්ථකුසලා භවාමා’’ති වා ‘‘සො ච අත්ථකුසලො භවති, තෙ ච අත්ථකුසලා භවන්ති, ත්වඤ්ච අත්ථකුසලො භවසි, තුම්හෙ ච අත්ථකුසලා භවථ, අහඤ්ච අත්ථකුසලො භවාමි, මයමත්ථකුසලා භවාමා’’ති වා එවං තිණ්ණමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො ගහෙතබ්බො.

අපරොපි අත්ථනයො වුච්චති – ‘‘ත්වඤ්ච අත්ථකුසලො භවසි, සො ච අත්ථකුසලො භවති, තුම්හෙ අත්ථකුසලා භවථා’’ති වා ‘‘අහඤ්ච අත්ථකුසලො භවාමි, සො ච අත්ථකුසලො භවති, මයමත්ථකුසලා භවාමා’’ති වා ඉමිනා නයෙන අනෙකප්පභෙදො අත්ථනයො. එවං සෙසාසු විභත්තීසු පඤ්චමීසත්තමියාදීසු පරොපුරිසො ගහෙතබ්බො. සබ්බෙසු ච ක්රියාපදෙසු බව්හත්ථවාචකෙසු බහුවචනන්තෙසු, න පන බහුවචනන්තෙසුපි එකස්සත්තනො වාචකෙසු ගරුකාතබ්බස්සෙකස්සත්ථස්ස වාචකෙසු ච ක්රියාපදෙසු. එත්ථ චොදනාසන්දීපනියො ඉමා ගාථා –

‘‘ත්වඤ්ච භවසි සො චාපි, භවති’’ච්චාදිභාසනෙ;

‘‘තුම්හෙ භවථ’’ ඉච්චාදි, පරොපොසො කථං සියා?;

‘‘අහං භවාමි සො චාපි, භවති’’ච්චාදිභාසනෙ;

‘‘මයං භවාම’’ඉච්චාදි, උත්තමො ච කථං සියා?;

එත්ථ ච වුච්චතෙ –

පච්ඡා වුත්තො පරො නාම, සඤ්ඤාය පටිපාටියා;

එවං පන ගහෙතබ්බො, පරොපුරිසනාමකො.

පඨමම්හා පරො නාම, මජ්ඣිමො උත්තමොපි ච;

මජ්ඣිමම්හා පරො නාම, උත්තමො පුරිසො රුතො.

එවං තු ගහණඤ්හෙත්ථ, වොහාරස්සානුලොමකං;

දොසො තදනුලොමම්හි, ගහණස්මිං න විජ්ජති.

‘‘ත්වඤ්ච භද්දෙ සුඛී හොහි, එසො චාපි මහාමිගො’’;

ඉති පාඨො යතො දිට්ඨො, තස්මා එවං වදෙමසෙ.

‘‘තුම්හෙ ද්වෙ සුඛිතා හොථ’’, ඉච්චත්ථො තත්ථ දිස්සති;

එවංප්යයං නයො වුත්තො, අත්තනොමතියා මම.

අත්තනොමති කිඤ්චාපි, කථිතා සබ්බදුබ්බලා;

තථාපි නයමාදාය, කථිතත්තා අකොපියා.

‘‘ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තං, රට්ඨා පබ්බාජයිත්ථ මං;

ත්වඤ්ච ජානපදා චෙව, නෙගමා ච සමාගතා’’.

‘‘අහඤ්ච මද්දිදෙවී ච, ජාලීකණ්හාජිනා චුභො;

අඤ්ඤමඤ්ඤං සොකනුදා, වසාම අස්සමෙ තදා’’.

එතා ගාථාපි එතස්ස, අත්ථස්ස පන සාධිකා;

තාසු වුත්තනයෙනෙව, අත්ථො සුපාකටො සියා;

එවං විඤ්ඤූහි විඤ්ඤෙය්යං, බහුනා භාසිතෙන කිං.

ආකාරෙන මනාපෙන, කථනෙ යෙන කෙනචි;

න විරුජ්ඣති චෙ අත්ථො, තං පමාණං සුධීමතං.

පුරිසත්තයතො එසො, පරොපුරිසනාමකො;

නුපලබ්භති පච්චෙකං, තදන්තොගධතොව යං.

පාටවත්ථාය සොතූනං, වොහාරත්ථෙසු සබ්බසො;

විසුං අලබ්භමානොපි, ලබ්භමානොව උද්ධටො.

සඞ්ඛෙපතොපෙත්ථ පුරිසප්පවත්ති එවං උපලක්ඛිතබ්බා ‘‘අම්හවචනත්ථෙ උත්තමො, තුම්හවචනත්ථෙ මජ්ඣිමො, අඤ්ඤෙසං වචනත්ථෙ පඨමො’’ති.

ත්යාදීනං පුරිසසඤ්ඤා, යස්මා වුත්තා තතො ඉදං;

තබ්බන්තාඛ්යාතිකං ඤෙය්යං, පුරිසපරිදීපකං.

එවං සබ්බථාපි ආඛ්යාතිකස්ස කාලකාරකපුරිසපරිදීපනතා වුත්තා.

ක්රියාලක්ඛණන්ති එත්ථ කථං ආඛ්යාතිකස්ස ක්රියාලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා?

ලක්ඛියති ක්රියායෙතං, ක්රියා වා අස්ස ලක්ඛණං;

ක්රියාලක්ඛණතා එවං, වෙදිතබ්බා තථා හි ච.

‘‘ගච්ඡති’’ච්චාදිකං සුත්වා, ක්රියාසන්දීපනං පදං;

‘‘ආඛ්යාතික’’න්ති ධීරෙහි, ආඛ්යාතඤ්ඤූහි සඤ්ඤිතං.

ලක්ඛණං හොති නාමස්ස, යථා සත්වාභිධානතා;

ක්රියාභිධානතා එවං, ආඛ්යාතස්සෙව ලක්ඛණං.

අත්ථතො පන එතස්ස, ක්රියාවාචකතා ඉධ;

ලක්ඛණං ඉති විඤ්ඤෙය්යං, ලක්ඛණඤ්ඤූහි ලක්ඛිතං.

‘‘කිං කරොසී’’ති පුට්ඨස්ස, ‘‘පචාමි’’ච්චාදිනා ‘‘අහං’’;

පටිවාචාය දානෙන, ක්රියාවාචකතා මතා.

එවමාඛ්යාතිකස්ස ක්රියාලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා;

ඉදානි කාලෙසු විභත්තිප්පවත්ති එවං වෙදිතබ්බා –

පච්චුප්පන්නම්හි කාලස්මිං, වත්තමානා පවත්තති;

ආසිට්ඨාණාපනත්ථෙසු, පච්චුප්පන්නම්හි පඤ්චමී.

පච්චුප්පන්නෙ පරිකප්පා-නුමත්යත්ථෙසු සත්තමී;

අප්පච්චක්ඛෙ අතීතම්හි, පරොක්ඛා සම්පවත්තති.

හිය්යො පභුති කාලස්මිං, අතීතම්හි පවත්තති;

පච්චක්ඛෙ වා අපච්චක්ඛෙ, හිය්යත්තනී නිරුත්තිතා.

අජ්ජප්පභුති කාලස්මිං, අතීතම්හි පවත්තති;

පච්චක්ඛෙ වා අපච්චක්ඛෙ, සමීපෙජ්ජතනව්හයා.

අනාගතෙ භවිස්සන්තී, කාලස්මිං සම්පවත්තති;

ක්රියාතිපන්නමත්තම්හි, තීතෙ කාලාතිපත්තිකා;

අනාගතෙපි හොතීති, නිරුත්තඤ්ඤූහි භාසිතා.

එවං කාලෙසු විභත්තිප්පවත්තිං ඤත්වා යෙ තෙ සුත්තන්තෙසු විචිත්තා සුවිසදවිපුලතිඛිණබුද්ධිවිසයභූතා පයොගා දිස්සන්ති, තෙසු පාටවමිච්ඡන්තෙහි ත්යාදික්කමෙන වුච්චමානා ක්රියාපදමාලා සල්ලක්ඛිතබ්බා – භවති, භවන්ති. භවසි, භවථ. භවාමි, භවාම. භවතෙ, භවන්තෙ. භවසෙ, භවව්හෙ. භවෙ, භවාම්හෙ. අයං අඤ්ඤයොගාදිරහිතා ක්රියාපදමාලා.

දිස්සන්ති ච සුත්තන්තෙසු අත්ථසම්භවෙපි අඤ්ඤයොගාදිරහිතානි ක්රියාපදානි. සෙය්යථිදං? ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති. යං මං භණසි සාරථි. අඤ්ඤං සෙපණ්ණි ගච්ඡාමි’’ ඉච්චෙවමාදීනි එතස්සත්ථස්ස පරිදීපනියා ක්රියාපදමාලා.

එත්ථ තිවිධො ක්රියාපදෙසු යොගො තයොගො, මයොගො, අඤ්ඤයොගො ච. තත්ථ මජ්ඣිමපුරිසා තයොගවසෙන ගහෙතබ්බා, උත්තමපුරිසා මයොගවසෙන. පඨමපුරිසා අඤ්ඤයොගවසෙන. ත්යාදීනමෙත්ථ පටිපාටියා අයං අනුගීති –

අඤ්ඤයොගෙන පඨමා, තයොගෙන තු මජ්ඣිමා;

මයොගෙනුත්තමා හොන්ති, ගහෙතබ්බා විභාවිනා.

සොතූනං පයොගෙසු කොසල්ලත්ථං අඤ්ඤයොගාදිසහිතමපරම්පි ක්රියාපදමාලං වදාම – සො භවති, තෙ භවන්ති. ත්වං භවසි, තුම්හෙ භවථ. අහං භවාමි, මයං භවාම. සො භවතෙ, තෙ භවන්තෙ. ත්වං භවසෙ, තුම්හෙ භවව්හෙ. අහං භවෙ, මයං භවාම්හෙ. අයං අඤ්ඤයොගාදිසහිතා ක්රියාපදමාලා.

දිස්සන්ති ච සුත්තන්තෙසු අඤ්ඤයොගාදිසහිතානිපි ක්රියාපදානි. සෙය්යථිදං? ‘‘යංපායං දෙව කුමාරො සුප්පතිට්ඨිතපාදො, ඉදම්පිමස්ස මහාපුරිසස්ස මහාපුරිසලක්ඛණං භවති, තස්සිමානි සත්ත රතනානි භවන්ති. යො දන්ධකාලෙ තරති , තරණීයෙ ච දන්ධති, ත්වංසි ආචරියො මම, අහම්පි දට්ඨුකාමොස්මි, පිතරං මෙ ඉධාගතං’’ ඉච්චෙවමාදීනි එතස්සත්ථස්ස පරිදීපනියා ක්රියාපදමාලා.

යො තුම්හසද්දෙන වත්තබ්බෙ අත්ථෙ නිපතති, න පන හොති තුම්හත්ථවාචකො, නෙසො සද්දො ක්රියාපදස්ස තයොගසහිතත්තං සාධෙති, අඤ්ඤදත්ථු අඤ්ඤයොගසහිතත්තඤ්ඤෙව සාධෙති. යො ච අම්හසද්දෙන වත්තබ්බෙ අත්ථෙ නිපතති, න පන හොති අම්හත්ථවාචකො, න සොපි සද්දො ක්රියාපදස්ස මයොගසහිතත්තං සාධෙති, අඤ්ඤදත්ථු අඤ්ඤයොගසහිතත්තඤ්ඤෙව සාධෙති.

තත්ර තුම්හසද්දෙන තාව වත්තබ්බත්ථෙ – ‘‘න භවං එති පුඤ්ඤත්ථං, සිවිරාජස්ස දස්සනං. මායස්මා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමි. ඉධ භන්තෙ භගවා පංසුකූලං ධොවතූ’’ති ඉච්චෙවමාදයො පයොගා. අම්හසද්දෙන පන වත්තබ්බත්ථෙ ‘‘උපාලි තං මහාවීර, පාදෙ වන්දති සත්ථුනො. සාවකො තෙ මහාවීර, සරණො වන්දති සත්ථුනො’’ති ච ඉච්චෙවමාදයො පයොගා. ඉදමෙත්ථුපලක්ඛිතබ්බං ‘‘ත්වං තුම්හෙ අහං මය’’න්ති අත්ථදීපක තයොග මයොගතො අඤ්ඤො අඤ්ඤත්ථදීපනො පයොගොයෙව අඤ්ඤයොගො නාම, තත්ථ පඨමපුරිසො භවතීති.

යජ්ජෙවං ‘‘සබ්බායසං කූටමතිප්පමාණං, පග්ගය්හ සො තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ. එස සුත්වා පසීදාමි, වචො තෙ ඉසිසත්තමා’’තිආදීසු කථං. එත්ථ හි මජ්ඣිමුත්තමපුරිසසම්භවොයෙව දිස්සති, න තු පඨමපුරිසසම්භවොති? වුච්චතෙ – ‘‘සබ්බායසං කූටමතිප්පමාණං, පග්ගය්හ සො තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ’’තිආදීසු ‘‘සො’’තිආදිකස්ස නාමසද්දස්ස තුම්හ’ම්හසද්දස්සත්ථවාචකසද්දෙහි‘‘තිට්ඨසී’’තිආදීනං ස්යාද්යන්තානං පදානං දස්සනතො අච්චන්තමජ්ඣාහරිතබ්බෙහි සමානාධිකරණත්තා තග්ගුණභූතත්තා ච මජ්ඣිමුත්තමපුරිසසම්භවො සමධිගන්තබ්බො. ඊදිසෙසු පයොගෙසු ස්යාද්යන්තානං දස්සනවසෙන අවිජ්ජමානානිපි අජ්ඣාහරිතබ්බානි ‘‘ත්වමහ’’මිච්චාදීනි පදානි භවන්ති. කත්ථචි පන පරිපුණ්ණානි දිස්සන්ති ‘‘සාත්වං වඞ්කමනුප්පත්තා, කථං මද්දි කරිස්සසි. සො අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුර’’න්ති ඉච්චෙවමාදීසු.

ආඛ්යාතිකස්ස ක්රියාලක්ඛණත්තා අලිඞ්ගභෙදත්තා ච තිණ්ණං ලිඞ්ගානං සාධාරණභාවපරිදීපනත්ථං අපරම්පි ක්රියාපදමාලං වදාම –

පුරිසො භවති, කඤ්ඤා භවති, චිත්තං භවති, පුරිසා භවන්ති, කඤ්ඤායො භවන්ති, චිත්තානි භවන්ති. භො පුරිස ත්වං භවසි, භොති කඤ්ඤෙ ත්වං භවසි, භො චිත්ත ත්වං භවසි, භවන්තො පුරිසා තුම්හෙ භවථ, භොතියො කඤ්ඤායො තුම්හෙ භවථ, භවන්තො චිත්තානි තුම්හෙ භවථ. අහං පුරිසො භවාමි, අහං කඤ්ඤා භවාමි, අහං චිත්තං භවාමි, මයං පුරිසා භවාම, මයං කඤ්ඤායො භවාම, මයං චිත්තානි භවාම.

එස නයො අත්තනොපදෙසු, සෙසවිභත්තීනං සබ්බපදෙසුපි. අයමාඛ්යාතිකස්ස තිණ්ණං ලිඞ්ගානං සාධාරණභාවපරිදීපනී ක්රියාපදමාලාව.

වුත්තඤ්හෙතං නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘ක්රියාලක්ඛණමාඛ්යාතිකමලිඞ්ගභෙද’’මිති. තත්ර අලිඞ්ගභෙදමිති කො අත්ථො? ඉත්ථිපුමනපුංසකානං අවිසෙසත්ථො වුච්චතෙ ‘‘අලිඞ්ගභෙද’’මිති. යථා ‘‘පුරිසො ගච්ඡති, කඤ්ඤා ගච්ඡති, චිත්තං ගච්ඡතී’’ති. චතුධා උද්දිට්ඨක්රියාපදෙසු යථා ‘‘භවතී’’ති අකාරානන්තරත්යන්තපදං ගහෙත්වා ‘‘භවති භවන්ති භවසී’’තිආදිනා ක්රියාපදමාලා සබ්බථා කතා, එවං ‘‘උබ්භවති’’ච්චාදීනිපි අකාරානන්තරත්යන්තපදානි ගහෙත්වා ‘‘උබ්භවති උබ්භවන්ති උබ්භවසී’’තිආදිනා ක්රියාපදමාලා සබ්බථා කාතබ්බා. ‘‘භොති සම්භොතී’’තිආදීනි පන ඔකාරානන්තරත්යන්තපදානි, ‘‘භාවෙති විභාවෙතී’’තිආදීනි ච එකාරානන්තරත්යන්තපදානි ගහෙත්වා පාළිනයානුසාරෙනෙව පදමාලා කාතබ්බා, නයිධ වුත්තනයානුසාරෙන. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු දුරනුබොධා ක්රියාපදගති. අතො ලබ්භමානවසෙන ක්රියාපදමාලා කාතබ්බා. න හි ලොකෙ ලොකියා සබ්බෙ ධාතුසද්දෙ පච්චෙකං සබ්බෙහිපි ඡන්නවුතියා වචනෙහි යොජෙත්වා වදන්ති, එවං අවදන්තානම්පි නෙසං කථා අපරිපුණ්ණා නාම න හොති, තස්මා වජ්ජෙතබ්බට්ඨානං වජ්ජෙත්වා යථාසම්භවං පදමාලා කාතබ්බා. එවං පඤ්චමියාදීසුපි විභත්තීසු. අයං වත්තමානවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

ඉතො පට්ඨාය පන යථුද්දිට්ඨපදානෙව පරිණාමෙත්වා පරිණාමෙත්වා පඤ්චමියාදීනං මාතිකාභාවෙන ගහෙතබ්බානි. ඉදානි පන තයොගාදිසහිතාසහිතවසෙන ද්විධා ක්රියාපදමාලායො දස්සෙස්සාම ක්වචාදෙසවසෙන සම්භූතානි ච රූපන්තරානි සොතූනං සුඛධාරණත්ථඤ්චෙව පුරිසප්පයොගෙ අසම්මොහත්ථඤ්ච.

භවතු, භවන්තු. භවාහි, භව, භවථ. භවාමි, භවාම. භවතං, භවන්තං. භවස්සු, භවව්හො. භවෙ, භවාමසෙ. සො භවතු, තෙ භවන්තු. ත්වං භවාහි, භව, තුම්හෙ භවථ. අහං භවාමි, මයං භවාම. සො භවතං, තෙ භවන්තං. ත්වං භවස්සු, තුම්හෙ භවව්හො. අහං භවෙ, මයං භවාමසෙ. අයං පඤ්චමීවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

භවෙය්ය, භවෙ, භවෙය්යුං. භවෙය්යාසි, භවෙය්යාථ. භවෙය්යාමි, භවෙය්යාම, භවෙමු. භවෙථ, භවෙරං. භවෙථො, භවෙය්යාව්හො. භවෙය්යං, භවෙය්යාම්හෙ ඉති වා, සො භවෙය්ය , භවෙ, තෙ භවෙය්යුං. ත්වං භවෙය්යාසි, තුම්හෙ භවෙය්යාථ. අහං භවෙය්යාමි, මයං භවෙය්යාම, භවෙමු. සො භවෙථ, තෙ භවෙරං. ත්වං භවෙථො, තුම්හෙ භවෙය්යාව්හො. අහං භවෙය්යං, මයං භවෙය්යාම්හෙ ඉති වා. අයං සත්තමීවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

බභූව, බභූවු. බභූවෙ, බභූවිත්ථ. බභූවං, බභූවිම්හ. බභූවිත්ථ, බභූවිරෙ. බභූවිත්ථො, බභූවිව්හො. බභූවිං, බභූවිම්හෙ ඉති වා, සො බභූව, තෙ බභූවු. ත්වං බභූවෙ, තුම්හෙ බභූවිත්ථ. අහං බභූවං, මයං බභූවිම්හ. සො බභූවිත්ථ, තෙ බභූවිරෙ. ත්වං බභූවිත්ථො, තුම්හෙ බභූවිව්හො. අහං බභූවිං, මයං බභූවිම්හෙ ඉති වා. අයං පරොක්ඛාවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

අභවා, අභවූ. අභවො, අභවත්ථ. අභවං, අභවම්හා. අභවත්ථ, අභවත්ථුං. අභවසෙ, අභවව්හං. අභවිං, අභවම්හසෙ ඉති වා, සො අභවා, තෙ අභවූ. ත්වං අභවො, තුම්හෙ අභවත්ථ. අහං අභවං, මයං අභවම්හා. සො අභවත්ථ, තෙ අභවත්ථුං. ත්වං අභවසෙ, තුම්හෙ අභවව්හං. අහං අභවිං, මයං අභවම්හසෙ ඉති වා. අයං හිය්යත්තනීවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

අභවි, අභවුං. අභවො, අභවිත්ථ. අභවිං, අභවිම්හා. අභවා, අභවූ. අභවසෙ, අභවිව්හං. අභව්හං, අභවිම්හෙ ඉති වා, සො අභවි, තෙ අභවුං. ත්වං අභවො, තුම්හෙ අභවිත්ථ. අහං අභවිං, මයං අභවිම්හා. සො අභවා, තෙ අභවූ. ත්වං අභවසෙ, තුම්හෙ අභවිව්හං. අහං අභවං, මයං අභවිම්හෙ ඉති වා. අයං අජ්ජතනීවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

එත්ථ පනජ්ජතනියා උංවචනස්ස ඉංසුමාදෙසවසෙන භවතිනො රූපන්තරානිපි වෙදිතබ්බානි. සෙය්යථිදං? තෙ භවිංසු, සමුබ්භවිංසු, පභවිංසු, පරාභවිංසු, සම්භවිංසු, පාතුභවිංසු, පාතුබ්භවිංසු , ඉමානි අකම්මකපදානි. පරිභවිංසු, අභිභවිංසු, අධිභවිංසු, අතිභවිංසු, අනුභවිංසු, සමනුභවිංසු, අභිසම්භවිංසු.

‘‘අධිභොසු’’න්ති රූපම්පි, යස්මා දිස්සති පාළියං;

තස්මා හි නයතො ඤෙ ය්යං, ‘‘පරිභොසු’’න්තිආදිකං.

තත්රායං පාළි – ‘‘එවංවිහාරිඤ්චාවුසො භික්ඛුං රූපා අධිභොසුං, න භික්ඛු රූපෙ අධිභොසී’’ති. ඉමානි සකම්මකපදානි, එවමජ්ජතනියා උංවචනස්ස ඉංසුමාදෙසවසෙන භවතිනො රූපන්තරානි භවන්ති. අපිච

‘‘අන්වභි’’ ඉතිරූපම්පි, අජ්ජතන්යා පදිස්සති;

තස්මා හි නයතො ඤෙය්යං, ‘‘අජ්ඣභි’’ච්චාදිකම්පි ච.

තත්රායං පාළි – සො තෙන කම්මෙන දිවං සමක්කමි, සුඛඤ්ච ඛිඩ්ඩාරතියො ච අන්වභීති. තත්ථ අන්වභීති අනු අභීති ඡෙදො. අනූති උපසග්ගො. අභීති ආඛ්යාතිකපදන්ති දට්ඨබ්බං.

භවිස්සති, භවිස්සන්ති. භවිස්සසි, භවිස්සථ. භවිස්සාමි, භවිස්සාම. භවිස්සතෙ, භවිස්සන්තෙ. භවිස්සසෙ, භවිස්සව්හෙ. භවිස්සං, භවිස්සාම්හෙ ඉති වා, සො භවිස්සති, තෙ භවිස්සන්ති. ත්වං භවිස්සසි, තුම්හෙ භවිස්සථ. අහං භවිස්සාමි, මයං භවිස්සාම. සො භවිස්සතෙ, තෙ භවිස්සන්තෙ. ත්වං භවිස්සසෙ, තුම්හෙ භවිස්සව්හෙ. අහං භවිස්සං, මයං භවිස්සාම්හෙ ඉති වා. අයං භවිස්සන්තීවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

අභවිස්සා, අභවිස්සංසු. අභවිස්සෙ, අභවිස්සථ. අභවිස්සං, අභවිස්සාම්හා. අභවිස්සථ, අභවිස්සිසු. අභවිස්සසෙ, අභවිස්සව්හෙ. අභවිස්සිං, අභවිස්සාම්හසෙ ඉති වා, සො අභවිස්සා, තෙ අභවිස්සංසු. ත්වං අභවිස්සෙ, තුම්හෙ අභවිස්සථ. අහං අභවිස්සං, මයං අභවිස්සාම්හා. සො අභවිස්සථ, තෙ අභවිස්සිසු. ත්වං අභවිස්සසෙ, තුම්හෙ අභවිස්සව්හෙ. අහං අභවිස්සිං, මයං අභවිස්සාම්හසෙ ඉති වා. අයං කාලාතිපත්තිවිභත්තිවසෙන ක්රියාපදමාලානිද්දෙසො.

වොහාරභෙදකුසලෙන සුබුද්ධිනා යො,

කච්චායනෙන කථිතො ජිනසාසනත්ථං;

ත්යාදික්කමො තදනුගං කිරියාපදානං,

කත්වා කමො භවතිධාතුවසෙන වුත්තො.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

භවතිනො ක්රියාපදමාලාවිභාගො නාම

දුතියො පරිච්ඡෙදො.