📜

3. පකිණ්ණකවිනිච්ඡය

ඉතො පරං පවක්ඛාමි, පකිණ්ණකවිනිච්ඡයං;

සප්පයොගෙසු අත්ථෙසු, විඤ්ඤූනං පාටවත්ථයා.

තත්ථ අත්ථුද්ධාරො, අත්ථසද්දචින්තා, අත්ථාතිසයයොගො, සමානාසමානවසෙනවචනසඞ්ගහො, ආගමලක්ඛණවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො, කාලවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො, කාලසඞ්ගහො, පකරණසංසන්දනා, වත්තමානාදීනං වචනත්ථවිභාවනා චාති නවධා විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

අත්ථුද්ධාරෙ තාව සමානසුතිකපදානමත්ථුද්ධාරණං කරිස්සාම. එත්ථාඛ්යාතපදසඤ්ඤිතානං භොතිසද්ද භවෙසද්දානමත්ථො උද්ධරිතබ්බො. තථා හෙතෙ නාමිකපදසඤ්ඤිතෙහි අපරෙහි භොතිසද්ද භවෙසද්දෙහි සමානසුතිකාපි අසමානත්ථා චෙව හොන්ති අසමානවිභත්තිකා ච. සාසනස්මිඤ්හි කෙචි සද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානසුතිකා සමානාපි අසමානත්ථා අසමානපවත්තිනිමිත්තා අසමානලිඞ්ගා අසමානවිභත්තිකා අසමානවචනකා අසමානන්තා අසමානකාලිකා අසමානපදජාතිකා ච භවන්ති.

තෙසමසමානත්ථත්තෙ ‘‘සබ්බඤ්හි තං ජීරති දෙහනිස්සිතං. අප්පස්සුතායං පුරිසො, බලිබද්දොව ජීරති. සන්තො තසිතො. පහු සන්තො න භරති. සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනි. සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ. සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මි’’න්ති එවමාදයො පයොගා. එත්ථ ජීරතිසද්දද්වයං යථාසම්භවං නවභාවාපගමවඩ්ඪනවාචකං. සන්තොසද්දපඤ්චකං යථාසම්භවං පරිස්සමප්පත්තසමානොපසන්තොපලබ්භමානවාචකන්ති දට්ඨබ්බං.

අසමානපවත්තිනිමිත්තත්තෙ පන ‘‘අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූචා’’තිඑවමාදයො. එත්ථ ච අකතඤ්ඤූසද්දද්වයං කතාකතාජානනජානනපවත්තිනිමිත්තං පටිච්ච සම්භූතත්තා අසමානපවත්තිනිමිත්තකන්ති දට්ඨබ්බං.

අසමානලිඞ්ගත්තෙ ‘‘සුඛී හොතු පඤ්චසිඛ සක්කො දෙවානමින්දො. ත්වඤ්ච භද්දෙ සුඛී හොහි. යත්ථ සා උපට්ඨිතො හොති. මාතා මෙ අත්ථි, සා මයා පොසෙතබ්බා’’ති එවමාදයො. එත්ථ සුඛීසද්දද්වයං සාසද්දද්වයඤ්ච පුමිත්ථිලිඞ්ගවසෙන අසමානලිඞ්ගන්ති දට්ඨබ්බං.

අසමානවිභත්තිකත්තෙ ‘‘ආහාරෙ උදරෙ යතො. යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති එවමාදයො. එත්ථ යතොසද්දද්වයං පඨමාපඤ්චමීවිභත්තිසහිතත්තා අසමානවිභත්තිකන්ති දට්ඨබ්බං.

අසමානවචනකත්තෙ ඉමෙ පයොගා –

‘‘යාය මාතු භතො පොසො, ඉමං ලොකං අවෙක්ඛති;

තම්පි පාණදදිං සන්තිං, හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො’’ති

ආදීසු හන්තිසද්දො එකවචනො.

‘‘ඉමෙ නූන අරඤ්ඤස්මිං, මිගසඞ්ඝානි ලුද්දකා;

වාකුරාහි පරික්ඛිප්ප, සොබ්භං පාතෙත්වා තාවදෙ;

වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වර’’න්ති.

ආදීසු පන බහුවචනො. ‘‘සීලවා වත්තසම්පන්නො. එථ තුම්හෙ ආයස්මන්තො සීලවා හොථ. සන්තො දන්තො නියතො බ්රහ්මචාරී. සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති. මහාරාජා යසස්සී සො. චත්තාරො මහාරාජා’’ති එවමාදීසු සීලවාසද්දාදයො එකවචනබහුවචනකා.

අසමානන්තත්තෙ පන යත්ථ සමානසුතිකානං අසමානවිභත්තිකත්තං වා අසමානවචනත්තං වා උපලබ්භති. තෙයෙව පයොගා. තං යථා? ‘‘සතං සම්පජානං, සතං ධම්මො, සන්තො දන්තො, සන්තො සප්පුරිසා’’ ඉච්චෙවමාදයො.

අසමානකාලත්තෙ ‘‘නනු තෙ සුතං බ්රාහ්මණ භඤ්ඤමානෙ, දෙවා න ඉස්සන්ති පුරිසපරක්කමස්ස. තෙ ජනා පාරමිස්සන්ති, මච්චුධෙය්යං සුදුත්තර’’න්ති එවමාදයො. එත්ථ ඉස්සන්තිසද්දද්වයං වත්තමානාභවිස්සන්තීකාලවසෙන අසමානකාලන්ති දට්ඨබ්බං. වත්තමානාභවිස්සන්තීවිභත්තිවසෙන පන අසමානවිභත්තිකන්තිපි.

අසමානපදජාතිකත්තෙ ‘‘සයං සමාහිතො නාගො, සයං අභිඤ්ඤාය කමුද්දිසෙය්යං. පථෙ ධාවන්තියා පති, එකංසං අජිනං කත්වා, පාදෙසු සිරසා පති. ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති එවමාදයො. එත්ථ සයංසද්දද්වයං නාමනිපාතවසෙන පතිසද්දත්තයං නාමාඛ්යාතොපසග්ගවසෙන අසමානපදජාතිකන්ති දට්ඨබ්බං.

ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ විත්ථාරෙතබ්බං. එවං සාසනස්මිං කෙචි සද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානසුතිකා සමානාපි අසමානත්ථා අසමානපවත්තිනිමිත්තා අසමානලිඞ්ගා අසමානවිභත්තිකා අසමානවචනකා අසමානන්තා අසමානකාලිකා අසමානපදජාතිකා ච භවන්ති. එතාදිසෙසු සද්දෙසු යො ක්රියාපදත්තං පකාසෙති, න සො නාමිකපදත්තං. යො ච නාමිකපදත්තං පකාසෙති, න සො ක්රියාපදත්තං. එවං සන්තෙපි සුතිසාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා අත්ථුද්ධාරො කරණීයොති යථාවුත්තක්රියාපදානං නාමපදෙහි සමානසුතිකානං භොතිසද්ද භවෙ සද්දානමත්ථුද්ධාරං වදාම.

කථං? භොතිසද්දො කත්තුයොගෙ ක්රියාපදං, ක්රියායොගෙ නාමිකපදං, තස්මා සො ද්වීසු අත්ථෙසු වත්තති ක්රියාපදත්ථෙ නාමිකපදත්ථෙ ච. තත්ථ ක්රියාපදත්ථෙ වත්තමානවසෙන, නාමිකපදත්ථෙ පනාලපනවසෙන. ක්රියාපදත්ථෙ තාව ‘‘එකො භොති’’, නාමිකපදත්ථෙ ‘‘මා භොති පරිදෙවෙසි’’. අත්රිදං වුච්චති –

භාවෙ නාමපදත්ථෙ ච, ආලපනවිසෙසිතෙ;

ඉමෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු, භොතිසද්දො පවත්තති.

භවෙසද්දො පන ‘‘භවාමී’’තිමස්ස වත්තමානාවිභත්තියුත්තස්ස සද්දස්සත්ථෙපි වත්තති. ‘‘භවාමී’’තිමස්ස පඤ්චමීවිභත්තියුත්තස්ස සද්දස්ස ආණත්යාසීසනත්ථෙසුපි වත්තති. ‘‘භවෙය්යාමී’’තිමස්ස සත්තමීවිභත්තිසහිතස්ස සද්දස්ස අනුමතිපරිකප්පත්ථෙසුපි වත්තති. තත්රිදං පඨමත්ථස්ස සාධකං ආහච්චවචනං –

‘‘දෙවානං අධිකො හොමි, භවාමි මනුජාධිපො;

රූපලක්ඛණසම්පන්නො, පඤ්ඤාය අසමො භවෙ’’ති.

අයං පන සබ්බෙසං තෙසමත්ථානං සාධිකා අම්හාකං ගාථාරචනා –

‘‘සුඛී භවති එසො ච, අහඤ්චාපි සුඛී භවෙ;

සුඛී භවතු එසො ච, අහඤ්චාපි සුඛී භවෙ.

ඉමාය බුද්ධපූජාය, භවන්තු සුඛිතා පජා;

භවෙ’හඤ්ච සුඛප්පත්තො, සාමච්චො සහ ඤාතිභි.

සුඛී භවෙය්ය එසො ච, අහඤ්චාපි සුඛී භවෙ;

සුඛී භවෙය්ය චෙ එසො, අහඤ්චාපි සුඛී භවෙ’’ති.

ඉච්චෙවං –

වත්තමානාය පඤ්චම්යං, සත්තම්යඤ්ච විභත්තියං;

එතෙසු තීසු ඨානෙසු, භවෙසද්දො පවත්තති.

එකධා වත්තමානායං, පඤ්චමීසත්තමීසු ච;

ද්වෙධා ද්වෙධාතිමස්සත්ථං, පඤ්චධා පරිදීපයෙ.

ද්වෙධා වා වත්තමානාය-මාදිපුරිසවාචකො;

අත්ථො ‘‘භවෙ’’ති එතස්ස, ‘‘භවතී’’තිපියුජ්ජති.

ඉදානි පන එතස්ස, වුත්තස්සත්ථස්ස සාධකං;

එත්ථ පාළිප්පදෙසං තු, ආහරිස්සං සුණාථ මෙ.

කො’යං මජ්ඣෙසමුද්දස්මිං, අපස්සං තීරමායුහෙ;

කං ත්වං අත්ථවසං ඤත්වා, එවං වායමසෙ භුසං.

නිසම්ම වත්තං ලොකස්ස, වායාමස්ස ච දෙවතෙ;

තස්මා මජ්ඣෙසමුද්දස්මිං, අපස්සං තීරමායුහෙ.

අස්සං පුරිමගාථායං, ‘‘ආයුහෙ’’තිපදස්ස හි;

‘‘ආයූහතී’’ති අත්ථොති, විඤ්ඤාතබ්බො විභාවිනා.

විභත්තියා විපල්ලාස-වසෙනායං සමීරිතො;

වත්තමානෙ සත්තමීති, තිස්සෙකාරවසෙන වා.

පච්ඡිමාය ච ගාථායං, ‘‘ආයුහෙ’’තිපදස්ස තු;

‘‘ආයූහාමී’’ති අත්ථොති, සද්දත්ථඤ්ඤූ විභාවයෙ.

තථා ‘‘භවෙ’’තිඑතස්ස, වත්තමානාවිභත්තියං;

‘‘භවතී’’ති, ‘‘භවාමී’’ති, චත්ථං ද්වෙධා විභාවයෙ.

එවංවිධෙසු අඤ්ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො;

නෙතබ්බො නයදක්ඛෙන, නයසාගරසාසනෙ.

එවමයං භවෙසද්දො පඤ්චසු ඡසු වා ක්රියාපදත්ථෙසු පවත්තති. තථා සත්තමීවිභත්යන්තනාමිකපදස්ස වුද්ධිසංසාරකම්මභවූපපත්තිභවසඞ්ඛාතෙසු අත්ථෙසුපි. තථා හි ‘‘අභවෙ නන්දති තස්ස, භවෙ තස්ස න නන්දතී’’තිආදීසු වුද්ධිම්හි. ‘‘භවෙ විචරන්තො’’තිආදීසු සංසාරෙ. ‘‘භවෙ ඛො සති ජාති හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්තිආදීසු කම්මභවෙ. ‘‘එවං භවෙවිජ්ජමානෙ’’තිආදීසු උපපත්තිභවෙති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන භූධාතුතො නිප්ඵන්නානං අඤ්ඤතොපි අඤ්ඤෙසං ක්රියාපදානං යථාසම්භවමත්ථො උද්ධරිතබ්බො.

ආඛ්යාතත්ථම්හිමෙ අත්ථා, න ලාතබ්බා කුදාචනං;

අත්ථුද්ධාරවසෙනෙතෙ, උද්ධටා නාමතො යතො.

ඉදමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො අත්ථුද්ධාරනයනිදස්සනං.

අත්ථසද්දචින්තායං පන එවමුපලක්ඛෙතබ්බං – ‘‘භවන්තෙ, පරාභවන්තෙ, පරාභවෙ’’ඉච්චාදයො ගච්ඡති ගච්ඡං ගච්ඡතොසද්දාදයො විය විසෙසසද්දා, න යාචනොපතාපනත්ථාදිවාචකො නාථතිසද්දො විය, න ච රාජදෙවතාදිවාචකො දෙවසද්දො විය සාමඤ්ඤසද්දා. යෙ චෙත්ථ විසෙසසද්දා, තෙ සබ්බකාලං විසෙසසද්දාව. යෙ ච සාමඤ්ඤසද්දා, තෙපි සබ්බකාලං සාමඤ්ඤසද්දාව.

තත්ර ගච්ඡතීතිආදීනං විසෙසසද්දතා එවං දට්ඨබ්බා – ගච්ඡතීති එකං නාමපදං, එකමාඛ්යාතං. තථා ගච්ඡන්ති එකං නාමපදං, එකමාඛ්යාතං. ගච්ඡතොති එකො කිතන්තො, අපරො රූළ්හීසද්දො. සතිපි විසෙසසද්දත්තෙ සදිසත්තා සුතිසාමඤ්ඤතො තබ්බිසයං බුද්ධිං නුප්පාදෙති විනාව’ත්ථප්පකරණසද්දන්තරාභිසම්බන්ධෙන. තථා හි සද්දන්තරාභිසම්බන්ධෙන ‘‘ගච්ඡති පතිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ සත්තම්යන්තං නාමපදන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘ගච්ඡති තිස්සො’’ති වුත්තෙ පනාඛ්යාතන්ති. තථා ‘‘ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති වුත්තෙ පඨමන්තං නාමපදන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘ගච්ඡං පුත්තනිවෙදකො’’ති වුත්තෙ ආඛ්යාතන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘ගච්ඡතො හයතො පතිතො’’ති වුත්තෙ කිතන්තොති විඤ්ඤායති. ‘‘ගච්ඡතො පණ්ණපුප්ඵානි පතන්තී’’ති වුත්තෙ රුක්ඛවාචකො රූළ්හීසද්දොති. ඉති විසෙසසද්දානං ආඛ්යාතනාමානං නාමාඛ්යාතෙහි සමානසුතිකානං අත්ථාභිසම්බන්ධාදීසු යො කොචි අත්ථවිසෙසඤාපකො සම්බන්ධො අවස්සමිච්ඡිතබ්බො. එවං ‘‘ගච්ඡතී’’තිආදීනං ආඛ්යාතනාමත්තාදිවසෙන පච්චෙකං ඨිතානං එකෙකත්ථවාචකානං විසෙසසද්දතා දට්ඨබ්බා.

‘‘නාථති දෙවො’’තිආදීනං පන ආඛ්යාතනාමානං නාමාඛ්යාතෙහි අසමානසුතිකානං අනෙකත්ථවාචකානං සාමඤ්ඤසද්දතා එව දට්ඨබ්බා. අත්ථසම්බන්ධාදීසු හි විනා යෙන කෙනචි සම්බන්ධෙන ‘‘නාථතී’’ති වුත්තෙ ‘‘යාචතී’’ති වා ‘‘උපතාපෙතී’’ති වා ‘‘ඉස්සරියං කරොතී’’ති වා ‘‘ආසීසතී’’ති වා අත්ථො පටිභාති, තථා ‘‘දෙවො’’ති වුත්තෙ ‘‘මෙඝො’’ති වා ‘‘ආකාසො’’ති වා ‘‘රාජා’’ති වා ‘‘දෙවතා’’ති වා ‘‘විසුද්ධිදෙවො’’ති වා අත්ථො පටිභාති. යදා පන සද්දන්තරාභිසම්බන්ධෙන ‘‘නාථති සුප්පටිපත්ති’’න්ති වුත්තෙ තදා ‘‘නාථතී’’ති ක්රියාපදස්ස ‘‘යාචතී’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති, ‘‘නාථති සබ්බකිලෙසෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘උපතාපෙතී’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘නාථති සකචිත්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉස්සරියං කරොතී’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘නාථති ලොකස්ස හිත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ආසීසතී’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. තථා ‘‘දෙවො ගජ්ජතී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙවො’’ති නාමපදස්ස ‘‘මෙඝො’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘විද්ධො විගතවලාහකො දෙවො’’ති වුත්තෙ ‘‘ආකාසො’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘පිවතු දෙවො පානීය’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රාජා’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘දෙවො දෙවකායා චවති ආයුසඞ්ඛයා’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙවතා’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘දෙවාතිදෙවො සතපුඤ්ඤලක්ඛණො’’ති වුත්තෙ ‘‘විසුද්ධිදෙවො’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙපි සාමඤ්ඤසද්දා ඤාතබ්බා.

සබ්බමෙතං ඤත්වා යථා අත්ථො සද්දෙන, සද්දො චත්ථෙන න විරුජ්ඣති, තථාත්ථසද්දා චින්තනීයා. තත්රිදං උපලක්ඛණමත්තං චින්තාකාරනිදස්සනං – ‘‘අත්ථකුසලා භවන්තෙ’’ති වා ‘‘කිච්චානි භවන්තෙ’’ති වා වුත්තෙ ‘‘භවන්තෙ’’ති ඉදං ‘‘භවන්තී’’තිමිනා සමානත්ථමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘භවන්තෙ පස්සාමී’’ති වා ‘‘ඉච්ඡාමී’’ති වා වුත්තෙ උපයොගත්ථවං නාමපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘භවන්තෙ ජනෙ පසංසතී’’ති වා ‘‘කාමෙතී’’ති වා වුත්තෙ පච්චත්තොපයොගත්ථවන්තානි ද්වෙ නාමපදානීති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘චොරා පරාභවන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පරාභවන්තෙ’’ති ඉදං ‘‘පරාභවන්තී’’තිමිනා සමානත්ථමාඛ්යාතිකපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘පරාභවන්තෙ ජනා ඉච්ඡන්ති අමිත්තාන’’න්ති වුත්තෙ ‘‘පරාභවන්තෙ’’ති ඉමානි උපයොගපච්චත්තත්ථවන්තානි ද්වෙ නාමපදානීති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘එසො පරාභවෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පරාභවෙ’’ති ඉදං ‘‘පරාභවෙය්යා’’තිමිනා සමානත්ථමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘එතෙ පරාභවෙ ලොකෙ, පණ්ඩිතො සමවෙක්ඛියා’’ති වුත්තෙ ‘‘පරාභවෙ’’ති ඉදං උපයොගත්ථවං බහුවචනං නාමපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘පරාභවෙ සතී’’ති වුත්තෙ භාවලක්ඛණභුම්මත්ථෙකවචනකං නාමපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘තුම්හෙ මෙ පසාදා සම්භවෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සම්භවෙ’’ති ඉදං ‘‘සම්භවථා’’තිමිනා සමානත්ථමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘එහි ත්වං සම්භවව්හෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සම්භවව්හෙ’’ති ඉදං සම්භවාය නාම ඉත්ථියා වාචකං ඉත්ථිලිඞ්ගං සාලපනං නාමිකපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘එහි ත්වං සම්භවව්හෙපතිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ සම්භවනාමකස්ස පුරිසස්ස වාචකං පුල්ලිඞ්ගං භුම්මවචනන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො.

‘‘වරුණො බ්රහ්මදෙවො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සම්භවො නාමුපට්ඨාකො, රෙවතස්ස මහෙසිනො’’ති –

හි පාළි. ‘‘ධම්මා පාතුභවන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පාතුභවන්තෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවන්තී’’තිමිනා සමානත්ථං සනිපාතමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘පාතු භවන්තෙ ජනෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙ ජනෙ භවං රක්ඛතූ’’ති අත්ථවාචකානි ආඛ්යාතකිතන්තසබ්බනාමිකපදානීති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘පාතුභවසෙ ත්වං ගුණෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘පාතුභවසෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවසී’’තිමිනා සමානත්ථමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘පාතුභවසෙ ගුණෙ යො ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘පාතුභවාහි අත්තනො ගුණහෙතු ත්ව’’න්ති අත්ථවාචකානිනිපාතයුත්තාඛ්යාතනාමපදානීති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘අහමත්තනො ගුණෙහි පාතුභවෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පාතුභවෙ’’ති ඉදං ‘‘පාතුභවාමී’’තිමිනා සමානත්ථං සනිපාතමාඛ්යාතපදන්ති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ‘‘මං පාතු භවෙ ඉදං පුඤ්ඤකම්ම’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මං රක්ඛතු සංසාරෙ ඉදං පුඤ්ඤකම්ම’’න්ති අත්ථවාචකානි ආඛ්යාතනාමපදානීති එවමත්ථො ච සද්දො ච චින්තනීයො. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ යථාරහමත්ථසද්දා චින්තනීයා. තත්ථ සමානසුතිකානං කෙසඤ්චි සද්දානං ‘‘න තෙසං කොට්ඨෙ ඔපෙන්ති. න තෙසං අන්තරා ගච්ඡෙ. සත්ත වො ලිච්ඡවී අපරිහානීයෙ ධම්මෙ දෙසෙස්සාමි, ඉමෙ තෙ දෙව සත්තවො, ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො’’තිආදීසු සමානසුතිකානං විය උච්චාරණවිසෙසො ඉච්ඡනීයො. උච්චාරණවිසෙසෙ හි සති පදානි පරිබ්යත්තානි, පදෙසු පරිබ්යත්තෙසු අත්ථො පරිබ්යත්තො හොති, අත්ථපරිග්ගාහකානං අත්ථාධිගමො අකිච්ඡො හොති, සුපරිසුද්ධාදාසතලෙ පටිබිම්බදස්සනං විය, සො ච ගහිතපුබ්බසඞ්කෙතස්ස අත්ථසම්බන්ධාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ඤාතෙයෙව හොති, න ඉතරථා. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘විසයත්තමනාපන්නා, සද්දා නෙවත්ථබොධකා;

න පදමත්තතො අත්ථෙ, තෙ අඤ්ඤාතා පකාසකා’’ති.

යදිදමෙත්ථ වුත්තමම්හෙහි ‘‘උච්චාරණවිසෙසො ඉච්ඡනීයො’’ති. අත්රායමුච්චාරණවිසෙසදීපනී ගාථා සහත්ථප්පකාසනනයදානගාථාය.

‘‘න තෙ සං කොට්ඨෙ ඔපෙන්ති’’, ඉති පාඨෙ සුමෙධසො;

පදං ‘‘න තෙ’’ති ඡින්දිත්වා, ‘‘සං කොට්ඨෙ’’ති පඨෙය්ය වෙ.

‘‘සං න ඔපෙන්ති කොට්ඨෙ තෙ, භික්ඛූ’’ති අත්ථමීරයෙ;

එවමිමෙසු අඤ්ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො.

අථ යං පනිදම්පි වුත්තං ‘‘කෙසඤ්චී’’ති, තං කිමත්ථං? ‘‘ගච්ඡති පතිට්ඨිතං, ගච්ඡති තිස්සො, භවන්තෙ පස්සාමි, අත්ථකුසලා භවන්තෙ, වදන්තං එකපොක්ඛරා, වදන්තං පටිවදතී’’තිආදීසු සමානසුතිකානමුච්චාරණවිසෙසො න ලබ්භතීති දස්සනත්ථං. තස්මා ඉදමෙත්ථ සල්ලක්ඛෙතබ්බං – යත්ථ සමානසුතිකානමුච්චාරණවිසෙසො ලබ්භති අත්ථවිසෙසො ච පදානං විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා, තත්ථ පයොගෙ සමානසුතිකමෙකච්චං පදං විච්ඡින්දිත්වා උච්චාරෙතබ්බං. සෙය්යථිදං? ‘‘හෙතු හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො. සො තෙන සද්ධිං භාසති, සොතෙන වුය්හති. භවන්තෙ ජනෙ පසංසති, භවන්තෙ පස්සාමී’’ති එවමාදයො පයොගා. එත්ථ ‘‘හෙතූ’’ති ඊසකං විච්ඡින්දිත්වා ‘‘හෙතුසම්පයුත්තාන’’න්ති උච්චාරෙතබ්බං. තථා ‘‘සො’’ති විච්ඡින්දිත්වා ‘‘තෙන සද්ධි’’න්ති උච්චාරෙතබ්බං. ‘‘භව’’න්ති විච්ඡින්දිත්වා ‘‘තෙ ජනෙ’’ති උච්චාරෙතබ්බං.

සෙසං පන සමානසුතිකං විච්ඡින්දිත්වා න උච්චාරෙතබ්බං. අවිච්ඡින්දනීයස්මිඤ්හි ඨානෙ විච්ඡින්දිත්වා පඨිතස්ස අත්ථො දුට්ඨො හොති. එවං පදවිභාගාවිභාගවසෙන සමානසුතිකානමත්ථුච්චාරණවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි ‘‘සො තෙනා’’තිආදීසු ද්විපදත්ථග්ගහණං විභාගො, එකපදත්ථග්ගහණමවිභාගොති අධිප්පෙතො. එත්ථ ච විසුං වවත්ථිතානං අසමානසුතිකානං එකතො කත්වා සමානසුතිකභාවපරිකප්පනං අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථඤ්චෙව උච්චාරණවිසෙසදස්සනත්ථඤ්ච. න හි එතානි ‘‘සප්පො සප්පො’’තිආදීසු විය එකස්මිංයෙවත්ථෙ සමානසුතිකානි. එවං සන්තෙපි එකජ්ඣකරණෙන ලද්ධං සමානසුතිලෙසං ගහෙත්වා අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං උච්චාරණවිසෙසදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘සමානසුතිකානී’’ති වුත්තානි. එස නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු. ඉදමෙත්ථ සල්ලක්ඛෙතබ්බං –

යත්ථ සමානසුතිකානං අට්ඨාරසාකාරෙසු යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්ථවිසෙසො ලබ්භති, විච්ඡින්දිත්වා පන උච්චාරණෙ සද්දවිලාසො න හොති, අත්ථො වා දුට්ඨො හොති, න තාදිසෙසු පයොගෙසු සමානසුතිකානි පදානි විච්ඡින්දිත්වා උච්චාරෙතබ්බානි. තත්ර කතමෙන චාකාරෙන අත්ථවිසෙසලාභො භවති? පදානං විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා අක්ඛරසන්නිධානවසෙන වා පදසන්නිධානවසෙන වා පදක්ඛරසන්නිධානවසෙන වා විච්ඡාවසෙන වා කම්මප්පවචනීයවසෙන වා භයකොධාදීසු උප්පන්නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන වා ගුණවාචකසද්දස්ස ද්විරුත්තවසෙන වා ක්රියාපදස්ස ද්විරුත්තවසෙන වා සංහිතාපදච්ඡෙදවසෙන වා අගාරවත්ථපරිදීපනවසෙන වා නිරන්තරත්ථපරිදීපනවසෙන වා නනිරන්තරත්ථපරිදීපනවසෙන වා ‘‘පුනප්පුන’’මිච්චත්ථපරිදීපනවසෙන වා උපමානෙ ඉව සද්දවසෙන වා ඉතිසද්දං පටිච්ච සද්දපදත්ථවාචකත්ථපරිදීපනවසෙන වා තථාපවත්තචිත්තපරිදීපනවසෙන වාති ඉමෙසුට්ඨාරසාකාරෙසු, විත්ථාරතො පන ඡබ්බීසාය ආකාරෙසු තතො වාධිකෙසු යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්ථවිසෙසලාභො භවති.

එත්ථ පදානං තාව විභාගවසෙන වා අවිභාගවසෙන වා සමානසුතිකානමත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘සා නං සඞ්ගති පාලෙති, අභික්කමො සානං පඤ්ඤායති. මා නො දෙව අවධි, මානො මය්හං න විජ්ජතී’’ති එවමාදයො පයොගා.

අක්ඛරසන්නිධානවසෙන පන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘සන්තෙහි මහිතො හිතො. සඞ්ගා සඞ්ගාමජිං මුත්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං. දාඨී දාඨීසු පක්ඛන්දි, මඤ්ඤමානො යථා පුරෙ. සබ්බාභිභුංව සිරසාසිරසා නමාමි. භූමිතො උට්ඨිතා යාව, බ්රහ්මලොකා විධාවති. අච්චි අච්චිමතො ලොකෙ, ඩය්හමානම්හි තෙජසා’’ති එවමාදයො පයොගා.

පදසන්නිධානවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ආපො ආපොගතං. රාජරාජමහාමත්තාදයො, සුඛො’ලොකස්ස ලොකස්ස, කාරකො ඤාණචක්ඛුදො, නිරාපදෙ පදෙ නින්නො, අනන්තඤාණං කරුණාලයං ලයං, මලස්ස බුද්ධං සුසමාහිතං හිතං. නමාමි ධම්මං භවසංවරං වරං, ගුණාකරඤ්චෙව නිරඞ්ගණං ගණ’’න්ති එවමාදයො පයොගා.

පදක්ඛරසන්නිධානවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘පමාණරහිතං හිතං, සිද්ධත්ථො සබ්බසිද්ධත්ථො, තිලොකමහිතො හිතො. උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධො, ඉදං වචනමබ්රවී’’ති එවමාදයො පයොගා. තත්රිමා අක්ඛරසන්නිධානාදීසු අධිප්පායවිඤ්ඤාපනියො ගාථා –

මහිතොඉති සද්දම්හා, මකාරො චෙ විවෙචිතො;

සද්දො නිරත්ථකො එත්ථ, ‘‘අක්ඛර’’න්ති වදෙ බුධො.

ඤෙය්යා අක්ඛරයොගෙන,

‘‘සන්තෙහි මහිතො හිතො’’;

ඉච්චාදීසු සරූපානං,

හොති අත්ථවිසෙසතා.

උපසග්ගා නිපාතා ච, යඤ්චඤ්ඤං අත්ථජොතකං;

එකක්ඛරම්පි විඤ්ඤූහි, තං ‘‘පද’’න්ති සමීරිතං.

පදානං සන්නිධානඤ්ච, පදක්ඛරානමෙව ච;

සමාසෙ ලබ්භමානත්තං, සන්ධාය ලපිතං මයා.

විච්ඡාවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ගාමෙ ගාමෙ සතං කුම්භා, ගාමො ගාමො රමණීයො’’ති එවමාදයො පයොගා. එත්ථ හි විච්ඡාවසෙන සබ්බෙපි ගාමා පරිග්ගහිතා.

නානාධිකරණානං තු, වත්තුමෙකක්ඛණම්හි යා;

ඉච්ඡතො බ්යාපිතුං ඉච්ඡා, සා විච්ඡාති පකිත්තිතා.

කම්මප්පවචනීයවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘රුක්ඛං රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ චන්දො, රුක්ඛං රුක්ඛං පරි විජ්ජොතතෙ චන්දො’’ති පයොගා, රුක්ඛානං උපරි උපරි විජ්ජොතතෙති අත්ථො.

භයකොධාදීසු උප්පන්නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන පන අත්ථවිසෙසලාභෙ ඉමෙ පයොගා – භයෙ තාව ‘‘චොරො චොරො, සප්පො සප්පො’’ඉච්චාදයො. කොධෙ ‘‘වසල වසල, චණ්ඩාල චණ්ඩාල, විජ්ඣ විජ්ඣ, පහර පහර’’ඉච්චාදයො. පසංසායං ‘‘සාධු සාධු සාරිපුත්ත, අභික්කන්තං භන්තෙ අභික්කන්තං භන්තෙ’’ඉච්චාදයො. තුරිතෙ ‘‘අභික්කම වාසෙට්ඨ අභික්කම වාසෙට්ඨ, ගච්ඡ ගච්ඡ, ලුනාහි ලුනාහි’’ඉච්චාදයො. කොතූහලෙ ‘‘ආගච්ඡ ආගච්ඡ’’ඉච්චාදයො. අච්ඡරියෙ ‘‘අහො බුද්ධො අහො බුද්ධො’’ඉච්චාදයො. හාසෙ ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛං, අහො මනාපං අහො මනාපං’’ඉච්චාදයො. සොකෙ ‘‘කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තක’’ඉච්චාදයො. පසාදෙ ‘‘භවිස්සන්ති වජ්ජී භවිස්සන්ති වජ්ජී’’ඉච්චාදයො. එවං භයකොධාදීසු උප්පන්නෙසු කථිතාමෙඩිතවචනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභො භවති. එත්ථ පන අත්ථන්තරාභාවෙපි දළ්හීකම්මවසෙන පදානමත්ථජොතකභාවොයෙව අත්ථවිසෙසලාභො.

භයෙ කොධෙ පසංසායං,

තුරිතෙ කොතූහල’ච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච,

කරෙ ආමෙඩිතං බුධො.

චසද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන ගරහාඅසම්මානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘පාපො පාපො’’තිආදීසු හි ගරහායං. ‘‘අභිරූපක අභිරූපකා’’තිආදීසු අසම්මානෙ. ‘‘ක්වායං අබලබලො වියා’’තිආදීසු අතිසයත්ථෙ ආමෙඩිතං දට්ඨබ්බං. ගුණවාචකස්ස ද්විරුත්තවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘කණ්හො කණ්හො ච ඝොරො චා’’ති එවමාදයො. ‘‘කණ්හො කණ්හො’’ති හි අතීව කණ්හොති අත්ථො. ක්රියාපදස්ස ද්විරුත්තවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ධමෙ ධමෙ නාතිධමෙ’’ති එවමාදයො. තත්ථ ධමෙ ධමෙති ධමෙය්ය නො න ධමෙය්ය. නාතිධමෙති පමාණාතික්කන්තං පන න ධමෙය්ය. සංහිතාපදච්ඡෙදවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘නරානරා, සුරාසුරා, කතාකතකුසලාකුසලවිසයං විප්පටිසාරාකාරෙන පවත්තං අනුසොචනං කුක්කුච්ච’’න්ති එවමාදයො. එත්ථ පන විඤ්ඤූනං පරමකොසල්ලජනනත්ථං සිලොකං රචයාම –

හිතාහිතා හිතංහිතං, ආනුභාවෙන තෙ ජින;

පවරාපවරාහච්ච, භවාමා’නාමයා මයන්ති.

අගාරවත්ථපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘තුවංතුවං පෙසුඤ්ඤකලහවිග්ගහවිවාදා’’ති එවමාදයො. නිරන්තරත්ථපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘දිවසෙ දිවසෙ පරිභුඤ්ජතී’’ති එවමාදයො. නනිරන්තරත්ථපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘ඛණෙ ඛණෙ පීති උප්පජ්ජතී’’ති එවමාදයො. ‘‘පුනප්පුන’’මිච්චත්ථපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘මුහුං මුහුං භායයතෙ කුමාරෙ’’ති එවමාදයො. උපමානෙ ඉවසද්දවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘රාජා රක්ඛතු ධම්මෙන, අත්තනොව පජං පජ’’න්ති එවමාදයො. ඉතිසද්දං පටිච්ච සද්දපදත්ථවාචකත්තපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයි’’න්ති එවමාදයො. තථාපවත්තචිත්තපරිදීපනවසෙන අත්ථවිසෙසලාභෙ ‘‘බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා’’ති එවමාදයො. එවං ඊදිසෙසු පයොගෙසු සමානසුතිකපදං විච්ඡින්දිත්වා න උච්චාරෙතබ්බං. විච්ඡින්දිත්වා හි උච්චාරණෙ සති සද්දවිලාසො න භවති, කත්ථචි පන ‘‘කතාකතාකුසලාකුසලවිසය’’න්ති එවමාදීසු විච්ඡින්දිත්වා උච්චාරිතස්ස අත්ථො දුට්ඨො හොති, තස්මා විච්ඡින්දිත්වා න උච්චාරෙතබ්බං, එකාබද්ධංයෙව කත්වා උච්චාරෙතබ්බං. ඉති සමානසුතිකෙසු විනිච්ඡයො ඡබ්බීසාය ආකාරෙහි අධිකෙහි ච මණ්ඩෙත්වා දස්සිතො.

යස්මා පන සමානසුතිකෙසු විනිච්ඡයෙ දස්සිතෙ අසමානසුතිකෙසුපි විනිච්ඡයො දස්සෙතබ්බො හොති, තස්මා තම්පි දස්සෙස්සාම – යත්ථ නිග්ගහීතම්හා පරාකාරලොපොපි පාඨො පඤ්ඤායති, සංයොගබ්යඤ්ජනස්ස විසංයොගත්තම්පි. තෙසු පයොගෙසු නිග්ගහීතපදං අනන්තරපදෙන සද්ධිං එකාබද්ධංයෙව කත්වා උච්චාරෙතබ්බං. කතමානි තානි? ‘‘සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං-සා’ජීවො ගරහිතො මම. පුප්ඵං’සා උප්පජ්ජි. ඛයමත්තං න නිබ්බානං’ස ගම්භීරාදිවාචතො’’ති එවමාදයො. එත්ථ හි ‘‘සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහ’’න්තිආදිනා විච්ඡෙදමකත්වා අනන්තරෙ ද්වීසු ගාථාපදෙසු අන්තරීභූතානං ද්වින්නං සමානසුතිකපදානං එකතො උච්චාරණමිව අනන්තරපදෙහි සද්ධිං එකාබද්ධුච්චාරණවසෙන ‘‘සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං-සා’ජීවො ගරහිතො මමා’’තිආදිනා උච්චාරෙතබ්බං. එවරූපොයෙව හි උච්චාරණවිසෙසො සකලෙහිපි පොරාණෙහි විඤ්ඤූහි අනුමතො උච්චාරිතො ච ‘‘අස්ස ආජීවො ගරහිතො මම, අස්සා උප්පජ්ජි, අස්ස ගම්භීරාදිවාචතො’’තිඑවමාදිඅත්ථප්පටිපාදනස්සානුරූපත්තා.

යත්ථ පන යාදිසෙ උච්චාරණෙ කරියමානෙ අත්ථො පරිබ්යත්තො හොති, තෙසු පයොගෙසු ක්වචි චසද්ද පනසද්දාදියොගට්ඨානෙ ඊසකං විච්ඡින්දිත්වා පදමුච්චාරෙතබ්බං. සෙය්යථිදං? ‘‘වාළා ච ලපසක්ඛරා. අච්චන්තසන්තා පන යා, අයං නිබ්බානසම්පදා, ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති වාචං භාසතො ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති ඤාණං පවත්තතීති? ආමන්තා. ඉති ච දන්ති ච දුති ච ඛන්ති ච ඤාණං පවත්තතීති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති එවමාදයො පයොගා.

එතෙසු හි පඨමපයොගෙ ‘‘වාළා චා’’ති ඊසකං විච්ඡින්දිත්වා ‘‘ලපසක්ඛරා’’ති උච්චාරෙතබ්බං. තත්ථ ලපසක්ඛරාති සක්ඛරසදිසමධුරවචනා. ජාතකට්ඨකථායං පන ‘‘නිරත්ථකවචනෙහි සක්ඛරා විය මධුරා’’ති වුත්තං, තස්මාත්ර බහුබ්බීහිතප්පුරිසවසෙන ද්විධා සමාසො දට්ඨබ්බො ‘‘ලපා සක්ඛරා විය යාසං තා ලපසක්ඛරා, ලපෙහි වා සක්ඛරා වියාති ලපසක්ඛරා’’ති.

දුතියපයොගෙ ‘‘අච්චන්තසන්තා පන’’ඉති ඊසකං විච්ඡින්දිත්වා ‘‘යා’’ති උච්චාරෙතබ්බං. යා පන අයං නිබ්බානසම්පදා අච්චන්තසන්තාති හි අත්ථො.

තතියපයොගෙ ඉති ච දන්ති ච දුති ච ඛන්ති චාති එතෙසු චතූසු ඨානෙසු ඉකාරඤ්ච දංකාරඤ්ච දුකාරඤ්ච ඛංකාරඤ්ච ඊසකං විච්ඡින්දිත්වා තදනන්තරං ති ච සද්දා උච්චාරෙතබ්බා.

එත්ථ හි අවිච්ඡින්දිත්වා උච්චාරණෙ සති අඤ්ඤථා ගහෙතබ්බත්තා අත්ථො දුට්ඨො භවති. කථං? ඊදිසෙසු ඨානෙසු අවිච්ඡින්දිත්වා උච්චාරණෙ සති ඉතිසද්දො එවන්ති අත්ථවාචකො නිපාතො සියා, සන්ධිවසෙන පන ඉකාරත්ථවාචකො රූළ්හීසද්දො න සියා. දන්තිසද්දො දමනත්ථො සියා, දංකාරවාචකො න සියා. දුතිසද්දො නිරත්ථකො සියා, දුකාරවාචකො න සියා. ඛන්තිසද්දො ඛමනත්ථො සියා, ඛංකාරවාචකො න සියා. තස්මා ඉකාර දංකාර දුකාර ඛංකාරානි ඊසකං විච්ඡින්දිතබ්බානි.

එත්ථ හි ඉඉති දංඉති දුඉති ඛංඉතීතිආදිනා සංහිතාපදච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො, පරභූතස්ස ච ඉකාරස්ස ලොපො. න පනෙත්ථ ඉදං වත්තබ්බං ‘‘සරූපසරානං විසයෙ පරභූතස්ස සරූපසරස්ස ලොපො න හොති, පුබ්බසරස්සෙව ලොපො හොති තත්රායන්ති එත්ථ වියා’’ති ‘‘අකිලාසුනො වණ්ණපථෙ ඛණන්තා, උදඞ්ගණෙ තත්ථ පපං අවින්දු’’න්ති පාළියං සරූපපරසරස්ස ලොපදස්සනතො. තථා හි අට්ඨකථාචරියෙහි ‘‘පවද්ධං ආපං පප’’න්ති අත්ථො සංවණ්ණිතො. තස්මා ‘‘ඉති චා’’ති එත්ථාපි ඉඉති චාති ඡෙදං කත්වා ද්වීසු ඉකාරෙසු පරස්ස ඉකාරස්ස ලොපො කාතබ්බො, න පුබ්බස්ස.

පුබ්බස්මිඤ්හි ඉකාරවාචකෙ ඉකාරෙ නට්ඨෙ සති නිපාතභූතෙන ඉතිසද්දෙන ඉකාරසඞ්ඛාතො අත්ථො න විඤ්ඤායෙය්ය, නිපාතභූතස්ස පන ඉතිසද්දස්ස ඉකාරෙ නට්ඨෙපි සො අත්ථො විඤ්ඤායතෙව ‘‘දෙවදත්තොති මෙ සුත’’න්ති එත්ථ දෙවදත්තපදත්ථො විය. තස්මා ඉතිසද්දස්ස පරභූතස්ස ඉකාරස්සෙව ලොපො කාතබ්බො, න පුබ්බස්ස ඉකාරවාචකස්ස ඉකාරස්ස. කච්චායනෙ පන යෙභුය්යප්පවත්තිං සන්ධාය අසරූපසරතො පරස්සෙව අසරූපසරස්ස ලොපො වුත්තො, න සරූපසරතො පරස්ස සරූපසරස්ස. මහාපදෙසසුත්තෙහි වා සරූපස්ස පරසරස්ස ලොපො වුත්තොති දට්ඨබ්බං.

‘‘අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නාළන්ද’’න්තිආදීසු පන චසද්දාදියොගට්ඨානෙපි සති විච්ඡින්දිත්වා පදං න උච්චාරෙතබ්බං. යත්ථ ච ආගමක්ඛරාදීනි දිස්සන්ති, තෙසු පයොගෙසු පුබ්බපදානි විච්ඡින්දිත්වා න උච්චාරෙතබ්බානි, ආගමක්ඛරවන්තෙහි පරපදෙහි සද්ධිංයෙව උච්චාරෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං? ‘‘නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං. භගවා එතදවොච’’ඉච්චෙවමාදයො පයොගා. යත්ථ යෙසං විසුං විසුං සම්බන්ධො දිස්සති, අත්ථො ච යුජ්ජති, තත්ථ තානි අත්ථානුරූපං විච්ඡින්දිත්වා උච්චාරෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං? ‘‘නහානෙ උස්සුක්කං අකාසි, උස්සුක්කම්පි අකාසි යාගුයා ඛාදනීයෙ භත්තස්මිං’’ ඉච්චෙවමාදයො පයොගා. එත්ථ හි ‘‘නහානෙ උස්සුක්කං අකාසී’’ති විච්ඡින්දිත්වා ‘‘උස්සුක්කම්පි අකාසි යාගුයා ඛාදනීයෙ භත්තස්මි’’න්ති උච්චාරෙතබ්බං. එවඤ්හි සති න කෙවලං සො භික්ඛු නහානෙයෙව උස්සුක්කං අකාසි, අථ ඛො යාගුයාපි ඛාදනීයෙපි භත්තස්මිම්පි උස්සුක්කං අකාසීති අත්ථප්පකාසනෙ සමත්ථො භවති, අට්ඨානප්පයුත්තො සමුච්චයත්ථවාචකො අපිසද්දො.

යත්ථ පන යෙසමිතරෙන වා ඉතරෙන වා එකෙකපදෙන උභයපදෙහි වා සම්බන්ධො දිස්සති සහෙවත්ථයුත්තියා, තත්ථ තානි යථාරහං විච්ඡින්දිත්වා උච්චාරෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං? ‘‘සො ධම්මං දෙසෙතිආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණං සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං පකාසෙති. පටිච්චසමුප්පාදං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථ සාධුකං මනසිකරොථ. අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති එවමාදයො පයොගා. තත්රිමා අධිප්පායවිඤ්ඤාපිකා ගාථා –

ධම්මසද්දෙන වා බ්රහ්ම-චරියසද්දෙන වා පදං;

යොජෙත්වා ඊරයෙ විඤ්ඤූ, ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්තිදං.

‘‘සාධුක’’න්ති පදං විඤ්ඤූ, ‘‘සුණාථා’’ති පදෙන වා;

තථා ‘‘මනසිකරොථ’’, ඉති වුත්තපදෙන වා;

ඊරයෙ යොජයිත්වාන, උභයෙහි පදෙහි වා.

එකමෙකෙන සම්බන්ධො, සම්බන්ධො උභයෙහි වා;

දිස්සතීති විජානෙය්ය, සද්ධිමෙවත්ථයුත්තියා.

නත්තනොමතියා එසො, අත්ථො එත්ථ මයා රුතො;

පුබ්බාචරියසීහානං, නයං නිස්සාය මෙ රුතො.

එවංවිධෙසු අඤ්ඤෙසු, පාඨෙසුපි අයං නයො;

නෙතබ්බො නයදක්ඛෙන, සාසනත්ථගවෙසිනා.

අත්ථානුරූපතො සද්දං, අත්ථං සද්දානුරූපතො;

චින්තයිත්වාන මෙධාවී, වොහරෙ න යථා තථාති.

අයමෙත්ථ අත්ථසද්දචින්තා.

අත්ථාතිසයයොගෙ එවං උපලක්ඛෙතබ්බං – භූධාතුඅත්ථාතිසයයොගතො වඩ්ඪනෙ දිට්ඨා ‘‘එකමන්තං නිසින්නො ඛො මහානාමො ලිච්ඡවී උදානං උදානෙසි ‘භවිස්සන්ති වජ්ජී භවිස්සන්ති වජ්ජී’ති’’ ඉති වා ‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්ඤො මහාපතාපස්සා’’ති වා ‘‘වෙදා න තාණාය භවන්තිදස්ස, මිත්තද්දුනො භූනහුනො නරස්සා’’ති වා ‘‘භූනහච්චං කතං මයා’’ති වා එවං වඩ්ඪනෙ දිට්ඨා.

වචනසඞ්ගහෙ එවං උපලක්ඛෙතබ්බං – වත්තමානාය විභත්තියා පරස්සපදං මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං පඤ්චමියා පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්හෙ භවථ.

වත්තමානපඤ්චමීනං පරස්සපදෙ උත්තමපුරිසචතුක්කෙ එකවචනං එකවචනෙන, බහුවචනම්පි බහුවචනෙන සදිසං. අහං භවාමි, මයං භවාම.

වත්තමානාය අත්තනොපදං මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනං හිය්යත්තනජ්ජතනීනං අත්තනොපදෙහි ද්වීහි මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙහි සදිසං කත්ථචි වණ්ණසමුදායවසෙන කිඤ්චි විසෙසං වජ්ජෙත්වා, එස නයො උත්තරත්රාපි යොජෙතබ්බො. ත්වං භවසෙ, ඉදං වත්තමානාය රූපං. ත්වං අභවසෙ, ඉදං හිය්යත්තනජ්ජතනීනං රූපං.

වත්තමානාය අත්තනොපදං උත්තමපුරිසෙකවචනං පඤ්චමියා අත්තනොපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන ච පරොක්ඛාය පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං භවෙ, ඉදං වත්තමානපඤ්චමීනං රූපං. ත්වං බභූවෙ, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං.

වත්තමානාය අත්තනොපදං උත්තමපුරිසබහුවචනං පරොක්ඛජ්ජතනීනං අත්තනොපදෙහි ද්වීහි උත්තමපුරිසබහුවචනෙහි සදිසං. මයං භවාම්හෙ, ඉදං වත්තමානාය රූපං. මයං බභූවිම්හෙ, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං. මයං අභවිම්හෙ, ඉදමජ්ජතනියා රූපං.

පඤ්චමියා අත්තනොපදං මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං පරොක්ඛාය අත්තනොපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්හෙ භවව්හො, ඉදං පඤ්චමියා රූපං. තුම්හෙ බභූවිව්හො, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං.

පරොක්ඛාය පරස්සපදං පඨමපුරිසබහුවචනං හිය්යත්තනියා පරස්සපදෙන පඨමපුරිසබහුවචනෙන ච අජ්ජතනියා අත්තනොපදෙන පඨමපුරිසබහුවචනෙන චාති ද්වීහි වචනෙහි සදිසං. තෙ බභූවු, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං. තෙ අභවු, ඉදං හිය්යත්තනජ්ජතනීනං රූපං.

පරොක්ඛාය පරස්සපදං මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං අත්තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන ච හිය්යත්තනියා පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන ච අත්තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්ජතනියා පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන චාති චතූහි වචනෙහි සදිසං. තුම්හෙ බභූවිත්ථ, සො බභූවිත්ථ, ඉමානි පරොක්ඛාය රූපානි. තුම්හෙ අභවත්ථ, සො අභවත්ථ, ඉමානි හිය්යත්තනියා රූපානි. තුම්හෙ අභවිත්ථ, ඉදමජ්ජතනියා රූපං.

පරොක්ඛාය පරස්සපදං උත්තමපුරිසෙකවචනං හිය්යත්තනියා පරස්සපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්ජතනියා අත්තනොපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං බභූවං, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං. අහං අභවං, ඉදං හිය්යත්තනජ්ජතනීනං රූපං.

පරොක්ඛාය පරස්සපදං උත්තමපුරිසබහුවචනං හිය්යත්තනියා පරස්සපදෙනුත්තමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. මයං බභූවිම්හ, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං. මයං අභවම්හ, ඉදං හිය්යත්තනියා රූපං.

පරොක්ඛාය අත්තනොපදඋත්තමපුරිසෙකවචනං හිය්යත්තනියා අත්තනොපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන ච අජ්ජතනියා පරස්සපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්වීහි වචනෙහි සදිසං. අහං බභූවිං, ඉදං පරොක්ඛාය රූපං. අහං අභවිං, ඉදං හිය්යත්තනජ්ජතනීනං රූපං.

හිය්යත්තනියා පරස්සපදං පඨමපුරිසෙකවචනං අජ්ජතනියා අත්තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. සො අභවා.

හිය්යත්තනියා පරස්සපදං මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනං අජ්ජතනියා පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. ත්වං අභවො.

භවිස්සන්තියා පරස්සපදං මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං කාලාතිපත්තියා පරස්සපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන අත්තනොපදෙන පඨමපුරිසෙකවචනෙන චාති ද්වීහි වචනෙහි සදිසං. තුම්හෙ භවිස්සථ, ඉදං භවිස්සන්තියා රූපං. තුම්හෙ අභවිස්සථ, සො අභවිස්සථ, ඉමානි කාලාතිපත්තියා රූපානි.

භවිස්සන්තියා අත්තනොපදං මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනං කාලාතිපත්තියා අත්තනොපදෙන මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. ත්වං භවිස්සසෙ, ඉදං භවිස්සන්තියා රූපං. ත්වං අභවිස්සසෙ, ඉදං කාලාතිපත්තියා රූපං.

භවිස්සන්තියා අත්තනොපදං මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං කාලාතිපත්තියා අත්තනොපදෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනෙන සදිසං. තුම්හෙ භවිස්සව්හෙ, ඉදං භවිස්සන්තියා රූපං. තුම්හෙ අභවිස්සව්හෙ, ඉදං කාලාතිපත්තියා රූපං.

භවිස්සන්තියා අත්තනොපදං උත්තමපුරිසෙකවචනං කාලාතිපත්තියා පරස්සපදෙනුත්තමපුරිසෙකවචනෙන සදිසං. අහං භවිස්සං, ඉදං භවිස්සන්තියා රූපං. අහං අභවිස්සං, ඉදං කාලාතිපත්තියා රූපං. සෙසානි සබ්බාසමට්ඨන්නං විභත්තීනං වචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසානීති දට්ඨබ්බං. භවන්ති චත්ර –

වත්තමානාපඤ්චමීසු, ථද්වයං සමුදීරිතං;

‘‘තුම්හෙ භවථ’’ඉච්චත්ර, උදාහරණකං ද්විධා.

මිද්වයං මද්වයඤ්චෙව, තාසු වුත්තං ද්විධා ද්විධා;

‘‘භවාමී’’ති ‘‘භවාමා’’ති, චෙත්ථ රූපානි නිද්දිසෙ.

වත්තමානකහිය්යත්ත-නජ්ජතනීවිභත්තිසු;

සෙත්තයං ‘‘භවසෙ ත්ව’’න්ති, වත්තමානාවිභත්තිතො;

‘‘අභවසෙ’’ති හිය්යත්ත-නජ්ජතනීවිභත්තිතො.

වත්තමානාපඤ්චමිකා-පරොක්ඛාසු විභත්තිසු;

එත්තයං ලපිතං තත්ථ, ආදො ද්වින්නං වසෙන තු.

ජඤ්ඤා ‘‘අහං භවෙ’’ති ‘‘ත්වං, බභූවෙ’’ති පරොක්ඛතො;

වත්තමානාපරොක්ඛජ්ජ-තනීසු තීසු සද්දිතං.

ම්හෙත්තයං කමතො රූපං, මයංසද්දවිසෙසියං;

‘‘සම්භවාම්හෙ බභූවිම්හෙ, අභවිම්හෙ’’ති නිද්දිසෙ.

පඤ්චමිකාපරොක්ඛාසු, ව්හොද්වයං රූපමෙත්ථ හි;

‘‘භවව්හො බභූවිව්හො’’ති, තුම්හෙසද්දවිසෙසියං.

පරොක්ඛම්හි වා හිය්යත්ත-නජ්ජතනීවිභත්තිසු;

උත්තයං ‘‘තෙ බභූවූ’’ති, රූපං ජඤ්ඤා පරොක්ඛතො;

හිය්යත්තනජ්ජතනිතො, ජඤ්ඤා ‘‘තෙ අභවූ’’ඉති.

පරොක්ඛම්හි වා හිය්යත්ත-නජ්ජතනීවිභත්තිසු;

සද්දිතං තථසංයොග- පඤ්චකං ඉති නිද්දිසෙ.

බභූවිත්ථද්වයං තත්ථ, රූපං ජඤ්ඤා පරොක්ඛජං;

බව්හත්තෙකත්තතො වුත්තං, මජ්ඣිමපඨමව්හයං.

අභවත්ථද්වයං ඤෙය්යං, හිය්යත්තනීවිභත්තිජං;

බව්හත්තෙකත්තතො වුත්තං, මජ්ඣිමො පඨමො ච සො;

‘‘අභවිත්ථා’’තිදං රූපං, අජ්ජතනීවිභත්තිජං.

තඤ්ච ඛො බහුකත්තම්හි, තුම්හෙසද්දෙන යොජයෙ;

පරොක්ඛාව්හයහිය්යත්ත-නජ්ජතනීසු කිත්තිතං.

අංතයං තත්ථ ආදියං, ‘‘බභූවං’’රූපමීරිතං;

දුවින්නං අභවංරූපං, අහංසද්දෙන යොජයෙ.

පරොක්ඛකාහිය්යත්තනී-වසෙන ම්හදුකං ‘‘මයං;

බභූවිම්හ අභවිම්හ’’, ඉති රූපද්වයං කමා.

පරොක්ඛාව්හයහිය්යත්ත-නජ්ජතනීවිභත්තිසු;

ඉංතයං තු තහිං රූපං, ‘‘බභූවි’’න්ති පරොක්ඛජං;

‘‘අභවි’’න්තීතරාසං තු, අහංසද්දයුතාඛිලං.

හිය්යත්තනජ්ජතනීසු , ආද්වයං මතමෙත්ථ හි;

‘‘අභවා’’ ඉති එකත්තෙ, රූපං පඨමපොරිසං.

හිය්යත්තනජ්ජතනීසු, ඔද්වයං වුත්තමෙත්ථ තු;

‘‘අභවො’’ඉති එකත්තෙ, රූපං මජ්ඣිමපොරිසං.

භවිස්සන්තියකාලාති-පත්තීසු ද්වීසු භාසිතං;

බව්හත්තෙ බහුඑකත්තෙ, සසංයොගං ස්සථත්තයං.

‘‘තුම්හෙ භවිස්සථි’’ච්චෙතං, භවිස්සන්තියතො මතං;

‘‘අභවිස්සථ තුම්හෙ’’ති, ‘‘අභවිස්සථ සො’’ති ච;

කාලාතිපත්තිතො වුත්තං, එතඤ්හි වචනද්වයං.

භවිස්සන්තියකාලාති-පත්තීසු සමුදීරිතං;

මජ්ඣිමපුරිසට්ඨානෙ, සසංයොගං ස්සසෙයුගං.

‘‘භවිස්සසෙ ත්ව’’මිච්චෙතං, ‘‘ත්වං අභවිස්සසෙ’’ති ච;

ඉමානි තු පයොගානි, තත්ථ විඤ්ඤූ පකාසයෙ.

ස්සව්හෙද්වයං සෙන යුතං, ස්සංද්වයඤ්ච චතුක්කකං;

ඉදම්පි කථිතං ද්වීසු, යථාරුතවිභත්තිසු.

‘‘භවිස්සව්හෙ’’ති බව්හත්තෙ, භවිස්සන්තිකමජ්ඣිමො;

බව්හත්තෙ ‘‘අභවිස්සව්හෙ’’, කාලාතිපත්තිමජ්ඣිමො.

‘‘භවිස්සං’’ ඉති එකත්තෙ, භවිස්සන්තිකමුත්තමො;

‘‘අභවිස්ස’’න්ති එකත්තෙ, කාලාතිපත්තිකුත්තමො.

ඉති වුත්තානි වුත්තෙහි, වචනෙහි සමානතං;

යන්තෙ’කච්චෙහි තං සබ්බං, එකතාලීසධා ඨිතං.

සෙසානි පඤ්චපඤ්ඤාස, අසමානානි සබ්බථා;

එතං නයං ගහෙත්වාන, වදෙ සබ්බත්ථ සම්භවාති.

අයමෙත්ථ සමානාසමානවසෙන වචනසඞ්ගහො.

ආගමලක්ඛණවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහෙ එවං උපලක්ඛෙතබ්බං –

භවිස්සන්තීපරොක්ඛජ්ජ-තනීකාලාතිපත්තිසු;

නිච්චං ක්වචි ක්වචා’නිච්චං, ඉකාරාගමනං භවෙ.

ඉකාරාගමනං තඤ්හි, පරොක්ඛායං විභත්තියං;

බව්හත්තෙ මජ්ඣිමට්ඨානෙ, බව්හත්තෙ චුත්තමෙ සියා;

පරස්සපදං සන්ධාය, ඉදං වචනමීරිතං.

උත්තමෙකවචො චාපි, නෙතස්ස අත්තනොපදෙ;

හොතීති අවගන්තබ්බං, භවිස්සන්තිම්හි සබ්බසො.

හිය්යත්තනජ්ජතනික-කාලාතිපත්තීසු පන;

අකාරාගමනං හොති, සබ්බසො ඉති ලක්ඛයෙ.

අජ්ජතනිම්හි බව්හත්තෙ, මජ්ඣිමෙ උත්තමෙ තථා;

බව්හත්තම්හි අකාරෙන, ඉකාරාගමනං භවෙ.

ඉකාරාගමනං නිච්චං, කාලාතිපත්තියං භවෙ;

අකාරාගමනං තත්ථ, අනෙකන්තිකමීරිතං.

අකාරාගමනංයෙව, හිය්යත්තන්යං පකාසති;

පරොක්ඛායං භවිස්සන්ත්ය-ඤ්චිකාරොයෙව දිස්සති.

අකාරාගමනඤ්චෙව, ඉකාරාගමනම්පි ච;

අජ්ජතනිකකාලාති-පත්තීසු පන දිස්සති.

තීසු සෙසවිභත්තීසු, නා’කාරත්තයමීරිතං;

වත්තමානාය පඤ්චම්යං, සත්තමියන්ති සබ්බසො.

ඉකාරෙනෙව සහිතා, ද්වෙ භවන්ති විභත්තියො;

සත්ත ද්වාදස හොන්තෙත්ථ, වචනානීති ලක්ඛයෙ.

අකාරෙනෙව සහිතා, එකායෙව විභත්ති තු;

ද්වාදස වචනානෙත්ථ, භවන්තීති ච ලක්ඛයෙ.

අකාරිකාරසහිතා , දුවෙයෙව විභත්තියො;

චත්තාරි ද්වාදසඤ්චෙව, වචනානි භවන්තිධ.

ආකාරත්තයමුත්තා තු, තිස්සොයෙව විභත්තියො;

වචනානෙත්ථ ඡත්තිංස, හොන්තීති පරිදීපයෙ.

පරොක්ඛාඅජ්ජතනීසු, පඤ්චට්ඨ ච යථාක්කමං;

ඉකාරතො විමුත්තානි, වචනානි භවන්තිති.

එවමෙත්ථ විභත්තීනං, ඡන්නවුතිවිධාන ච;

සඞ්ගහො වචනානන්ති, විඤ්ඤාතබ්බො විභාවිනාති.

අයමෙත්ථ ආගමලක්ඛණවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො.

කාලවසෙන පන විභත්තිවචනසඞ්ගහෙ දුවිධො සඞ්ගහො කාලත්තයවසෙන සඞ්ගහො, කාලඡක්කවසෙන සඞ්ගහො චාති. තත්ථ වත්තමානාපඤ්චමීසත්තමීවිභත්තියො පච්චුප්පන්නකාලිකා, වත්තමානාපඤ්චමීසත්තමීවිභත්යන්තානි පදානි පච්චුප්පන්නවචනානි. පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්තියො අතීතකාලිකා, පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්යන්තානි පදානි අතීතවචනානි. භවිස්සන්තීවිභත්ති අනාගතකාලිකා, භවිස්සන්තීවිභත්යන්තානි පදානි අනාගතවචනානි. කාලාතිපත්තිවිභත්ති පන කත්ථචි අතීතකාලිකා කත්ථචි අනාගතකාලිකා, තස්මා තදන්තානි පදානි අතීතවචනානිපි අනාගතවචනානිපි හොන්ති. අයං කාලත්තයවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො.

අයං පන කාලඡක්කවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො – පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්තියො අතීතකාලිකා, පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්යන්තානි පදානි අතීතවචනානි. භවිස්සන්තීවිභත්ති අනාගතකාලිකා, භවිස්සන්තීවිභත්යන්තානි පදානි අනාගතවචනානි. වත්තමානාවිභත්ති පච්චුප්පන්නකාලිකා, වත්තමානාවිභත්යන්තානි පදානි පච්චුප්පන්නවචනානි. පඤ්චමීවිභත්ති ආණත්තිකාලිකා , පඤ්චමීවිභත්යන්තානි පදානි ආණත්තිවචනානි. සත්තමීවිභත්ති පරිකප්පකාලිකා, සත්තමීවිභත්යන්තානි පදානි පරිකප්පවචනානි. එත්ථ පන ‘‘ආණත්තිවචනානී’’ති ච ‘‘පරිකප්පවචනානී’’ති ච ඉදං තථාසීසමත්තං ආසිට්ඨානුමත්යාදීසු පඤ්චම්යාදීනං දිස්සනතො. කාලාතිපත්තිවිභත්ති කාලාතිපත්තිකාලිකා, කාලාතිපත්තිවිභත්යන්තානි පදානි කාලාතිපත්තිවචනානි. එවං කාලඡක්කවසෙන විභත්තිවචනසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

කාලසඞ්ගහෙ තිවිධො කාලසඞ්ගහො කාලත්තයසඞ්ගහො කාලචතුක්කසඞ්ගහො කාලඡක්කසඞ්ගහො චාති.

පච්චුප්පන්නෙ වත්තමානා, පඤ්චමී සත්තමී චිමා;

හොන්තාතීතෙ පරොක්ඛාදී, සහ කාලාතිපත්තියා.

අනාගතෙ භවිස්සන්තී, කාලාතිපත්තිකාපි වා;

එවං කාලත්තයං ඤෙය්යං, ආඛ්යාතං තප්පකාසකං.

නනු කච්චායනෙ ගන්ථෙ, කාලො වුත්තො චතුබ්බිධො;

පච්චුප්පන්නෙනුත්තකාලෙ, අතීතෙනාගතෙ ඉති.

සච්චං වුත්තො නුත්තකාලො, පච්චුප්පන්නොති ඉච්ඡිතො;

සමීපෙ වුත්තකාලොති, අත්ථසම්භවතො පන.

තථා හි ‘‘යං තිකාල’’න්ති, වුත්තමාචරියෙහිපි;

න කාලතො විනිමුත්තං, ආඛ්යාතං කිඤ්චි දිස්සති.

නනු චාවුත්තකාලෙති, අත්ථො තත්ර තු යුජ්ජති;

තථා හි ඡබ්බිධො කාලො, නිරුත්තිම්හි පකාසිතො.

අතීතානාගතො පච්චු-ප්පන්නො ආණත්තිමෙව ච;

පරිකප්පො ච කාලස්ස, අතිපත්තීති ඡබ්බිධො.

දුවෙ විභත්තියො තත්ථ, ආණත්තිපරිකප්පිකා;

කාලමනාමසිත්වාපි, නිරුත්තඤ්ඤූහි භාසිතා.

‘‘ගච්ඡතු ගච්ඡෙය්යි’’ච්චාදි-වචනෙ කථිතෙ න හි;

ක්රියා නිප්ඵජ්ජති නිට්ඨං, නාගතා නාතිපන්නිකා.

කාලාතිපත්තිකා සද්දා, අතීතෙනාගතෙපි ච;

භවන්තීති යථාවුත්තා, නිරුත්තිම්හි විදූහි වෙ.

පඤ්චමීසත්තමීව්හිතා, ආණත්තිපරිකප්පිකා;

පච්චුප්පන්නෙ භවන්තීති, න තථා තත්ථ භාසිතා.

තස්මා කච්චායනෙ ගන්ථෙ, ‘‘නුත්තකාලෙ’’ති යං පදං;

අත්ථො ‘‘අවුත්තකාලෙ’’ති, තස්ස ඤායතිමෙවිදං.

සච්චමෙවං තු සන්තෙපි, ආණත්තිපරිකප්පිකා;

පච්චුප්පන්නෙපි දට්ඨබ්බා, පණ්ඩිතෙන නයඤ්ඤුනා.

කස්මාති චෙ ආණාපනං, පරිකප්පො ච සච්චතො;

පච්චුප්පන්නෙ යතො අත්ථා, නිප්ඵන්නා දිස්සරෙ ඉමෙ.

‘‘අනුත්තකාලෙ’’ති පදං, එතස්සත්ථස්ස ජොතකං;

‘‘සමීපෙ වුත්තකාලෙ’’ති, අත්ථදීපනතොථ වා.

අත්ථානං ගමනාදීනං, නිප්ඵත්ති න තු දිස්සති;

‘‘ගච්ඡතු ගච්ඡෙය්යි’’ච්චාදි, වුත්තකාලෙ යතො තතො;

අවුත්තකාලෙ නිද්දිට්ඨා, තද්දීපකවිභත්තියො.

කාලො වා වුත්තකාලොති, ඉච්චෙවං ගහිතො ඉධ;

දක්ඛිණාසුද්ධිපාඨම්හි, කතාව තතියා අයං;

කාලදීපනතා තාසං, ඉති යුජ්ජති නාඤ්ඤථා.

අත්ථද්වයං පකාසෙතුං, ගන්ථෙ කච්චායනව්හයෙ;

ථෙරො කච්චායනො ‘‘නුත්ත-කාලෙ’’ති පදමබ්රවි.

එවං තිධා චතුධාපි, වුත්තො කාලාන සඞ්ගහො;

ඡධා ඉදානි කාලානං, සඞ්ගහො නාම නිය්යතෙ.

විභත්තියො පරොක්ඛා ච, හිය්යත්තනීවිභත්තියො;

අථ අජ්ජතනී චාති, තිස්සො’තීතෙ පකාසිතා.

අනාගතෙ භවිස්සන්තී, භවතීති පකිත්තිතා;

පච්චුප්පන්නෙ වත්තමානා, තිකාලෙ පඤ්චධා කතා.

පඤ්චමීසත්තමීව්හිතා, ආණත්තිපරිකප්පිකා;

සඞ්ගය්හමානා තා යන්ති, පච්චුප්පන්නම්හි සඞ්ගහං.

යස්මා පඤ්චමිභූතාය, වත්තමානාය ඨානතො;

සමානා පඤ්චමී හොති, තස්මා සා පඤ්චමී මතා.

සත්තමී පන කිඤ්චාපි, සමානා තාහි සත්තමා;

හොති යස්මා තතො වුත්තා, සත්තමීත්වෙව නො මති.

කාලාතිපත්තියාදීහි, යජ්ජෙවං වත්තමානිකා;

ඡට්ඨී භවෙය්ය කාලාති-පත්තිකාතීතවාචිකා.

පඤ්චමී තාය ඡට්ඨස්ස, තුල්යත්තා ඨානතො නනු;

තාහි සත්තවිභත්තීහි, සත්තමී අට්ඨමී සියා.

ඉති චෙ කොචි භාසෙය්ය, ‘‘තන්නා’’ති පටිසෙධයෙ;

අතීතෙනාගතෙ චාපි, කාලාතිපත්තිසම්භවා.

තථා හි භාසිතා චූළ-නිරුත්තිම්හි විසුං අයං;

කාලාතිපත්යතීතම්හා-නාගතෙ චාති දීපයෙ.

ක්රියාතිපන්නෙතීතෙති, කස්මා කච්චායනෙ රුතං;

අථාපි චෙ වදෙය්යත්ර, ‘‘පායෙනා’’ති පකාසයෙ.

යෙභුය්යෙන හි ලොකස්මිං, අතීතම්හි පවත්තති;

කාලාතිපත්තිසංයුත්තො, වොහාරො ඉති ලක්ඛයෙ.

අත්රිදං කාලාතිපත්තියා අතීතවචනං – ‘‘සචායං භික්ඛවෙ රාජා පිතරං ධම්මිකං ධම්මරාජානං ජීවිතා න වොරොපෙස්සථ, ඉමස්මිංයෙවස්ස ආසනෙ විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛු උප්පජ්ජිස්සථා’’ති. ‘‘පස්සානන්ද ඉමං මහාධනසෙට්ඨිපුත්තං ඉමස්මිංයෙව නගරෙ ද්වෙඅසීතිකොටිධනං ඛෙපෙත්වා භරියං ආදාය භික්ඛාය චරන්තං. සචෙ හි අයං පඨමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්වා කම්මන්තෙ පයොජයිස්සා, ඉමස්මිංයෙව නගරෙ අග්ගසෙට්ඨි අභවිස්සා. සචෙ පන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සා, අරහත්තං පාපුණිස්සා, භරියාපිස්ස අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සා. සචෙ මජ්ඣිමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්වා කම්මන්තෙ පයොජයිස්සා, දුතියසෙට්ඨි අභවිස්සා. නික්ඛමිත්වා පබ්බජන්තො අනාගාමී අභවිස්සා, භරියාපිස්ස සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සා. සචෙ පච්ඡිමවයෙ භොගෙ අඛෙපෙත්වා කම්මන්තෙ පයොජයිස්සා, තතියසෙට්ඨි අභවිස්සා. නික්ඛමිත්වා පබ්බජන්තො සකදාගාමී අභවිස්සා, භරියාපිස්ස සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සා’’ ඉති වා, ‘‘සචෙ සත්ථා අගාරං අජ්ඣාවසිස්සා, චක්කවත්තිරාජා අභවිස්සා. රාහුලසාමණෙරො පරිණායකරතනං, ථෙරී ඉත්ථිරතනං, සකලචක්කවාළරජ්ජං එතෙසඤ්ඤෙව අභවිස්සා’’ ඉති වා එවං කාලාතිපත්තියා අතීතවචනං භවති.

කථං කාලාතිපත්තියා අනාගතවචනං භවති? ‘‘චිරම්පි භක්ඛො අභවිස්සා, සචෙ න විවදාමසෙ. අසීසකං අනඞ්ගුට්ඨං, සිඞ්ගාලො හරති රොහිතං’’ඉතිවා, ‘‘සචෙ ආනන්ද නාලභිස්සා මාතුගාමො තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙ අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජ්ජං, චිරට්ඨිතිකං ආනන්ද බ්රහ්මචරියං අභවිස්සා’’ති ඉති වා, ‘‘අයං අඞ්ගුලිමාලස්ස මාතා ‘අඞ්ගුලිමාලං ආනෙස්සාමී’ති ගච්ඡති, සචෙ සමාගමිස්සති, අඞ්ගුලිමාලො ‘අඞ්ගුලිසහස්සං පූරෙස්සාමී’ති මාතරං මාරෙස්සති. සචාහං න ගමිස්සාමි, මහාජානිකො අභවිස්සා’’ ඉති වා එවං කාලාතිපත්තියා අනාගතවචනං භවති . කච්චායනෙ පන යෙභුය්යෙන අතීතප්පවත්තිං සන්ධාය කාලාතිපත්තිවිභත්තියා අතීතකාලිකතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

කච්චායනෙපි වා එසා, කාලාතිපත්තිකා පන;

අනාගතෙපි හොතීති, අයමත්ථොපි දිස්සති.

අප්පච්චක්ඛෙ පරොක්ඛාය-තීතෙ ඉති හි ලක්ඛණෙ;

සන්තෙප්යතීතග්ගහණෙ, අනපෙක්ඛිය තං ඉදං.

අනාගතෙ භවිස්සන්තී, ඉති සුත්තස්සනන්තරං;

කාලාතිපත්තිවචනා, අනාගතානුකඩ්ඪනං;

තස්මා අනියතං කාලං, කාලාතිපත්තිකං විනා.

අතීතානාගතපච්චු-ප්පන්නිකාහි විභත්තිහි;

සත්තමී සත්තමීයෙව, භවතෙ න තු අට්ඨමී.

පඤ්චමීසත්තමීනං තු, පච්චුප්පන්නවිභත්තියං;

සඞ්ගණ්හනත්ථමෙතාසං, මජ්ඣෙ ඡට්ඨී න වුච්චති.

තථා පඤ්ච උපාදාය, භවිතබ්බඤ්ච ඡට්ඨියා;

පඤ්චමියා තු සා එසා, ‘‘ඡට්ඨී’’ති න සමීරිතා.

ඡට්ඨීභාවම්හි සන්තෙපි, ‘‘පඤ්චමී’’ති වචො පන;

පඤ්චමියා විභත්තියා, පච්චුප්පන්නවිභත්තියං.

සඞ්ගණ්හනත්ථං වුත්තන්ති, විඤ්ඤාතබ්බා විභාවිනා;

පඤ්චමිං තු උපාදාය, සත්තමියා විභත්තියා.

ඡට්ඨියා ච භවිතබ්බං, න සා ‘‘ඡට්ඨී’’ති ඊරිතා;

ඡට්ඨිං පන උපාදාය, ‘‘සත්තමී’’ත්වෙව ඊරිතා.

මජ්ඣෙ ඡට්ඨිං අදස්සෙත්වා, එවං තු කථනම්පි ච;

සත්තමියා විභත්තියා, පච්චුප්පන්නවිභත්තියං;

සඞ්ගණ්හනත්ථං වුත්තන්ති, අධිප්පායං විභාවයෙ.

සභාවො හෙස වත්ථූනං, ගම්භීරත්ථෙසු අත්තනො;

යෙන කෙනචාකාරෙන, අධිප්පායස්ස ඤාපනං.

යජ්ජෙවං පඨමංතීතෙ-නාගතෙ ච විභත්තියො;

වත්වා තතො පච්චුප්පන්නෙ, කථෙතබ්බා විභත්තියො.

කච්චායනව්හයෙ ගන්ථෙ, කස්මා එවං න භාසිතා;

පච්චුප්පන්නවිභත්යොව, කස්මා ආදිම්හි භාසිතා?

යස්මා වදන්ති වොහාර-පථෙ එතාව පායතො;

තස්මා බහුප්පයොගත්තං, හොතෙතාසං විභත්තිනං.

ආදොබහුප්පයොගොව, කථෙතබ්බොති ඤායතො;

පච්චුප්පන්නම්හි සම්භූතා, විභත්යොවාදිතො මතා.

අතීතානාගතං වත්වා, පච්චුප්පන්නෙ තතො පරං;

යස්මා වුත්තම්හි ලොකස්මිං, හොති වාචාසිලිට්ඨතා.

තස්මා සිලිට්ඨකථනෙ, අතීතාදිමපෙක්ඛිය;

පඤ්චමී සත්තමී චෙතා, වත්තමානායනන්තරං;

සඞ්ගණ්හනත්ථමක්ඛාතා, පච්චුප්පන්නවිභත්තිසු.

එත්ථ හි යථා ‘‘මාතාපිතරො’’ති වුත්තෙ සිලිට්ඨකථනං හොති, තස්මිංයෙව වචනෙ විපරියයං කත්වා සමාසවසෙන ‘‘පිතාමාතරො’’ති වුත්තෙ සිලිට්ඨකථනං න හොති, තස්මා තාදිසී සද්දරචනා අපූජනීයා, ‘‘පිතා මාතා ච මෙ දජ්ජු’’න්ති පාඨො පන බ්යාසවසෙන යථිච්ඡිතප්පයොගත්තා පූජනීයො, එවමෙව ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති වුත්තෙ සිලිට්ඨකථනං හොති, ‘‘අතීතපච්චුප්පන්නානාගත’’න්ති එවමාදිනා වුත්තෙ සිලිට්ඨකථනං න හොති, තස්මා තාදිසී සද්දරචනා අපූජනීයා සියා. ‘‘අතීතාරම්මණා පච්චු-ප්පන්නානාගතගොචරා’’ති වචනං පන ගාථාබන්ධසුඛත්ථං යථිච්ඡිතප්පයොගත්තා පූජනීයමෙව. අයමෙත්ථ පාළි වෙදිතබ්බා –

‘‘යංකිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති ච,

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී,

මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන අතංසු පුබ්බෙ,

තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති ච,

‘‘යෙ චබ්භතීතා සම්බුද්ධා, යෙ ච බුද්ධා අනාගතා;

යෙ චෙතරහි සම්බුද්ධා, බහූනං සොකනාසකා.

සබ්බෙ සද්ධම්මගරුනො, විහංසු විහරන්ති ච;

අථොපි විහරිස්සන්ති, එසා බුද්ධාන ධම්මතා’’ති ච

එවමනෙකෙසු සද්දප්පයොගෙසු. ඉධ යථිච්ඡිතප්පයොගවසෙන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නකාලිකාසු අට්ඨසු විභත්තීසු තිස්සො පච්චුප්පන්නකාලිකා විභත්තියො ආදිම්හි කථිතා, තඤ්ච කථනං තාසඤ්ඤෙව වොහාරපථෙ යෙභුය්යෙන පවත්තිතො බහුප්පයොගතාඤාපනත්ථං. තාසු පන ද්වින්නං විභත්තීනං ‘‘පඤ්චමීසත්තමී’’තිසඤ්ඤා සිලිට්ඨකථනිච්ඡායං කමෙන වත්තබ්බා, අතීතානාගතකාලිකා විභත්තියො අපෙක්ඛිත්වා කතා. ඉච්චෙවං

යථිච්ඡිතප්පයොගෙන, පච්චුප්පන්නවිභත්තියො;

තිධා කත්වාන ආදිම්හි, කච්චානෙන උදීරිතා.

ආදිම්හි කථනං තඤ්ච, තාසං පායෙන වුත්තිතො;

බහුප්පයොගභාවස්ස, ඤාපනත්ථන්ති නිද්දිසෙ.

අතීතාදිමපෙක්ඛිත්වා, සිලිට්ඨකථනෙ ධුවං;

‘‘පඤ්චමී සත්තමි’’ච්චෙව, ද්වින්නං නාමං කතන්ති ච;

කාලාතිපත්තිං වජ්ජෙත්වා, ඉදං වචනමීරිතං.

යදි එවං අයං දොසො, ආපජ්ජති න සංසයො;

ඉති චෙ කොචි භාසෙය්ය, අත්ථෙ අකුසලොනරො.

තෙකාලිකාඛ්යාතපදෙ , කාලාතිපත්තියා පන;

අසඞ්ගහොව හොතීති, ‘‘තන්නා’’ති පටිසෙධයෙ.

තෙකාලිකාඛ්යාතපදෙ, න නො කාලාතිපත්තියා;

ඉට්ඨො අසඞ්ගහො තත්ථ, සඞ්ගහොයෙව ඉච්ඡිතො.

පඤ්චමීසත්තමීසඤ්ඤා, කාලාතිපත්තිකං පන;

විභත්තිමනපෙක්ඛිත්වා, කතා ඉච්චෙව නො මති.

නානානයං ගහෙත්වාන,

පච්චෙතබ්බං තු සාරතො;

යාය එසො රුතො අත්ථො,

තස්මා එසා න දුබ්බලා.

අත්ථො ලබ්භති පාසංසො,

යත්ථ යත්ථ යථා යථා;

තථා තථා ගහෙතබ්බො,

තත්ථ තත්ථ විභාවිනා.

වුත්තඤ්හෙතං අභිධම්මටීකායං ‘‘යත්ථ යත්ථ යථා යථා අත්ථො ලබ්භති, තත්ථ තත්ථ තථා තථා ගහෙතබ්බො’’ති.

පඤ්චමීසත්තමීසඤ්ඤා, රූළ්හීසඤ්ඤාති කෙචන;

න පනෙවං ගහෙතබ්බං, අජානිත්වා වදන්ති තෙ.

නෙසා පුරිසසඤ්ඤාදි, ඣල සඤ්ඤාදයො විය;

රූළ්හියා භාසිතා සඤ්ඤා, භූතෙනත්ථෙන භාසිතා.

උපනිධාය පඤ්ඤත්ති, එසා සඤ්ඤා යතො තතො;

අන්වත්ථසඤ්ඤා ඨපිතා, පොරාණෙහීති ලක්ඛයෙ.

ඉච්චෙවං කාලඡක්කං තු, සඞ්ඛෙපෙන තිධා මතං;

එතමත්ථඤ්හි සන්ධාය, ‘‘යං තිකාල’’න්ති භාසිතං.

අයමෙත්ථ කාලඡක්කසඞ්ගහො.

එවං තිධා චතුධා වා, ඡධා වාපි සුමෙධසො;

කාලභෙදං විභාවෙය්ය, කාලඤ්ඤූහි විභාවිතං.

අතීතානාගතං කාලං, විසුං කාලාතිපත්තිකං;

ගහෙත්වා පඤ්චධා හොති, එවඤ්චාපි විභාවයෙ.

එත්ථ නයොව ‘‘අජ්ඣත්ත-බහිද්ධා වා’’ති පාළියං;

අතීතානාගතකාලී, විභත්ති සමුදීරිතා.

ඉච්චෙවං සබ්බථාපි කාලසඞ්ගහො සමත්තො.

ඉදානි විඤ්ඤූනං අත්ථග්ගහණෙ කොසල්ලජනනත්ථං පකරණන්තරවසෙනපි ඉමස්මිං පකරණෙ වත්තමානානන්තරං වුත්තානං ආණත්තිපරිකප්පකාලිකානං ‘‘පඤ්චමීසත්තමී’’තිසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං විභත්තීනං පටිපාටිට්ඨපනෙ පකරණසංසන්දනං කථයාම – කාතන්තප්පකරණස්මිඤ්හි සක්කතභාසානුරූපෙන දසධා ආඛ්යාතවිභත්තියො ඨපිතා, කච්චායනප්පකරණෙ පන මාගධභාසානුරූපෙන අට්ඨධා ඨපිතා, නිරුත්තියඤ්ච පන මාගධභාසානුරූපෙනෙව අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාණත්තිපරිකප්පකාලාතිපත්තිවසෙන ඡධා ඨපිතා. තෙසු හි කාතන්තෙ වත්තමානා, සත්තමී, පඤ්චමී, හිය්යත්තනී, අජ්ජතනී, පරොක්ඛා, ස්වාතනී, ආසී, භවිස්සන්තී, ක්රියාතිපත්ති චාති දසධා විභත්තා. කච්චායනෙ පන වත්තමානා, පඤ්චමී, සත්තමී, පරොක්ඛා, හිය්යත්තනී, අජ්ජතනී, භවිස්සන්තී, කාලාතිපත්ති චාති අට්ඨධා විභත්තා. ඉති එතෙසු ද්වීසු කාතන්තකච්චායනෙසු විභත්තියො විසදිසාය පටිපාටියා ඨපිතා. කිඤ්චාපෙත්ථ විසදිසා පටිපාටි, තථාපෙතා නිරුත්තියං වුත්තාතීතාදිකාලවිභාගවසෙන එකතො සංසන්දන්ති සමෙන්ති කිඤ්චි විසෙසං ඨපෙත්වා.

කථං ? කාතන්තෙ තාව හිය්යත්තනී අජ්ජතනී පරොක්ඛා චාති ඉමා තිස්සො එකන්තෙන අතීතකාලිකා, ස්වාතනී ආසී භවිස්සන්ති චාති ඉමා තිස්සො එකන්තෙන අනාගතකාලිකා, වත්තමානා එකායෙව පච්චුප්පන්නකාලිකා, සත්තමී පන පඤ්චමී ච පච්චුප්පන්නානාගතකාලවසෙන ද්විකාලිකා ‘‘අජ්ජ පුඤ්ඤං කරෙය්ය, ස්වෙපි කරෙය්ය. අජ්ජ ගච්ඡතු, ස්වෙ වා ගච්ඡතූ’’ති පයොගාරහත්තා. ක්රියාතිපත්ති අනියතකාලිකා ‘‘සො චෙ හිය්යො යානං අලභිස්සා, අගච්ඡිස්සා. සො චෙ අජ්ජ අනත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ යානං අලභිස්සා, අගච්ඡිස්සා. සො චෙ ස්වෙ යානං අලභිස්සා, අගච්ඡිස්සා’’ති පයොගාරහත්තා. එවං අසඞ්කරතො වවත්ථපෙතබ්බං.

එවං වවත්ථපෙත්වා අයමම්හෙහි වුච්චමානො නයො සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බො. කථං? හිය්යත්තනජ්ජතනීපරොක්ඛාස්වාතන්යාසීභවිස්සන්තිවසෙන එකන්තාතීතානාගතකාලිකා විභත්තියො ඡ, වත්තමානවසෙන එකන්තපච්චුප්පන්නකාලිකා විභත්ති එකායෙව, සා පටිපාටියා ගණියමානා සත්තමං ඨානං භජති. එවං එතස්මිං වත්තමානාසඞ්ඛාතෙ සත්තමට්ඨානෙ පක්ඛිපිතුං නිරුත්තිනයෙන ‘‘පරිකප්පකාලිකා’’ති සඞ්ඛං ගතං සත්ථනයෙන ‘‘පච්චුප්පන්නානාගතකාලිකා’’තිවත්තබ්බං එකං විභත්තිං සත්තමීභූතාය වත්තමානාය සමානට්ඨානත්තා සත්තමීසඤ්ඤං කත්වා ඨපෙසි. තතො පුනදෙව ස්වාතන්යාසීභවිස්සන්තිවසෙන එකන්තානාගතකාලිකා තිස්සො විභත්තියො ගණෙත්වා තං පච්චුප්පන්නානාගතකාලිකං ‘‘සත්තමී’’ති ලද්ධසඤ්ඤං විභත්තිං අනාගතකාලිකභාවෙන තාහි තීහි සද්ධිං සමානට්ඨානත්තා චතුත්ථං කත්වා නිරුත්තිනයෙන ‘‘ආණත්තිකාලිකා’’ති සඞ්ඛං ගතං සත්ථනයෙන ‘‘පච්චුප්පන්නානාගතකාලිකා’’ති වත්තබ්බං එකං විභත්තිං පඤ්චන්නං සඞ්ඛ්යානං පූරණෙන පඤ්චමීසඤ්ඤං කත්වා ඨපෙසි.

ක්රියාතිපත්තියා පන අනියතකාලිකත්තා තං වජ්ජෙත්වා අයං විනිච්ඡයො කතො, සො ච ඛො නිරුත්තිනයංයෙව නිස්සාය. අයං තාව කාතන්තෙ වත්තමානානන්තරං වුත්තානං සත්තමීපඤ්චමීනං අන්වත්ථසඤ්ඤං ඉච්ඡන්තානං අම්හාකං රුචි, එසා සද්ධම්මවිදූහි ගරූහි අප්පටික්කොසිතා අනුමතා සම්පටිච්ඡිතා ‘‘එවමෙවං ආවුසො, එවමෙවං ආවුසො’’ති. වෙය්යාකරණෙහිපි අප්පටික්කොසිතා අනුමතා සම්පටිච්ඡිතා ‘‘එවමෙවං භන්තෙ, එවමෙවං භන්තෙ’’ති. එවං සබ්බෙහිපි තෙහි පුබ්බාචරියෙහි අබ්භනුමොදිතා අප්පටික්කොසිතා.

කච්චායනප්පකරණෙ පන බුද්ධවචනානුරූපෙන අට්ඨධා විභත්තීනං වුත්තත්තා වත්තමානාවිභත්ති පඤ්චමට්ඨානෙ ඨිතා. කථං? පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීභවිස්සන්තිවසෙන එකන්තාතීතානාගතකාලිකා චතස්සො විභත්තියො, වත්තමානවසෙන එකන්තපච්චුප්පන්නකාලිකා විභත්ති එකායෙව, සා පටිපාටියා ගණියමානා පඤ්චමං ඨානං භජති. එවං එතස්මිං වත්තමානාසඞ්ඛාතෙ පඤ්චමට්ඨානෙ පක්ඛිපිතුං නිරුත්තිනයෙන ‘‘ආණත්තිකාලිකා’’ති සඞ්ඛං ගතං ‘‘අනුත්තකාලිකා’’ති වුත්තං විභත්තිං පඤ්චමීභූතාය වත්තමානාය සමානට්ඨානත්තා පඤ්චමීසඤ්ඤං කත්වා ඨපෙසි. තතො පරං තං පඤ්චමං ඡට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පරොක්ඛා හිය්යත්තනී අජ්ජතනී භවිස්සන්තී වත්තමානා පඤ්චමීති එවං ගණනාවසෙන ඡ විභත්තියො උපාදාය නිරුත්තිනයෙන ‘‘පරිකප්පකාලිකා’’ති සඞ්ඛං ගතං ‘‘අනුත්තකාලිකා’’ති වුත්තං විභත්තිං සත්තන්නං සඞ්ඛ්යානං පූරණෙන සත්තමීසඤ්ඤං කත්වා ඨපෙසි.

කාලාතිපත්තියා පන අතීතානාගතකාලිකත්තා තං වජ්ජෙත්වා අයං විනිච්ඡයො කතො, සො ච ඛො නිරුත්තිනයංයෙව නිස්සාය. අයං කච්චායනෙ වත්තමානානන්තරං වුත්තානං පඤ්චමීසත්තමීනං අන්වත්ථසඤ්ඤං ඉච්ඡන්තානං අම්හාකං රුචි, එසා ච සද්ධම්මවිදූහි ගරූහි අප්පටික්කොසිතා අනුමතා සම්පටිච්ඡිතා ‘‘එවමෙවං ආවුසො, එවමෙවං ආවුසො’’ති. වෙය්යාකරණෙහිපි අප්පටික්කොසිතා අනුමතා සම්පටිච්ඡිතා ‘‘එවමෙවං භන්තෙ, එවමෙවං භන්තෙ’’ති. එවං සබ්බෙහිපි තෙහි පුබ්බාචරියෙහි අබ්භනුමොදිතා අප්පටික්කොසිතා.

යස්මා හි කාතන්තකච්චායනානි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසවිභත්තික්කමානිපි අන්තරෙන කිඤ්චි විසෙසං නිරුත්තියං වුත්තාතීතාදිකාලවිභාගවසෙනෙකජ්ඣං සංසන්දන්ති සමෙන්ති, තස්මා නිරුත්තිනයඤ්ඤෙව සාරතො ගහෙත්වා පඤ්චමීසත්තමීවිභත්තීනං අන්වත්ථසඤ්ඤාපරිකප්පනෙ අම්හාකං රුචි පුබ්බාචරියෙහි අබ්භනුමොදිතා අප්පටික්කොසිතා, තස්මා එව යො කොචි ඉමං වාදං මද්දිත්වා අඤ්ඤං වාදං පතිට්ඨාපෙතුං සක්ඛිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. අයඤ්හි නයො අතීව සුඛුමො දුද්දසො ච පරමාණුරිව, දුක්ඛොගාළ්හො ච මහාගහනමිව, අතිගම්භීරො ච මහාසමුද්දො විය, තස්මා ඉමිස්සං සද්දනීතියං සද්ධාසම්පන්නෙහි කුලපුත්තෙහි සාසනොපකාරත්ථං යොගො සුට්ඨු කරණීයො. තථා හි ඉධ කතයොගෙහි නාමාඛ්යාතාදීසු චතූසු පදෙසු උප්පන්නවාදා පරවාදිනො ජිතාව හොන්ති.

මුනිනා මුනිනාගෙන, දුට්ඨා පබ්බජිතා ජිතා;

යථා යථා අසද්ධම්ම-පූරණා පූරණාදයො.

තථා තථාගතාදායා-නුගායං සද්දනීතියං;

කතයොගෙහිපි ජිතා, සවන්ති පරවාදිනොති.

අයං පඤ්චමීසත්තමීනං පටිපාටිට්ඨපනෙ පකරණසංසන්දනා.

අථ වත්තමානාදීනං වචනත්ථං කථයාම – තත්ථ වත්තමානාති කෙනට්ඨෙන වත්තමානා? වත්තමානකාලවචනට්ඨෙන. පච්චුප්පන්නභාවෙන හි වත්තතීති වත්තමානො, පච්චුප්පන්නක්රියාසඞ්ඛාතො කාලො. තබ්බාචකවසෙන වත්තමානො කාලො එතිස්සා අත්ථීති අයං ති අන්තිආදිවිභත්ති වත්තමානා. තථා හි ‘‘ගච්ඡති දෙවදත්තො’’ති එත්ථ දෙවදත්තස්ස පච්චුප්පන්නං ගමනක්රියං විභත්තිභූතො තිසද්දොයෙව වදති, තස්මා තබ්බාචකවසෙන වත්තමානො කාලො එතිස්සා අත්ථීති වත්තමානාති වුච්චති. පඤ්චමීති කෙනට්ඨෙන පඤ්චමී? පඤ්චමං වත්තමානට්ඨානං ගමනට්ඨෙන, පඤ්චන්නඤ්ච සඞ්ඛ්යානං පූරණට්ඨෙන. තථා හි නියොගා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නකාලිකානං පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීභවිස්සන්තීවත්තමානාසඞ්ඛාතානං පඤ්චන්නං විභත්තීනමන්තරෙ පඤ්චමීභූතාය වත්තමානාය සයම්පි පච්චුප්පන්නකාලිකභාවෙන සමානට්ඨානත්තා පඤ්චමං වත්තමානට්ඨානං ගච්ඡතීති පඤ්චමී. යථා නදන්තී ගච්ඡතීති නදී. තථා නියොගා අතීතානාගතකාලිකා පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීභවිස්සන්තීසඞ්ඛාතා චතස්සො විභත්තියො උපාදාය සයම්පි වත්තමානාවිභත්ති විය පඤ්චන්නං සඞ්ඛ්යානං පූරණීති පඤ්චමී. සත්තමීති කෙනට්ඨෙන සත්තමී? සත්තන්නං සඞ්ඛ්යානං පූරණට්ඨෙන. තථා හි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නකාලිකා පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීභවිස්සන්තීවත්තමානාපඤ්චමීසඞ්ඛාතා ඡ විභත්තියො උපාදාය සයම්පි පච්චුප්පන්නකාලිකා හුත්වා සත්තන්නං සඞ්ඛ්යානං පූරණීති සත්තමී.

පරොක්ඛාති කෙනට්ඨෙන පරොක්ඛා? පරොක්ඛෙ භවාති අත්ථෙන. තථා හි චක්ඛාදින්ද්රියසඞ්ඛාතස්ස අක්ඛස්ස පරො තිරොභාවො පරොක්ඛං, තබ්බාචකභාවෙන පරොක්ඛෙ භවාති පරොක්ඛා. හිය්යත්තනීති කෙනට්ඨෙන හිය්යත්තනී? හිය්යො පභුති අතීතෙ කාලෙ භවා තබ්බාචකභාවෙනාති අත්ථෙන. අජ්ජතනීති කෙනට්ඨෙන අජ්ජතනී? අජ්ජ පභුති අතීතෙ කාලෙ භවා තබ්බාචකභාවෙනාති අත්ථෙන. භවිස්සන්තීති කෙනට්ඨෙන භවිස්සන්තී? ‘‘එවං අනාගතෙ භවිස්සතී’’ති අත්ථං පකාසෙන්තී එති ගච්ඡතීති අත්ථෙන. කාලාතිපත්තීති කෙනට්ඨෙන කාලාතිපත්ති? කාලස්සාතිපතනවචනට්ඨෙන. තථා හි කාලස්ස අතිපතනං අච්චයො අතික්කමිත්වා පවත්ති කාලාතිපත්ති, ලභිතබ්බස්ස අත්ථස්ස නිප්ඵත්තිරහිතං ක්රියාතික්කමනං . කාලොති චෙත්ථ ක්රියා අධිප්පෙතා. කරණං කාරො, කාරො එව කාලො රකාරස්ස ලකාරං කත්වා උච්චාරණවසෙන. අයං පන විභත්ති තබ්බාචකත්තා කාලාතිපත්තීති. අයං පන වත්තමානාදීනං වචනත්ථවිභාවනා.

විප්පකිණ්ණවිවිධනයෙ, සංකිණ්ණලක්ඛණධරවරසාසනෙ;

සුමතිමතිවඩ්ඪනත්ථං, කථිතො පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො නාම

තතියො පරිච්ඡෙදො.