📜

4. භූධාතුමයනාමිකරූපවිභාග

‘‘භූ සත්තාය’’න්ති ධාතුස්ස, රූපමාඛ්යාතසඤ්ඤිතං;

ත්යාද්යන්තං ලපිතං නාන-ප්පකාරෙහි අනාකුලං.

ස්යාද්යන්තං, දානි තස්සෙව, රූපං නාමිකසව්හයං;

භාසිස්සං භාසිතත්ථෙසු, පටුභාවාය සොතුනං.

යදත්ථෙ’ත්තනි නාමෙති, පර’මත්ථෙසු වා සයං;

නමතීති තදාහංසු, නාමං ඉති විභාවිනො.

නාමං නාමිකමිච්චත්ර, එකමෙවෙත්ථතො භවෙ;

තදෙවං නාමිකං ඤෙ ය්යං, සලිඞ්ගං සවිභත්තිකං.

සත්වාභිධානං ලිඞ්ගන්ති, ඉත්ථිපුමනපුංසකං;

විභත්තීතිධ සත්තෙව, තත්ථ චට්ඨ පවුච්චරෙ.

පඨමා දුතියා තතියා, චතුත්ථී පඤ්චමී තථා;

ඡට්ඨී ච සත්තමී චාති, හොන්ති සත්ත විභත්තියො.

ලිඞ්ගත්ථෙ පඨමා සායං, භින්නා ද්වෙධා සියො ඉති;

කම්මත්ථෙ දුතියා සාපි, භින්නා අං යො ඉති ද්විධා.

කරණෙ තතියා සාපි, භින්නා නා හි ඉති ද්විධා;

සම්පදානෙ චතුත්ථී සා, භින්නා ද්වෙධා ස නං ඉති.

අපාදානෙ පඤ්චමී සා, භින්නා ද්වෙධා ස්මා හි ඉති;

ඡට්ඨී සාමිම්හි සා චාපි, භින්නා ද්වෙධා ස නං ඉති.

ඔකාසෙ සත්තමී සාපි, භින්නා ද්වෙධා ස්මිංසු ඉති;

ආමන්තනට්ඨමී සායං, සියොයෙවාති චුද්දස.

වචනද්වයසංයුත්තා, එකෙකා තා විභත්තියො;

සත්වමිතිහ විඤ්ඤෙය්යො, අත්ථො සො දබ්බසඤ්ඤිතො.

යො කරොතිස කත්තාතු, තං කම්මං යං කරොති වා;

කුබ්බතෙ යෙන වා තන්තු, කරණං ඉති සඤ්ඤිතං.

දෙති රොචති වා යස්ස, සම්පදානන්ති තං මතං;

යතොපෙති භයං වා තං, අපාදානන්ති කිත්තිතං.

යස්සායත්තො සමූහොවා, තං වෙ සාමීති දෙසිතං;

යස්මිං කරොති කිරියං, තදොකාසන්ති සද්දිතං.

යදාලපති තං වත්ථු, ආමන්තනමුදීරිතං;

සද්දෙනාභිමුඛීකාරො, විජ්ජමානස්ස වා පන.

විනා ආලපනත්ථං ලිඞ්ගත්ථාදීසු පඨමාදිවිභත්තුප්පත්ති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

ඉදමෙත්ථ නිරුත්තිලක්ඛණං දට්ඨබ්බං – පච්චත්තවචනෙ පඨමා විභත්ති භවති, උපයොගවචනෙ දුතියා විභත්ති භවති, කරණවචනෙ තතියා විභත්ති භවති, සම්පදානවචනෙ චතුත්ථී විභත්ති භවති, නිස්සක්කවචනෙ පඤ්චමී විභත්ති භවති, සාමිවචනෙ ඡට්ඨී විභත්ති භවති, භුම්මවචනෙ සත්තමී විභත්ති භවති, ආමන්තනවචනෙ අට්ඨමී විභත්ති භවති. තත්රුද්දානං –

පච්චත්තමුපයොගඤ්ච, කරණං සම්පදානියං;

නිස්සක්කං සාමිවචනං, භුම්මමාලපනට්ඨමං.

තත්ර පච්චත්තවචනං නාම තිවිධලිඞ්ගවවත්ථානගතානං ඉත්ථිපුමනපුංසකානං පච්චත්තසභාවනිද්දෙසත්ථො. උපයොගවචනං නාම යො යං කරොති, තෙන තදුපයුත්තපරිදීපනත්ථො. කරණවචනං නාම තජ්ජාපකතනිබ්බත්තකපරිදීපනත්ථො. සම්පදානවචනං නාම තප්පදානපරිදීපනත්ථො. නිස්සක්කවචනං නාම තන්නිස්සටතදපගමපරිදීපනත්ථො. සාමිවචනං නාම තදිස්සරපරිදීපනත්ථො. භුම්මවචනං නාම තප්පතිට්ඨාපරිදීපනත්ථො. ආමන්තනවචනං නාම තදාමන්තනපරිදීපනත්ථො. එවං ඤත්වා පයොගානි අසම්මුය්හන්තෙන යොජෙතබ්බානි.

භූතො, භාවකො, භවො, අභවො, භාවො, අභාවො, සභාවො, සබ්භාවො, සම්භවො, පභවො, පභාවො, අනුභවො, ආනුභාවො, පරාභවො, විභවො, පාතුභාවො, ආවිභාවො, තිරොභාවො, විනාභාවො, සොත්ථිභාවො, අත්ථිභාවො, නත්ථිභාවොති ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං.

අභිභවිතා, පරිභවිතා, අනුභවිතා, සමනුභවිතා, භාවිතා, පච්චනුභවිතාති ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං.

භවං, පරාභවං, පරිභවං, අභිභවං, අනුභවං, සමනුභවං, පච්චනුභවං, පභවං, අප්පභවන්ති නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගං.

ධනභූති, සිරිභූති, සොත්ථිභූති, සුවත්ථිභූතීති ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං.

භාවී, විභාවී, සම්භාවී, පරිභාවීති ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං.

සයම්භූ, පභූ, අභිභූ, විභූ, අධිභූ, පතිභූ, ගොත්රභූ, වත්රභූ, පරාභිභූ, රූපාභිභූ, සද්දාභිභූ, ගන්ධාභිභූ, රසාභිභූ, ඵොට්ඨබ්බාභිභූ, ධම්මාභිභූ, සබ්බාභිභූති ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං.

ඉමානෙත්ථ ඡබ්බිධානි පුල්ලිඞ්ගානි භූධාතුමයානි උද්දිට්ඨානි.

උකාරන්තං පුල්ලිඞ්ගංතු භූධාතුමයමප්පසිද්ධං, අඤ්ඤධාතුමයං පනුකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං පසිද්ධං ‘‘භික්ඛු, හෙතු’’ඉති. තෙන සද්ධිං සත්තවිධානි පුල්ලිඞ්ගානි හොන්ති, සබ්බානෙතානි සභාවතොයෙව පුල්ලිඞ්ගානීති දට්ඨබ්බානි. එත්ථ සත්තොති අත්ථවාචකො භූතසද්දොයෙව නියොගා පුල්ලිඞ්ගන්තිපි දට්ඨබ්බො.

යෙ පන ‘‘යො ධම්මො භූතො, යා ධම්මජාති භූතා, යං ධම්මජාතං භූත’’න්ති එවං ලිඞ්ගත්තයෙ යොජනාරහත්තා අනියතලිඞ්ගා අඤ්ඤෙපි භූතපරාභූතසම්භූතසද්දාදයො සන්දිස්සන්ති පාවචනවරෙ, තෙපි නානොපසග්ගනිපාතපදෙහි යොජනවසෙන සද්දරචනායං සුඛුමත්ථග්ගහණෙ ච විඤ්ඤූනං කොසල්ලජනනත්ථං නියතපුල්ලිඞ්ගෙසු පක්ඛිපිත්වා දස්සෙස්සාම.

සෙය්යථිදං? භූතො, පරාභූතො, සම්භූතො, විභූතො, පාතුභූතො, ආවිභූතො, තිරොභූතො, විනාභූතො, භබ්බො, පරිභූතො, අභිභූතො, අධිභූතො, අද්ධභූතො, අනුභූතො, සමනුභූතො, පච්චනුභූතො, භාවිතො, සම්භාවිතො, විභාවිතො, පරිභාවිතො, අනුපරිභූතො, පරිභවිතබ්බො, පරිභොතබ්බො, පරිභවනීයො, අභිභවිතබ්බො, අභිභොතබ්බො, අභිභවනීයො, අධිභවිතබ්බො, අධිභොතබ්බො, අධිභවනීයො, අනුභවිතබ්බො, අනුභොතබ්බො, අනුභවනීයො, සමනුභවිතබ්බො, සමනුභොතබ්බො, සමනුභවනීයො, පච්චනුභවිතබ්බො, පච්චනුභොතබ්බො, පච්චනුභවනීයො, භාවෙතබ්බො, භාවනීයො, සම්භාවෙතබ්බො, සම්භාවනීයො, විභාවෙතබ්බො, විභාවනීයො, පරිභාවෙතබ්බො, පරිභාවනීයො, භවමානො, විභවමානො, පරිභවමානො, අභිභවමානො, අනුභවමානො, සමනුභවමානො, පච්චනුභවමානො, අනුභොන්තො, සමනුභොන්තො, පච්චනුභොන්තො, සම්භොන්තො, අභිසම්භොන්තො, භාවෙන්තො, සම්භාවෙන්තො, විභාවෙන්තො , පරිභාවෙන්තො, පරිභවියමානො, පරිභුය්යමානො, අභිභවියමානො, අභිභූයමානො, අනුභවියමානො, අනුභුය්යමානො, සමනුභවියමානො, සමනුභුය්යමානො, පච්චනුභවියමානො, පච්චනුභුය්යමානොති ඉමානි නියතපුල්ලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තලිඞ්ගානි. එවමොකාරන්තාදිවසෙන ඡබ්බිධානි පුල්ලිඞ්ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි. අයං තාව පුල්ලිඞ්ගවසෙන උදාහරණුද්දෙසො.

භාවිකා, භාවනා, විභාවනා, සම්භාවනා, පරිභාවනාති ආකාරන්තඉත්ථිලිඞ්ගං.

භූමි, භූති, විභූති. ඉකාරන්තඉත්ථිලිඞ්ගං.

භූරී, භූතී, භොතී, විභාවිනී, පරිවිභාවිනී, සම්භාවිනී, පාතුභවන්තී, පාතුභොන්තී, පරිභවන්තී, පරිභොන්තී, අභිභවන්තී, අභිභොන්තී, අධිභවන්තී, අධිභොන්තී, අනුභවන්තී, අනුභොන්තී, සමනුභවන්තී, සමනුභොන්තී, පච්චනුභවන්තී, පච්චනුභොන්තී, අභිසම්භවන්තී, අභිසම්භොන්තීති ඊකාරන්තඉත්ථිලිඞ්ගං.

භූ, අභූ. ඌකාරන්තඉත්ථිලිඞ්ගං.

ඉමානෙත්ථ චතුබ්බිධානි ඉත්ථිලිඞ්ගානි භූධාතුමයානි උද්දිට්ඨානි.

උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං භූධාතුමයමප්පසිද්ධං, අඤ්ඤධාතුමයං පන උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං පසිද්ධං ‘‘ධාතු, ධෙනු’’ඉති. තෙන සද්ධිං පඤ්චවිධානි ඉත්ථිලිඞ්ගානි හොන්ති, ඔකාරන්තස්ස වා ගොසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ තෙන සද්ධිං ඡබ්බිධානිපි හොන්ති, සබ්බානෙතානි සභාවතොයෙවිත්ථිලිඞ්ගානීති දට්ඨබ්බානි. එත්ථාපි අනියතලිඞ්ගා භූතපරාභූතසම්භූතසද්දාදයො ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන යුජ්ජන්තෙ.

කථං? භූතා, පරාභූතා, සම්භූතාති සබ්බං විත්ථාරතො ගහෙතබ්බං ‘‘අනුභොන්තො සමනුභොන්තො’’තිආදීනි නව පදානි වජ්ජෙත්වා. තානි හි ඊකාරන්තවසෙන යොජිතානි. ඉමානි නියතලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තලිඞ්ගානි. එවං ආකාරන්තාදිවසෙන චතුබ්බිධානි ඉත්ථිලිඞ්ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි. අයං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන උදාහරණුද්දෙසො.

භූතං, මහාභූතං, භවිත්තං, භූනං, භවනං, පරාභවනං, සම්භවනං, විභවනං, පාතුභවනං, ආවිභවනං, තිරොභවනං, විනාභවනං, සොත්ථිභවනං, පරිභවනං, අභිභවනං, අධිභවනං, අනුභවනං, සමනුභවනං, පච්චනුභවනන්ති නිග්ගහීතන්තනපුංසකලිඞ්ගං.

අත්ථවිභාවි, ධම්මවිභාවි. ඉකාරන්තනපුංසකලිඞ්ගං.

ගොත්රභු, චිත්තසහභු, නචිත්තසහභු. උකාරන්තනපුංසකලිඞ්ගං.

සබ්බානෙතානි සභාවතොයෙව නපුංසකලිඞ්ගානීති දට්ඨබ්බානි. එත්ථ සත්තභූතරූපවාචකො භූතසද්දොයෙව නියොගා නපුංසකලිඞ්ගොතිපි දට්ඨබ්බං. එත්ථාපි අනියතලිඞ්ගා භූත පරාභූත සම්භූතසද්දාදයො නපුංසකලිඞ්ගවසෙන යුජ්ජන්තෙ.

කථං? භූතං, පරාභූතං, සම්භූතං, විභූතං. පෙය්යාලො. සමනුභවමානං, පච්චනුභවමානං, අනුභොන්තං, අනුභවන්තං, සමනුභොන්තං, සමනුභවන්තං, පච්චනුභොන්තං, පච්චනුභවන්තං, සම්භොන්තං, සම්භවන්තං, අභිසම්භොන්තං, අභිසම්භවන්තං, පාතුභොන්තං, පාතුභවන්තං, පරිභොන්තං, පරිභවන්තං, අභිභොන්තං, අභිභවන්තං, අධිභොන්තං, අධිභවන්තං, භාවෙන්තං, සම්භාවෙන්තං, විභාවෙන්තං, පරිභාවෙන්තං, පරිභාවියමානං, පරිභුය්යමානං, පෙය්යාලො. පච්චනුභවියමානං, පච්චනුභුය්යමානන්ති ඉමානි නියතනපුංසකලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තලිඞ්ගානි. එවං නිග්ගහීතන්තාදිවසෙන තිවිධානි නපුංසකලිඞ්ගානි භූධාතුමයානි පකාසිතානි . අයං නපුංසකලිඞ්ගවසෙන උදාහරණුද්දෙසො, එවං පුල්ලිඞ්ගාදිවසෙන ලිඞ්ගත්තයං භූධාතුමයමුද්දිට්ඨං.

එත්ථ මෙ අප්පසිද්ධාති, යෙ යෙ සද්දා පකාසිතා;

තෙ තෙ පාළිප්පදෙසෙසු, මග්ගිතබ්බා විභාවිනා.

ඔ, ආ, බින්දු, ඉ, ඊ, උ, ඌ-අන්තිමෙ සත්තධා ඨිතා;

ඤෙ ය්යා පුල්ලිඞ්ගභෙදාති, නිරුත්තඤ්ඤූහි භාසිතා.

ආ ඉවණ්ණො චුවණ්ණො ච, පඤ්ච අන්තා සරූපතො;

ඉත්ථිභෙදාති විඤ්ඤෙය්යා, ඔකාරන්තෙන ඡාපි වා.

බින්දු, ඉ, උ-ඉමෙ අන්තා, තයො ඤෙය්යා විභාවිනා;

නපුංසකප්පභෙදාති, නිරුත්තඤ්ඤූහි භාසිතා.

අන්තා සත්තෙව පුල්ලිඞ්ගෙ, ඉත්ථියං පඤ්ච වා ඡ වා;

නපුංසකෙ තයො එවං, දස පඤ්චහි ඡබ්බිධා.

යස්මා පනෙත්ථ ‘‘භූතො’’තිආදයො සද්දා නිබ්බචනාභිධෙය්යකථනත්ථසාධකවචනපරියායවචනත්ථුද්ධාරවසෙන වුච්චමානා පාකටා හොන්ති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා ඉමෙසං නිබ්බචනාදීනි යථාසම්භවං වක්ඛාම විඤ්ඤූනං තුට්ඨිජනනත්ථඤ්චෙව සොතාරානමත්ථෙසු පටුතරබුද්ධිපටිලාභාය ච. තත්ර භූතොති ඛන්ධපාතුභාවෙන භවතීති භූතො, ඉදං තාව නිබ්බචනං. ‘‘භූතො’’ති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන සත්තො වුච්චති, ඉදමභිධෙය්යකථනං. ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො. සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති ච ඉදමෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකවචනං. අථ වා භූතොති එවංනාමකො අමනුස්සජාතියො සත්තවිසෙසො, ඉදමභිධෙය්යකථනං. ‘‘භූතවිජ්ජා, භූතවෙජ්ජො, භූතවිග්ගහිතො’’ති ච ඉදමෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකවචනං. යඤ්ච පන ‘‘සත්තො මච්චො පජා’’තිආදිකං තත්ථ තත්ථ ආගතං වචනං, ඉදං සත්තොති අත්ථවාචකස්ස භූතසද්දස්ස පරියායවචනං. යඤ්ච නිද්දෙසපාළියං ‘‘මච්චොති සත්තො නරො මානවො පොසො පුග්ගලො ජීවො ජගු ජන්තු හින්දගු මනුජො’’ති ආගතං, ඉදම්පි පරියායවචනමෙව. තානි සබ්බානි පිණ්ඩෙත්වා වුච්චන්තෙ –

සත්තො මච්චො ජනො භූතො, පාණො හින්දගු පුග්ගලො;

ජන්තු ජීවො ජගු යක්ඛො, පාණී දෙහී තථාගතො.

සත්තවො මාතියො ලොකො, මනුජො මානවො නරො;

පොසො සරීරීති පුමෙ, භූතමිති නපුංසකෙ.

පජාති ඉත්ථියං වුත්තො, ලිඞ්ගතො, න ච අත්ථතො;

එවං තිලිඞ්ගිකා හොන්ති, සද්දා සත්තාභිධානකා.

යො සො ජඞ්ඝාය උලති, සො සත්තො ජඞ්ඝලො ඉධ;

පාණදෙහාභිධානෙහි, සත්තනාමං පපඤ්චිතං.

ඉමස්මිං පකරණෙ ‘‘පරියායවචන’’න්ති ච ‘‘අභිධාන’’න්ති ච ‘‘සඞ්ඛා’’තිආදීනි ච එකත්ථානි අධිප්පෙතානි, අත්ථුද්ධාරවසෙන පන භූතසද්දො පඤ්චක්ඛන්ධාමනුස්සධාතුසස්සතවිජ්ජමානඛීණාසවසත්තරුක්ඛාදීසු දිස්සති, තප්පයොගො උපරි අත්ථත්තිකවිභාගෙ ආවිභවිස්සති. භාවකොති භාවෙතීති භාවකො, ඉදං නිබ්බචනං. යො භාවනං කරොති, සො භාවකො. ඉදමභිධෙය්යකථනං. ‘‘භාවකො නිපකො ධීරො’’ති ඉදමෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකවචනං. ‘‘භාවකො භාවනාපසුතො භාවනාපයුත්තො භාවනාසම්පන්නො’’ති ඉදං පරියායවචනං. ඉමානි ‘‘භූතො භාවකො’’ති ද්වෙ පදානි සුද්ධකත්තුහෙතුකත්තුවසෙන වුත්තානීති. ඉතො පරං නයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ‘‘ඉදං නිබ්බචන’’න්ති ච ආදීනි අවත්වා කත්ථචි අත්ථසාධකවචනං පරියායවචනං අත්ථුද්ධාරඤ්ච යථාරහං දස්සෙස්සාම. තෙසු හි සබ්බත්ථ දස්සිතෙසු ගන්ථවිත්ථාරො සියා, තස්මා යෙසමත්ථො උත්තානො, තෙසම්පි පදානමභිධෙය්යං න කථෙස්සාම, නිබ්බචනමත්තමෙව නෙසං කථෙස්සාම. යෙසං පන ගම්භීරො අත්ථො, තෙසමභිධෙය්යං කථෙස්සාම.

භවනං භවො, භවො වුච්චති වුද්ධි. භූසද්දස්ස අත්ථාතිසයයොගතො වඩ්ඪනෙපි දිස්සමානත්තා භවනං වඩ්ඪනන්ති කත්වා. ‘‘භවො ච රඤ්ඤො අභවො ච රඤ්ඤො’’ති ඉදං වුද්ධිඅත්ථස්ස සාධකං වචනං. අථ වා භවොති වුච්චති සස්සතං. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති හි සස්සතවසෙන පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි, තස්මා භවදිට්ඨී’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. තථා භවොති භවදිට්ඨි, භවති සස්සතං තිට්ඨතීති පවත්තනතො සස්සතදිට්ඨි භවදිට්ඨි නාම. භවදිට්ඨි හි උත්තරපදලොපෙන භවොති වුච්චති. ‘‘භවෙන භවස්ස විප්පමොක්ඛමාහංසූ’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. එත්ථායං පාළිවචනත්ථො – එකච්චෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා භවදිට්ඨියා වා කාමභවාදිනා වා සබ්බභවතො විමුත්තිං සංසාරවිසුද්ධිං කථයිංසූති. අථ වා භවන්ති වඩ්ඪන්ති සත්තා එතෙනාති භවොති අත්ථෙන සම්පත්තිපුඤ්ඤානි භවොති ච වුච්චන්ති. ‘‘ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. එත්ථ පනායං පාළිවචනත්ථො – භවොති සම්පත්ති, අභවොති විපත්ති. තථා භවොති වුද්ධි, අභවොති හානි. භවොති සස්සතං, අභවොති උච්ඡෙදො. භවොති පුඤ්ඤං, අභවොති පාපං, තං සබ්බං වීතිවත්තොති.

සහොකාසා ඛන්ධාපි භවො. ‘‘කාමභවො රූපභවො’’ ඉච්චෙවමාදි එතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. එත්ථ පන ඛන්ධා ‘‘යො පඤ්ඤායති, සො සරූපං ලභතී’’ති කත්වා ‘‘භවති අවිජ්ජාතණ්හාදිසමුදයා නිරන්තරං සමුදෙතී’’ති අත්ථෙන වා ‘‘භවා’’ති වුච්චන්ති. ඔකාසො පන ‘‘භවන්ති ජායන්ති එත්ථ සත්තා නාමරූපධම්මා චා’’ති අත්ථෙන ‘‘භවො’’ති. අපිච කම්මභවොපි භවො, උපපත්තිභවොපි භවො. ‘‘උපාදානපච්චයා භවො දුවිධෙන අත්ථි කම්මභවො, අත්ථි උපපත්තිභවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. තත්ථ කම්මමෙව භවො කම්මභවො. තථා උපපත්ති එව භවො උපපත්තිභවො. එත්ථූපපත්ති භවතීති භවො, කම්මං පන යථා සුඛකාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති වුත්තො. එවං භවකාරණත්තා ඵලවොහාරෙන භවොති දට්ඨබ්බං. අථ වා භාවනලක්ඛණත්තා භාවෙතීති භවො. කිං භාවෙති? උපපත්තිං. ඉති උපපත්තිං භාවෙතීති භවොති වුච්චති. භාවෙතීතිමස්ස ච නිබ්බත්තෙතීති හෙතුකත්තුවසෙනත්ථො. අථ වා ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති වචනතො භවති එතෙනාති භවොති කම්මභවො වුච්චති.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති

වුත්තලක්ඛණො සංසාරොපි භවො. ‘‘භවෙ දුක්ඛං භවදුක්ඛං, භවෙ සංසරන්තො’’ති ඉමානෙතස්සත්ථස්ස සාධකානි වචනානි. තත්ර කෙනට්ඨෙන සංසාරො භවොති කථීයති? භවති එත්ථ සත්තසම්මුති ඛන්ධාදිපටිපාටිසඞ්ඛාතෙ ධම්මපුඤ්ජස්මින්ති අත්ථෙන . ඉදං භවසද්දස්ස භාවකත්තුකරණාධිකරණසාධනවසෙනත්ථකථනං.

එත්ථ භවසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං වදාම –

වුද්ධිසම්පත්තිපුඤ්ඤානි, ඛන්ධා සොකාසසඤ්ඤිතා;

සංසාරො සස්සතඤ්චෙතං, භවසද්දෙන සද්දිතං.

භවතණ්හා භවදිට්ඨි, උපපත්තිභවො තථා;

කම්මභවො ච සබ්බන්තං, භවසද්දෙන සද්දිතං.

භවතණ්හාභවදිට්ඨි-ද්වයං කත්ථචි පාළියං;

උත්තරපදලොපෙන, භවසද්දෙන සද්දිතං.

අභවොති න භවො අභවො.

විපත්ති හානි උච්ඡෙදො, පාපඤ්චෙව චතුබ්බිධා;

ඉමෙ අභවසද්දෙන, අත්ථා වුච්චන්ති සාසනෙ.

භාවොති අජ්ඣාසයො, යො ‘‘අධිප්පායො’’තිපි වුච්චති. ‘‘ථීනංභාවො දුරාජානො. නාමච්චො රාජභරියාසු, භාවං කුබ්බෙථ පණ්ඩිතො. හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතී’’ති එවමාදි එතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අපිච වත්ථුධම්මොපි භාවො. ‘‘භාවසඞ්කෙතසිද්ධීන’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං, චිත්තම්පි භාවො. ‘‘අච්චාහිතං කම්මං කරොසි ලුද්දං, භාවෙ ච තෙ කුසලං නත්ථි කිඤ්චී’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ක්රියාපිභාවො. ‘‘භාවලක්ඛණං භාවසත්තමී’’ති ච ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අපිච භාවොති සත්තවෙවචනන්ති භණන්ති, ධාතු වා එතං අධිවචනං. තත්ථ අජ්ඣාසයො ච වත්ථුධම්මො ච චිත්තඤ්ච සත්තො චාති ඉමෙ භවතීති භාවො. තථා පන භාවෙතීති භාවො, ක්රියා තු භවනන්ති භාවො. සා ච භවනගමනපචනාදිවසෙනානෙකවිධා. අපිච භාවරූපම්පි භාවො, යං ඉත්ථිභාවො පුම්භාවො ඉත්ථින්ද්රියන්ති ච වුච්චති. තත්රායං වචනත්ථො – ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා භවති එතෙන චිත්තං අභිධානඤ්චාති භාවො.

නත්තනොමතියා එතං, නිබ්බචනමුදාහටං;

පුබ්බාචරියසීහානං, මතං නිස්සාය මාහටං.

වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි ‘‘ඉත්ථියා භාවො ඉත්ථිභාවො, ඉත්ථීති වා භවති එතෙන චිත්තං අභිධානඤ්චාති ඉත්ථිභාවො’’ති, තස්මා පුම්භාවොති එත්ථාපි පුමස්ස භාවො පුම්භාවො, පුමාති වා භවති එතෙන චිත්තං අභිධානඤ්චාති පුම්භාවොති නිබ්බචනං සමධිගන්තබ්බං. ඉදං භාවසද්දස්ස කත්තුභාවකරණසාධනවසෙනත්ථකථනං.

අභාවොති න භාවොති අභාවො, කො සො? සුඤ්ඤතා නත්ථිතා. සභාවොති අත්තනො භාවො සභාවො, අත්තනො පකති ඉච්චෙවත්ථො. අථ වා සභාවොති ධම්මානං සති අත්ථසම්භවෙ යො කොචි සරූපං ලභති, තස්ස භාවො ලක්ඛණමිති සඤ්ඤිතො නමනරුප්පනකක්ඛළඵුසනාදිආකාරො ඉච්චෙවත්ථො. ‘‘සාමඤ්ඤං වා සභාවො වා, ධම්මානං ලක්ඛණං මත’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අපිච සභාවොති සලක්ඛණො පරමත්ථධම්මො. කෙනට්ඨෙන? සහ භාවෙනාති අත්ථෙන. සබ්භාවොති සතං භාවො සබ්භාවො, සප්පුරිසධම්මො ඉච්චෙවත්ථො. අථ වා අත්තනො භාවො සබ්භාවො. ‘‘ගාහාපයන්ති සබ්භාව’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. සංවිජ්ජමානො වා භාවො සබ්භාවො. ‘‘එවං ගහණසබ්භාවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ඉදං සභාව සබ්භාවසද්දානං භාවසාධනවසෙනත්ථකථනං.

සම්භවොති සම්භවනං සම්භවො, සම්භවනක්රියා, යුත්ති වා. යුත්ති හි සම්භවොති වුච්චති ‘‘සම්භවො ගහණස්ස කාරණ’’න්තිආදීසු. අථ වා සම්භවති එතස්මාති සම්භවො. යතො හි යං කිඤ්චි සම්භවති, සො සම්භවො. පභවොති පභවනං පභවො, අච්ඡින්නතා, පභවති එතස්මාති වා පභවො. යතො හි යං කිඤ්චි පභවති, සො පභවො. ඉමෙ පන සම්භවපභවසද්දා කත්ථචි සමානත්ථා කත්ථචි භින්නත්ථාති වෙදිතබ්බා. කථං? සම්භවසද්දො හි භවනක්රියම්පි වදති යුත්තිම්පි පඤ්ඤත්තිම්පි සම්භවරූපම්පි පච්චයත්ථම්පි, පභවසද්දො පන භවනක්රියම්පි වදති නදිප්පභවම්පි පච්චයත්ථම්පි, තස්මා පච්චයත්ථං වජ්ජෙත්වා භින්නත්ථාති ගහෙතබ්බා, පච්චයත්ථෙන පන සමානත්ථාති ගහෙතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පච්චයො හෙතු නිදානං කාරණං සම්භවො පභවොතිආදි අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනතො නාන’’න්ති.

‘‘මූලං හෙතු නිදානඤ්ච, සම්භවො පභවො තථා;

සමුට්ඨානාහාරාරම්මණං, පච්චයො සමුදයෙන චා’’ති

අයම්පි ගාථා එතස්සත්ථස්ස සාධිකා. ඉදං සම්භවපභවසද්දානං භාවාපාදානසාධනවසෙනත්ථකථනං.

එවමෙත්ථ භාවකත්තුකම්මකරණාපාදානාධිකරණවසෙන ඡ සාධනානි පකාසිතානි. තානි සම්පදානසාධනෙන සත්තවිධානි භවන්ති, තං පන උත්තරි ආවිභවිස්සති ‘‘ධනමස්ස භවතූති ධනභූතී’’තිආදිනා. ඉච්චෙවං කිතකවසෙන සබ්බථාපි සත්තවිධානි සාධනානි හොන්ති, යානි ‘‘කාරකානී’’තිපි වුච්චති, ඉතො අඤ්ඤං සාධනං නත්ථි. ඉධ පයොගෙස්වත්ථෙසු ච විඤ්ඤූනං පාටවත්ථං සාධනනාමං පකාසිතං. තථා හි දුන්නික්ඛිත්තසාධනෙහි පදෙහි යොජිතා සද්දප්පයොගා දුබ්බොධත්ථා හොන්ති, සුනික්ඛිත්තසාධනෙහි පන පදෙහි යොජිතා සුබොධත්ථා හොන්ති, තස්මා පයොගාසාධනමූලකා, අත්ථො ච පයොගමූලකො. පයොගානුරූපඤ්හි අවිපරීතං කත්වා අත්ථං කථනසීලා ‘‘යාචිතොව බහුලං චීවරං පරිභුඤ්ජති, අප්පං අයාචිතො’’ති එවමාදීසු සාධනවසෙන ගහෙතබ්බෙසු අත්ථෙසු, අඤ්ඤෙසු චත්ථෙසු පටුතරබුද්ධිනො පණ්ඩිතායෙව එකන්තෙන භගවතො පරියත්තිසාසනධරා නාම හොන්තීති වෙදිතබ්බං. ඉතො පරං නයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ‘‘ඉදං නාම සාධන’’න්ති න වක්ඛාම, කෙවලමිධ දස්සිතෙසු පයොගෙසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථඤ්චෙව විවිධවිචිත්තපාළිගතිකෙ විවිධත්ථසාරෙ ජිනවරවචනෙ සොතූනං බුද්ධිවිජම්භනත්ථඤ්ච අත්ථසාධකවචනානියෙව යථාරහං සුත්තගෙය්යවෙය්යාකරණගාථාදීසු තතො තතො ආහරිත්වා දස්සෙස්සාම.

පභාවොති පකාරතො භවතීති පභාවො, සොයමානුභාවොයෙව. ‘‘පභාවං තෙ න පස්සාමි, යෙන ත්වං මිථිලං වජෙ’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අනුභවොති අනුභවනං අනුභවො, කිං තං? පරිභුඤ්ජනං. ආනුභාවොති තෙජුස්සාහමන්තපභූසත්තියො. ‘‘තෙජසඞ්ඛතො උස්සාහමන්තපභූසත්තිසඞ්ඛාතො වා මහන්තො ආනුභාවො එතස්සාති මහානුභාවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං.

තෙජො උස්සාහමන්තා ච, පභූසත්තීති පඤ්චිමෙ;

ආනුභාවාති වුච්චන්ති, පභාවාති ච තෙ වදෙ.

තෙජාදිවාචකත්තම්හි, ආනුභාවපදස්ස තු;

අත්ථනිබ්බචනං ධීරො, යථාසම්භවමුද්දිසෙ.

අථ වා ආනුභාවොති අනුභවිතබ්බඵලං. ‘‘අනුභවිතබ්බස්ස ඵලස්ස මහන්තතාය මහානුභාවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. පරාභවොති පරාභවනං පරාභවො, අථ වා පරාභවතීති පරාභවො. ‘‘සුවිජානො පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අපිච ‘‘ධම්මදෙස්සී පරාභවො’’ති පාඨානුරූපතො පරාභවිස්සතීති පරාභවොති අනාගතකාලවසෙනපි නිබ්බචනං දට්ඨබ්බං. අථ වා පරාභවන්ති එතෙනාති පරාභවො. කිං තං? ධම්මදෙස්සිතාදි. ‘‘පඨමො සො පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. විභවොති නිබ්බානං. තඤ්හි භවතො විගතත්තා භවතො විගතොති විභවො, භවස්ස ච තංහෙතු විගතත්තා විගතො භවො එතස්මාති විභවො. විභවන්ති උච්ඡිජ්ජන්ති විනස්සන්ති ඉතො අරියධනවිලොමකා කිලෙසමහාචොරාතිපි විභවො. විභවසද්දස්ස නිබ්බානාභිධානත්තෙ ‘‘එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවො ඉච්ඡිතබ්බකො’’ති ඉදමෙත්ථ සාධකං වචනං. ඉමානි පන නිබ්බානස්ස පරියායවචනානි –

නිබ්බානං විභවො මොක්ඛො, නිරොධො අමතං සමං;

සඞ්ඛාරූපසමො දුක්ඛ-නිරොධො අච්චුත’ක්ඛයො.

විවට්ට’මකතං අත්ථං, සන්තිපද’මසඞ්ඛතං;

පාරං තණ්හාක්ඛයො දුක්ඛ-ක්ඛයො සඤ්ඤොජනක්ඛයො.

යොගක්ඛෙමො විරාගො ච,

ලොකන්තො ච භවක්ඛයො;

අපවග්ගො විසඞ්ඛාරො,

සබ්භි සුද්ධි විසුද්ධි ච.

විමුත්යා’පචයො මුත්ති, නිබ්බුති උපධික්ඛයො;

සන්ති අසඞ්ඛතා ධාතු, දිසා ච සබ්බතොපභං.

විනාපෙතානි නාමානි, විසෙසකපදං ඉධ;

නිබ්බානවාචකානීති, සල්ලක්ඛෙය්ය සුමෙධසො.

‘‘තාණං ලෙණ’’න්තිආදීනි-පෙක්ඛිකානි භවන්ති හි;

විසෙසකපදානන්ති, එත්ථෙතානි පකාසයෙ.

තාණං ලෙණ’මරූපඤ්ච, සන්තං සච්ච’මනාලයං;

සුදුද්දසං සරණඤ්ච, පරායණ’මනීතිකං.

අනාසවං ධුවං නිච්චං, විඤ්ඤාණ’මනිදස්සනං;

අබ්යාපජ්ජං සිවං ඛෙමං, නිපුණං අපලොකිකං.

අනන්ත’මක්ඛරං දීපො, අච්චන්තං කෙවලං පදං;

පණීතං අච්චුතඤ්චාති, බහුධාපි විභාවයෙ.

ගොත්රභූති පදස්සත්ථං, වදන්තෙහි ගරූහි තු;

ගොත්තං වුච්චති නිබ්බාන-මිති ගොත්තන්ති භාසිතං.

විභවොති වා විනාසසම්පත්තිධනුච්ඡෙදදිට්ඨියොපි වුච්චන්ති. තත්ථ විනාසො විභවනං උච්ඡිජ්ජනං නස්සනන්ති අත්ථෙන විභවො. ‘‘විභවො සබ්බධම්මානං, ඉත්ථෙකෙ සතො සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති ච ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. සම්පත්ති පන විසෙසතො භවතීති විභවො. ‘‘රඤ්ඤො සිරිවිභවං දට්ඨුකාමා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ධනං පන භවන්ති වඩ්ඪන්ති වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති සත්තා එතෙනාති විභවො. ‘‘අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තී’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ඉදං පන පරියායවචනං –

ධනං සං විභවො දබ්බං, සාපතෙය්යං පරිග්ගහො;

ඔඩ්ඩං භණ්ඩං සකං අත්ථො, ඉච්චෙතෙ ධනවාචකා.

උච්ඡෙදදිට්ඨි පන විභවති උච්ඡිජ්ජති ‘‘අත්තා ච ලොකො ච පුන චුතිතො උද්ධං න ජායතී’’ති ගහණතො විභවොති. ‘‘විභවතණ්හා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. විභවතණ්හාති හි උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතාය තණ්හාය නාමං. එත්ථ අත්ථුද්ධාරො වුච්චති –

ධනනිබ්බානසම්පත්ති-විනාසුච්ඡෙදදිට්ඨියො;

වුත්තා විභවසද්දෙන, ඉති විඤ්ඤූ විභාවයෙ.

පාතුභාවොති පාතුභවනං පාතුභාවො. ආවිභාවොති ආවිභවනං ආවිභාවො, උභින්නමෙතෙසං පාකටතා ඉච්චෙවත්ථො. තිරොභාවොති තිරොභවනං තිරොභාවො, පටිච්ඡන්නභාවො. විනාභාවොති විනාභවනං විනාභාවො, වියොගො. සොත්ථිභාවොති සොත්ථිභවනං සොත්ථිභාවො, සුවත්ථිභාවො සුඛස්ස අත්ථිතා, අත්ථතො පන නිබ්භයතා නිරුපද්දවතා එව. අත්ථිභාවොති අත්ථිතා විජ්ජමානතා අවිවිත්තතා. නත්ථිභාවොති නත්ථිතා අවිජ්ජමානතා විවිත්තතා රිත්තතා තුච්ඡතා සුඤ්ඤතා. ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො.

අභිභවතීති අභිභවිතා, පරං අභිභවන්තො යො කොචි. එවං පරිභවිතා, අනුභවතීති අනුභවිතා, සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා අනුභවන්තො යො කොචි. එවං සමනුභවිතා. පච්චනුභවිතා, එත්ථ පන යථා ‘‘අමතස්ස දාතා. අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදීසු ‘‘දාතා’’ති පදානං කත්තුවාචකානං ‘‘අමතස්සා’’තිආදීහි පදෙහි කම්මවාචකෙහි ඡට්ඨියන්තෙහි සද්ධිං යොජනා දිස්සති, තථා ඉමෙසම්පි පදානං ‘‘පච්චාමිත්තස්ස අභිභවිතා’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. එවං අඤ්ඤෙසම්පි එවරූපානං පදානං. ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො.

භවතීති භවං. භවිස්සතීති වා භවං, වඩ්ඪමානො පුග්ගලො. ‘‘සුවිජානො භවං හොති, සුවිජානො පරාභවො. ධම්මකාමො භවං හොති, ධම්මදෙස්සී පරාභවො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අථ වා යෙන සද්ධිං කථෙති, සො ‘‘භව’’න්ති වත්තබ්බො, ‘‘භවං කච්චායනො. භවං ආනන්දො. මඤ්ඤෙ භවං පත්ථයති, රඤ්ඤො භරියං පතිබ්බත’’න්තිආදීසු. එත්ථ පන ධාතුඅත්ථෙ ආදරො න කාතබ්බො, සම්මුතිඅත්ථෙයෙවාදරො කාතබ්බො ‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණ’’න්ති වචනතො. වොහාරවිසයස්මිඤ්හි ලොකසම්මුති එව පධානා අවිලඞ්ඝනීයා. පරාභවතීති පරාභවං. එවං පරිභවං. අභිභවං. අනුභවං. පභවති පහොති සක්කොතීති පභවං, පහොන්තො යො කොචි. න පභවං අප්පභවං, ‘‘අප්පභව’’න්ති ච ඉදං ජාතකෙ දිට්ඨං –

‘‘ඡින්නබ්භමිව වාතෙන, රුණ්ණො රුක්ඛමුපාගමිං;

සොහං අප්පභවං තත්ථ, සාඛං හත්ථෙහි අග්ගහි’’න්ති

තත්ථ සාධකවචනමිදං. නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො.

ධනභූතීති ධනමස්ස භවතූති ධනභූති. සිරිභූතීති සොභාය චෙව පඤ්ඤාපුඤ්ඤානඤ්ච අධිවචනං. සා අස්ස භවතූති සිරිභූති. එවං සොත්ථිභූති, සුවත්ථිභූති. ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො.

භාවීති භවනසීලො භාවී, භවනධම්මො භාවී, භවනෙ සාධුකාරී භාවී. එවං විභාවී. සම්භාවී. පරිභාවීති. තත්ර විභාවීති අත්ථවිභාවනෙ සමත්ථො පණ්ඩිතො වුච්චති. එත්ථ විද්වා, විජ්ජාගතො, ඤාණීතිආදි පරියායවචනං දට්ඨබ්බං. භවන්ති චත්ර –

විද්වා විජ්ජාගතො ඤාණී, විභාවී පණ්ඩිතො සුධී;

බුධො විසාරදො විඤ්ඤූ, දොසඤ්ඤූ විද්දසු විදූ.

විපස්සී පටිභාණී ච, මෙධාවී නිපකො කවි;

කුසලො විදුරො ධීමා, ගතිමා මුතිමා චයං.

චක්ඛුමා කණ්ණවා දබ්බො, ධීරො භූරි විචක්ඛණො;

සප්පඤ්ඤො බුද්ධිමා පඤ්ඤො, එවංනාමා විභාවිනොති.

ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො.

සයම්භූති සයමෙව භවතීති සයම්භූ. කො සො? අන්තරෙන පරොපදෙසං සාමංයෙව සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො සක්යමුනි භගවා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො.

අහඤ්හි අරහා ලොකෙ, අහං සත්ථා අනුත්තරො;

එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො, සීතීභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති.

අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භූඤාණෙන සහ වාසනාය විගතවිද්ධස්තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො සයම්භූ. සො එවංභූතො ඛන්ධසන්තානො ලොකෙ අග්ගපුග්ගලොති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘එකපුග්ගලො භික්ඛවෙ ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො, කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො භික්ඛවෙ අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති. සො එකපුග්ගලො එතරහි ‘‘සබ්බඤ්ඤූ, සුගතො’’තිආදීහි යථාභුච්චගුණාධිගතනාමෙහි ච පසිද්ධො, ‘‘ගොතමො ආදිච්චබන්ධූ’’ති ගොත්තතො ච පසිද්ධො, සක්යපුත්තො සක්කො සක්යමුනි සක්යසීහො සක්යපුඞ්ගවොති කුලතො ච පසිද්ධො, සුද්ධොදනිමායාදෙවීසුතොති මාතාපිතිතො ච පසිද්ධො, සිද්ධත්ථොති ගහිතනාමෙන ච පසිද්ධො. භවන්ති චත්ර –

යො එකපුග්ගලො ආසි, බුද්ධො සො වදතං වරො;

ගොත්තතො ගොතමො නාම, තථෙවාදිච්චබන්ධු ච.

සක්යකුලෙ පසූතත්තා, සක්යපුත්තොති විස්සුතො;

සක්කො ඉති ච අව්හිතො, තථා සක්යමුනීති ච.

සබ්බත්ථ සෙට්ඨභාවෙන, සක්යෙ ච සෙට්ඨභාවතො;

සක්යසීහොති සො සක්ය-පුඞ්ගවොති ච සම්මතො.

සුද්ධොදනීති පිතිතො, නභෙ චන්දොව විස්සුතො;

මාතිතොපි ච සඤ්ඤාතො, මායාදෙවීසුතො ඉති.

සබ්බඤ්ඤූ සුගතො බුද්ධො, ධම්මරාජා තථාගතො;

සමන්තභද්දො භගවා, ජිනො දසබලො මුනි.

සත්ථා විනායකො නාථො,

මුනින්දො ලොකනායකො;

නරාසභො ලොකජිනො,

සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො.

දෙවදෙවො ලොකගරු, ධම්මස්සාමී මහාමුනි;

සමන්තචක්ඛු පුරිස-දම්මසාරථි මාරජි.

ධම්මිස්සරො ච අද්වෙජ්ඣ-වචනො සත්ථවාහකො;

විසුද්ධිදෙවො දෙවාති-දෙවො ච සමණිස්සරො.

භූරිපඤ්ඤො’නධිවරො, නරසීහො ච චක්ඛුමා;

මුනිමුනි නරවරො, ඡළභිඤ්ඤො ජනෙ සුතො.

අඞ්ගීරසො යතිරාජා, ලොකබන්ධු’මතන්දදො;

වත්තා පවත්තා සද්ධම්ම-චක්කවත්තී යතිස්සරො.

ලොකදීපො සිරීඝනො, සමණින්දො නරුත්තමො;

ලොකත්තයවිදූ ලොක-පජ්ජොතො පුරිසුත්තමො.

සච්චදසො සතපුඤ්ඤ-ලක්ඛණො සච්චසව්හයො;

රවිබන්ධා’සමසමො, පඤ්චනෙත්ත’ග්ගපුග්ගලො.

සබ්බාභිභූ සබ්බවිදූ, සච්චනාමො ච පාරගූ;

පුරිසාතිසයො සබ්බ-දස්සාවී නරසාරථි.

සම්මාසම්බුද්ධො ඉති සො, ඤාතො සත්තුත්තමොති ච;

තාදී විභජ්ජවාදීති, මහාකාරුණිකොති ච.

චක්ඛුභූතො ධම්මභූතො, ඤාණභූතොති වණ්ණිතො;

බ්රහ්මභූතොති පුරිසා-ජඤ්ඤො ඉති ච ථොමිතො.

ලොකජෙට්ඨො සයම්භූ ච, මහෙසි මාරභඤ්ජනො;

අමොඝවචනො ධම්ම-කායො මාරාභිභූ ඉති.

අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

නාමං ගුණෙහි නිස්සිතං, කො කවින්දො කථෙස්සති.

තත්ර සබ්බඤ්ඤු ඉච්චාදි-නාමං සාධාරණං භවෙ;

සබ්බෙසානම්පි බුද්ධානං, ගොතමො ඉතිආදි න.

බුද්ධො පච්චෙකබුද්ධො ච, ‘‘සයම්භූ’’ඉති සාසනෙ;

කෙචි ‘‘බ්රහ්මා සයම්භූ’’ති, සාසනාවචරං න තං.

‘‘බුද්ධො තථාගතො සත්ථා, භගවා’’ති පදානි තු;

ඨානෙනෙකසහස්සම්හි, සඤ්චරන්ති අභිණ්හසො.

තත්ර චාදිපදං අන්ත-පදඤ්චෙව ඉමානි තු;

එකතොපි චරන්තීති, විභාවෙය්ය විසාරදො.

විසෙසකපදානං තු, අපෙක්ඛකපදානි ච;

අනපෙක්ඛපදානීති, පදානි දුවිධා සියුං.

තථා හි සත්ථවාහො නරවරො ඡළභිඤ්ඤොති එවංපකාරානි අභිධානපදානි විසෙසකපදාපෙක්ඛකානි. කථං?

‘‘එවං විජිතසඞ්ගාමං, සත්ථවාහං අනුත්තරං;

සාවකා පයිරුපාසන්ති, තෙවිජ්ජා මච්චුහායිනො.

යං ලොකො පූජයතෙ,

සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං,

විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති,

‘‘ඡළභිඤ්ඤස්ස සාසන’’න්ති ච එවං විසෙසකපදාපෙක්ඛකානි භවන්ති. බුද්ධො ජිනො භගවාති එවංපකාරානි පන නො විසෙසකාපෙක්ඛානීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පනෙත්ථ එවං වදෙය්යුං ‘‘මුනින්දො සමණින්දො සමණිස්සරො යතිස්සරො ආදිච්චබන්ධු රවිබන්ධූති එවංපකාරානං ඉධ වුත්තානමභිධානානං විසෙසත්ථාභාවතො පුනරුත්තිදොසො අත්ථී’’ති. තන්න, අභිධානානං අභිසඞ්ඛරණීයානභිසඞ්ඛරණීයවසෙන අභිසඞ්ඛතාභිධානානි අනභිසඞ්ඛතාභිධානානීති ද්වෙධා දිස්සනතො. තථා හි කත්ථචි කෙචි ‘‘සක්යසීහො’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘සක්යකෙසරී සක්යමිගාධිපො’’තිආදිනා නානාවිවිධමභිධානමභිසඞ්ඛරොන්ති, පාවචනෙපි හි ‘‘ද්විදුග්ගමවරහනුත්ත’මලත්ථා’’ති පාඨො දිස්සති. තථා කෙචි ‘‘ධම්මරාජා’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘ධම්මදිසම්පතී’’තිආදීනි අභිසඞ්ඛරොන්ති. ‘‘සබ්බඤ්ඤූ’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘සබ්බදස්සාවී සබ්බදස්සී’’තිආදීනි අභිසඞ්ඛරොන්ති, ‘‘සහස්සක්ඛො’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘දසසතලොචනො’’තිආදීනි අභිසඞ්ඛරොන්ති. ‘‘ආදිච්චබන්ධූ’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘අරවින්දසහායබන්ධූ’’තිආදීනි අභිසඞ්ඛරොන්ති. ‘‘අම්බුජ’’න්ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘නීරජං කුඤ්ජ’’න්තිආදීනි අභිසඞ්ඛරොන්ති. පාවචනෙපි හි යං පදුමං, තං ජලජං නාමාති මන්ත්වා පටිසම්භිදාප්පත්තෙහි අරියෙහි දෙසනාවිලාසවසෙන වුත්තො ‘‘පදුමුත්තරනාමිනො’’ති වත්තබ්බට්ඨානෙ ‘‘ජලජුත්තරනාමිනො’’ති පාඨො දිස්සති. එවං අභිසඞ්ඛතාභිධානානි දිස්සන්ති.

‘‘බුද්ධො භගවා’’ති අභිධානානි පන අනභිසඞ්ඛතාභිධානානි. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන ‘‘බුද්ධොති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භගිනියා කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං, විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං බුද්ධො’’ති, තථා ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං…පෙ… සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවා’’ති. එවං ‘‘බුද්ධො භගවා’’ති අභිධානානි අනභිසඞ්ඛතාභිධානානි. න හි තානි අභිධානානි චෙව ‘‘සත්ථා සුගතො ජිනො’’තිආදීනි ච අඤ්ඤං කිඤ්චි අභිධානං පටිච්ච අභිසඞ්ඛතානි, නාපි අඤ්ඤානි අභිධානානි එතානි පටිච්ච අභිසඞ්ඛතානි දිස්සන්ති. තථා හි ‘‘බුද්ධො’’ති අභිධානං පටිච්ච ‘‘බුජ්ඣිතා බොධෙතා බොධකො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි න අභිසඞ්ඛරොන්ති. තථා ‘‘භගවා සත්ථා සුගතො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි පටිච්ච ‘‘සම්පන්නභගො අනුසාසකො සුන්දරවචනො’’තිආදීනි නාමාභිධානානි නාභිසඞ්ඛරොන්ති. එවං ඉමං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘මුනින්දො සමණින්දො සමණිස්සරො යතිස්සරො ආදිච්චබන්ධු රවිබන්ධූ’’තිආදිනා නයෙන පුනරුත්ති අම්හෙහි කතාති දට්ඨබ්බා. එවමඤ්ඤත්රාපි නයො නෙතබ්බො. අත්රිදං වුච්චති –

‘‘අභිසඞ්ඛතනාමඤ්ච, නාමඤ්චානභිසඞ්ඛතං;

ද්විදුග්ගමවරො බුද්ධො, ඉති නාමං ද්විධා භවෙ’’ති.

පභූති පරං පසය්හ භවතීති පභූ, ඉස්සරො. ‘‘අරඤ්ඤස්ස පභූ අයං ලුද්දකො’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. අභිභූති අභිභවතීති අභිභූ, අසඤ්ඤසත්තො. කිං සො අභිභවි? චත්තාරො ඛන්ධෙ අරූපිනො. ඉති චත්තාරො ඛන්ධෙ අරූපිනො අභිභවීති අභිභූ. සො ච ඛො නිච්චෙතනත්තා අභිභවනක්රියායාසති පුබ්බෙවා’සඤ්ඤුප්පත්තිතො ඣානලාභිකාලෙ අත්තනා අධිගතපඤ්චමජ්ඣානං සඤ්ඤාවිරාගවසෙන භාවෙත්වා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධෙ අසඤ්ඤිභවෙ අප්පවත්තිකරණෙන අභිභවිතුමාරභි, තදභිභවනකිච්චං ඉදානි සිද්ධන්ති අභිභවීති අභිභූති වුච්චති. අපිච නිච්චෙතනභාවෙන අභිභවනබ්යාපාරෙ අසතිපි පුබ්බෙ සචෙතනකාලෙ සබ්යාපාරත්තා සචෙතනස්ස විය නිච්චෙතනස්සාපි සතො තස්ස උපචාරෙන සබ්යාපාරතාවචනං යුජ්ජතෙව. දිස්සති හි ලොකෙ සාසනෙ ච සචෙතනස්ස විය අචෙතනස්සපි උපචාරෙන සබ්යාපාරතාවචනං. තං යථා? කූලං පතිතුකාමං, එවං ලොකෙ. සාසනෙ පන –

‘‘රොදන්තෙ දාරකෙ දිස්වා, උබ්බිග්ගා විපුලා දුමා;

සයමෙවොනමිත්වාන, උපගච්ඡන්ති දාරකෙ’’ති ච

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහායා’’ති ච ‘‘ඵලං තොසෙති කස්සක’’න්ති ච ආදි. අභිභූසද්දස්ස අසඤ්ඤසත්තාභිධානත්තෙ ‘‘අභිභුං අභිභුතො මඤ්ඤතී’’ති ඉදමෙත්ථ සාධකං වචනං. අථ වා අභිභවතීති අභිභූ, පරෙසමභිභවිතා යො කොචි. විසෙසතො පන තථාගතොයෙව අභිභූ. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘තථාගතො භික්ඛවෙ අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්තී’’ති. කෙචි පන ‘‘අභිභූ නාම සහස්සො බ්රහ්මා’’ති වදන්ති.

විභූති විසෙසභූතොති විභූ, ‘‘භවසොතං සචෙ බුද්ධො, තිණ්ණො ලොකන්තගූ විභූ’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. විභූති හෙත්ථ රූපකායධම්මකායසම්පත්තියා විසෙසභූතොති අත්ථො. ආහ ච –

‘‘දිස්සමානොපි තාවස්ස, රූපකායො අචින්තියො;

අසාධාරණඤාණට්ඨෙ, ධම්මකායෙ කථාව කා’’ති.

අධිභූති අධිභවතීති අධිභූ, ඉස්සරො.

‘‘තදා මං තපතෙජෙන, සන්තත්තො තිදිවාධිභූ;

ධාරෙන්තො බ්රාහ්මණං වණ්ණං, භික්ඛාය මං උපාගමී’’ති –

ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. පතිභූති පතිභූතොති පතිභූ, ‘‘ගොණස්ස පතිභූ’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ගොත්රභූති ගොත්තසඞ්ඛාතං අමතමහානිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා භූතොති ගොත්රභූ, සොතාපත්තිමග්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන සිඛාප්පත්තබලවවිපස්සනාචිත්තෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘කතමො ච පුග්ගලො ගොත්රභූ? යෙසං ධම්මානං සමනන්තරා අරියධම්මස්ස අවක්කන්ති හොති, තෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො ගොත්රභූ’’ති, ඉදමෙවෙත්ථ අත්ථසාධකං වචනං. අපිච සමණොති ගොත්තමත්තමනුභවමානො කාසාවකණ්ඨසමණොපි ගොත්රභූ. සො හි ‘‘සමණො’’ති ගොත්තමත්තං අනුභවති වින්දති, න සමණධම්මෙ අත්තනි අවිජ්ජමානත්තාති ‘‘ගොත්රභූ’’ති වුච්චති, ‘‘භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. වත්රභූති සක්කො. සො හි මාතාපිතිභරණාදීහි සත්තහි වත්තෙහි සක්කත්තං ලභිත්වා අඤ්ඤෙ දෙවෙ වත්තෙන අභිභවතීති වත්රභූ. ආගමට්ඨකථායං පන භූධාතුම්හි ලබ්භමානං පත්තිඅත්ථම්පි ගහෙත්වා ‘‘වත්තෙන අඤ්ඤෙ අභිභවිත්වා දෙවිස්සරියං පත්තොති වත්රභූ’’ති වුත්තං, ‘‘වත්රනාමකං වා අසුරං අභිභවතීති වත්රභූ’’ති ච, ‘‘වත්රභූ ජයතංපිතා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. එත්ථ හි වත්රභූති වත්රනාමකස්ස අසුරස්ස අභිභවිතා. ජයතං පිතාති ජයන්තානං පිතා. ‘‘සක්කො ඉන්දො පුරින්දදො’’ ඉච්චාදි පරියායවචනං. ඉදං තු ධාතාධිකාරෙ පකාසෙස්සාම. පරාභිභූති පරමභිභවතීති පරාභිභූ. එවං රූපාභිභූතිආදීසුපි. සබ්බාභිභූති සබ්බමභිභවිතබ්බං අභිභවතීති සබ්බාභිභූ. සබ්බාභිභූති ච ඉදං නාමං තථාගතස්සෙව යුජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සබ්බාභිභූ සබ්බවිදූහමස්මි,

සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනූපලිත්තො;

සබ්බඤ්ජහො තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තො,

සයං අභිඤ්ඤාය කමුද්දිසෙය්ය’’න්ති.

ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො. නියතපුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසොයං.

ඉදානි අනියතලිඞ්ගානං නියතලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තානං භූතපරාභූත සම්භූතසද්දාදීනං නිද්දෙසො වුච්චති. තත්ර භූතොති අත්තනො පච්චයෙහි අභවීති භූතො, භූතොති ජාතො සඤ්ජාතො නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො පාතුභූතො, භූතොති වා ලද්ධසරූපො යො කොචි සවිඤ්ඤාණකො වා අවිඤ්ඤාණකො වා. අථ වා තථාකාරෙන භවතීති භූතො, භූතොති සච්චො තථො අවිතථො අවිපරීතො යො කොචි, එත්ථ යො භූතසද්දො සච්චත්ථො, තස්ස ‘‘භූතට්ඨො’’ති ඉදමෙත්ථ සාධකං වචනං. පරාභූතොති පරාභවීති පරාභූතො. සුට්ඨු භූතොති සම්භූතො. විසෙසෙන භූතොති විභූතො. විස්සුතො භූතොති වා විභූතො, ‘‘විභූතාරම්මණ’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. විභවීති වා විභූතො, විනට්ඨොති අත්ථො, ‘‘රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. පාකටො භූතොති පාතුභූතො. ආවි භවතීති ආවිභූතො. එවං තිරොභූතො. විනාභූතො. භවිතුමනුච්ඡවිකොති භබ්බො. පරිභවියතෙ සොති පරිභූතො. යෙන කෙනචි යො පීළිතො හීළිතො වා, සො පරිභූතො. ගම්යමානත්ථො යථාකාමචාරී. අභිභවිය්යතෙ සොති අභිභූතො. අධිභවියතෙ සොති අධිභූතො. එවං අද්ධභූතො. එත්ථ අධිසද්දෙන සමානත්ථො අද්ධසද්දො, ‘‘චක්ඛු භික්ඛවෙ අද්ධභූතං, රූපා අද්ධභූතා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අද්ධභූත’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං, තථා ‘‘ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු න හෙව අනද්ධභූතං අත්තානං න අද්ධභාවෙතී’’ති පදම්පි. තත්ථ අනද්ධභූතන්ති දුක්ඛෙන අනධිභූතං. දුක්ඛෙන අනධිභූතො නාම මනුස්සත්තභාවො වුච්චති, තං න අද්ධභාවෙති නාභිභවතීති සුත්තපදත්ථො.

අනුභවියතෙ සොති අනුභූතො. එවං සමනුභූතො. පච්චනුභූතො. භාවිතො. එත්ථ භාවිතොති ඉමිනා සමානාධිකරණං ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඛො කස්සප මයා සම්මදක්ඛාතො භාවිතො’’තිආදීසු ගුණීවාචකං පධානපදං සාසනෙ දට්ඨබ්බං. තිත්ථියසමයෙ පන භාවිතොති කාමගුණො වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං පාළියං ‘‘න භාවිතමාසීසතී’’ති. තත්ර භාවිතා නාම පඤ්ච කාමගුණා, තෙ න ආසීසති න සෙවතීති සුත්තපදත්ථො. සම්භාවියතෙ සොති සම්භාවිතො. එවං විභාවිතො. පරිභාවිතො. අනුපරිභූතො. මනංපරිභූතොති මනං පරිභවියිත්ථ සොති මනංපරිභූතො. එත්ථ මනංපරිභූතොති ඊසකං අප්පත්තපරිභවනො වුච්චති. මනන්ති හි නිපාතපදං. ‘‘අතිපණ්ඩිතෙන පුත්තෙන, මනම්හි උපකූලිතො, දෙවදත්තෙන අත්තනො අබුද්ධභාවෙන චෙව ඛන්තිමෙත්තාදීනඤ්ච අභාවෙන කුමාරකස්සපත්ථෙරො ච ථෙරී ච මනං නාසිතො, මනං වුළ්හො අහොසී’’තිආදීසු චස්ස පයොගො වෙදිතබ්බො. අත්ර මනංසද්දස්ස කිඤ්චි යුත්තිං වදාම.

මනංසද්දො ද්විධා භින්නො, නාමං නෙපාතිකඤ්චිති;

සන්තං තස්ස මනං හොති, මනම්හි උපකූලිතොති.

පරිභවිතබ්බොති අඤ්ඤෙන පරිභවිතුං සක්කුණෙය්යොති පරිභවිතබ්බො. එවං පරිභොත්තබ්බො පරිභවනීයො. තබ්බපච්චයට්ඨානෙ හි සක්කුණෙය්යපදයොජනා දිස්සති ‘‘අලද්ධං ආරම්මණං ලද්ධබ්බං ලභනීයං ලද්ධුං වා සක්කුණෙය්ය’’න්ති. අථ වා පරිභවනමරහතීති පරිභවිතබ්බො. එවං පරිභොත්තබ්බො පරිභවනීයො. තථා හි තබ්බපච්චයට්ඨානෙ අරහතිපදයොජනා දිස්සති ‘‘පරිසක්කුණෙය්යං ලාභමරහතීති ලද්ධබ්බ’’න්ති. එත්ථ පන පරිභොත්තබ්බොති පදස්ස අත්ථිභාවෙ ‘‘ඛත්තියො ඛො මහාරාජ දහරොති න උඤ්ඤාතබ්බො න පරිභොත්තබ්බො’’ති පාළි නිදස්සනං. අභිඅධිපුබ්බා භූධාතුයො සමානත්ථා. සෙසානි දුකානි නයානුසාරෙන ඤෙය්යානි. භමානොති භවතීති භමානො, මජ්ඣෙ වකාරලොපො දට්ඨබ්බො. අත්රිදං වත්තබ්බං –

‘‘කිං සො භමානො සච්චකො’’, ඉච්චත්ර පාළියං පන;

රූපං භවතිධාතුස්ස, වලොපෙනෙව දිස්සති.

අත්රායං පාළි ‘‘කිං සො භමානො සච්චකො නිගණ්ඨපුත්තො, යො භගවතො වාදං ආරොපෙස්සතී’’ති. විභවමානොති විභවතීති විභවමානො. එවං පරිභවමානොතිආදීසු. තත්ථ ‘‘අභිසම්භොන්තො’’තිමස්ස කරොන්තො නිප්ඵාදෙන්තො ඉච්චෙවත්ථො. ‘‘සබ්බානි අභිසම්භොන්තො, ස රාජවසතිං වසෙ’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. යස්මා පනිමානි ‘‘භවමානො’’තිආදීනි විප්පකතපච්චත්තවචනානි, තස්මා සරමානො රොදති, ගච්ඡන්තො ගණ්හාති, ‘‘ගච්ඡන්තො සො භාරද්වාජො, අද්දස අච්චුතං ඉසි’’න්තිආදීනි විය පරිපුණ්ණුත්තරක්රියාපදානි කත්වා රාජා භවමානො සම්පත්තිමනුභවතීතිආදිනා යොජෙතබ්බානි. ‘‘සරමානො ගච්ඡන්තො’’තිආදීනි හි ‘‘යාතො ගතො පත්තො’’තිආදීහි සදිසානි න හොන්ති, උත්තරක්රියාපදාපෙක්ඛකානි හොන්ති ත්වාපච්චයන්තපදානි වියාති.

පරිභවියමානොති පරිභවියතෙ සොති පරිභවියමානො. එවං පරිභුය්යමානොතිආදීසුපි. ඉමානිපි විප්පකතපච්චත්තවචනානි, තස්මා ‘‘රාජපුරිසෙහි නීයමානො චොරො එවං චින්තෙසී’’තිආදීනි විය පරිපුණ්ණුත්තරක්රියාපදානි කත්වා අඤ්ඤෙහි පරිභවියමානො තාණං ගවෙසති. භොගො පුග්ගලෙනානුභවියමානො පරික්ඛයං ගච්ඡතීතිආදිනා යොජෙතබ්බානි. එවං සබ්බත්ර ඊදිසෙසු විප්පකතවචනෙසු යොජෙතබ්බානි. අයං අනියතලිඞ්ගානං නියතලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තානං භූත පරාභූත සම්භූතසද්දානං නිද්දෙසො. ඉච්චෙවං පුල්ලිඞ්ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්බචනාදිවසෙන නිද්දෙසො විභාවිතො.

ඉදානි ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො වුච්චති – තත්ර භාවිකාති භාවෙතීති භාවිකා. යා භාවනං කරොති, සා භාවිකා. භාවනාති වඩ්ඪනා බ්රූහනා ඵාතිකරණං ආසෙවනා බහුලීකාරො. විභාවනාති පකාසනා සන්දස්සනා. අථ වා විභාවනාති අභාවනා අන්තරධාපනා. සම්භාවනාති උක්කංසනා ථොමනා. පරිභාවනාති වාසනා, සමන්තතො වා වඩ්ඪනා. ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො.

භූමීති සත්තායමානා භවතීති භූමි, අථ වා භවන්ති ජායන්ති වඩ්ඪන්ති චෙත්ථ ථාවරා ච ජඞ්ගමා චාති භූමි. භූමි වුච්චති පථවී. ‘‘පඨමාය භූමියා පත්තියා’’තිආදීසු පන ලොකුත්තරමග්ගො භූමීති වුච්චති. යා පනන්ධබාලමහාජනෙන විඤ්ඤාතා පථවී, තස්සිමානි අභිධානානි –

‘‘පථවී මෙදනී භූමි, භූරී භූ පුථුවී මහී;

ඡමා වසුමතී උබ්බී, අවනී කු වසුන්ධරා;

ජගතී ඛිති වසුධා, ධරණී ගො ධරා’’ඉති.

අත්ර භූ කු ගොසද්දා පථවීපදත්ථෙ වත්තන්තීති කුත්ර දිට්ඨපුබ්බාති චෙ?

විද්වා භූපාල කුමුද-ගොරක්ඛාදිපදෙසු වෙ;

භූ කු ගොඉති පථවී, වුච්චතීති විභාවයෙ.

භූතීති භවනං භූති. විභූතීති විනාසො, විසෙසතො භවනං වා, අථ වා විසෙසතො භවන්ති සත්තා එතායාති විභූති, සම්පත්තියෙව, ‘‘රඤ්ඤො විභූති. පිහනීයා විභූතියො’’ති ච ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො.

භූරීති පථවී. සා හි භවන්ති එත්ථාති භූරීති වුච්චති, භවති වා පඤ්ඤායති වඩ්ඪති චාති භූරී, අථ වා භූතාභූතා තන්නිස්සිතා සත්තා රමන්ති එත්ථාති භූරී. පථවීනිස්සිතා හි සත්තා පථවියංයෙව රමන්ති, තස්මා සා ඉමිනාපි අත්ථෙන භූරීති වුච්චති. භූරීසද්දස්ස පථවීවචනෙ ‘‘භූරිපඤ්ඤො’’ති අත්ථසාධකං වචනං. අපිච භූරී වියාති භූරී, පඤ්ඤා, භූරීති පථවීසමාය විත්ථතාය පඤ්ඤාය නාමං, ‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරී, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති එත්ථ අට්ඨකථාවචනං ඉමස්සත්ථස්ස සාධකං. අථ වා භූතෙ අත්ථෙ රමතීති භූරී, පඤ්ඤායෙතං නාමං, ‘‘භූරී මෙධා පරිණායිකා’’ති එත්ථ අට්ඨකථාවචනං ඉමස්සත්ථස්ස සාධකං. අථ වා පඤ්ඤායෙව රාගාදයො ධම්මෙ අභිභවතීති භූරී, රාගාදිඅරයො අභිභවතීතිපි භූරී. තථා හි පටිසම්භිදාමග්ගෙ ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන වුත්තං ‘‘රාගං අභිභූයතීති භූරී, පඤ්ඤා. දොසං මොහං…පෙ… රාගො අරි, තං අරිං මද්දතීති භූරී, පඤ්ඤා. දොසො. මොහො…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිනො කම්මා අරි, තං අරිං මද්දතීති භූරී, පඤ්ඤා’’. එත්ථ පන ‘‘ගොත්රභූ’’ති පදමිව ‘‘අරිභූ’’ති වත්තබ්බෙපි භූසද්දං පුබ්බනිපාතං කත්වා සන්ධිවසෙන භූරීති පදමුච්චාරිතන්ති දට්ඨබ්බං. අපිච ඊදිසෙසු නාමිකපදෙසු විනාපි උපසග්ගෙන අභිභවනාදිඅත්ථා ලබ්භන්තියෙව, නාඛ්යාතිකපදෙසූති දට්ඨබ්බං. ඉදං පන පඤ්ඤාය පරියායවචනං –

පඤ්ඤා පජානනා චින්තා, විචයො උපලක්ඛණා;

පවිචයො ච පණ්ඩිච්චං, ධම්මවිචයමෙව ච.

සල්ලක්ඛණා ච කොසල්ලං, භූරී පච්චුපලක්ඛණා;

නෙපුඤ්ඤඤ්චෙව වෙභබ්යා, මෙධා චුපපරික්ඛකා.

සම්පජඤ්ඤඤ්ච පරිණා-යිකා චෙව විපස්සනා;

පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං, අමොහො සම්මාදිට්ඨි ච;

පතොදො චාභිධම්මස්මා, ඉමානි ගහිතානි මෙ.

ඤාණං පඤ්ඤාණමුම්මඞ්ගො, සත්ථො සොතො ච දිට්ඨි ච;

මන්තා බොධො බුද්ධි බුද්ධං, පටිභානඤ්ච බොධිති.

ධම්මො විජ්ජා ගති මොනං, නෙපක්කං ගො මතී මුති;

වීමංසා යොනි ධොනා ච, පණ්ඩා පණ්ඩිච්චයම්පි ච;

වෙදො පණ්ඩිතියඤ්චෙව, චිකිච්ඡා මිරියාපි ච.

‘‘සොතො බොධී’’ති යං වුත්තං, ඤාණනාමද්වයං ඉදං;

බුද්ධපච්චෙකසම්බුද්ධ-සාවකානම්පි රූහති.

‘‘අභිසම්බොධි සම්බොධි’’, ඉති නාමද්වයං පන;

පච්චෙකබුද්ධසබ්බඤ්ඤු-බුද්ධානංයෙව රූහති.

අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතා, පරමොපපදා පන;

ඤාණපණ්ණත්ති සබ්බඤ්ඤු-සම්බුද්ධස්සෙව රූහති.

සම්මාසම්බොධිසඞ්ඛාතා, අනුත්තරපදාදිකා;

බුද්ධා වා ඤාණපණ්ණත්ති, සබ්බඤ්ඤුස්සෙව රූහති.

‘‘සබ්බඤ්ඤුතා’’ති යං වුත්තං, ඤාණං සබ්බඤ්ඤුනොව තං;

යුජ්ජතෙ අවසෙසා තු, ඤාණපඤ්ඤත්ති සබ්බගා.

ඤාණභාවම්හි සන්තෙපි, ධම්මචක්ඛාදිකං පන;

පයොජනන්තරාභාවා, නාත්ර සන්දස්සිතං මයාති.

භූතීති භූතස්ස භරියා. යථා හි පෙතස්ස භරියා ‘‘පෙතී’’ති වුච්චති, එවමෙව භූතස්ස භරියා ‘‘භූතී’’ති වුච්චති. භොතීති යාය සද්ධිං කථෙන්තෙන සා ඉත්ථී ‘‘භොතී’’ ඉති වත්තබ්බා, තස්මා ඉමිනා පදෙන ඉත්ථී වොහරියතීති ච දට්ඨබ්බං. යථා හි පුරිසෙන සද්ධිං කථෙන්තෙන පුරිසො ‘‘භවං’’ ඉති වොහරියති, එවමෙව ඉත්ථියා සද්ධිං කථෙන්තෙන ඉත්ථී ‘‘භොතී’’ඉති වොහරියති. ‘‘කුතො නු භවං භාරද්වාජො, ඉමෙ ආනෙසි දාරකෙ’’ති, ‘‘අහං භොතිං උපට්ඨිස්සං, මා භොතී කුපිතා අහූ’’ති චෙත්ථ නිදස්සනං. අථ වා ඉධෙකච්චො සත්තො ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමො, සො ‘‘භොතී’’ඉති වත්තබ්බො, තස්මා ඉමිනා පදෙන ඉත්ථීපි ඉත්ථිලිඞ්ගෙන ලද්ධනාමා අනිත්ථීපි වොහරියතීති ච දට්ඨබ්බා. තථා හි දෙවපුත්තොපි ‘‘දෙවතා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වොහරිතබ්බත්තා දෙවතාසද්දමපෙක්ඛිත්වා ‘‘භොතී’’ඉති වොහරිතො, පගෙව දෙවධීතා. තථා හි ‘‘භොතී චරහි ජානාති, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතා’’ති එත්ථ පන දෙවතාසද්දමපෙක්ඛිත්වා ‘‘භොතී’’ඉති ඉත්ථි ලිඞ්ගවොහාරො කතො. අත්රායං සුත්තපදත්ථො ‘‘යදි සො කුහකො ධනත්ථිකො තාපසො න ජානාති, භොතී දෙවතා පන ජානාති කි’’න්ති. අපිච –

‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමාසි දෙවතෙ;

කරොමි තෙ තං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මමා’’ති –

මට්ඨකුණ්ඩලීවත්ථුස්මිං පුල්ලිඞ්ගයක්ඛසද්දමපෙක්ඛිත්වා ‘‘අත්ථකාමො’’ති පුල්ලිඞ්ගවසෙන ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච දෙවතාසද්දමපෙක්ඛිත්වා ‘‘හිතකාමා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පුරිසභූතො මට්ඨකුණ්ඩලී වොහරිතො. අඤ්ඤත්රාපි දෙවතාසද්දමපෙක්ඛිත්වා දෙවපුත්තො ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වොහරිතො –

‘‘න ත්වං බාලෙ විජානාසි, යථා අරහතං වචො’’ති;

‘‘අත්ථකාමාසි මෙ අම්ම, හිතකාමාසි දෙවතෙ’’ති.

එත්ථ පන ‘‘එහි බාලෙ ඛමාපෙහි, කුසරාජං මහබ්බල’’න්ති එත්ථ ච ඉත්ථීයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වොහරිතා, තස්මා කත්ථචි ඉත්ථිපුරිසපදත්ථසඞ්ඛාතං අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා ලිඞ්ගමත්තමෙවාපෙක්ඛිත්වා භොතී දෙවතා, භොතී සිලා, භොතී ජම්බූ, භොතිං දෙවතන්තිආදීහි සද්ධිං පච්චත්තවචනාදීනි යොජෙතබ්බානි. කත්ථචි පන ලිඞ්ගඤ්ච අත්ථඤ්ච අපෙක්ඛිත්වා ‘‘භොතී ඉත්ථී, භොතිං දෙව’’න්තිආදිනා යොජෙතබ්බානි. විභාවිනීති විභාවෙතීති විභාවිනී. එවං පරිභාවිනීතිආදීසුපි. ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො.

භූති සත්තායමානා භවතීති භූ. අථ වා භවන්ති ජායන්ති වඩ්ඪන්ති චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරාති භූ. භූ වුච්චති පථවී. අභූති වඩ්ඪිවිරහිතා කථා, න භූතපුබ්බාති වා අභූ, අභූතපුබ්බා කථා. න භූතාති වා අභූ, අභූතා කථා. ‘‘අභුං මෙ කථං නු භණසි, පාපකං වත භාසසී’’ති ඉදමෙතෙසමත්ථානං සාධකං වචනං. ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො. නියතිත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසොයං.

අනියතලිඞ්ගානං පන නියතිත්ථිලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තානං භූතපරාභූතසම්භූතසද්දාදීනං නිද්දෙසො නයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යොව. ඉච්චෙවං ඉත්ථිලිඞ්ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්බචනාදිවසෙන නිද්දෙසො විභාවිතො.

ඉදානි නපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසො වුච්චති – තත්ර භූතන්ති චතුබ්බිධං පථවීධාතුආදිකං මහාභූතරූපං. තඤ්හි අඤ්ඤෙසං නිස්සයභාවෙන භවතීති භූතං, භවති වා තස්මිං තදධීනවුත්තිතාය උපාදාරූපන්ති භූතං. අථ වා භූතන්ති සත්තො භූතනාමකො වා. භූතන්ති හි නපුංසකවසෙන සකලො සත්තො එවංනාමකො ච යක්ඛාදිකො වුච්චති. ‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා. යානීධ භූතානි සමාගතානි, උජ්ඣාපෙත්වාන භූතානි, තම්හා ඨානා අපක්කමී’’ති එවමාදීසු නපුංසකප්පයොගො වෙදිතබ්බො. ගාතාබන්ධසුඛත්ථං ලිඞ්ගවිපල්ලාසොති චෙ? තන්න, ‘‘යක්ඛාදීනි මහාභූතානි යං ගණ්හන්ති, නෙව තෙසං තස්ස අන්තො, න බහි ඨානං උපලබ්භතී’’ති චුණ්ණියපදරචනායම්පි භූතසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තදස්සනතොති අවගන්තබ්බං. මහාභූතන්ති වුත්තප්පකාරං චතුබ්බිධං මහාභූතරූපං. තස්ස මහන්තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතතා වෙදිතබ්බා. කථං? මහන්තං භූතන්ති මහාභූතං, මායාකාරසඞ්ඛාතෙන මහාභූතෙන සමන්තිපි මහාභූතං, යක්ඛාදීහි මහාභූතෙහි සමන්තිපි මහාභූතං, මහන්තෙහි ඝාසච්ඡාදනාදිපච්චයෙහි භූතං පවත්තන්තිපි මහාභූතං, මහාවිකාරභූතන්තිපි මහාභූතං. එවං මහන්තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතතා වෙදිතබ්බා. අත්රිදං සුට්ඨුපලක්ඛිතබ්බං –

පුන්නපුංසකලිඞ්ගො ච, භූතසද්දො පවත්තති;

පණ්ණත්තියං ගුණෙ චෙව, ගුණෙයෙවිත්ථිලිඞ්ගකො.

භූත සම්භූතසද්දාදි-නයෙ පණ්ණත්තිවාචකා;

යොජෙතබ්බා තිලිඞ්ගෙ තෙ, ඉති ඤෙ ය්යං විසෙසතො.

‘‘භූතො තිට්ඨති, භූතානි, තිට්ඨන්ති, සමණො අයං;

ඉදානි භූතො, චිත්තානි, භූතානි විමලානි තු.

වඤ්ඣා භූතා වධූ එසා’’, ඉච්චුදාහරණානිමෙ;

වුත්තානි සුට්ඨු ලක්ඛෙය්ය, සාසනත්ථගවෙසකො.

භවිත්තන්ති වඩ්ඪිතට්ඨානං. තඤ්හි භවන්ති වඩ්ඪන්ති එත්ථාති භවිත්තන්ති වුච්චති, ‘‘ජනිත්තං මෙ භවිත්තං මෙ, ඉති පඞ්කෙ අවස්සයි’’න්ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං.

‘‘භවිත්තං’’ ඉති ‘‘භාවිත්ත’’-න්ති ච පාඨො ද්විධා මයා;

රස්සත්තදීඝභාවෙන, දිට්ඨො භග්ගවජාතකෙ.

භූනන්ති භවනං භූනං වද්ධි. ‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්ඤො මහාපතාපස්සා’’ති, ‘‘භූනහච්චං කතං මයා’’ති ච ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං.

භවනන්ති භවනක්රියා. අථ වා භවන්ති වඩ්ඪන්ති එත්ථ සත්තා පුත්තධීතාහි නානාසම්පත්තීහි චාති භවනං වුච්චති ගෙහො, ‘‘පෙත්තිකං භවනං මමා’’ති ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ‘‘ගෙහො ඝරඤ්ච ආවාසො, භවනඤ්ච නිකෙතන’’න්ති ඉදං පරියායවචනං. පරාභවනන්ති අවද්ධිමාපජ්ජනං. සම්භවනන්ති සුට්ඨු භවනං. විභවනන්ති උච්ඡෙදො විනාසො වා. පාතුභවනන්ති පාකටතා සරූපලාභො ඉච්චෙවත්ථො. ආවිභවනන්ති පච්චක්ඛභාවො. තිරොභවනන්ති පටිච්ඡන්නභාවො. විනාභවනන්ති විනාභාවො. සොත්ථිභවනන්ති සුවත්ථිතා. පරිභවනන්ති පීළනා හීළනා වා. අභිභවනන්ති විධමනං. අධිභවනන්ති අජ්ඣොත්ථරණං . අනුභවනන්ති පරිභුඤ්ජනං. සමනුභවනන්ති සුට්ඨු පරිභුඤ්ජනං. පච්චනුභවනන්ති අධිපතිභාවෙනපි සුට්ඨු පරිභුඤ්ජනං. නිග්ගහීතන්තනපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසො.

අත්ථවිභාවීති අත්ථස්ස විභාවනසීලං චිත්තං වා ඤාණං වා කුලං වා අත්ථවිභාවි. එවං ධම්මවිභාවි. ඉකාරන්තනපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසො.

ගොත්රභූති පඤ්ඤත්තාරම්මණං මහග්ගතාරම්මණං වා ගොත්රභුචිත්තං. තඤ්හි කාමාවචරගොත්තමභිභවති, මහග්ගතගොත්තඤ්ච භාවෙති නිබ්බත්තෙතීති ‘‘ගොත්රභූ’’ති වුච්චති. අපිච ගොත්රභූති නිබ්බානාරම්මණං මග්ගවීථියං පවත්තං ගොත්රභුඤාණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා ඵලසමාපත්තිවීථියං පවත්තං ගොත්රභුඤාණං. තෙසු හි පඨමං පුථුජ්ජනගොත්තමභිභවති, අරියගොත්තඤ්ච භාවෙති, ගොත්තාභිධානා ච නිබ්බානතො ආරම්මණකරණවසෙන භවතීති ‘‘ගොත්රභූ’’ති වුච්චති, දුතියං පන සඞ්ඛාරාරම්මණම්පි සමානං ආසෙවනපච්චයභාවෙන සසම්පයුත්තානි ඵලචිත්තානි ගොත්තාභිධානෙ නිබ්බානම්හි භාවෙතීති ‘‘ගොත්රභූ’’ති වුච්චති. ඉදං පාළිවවත්ථානං –

‘‘ගොත්රභු’’ඉති රස්සත්ත-වසෙන කථිතං පදං;

නපුංසකන්ති විඤ්ඤෙය්යං, ඤාණචිත්තාදිපෙක්ඛකං.

‘‘ගොත්රභූ’’ඉති දීඝත්ත-වසෙන කථිතං පන;

පුල්ලිඞ්ගමිති විඤ්ඤෙය්යං, පුග්ගලාදිකපෙක්ඛකං.

දීඝභාවෙන වුත්තං තු, නපුංසකන්ති නො වදෙ;

බින්දුවන්තී’තරෙ භෙදා, තයො ඉති හි භාසිතා.

ඊකාරන්තා ච ඌදන්තා, රස්සත්තං යන්ති සාසනෙ;

නපුංසකත්තං පත්වාන, සහභු සීඝයායිති.

චිත්තෙන සහ භවතීති චිත්තසහභු, චිත්තෙන සහ න භවතීති නචිත්තසහභු, රූපං. උකාරන්තනපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසො. නියතනපුංසකලිඞ්ගනිද්දෙසොයං.

අනියතලිඞ්ගානං නියතනපුංසකලිඞ්ගෙසු පක්ඛිත්තානං භූතපරාභූතසද්දාදීනං නිද්දෙසො නයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යොව. ඉච්චෙවං නපුංසකලිඞ්ගානං භූධාතුමයානං යථාරහං නිබ්බචනාදිවසෙන නිද්දෙසො විභාවිතො. ඉච්චෙවං සබ්බථාපි ලිඞ්ගත්තයනිද්දෙසො සමත්තො.

උල්ලිඞ්ගනෙන විවිධෙන නයෙන වුත්තං,

භූධාතුසද්දමයලිඞ්ගතිකං යදෙතං;

ආලිඞ්ගියං පියතරඤ්ච සුතං සුලිඞ්ගං,

පොසො කරෙ මනසි ලිඞ්ගවිදුත්තමිච්ඡං.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

භූධාතුමයානං තිවිධලිඞ්ගිකානං නාමිකරූපානං විභාගො

චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො.