📜

5. ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනාමිකපදමාලා

භූ ධාතුතො පවත්තානං, නාමිකානමිතො පරං;

නාමමාලං පකාසිස්සං, නාමමාලන්තරම්පි ච.

විප්පකිණ්ණකථා එත්ථ, එවං වුත්තෙ න හෙස්සති;

පභෙදො නාමමාලානං, පරිපුණ්ණොව හෙහිති.

පුබ්බාචරියසීහානං, තස්මා ඉධ මතං සුතං;

පුරෙචරං කරිත්වාන, වක්ඛාමි සවිනිච්ඡයං.

පුරිසො, පුරිසා. පුරිසං, පුරිසෙ. පුරිසෙන, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි. පුරිසස්ස, පුරිසානං. පුරිසා, පුරිසස්මා, පුරිසම්හා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි. පුරිසස්ස, පුරිසානං. පුරිසෙ, පුරිසස්මිං, පුරිසම්හි, පුරිසෙසු. භො පුරිස, භවන්තො පුරිසා.

අයමායස්මතා මහාකච්චානෙන පභින්නපටිසම්භිදෙන කතස්මා නිරුත්තිපිටකතො උද්ධරිතො පුරිසඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලානයො. තත්ර පුරිසවචනඑකවචනපුථුවචනෙසු පච්චත්තවචනාදීනි භවන්ති. තං යථා? පුරිසො තිට්ඨති, පුරිසා තිට්ඨන්ති. තත්ර පුරිසොති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ පච්චත්තවචනං භවති, පුරිසාති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ පච්චත්තවචනං භවති.

පුරිසං පස්සති, පුරිසෙ පස්සති. තත්ර පුරිසන්ති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ උපයොගවචනං භවති, පුරිසෙති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ උපයොගවචනං භවති.

පුරිසෙන කතං, පුරිසෙහි කතං, පුරිසෙභි කතං. තත්ර පුරිසෙනාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ කරණවචනං භවති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ කරණවචනං භවති.

පුරිසස්ස දීයතෙ, පුරිසානං දීයතෙ. තත්ර පුරිසස්සාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ සම්පදානවචනං භවති, පුරිසානන්ති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ සම්පදානවචනං භවති.

පුරිසා නිස්සටං, පුරිසස්මා නිස්සටං, පුරිසම්හා නිස්සටං, පුරිසෙහි නිස්සටං, පුරිසෙභි නිස්සටං. තත්ර පුරිසාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ නිස්සක්කවචනං භවති. පුරිසස්මාති…පෙ… පුරිසම්හාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ නිස්සක්කවචනං භවති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ නිස්සක්කවචනං භවති.

පුරිසස්ස පරිග්ගහො, පුරිසානං පරිග්ගහො. තත්ර පුරිසස්සාති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ සාමිවචනං භවති, පුරිසානන්ති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ සාමිවචනං භවති.

පුරිසෙ පතිට්ඨිතං, පුරිසස්මිං පතිට්ඨිතං, පුරිසම්හි පතිට්ඨිතං, පුරිසෙසු පතිට්ඨිතං. තත්ර පුරිසෙති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ භුම්මවචනං භවති, පුරිසස්මින්ති…පෙ… පුරිසම්හීති…පෙ… පුරිසෙසූති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ භුම්මවචනං භවති.

භො පුරිස තිට්ඨ, භවන්තො පුරිසා තිට්ඨථ. තත්ර භො පුරිසඉති පුරිසවචනෙ එකවචනෙ ආලපනං භවති, භවන්තො පුරිසාඉති පුරිසවචනෙ පුථුවචනෙ ආලපනං භවතීති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ නයො විත්ථාරෙතබ්බො.

යමකමහාථෙරෙන කතාය පන චූළනිරුත්තියං ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්වා ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනබහුවචනං වුත්තං. කිඤ්චාපි තාදිසො නයො නිරුත්තිපිටකෙ නත්ථි, තථාපි බහූනමාලපනවිසයෙ ‘‘භො යක්ඛා’’ඉතිආදීනං ආලපනබහුවචනානං ජාතකට්ඨකථාදීසු දිස්සනතො පසත්ථතරොව හොති විඤ්ඤූනං පමාණඤ්ච, තස්මා ඉමිනා යමකමහාථෙරමතෙනපි ‘‘පුරිසො පුරිසා පුරිස’’න්තිආදීනි වත්වා ආමන්තනෙ ‘‘භො පුරිස, භො පුරිසා, භවන්තො පුරිසා’’ති නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

තත්ථ පුරිසොති පඨමාය එකවචනං. පුරිසාති බහුවචනං. පුරිසන්ති දුතියාය එකවචනං. පුරිසෙති බහුවචනං. පුරිසෙනාති තතියාය එකවචනං. පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති ද්වෙ බහුවචනානි. පුරිසස්සාති චතුත්ථියා එකවචනං. පුරිසානන්ති බහුවචනං. පුරිසා, පුරිසස්මා, පුරිසම්හාති තීණි පඤ්චමියා එකවචනානි. පුරිසෙහි, පුරිසෙභීති ද්වෙ බහුවචනානි. පුරිසස්සාති ඡට්ඨියා එකවචනං. පුරිසානන්ති බහුවචනං. පුරිසෙ, පුරිසස්මිං, පුරිසම්හීති තීණි සත්තමියා එකවචනානි. පුරිසෙසූති බහුවචනං. භො පුරිසාති අට්ඨමියා එකවචනං. භො පුරිසා, භවන්තො පුරිසාති ද්වෙ බහුවචනානි.

කිඤ්චාපෙතෙසු ‘‘පුරිසා’’ති ඉදං පඨමාපඤ්චමීඅට්ඨමීනං, ‘‘පුරිසෙ’’ති ඉදං දුතියාසත්තමීනං, ‘‘පුරිසෙහි, පුරිසෙභී’’ති තතියාපඤ්චමීනං, ‘‘පුරිසාන’’න්ති චතුත්ථීඡට්ඨීනං එකසදිසං, තථාපි අත්ථවසෙන අසඞ්කරභාවො වෙදිතබ්බො. කථං? ‘‘පුරිසො තිට්ඨති, පුරිසා තිට්ඨන්ති. පුරිසං පස්සති, පුරිසෙ පස්සතී’’තිආදිනා.

තත්ථ ච භොති ආමන්තනත්ථෙ නිපාතො. සො න කෙවලං එකවචනංයෙව හොති, අථ ඛො බහුවචනම්පි හොතීති ‘‘භො පුරිසා’’ඉති බහුවචනප්පයොගොපි ගහිතො. ‘‘භවන්තො’’තිදං පන බහුවචනමෙව හොතීති ‘‘පුරිසා’’ති පුන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉති යමකමහාථෙරෙන ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්වා ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනබහුවචනං වුත්තං. තථා හි පාළියං අට්ඨකථාසු ච නිපාතභූතො භොසද්දො එකවචනබහුවචනවසෙන ද්විධා භිජ්ජති. අත්රිමානි නිදස්සනපදානි – ‘‘අපි නු ඛො සපරිග්ගහානං තෙවිජ්ජානං බ්රාහ්මණානං අපරිග්ගහෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සංසන්දති සමෙතීති, නො හිදං භො ගොතම. අච්ඡරියං භො ආනන්ද, අබ්භුතං භො ආනන්ද, එහි භො සමණ, භො පබ්බජිත’’ඉච්චාදිපාළිතො අට්ඨකථාතො ච භොසද්දස්ස එකවචනප්පයොගෙ පවත්තිනිදස්සනං, ‘‘තෙන හි භො මමපි සුණාථ. යථා මයමෙව අරහාම තං භවන්තං ගොතමං දස්සනාය උපසඞ්කමිතුං, නාහං භො සමණස්ස ගොතමස්ස සුභාසිතං සුභාසිතතො නාබ්භනුමොදාමි, පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං. භො යක්ඛා අහං ඉමං තුම්හාකං භාජෙත්වා දදෙය්යං. අපරිසුද්ධො පනම්හි, භො ධුත්තා තුම්හාකං ක්රියා මය්හං න රුච්චති. සො තෙ පුරිසෙ ආහ භො තුම්හෙ මං මාරෙන්තා රඤ්ඤො දස්සෙත්වාව මාරෙථා’’ති ඉච්චාදි පන පාළිතො අට්ඨකථාතො ච භොසද්දස්ස බහුවචනප්පයොගෙ පවත්තිනිදස්සනං. කච්චායනප්පකරණෙ පන ‘‘භො පුරිස, භො පුරිසා’’ති පදද්වයං ආලපනෙකවචනවසෙන වුත්තං. තං යථා ආගමෙහි න විරුජ්ඣති, තථා ගහෙතබ්බං.

කෙචි පන අදූරට්ඨස්සාලපනෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්ඡන්ති, දූරට්ඨස්සාලපනෙ පන ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්ඡන්ති. අදූරට්ඨානං දූරට්ඨානඤ්ච පුරිසානං ඉත්ථීනඤ්ච ආලපනෙ න කිඤ්චි වදන්ති. තථා අදූරට්ඨාය දූරට්ඨාය ච ඉත්ථියා ආලපනෙ තෙ පුච්ඡිතබ්බා ‘‘අදූරට්ඨානං දූරට්ඨානඤ්ච පුරිසානමාලපනෙ කථං වත්තබ්බ’’න්ති. අද්ධා තෙ එවං පුට්ඨා උත්තරි කිඤ්චි වත්තුං න සක්ඛිස්සන්ති. එවම්පි තෙ චෙ වදෙය්යුං ‘‘භවන්තො පුරිසාති ඉමිනාව අදූරට්ඨානං දූරට්ඨානඤ්ච පුරිසානමාලපනං භවතී’’ති. තදා තෙ වත්තබ්බා ‘‘යදි භවන්තො පුරිසා’’ති ඉමිනා අද්වෙජ්ඣෙන වචනෙන අදූරට්ඨානං දූරට්ඨානඤ්ච පුරිසානමාලපනං භවති, එවං සන්තෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්සපදෙනපි දූරට්ඨස්ස ච පුරිසස්සාලපනං වත්තබ්බං, එවං අවත්වා කිමත්ථං අදූරට්ඨස්සාලපනෙ ‘‘භො පුරිස’’ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්ඡථ, කිමත්ථඤ්ච දූරට්ඨස්සාලපනෙ ‘‘භො පුරිසා’’ඉති දීඝවසෙන ආලපනෙකවචනං ඉච්ඡථ.

නනු ‘‘තග්ඝ භගවා බොජ්ඣඞ්ගා, තග්ඝ සුගත බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදීසු ආලපනපදභූතං ‘‘භගවා’’ඉති දීඝපදං සමීපෙ ඨිතකාලෙපි දූරෙ ඨිතකාලෙපි බුද්ධස්සාලපනපදං භවිතුමරහතෙව, තථා ආලපනපදභූතං ‘‘සුගත’’ඉති රස්සපදම්පි. යස්මා පනෙතෙසු ‘‘භගවා’’ති ආලපනපදස්ස න කත්ථචිපි රස්සත්තං දිස්සති, ‘‘සුගතා’’ති ආලපනපදස්ස ච න කත්ථචිපි දීඝත්තං දිස්සති, තස්මා දීඝරස්සමත්තාභෙදං අචින්තෙත්වා ‘‘පුරිස’’ඉති රස්සවසෙන වුත්තපදං පකතිස්සරවසෙන සමීපෙ ඨිතස්ස පුරිසස්ස ආමන්තනකාලෙ අදූරට්ඨස්සාලපනපදං භවති, ආයතස්සරවසෙන දූරෙ ඨිතපුරිසස්ස ආමන්තනකාලෙ දූරට්ඨස්සාලපනපදං භවතීති ගහෙතබ්බං. තථා ‘‘භවන්තො පුරිසා, භො යක්ඛා, භො ධුත්තා’’තිආදීනි දීඝවසෙන වුත්තානි ආලපනබහුවචනපදානිපි පකතිස්සරවසෙන සමීපෙ ඨිතපුරිසානං ආමන්තනකාලෙ අදූරට්ඨානමාලපනපදානි භවන්ති, ආයතස්සරවසෙන දූරෙ ඨිතපුරිසාදීනං ආමන්තනකාලෙ දූරට්ඨානමාලපනපදානි භවන්තීති ගහෙතබ්බානි. තථා හි බ්රාහ්මණා කත්ථචි කත්ථචි රස්සට්ඨානෙපි දීඝට්ඨානෙපි ආයතෙන සරෙන මජ්ඣිමායතෙන සරෙන අච්චායතෙන ච සරෙන වෙදං පඨන්ති ලිඛිතුමසක්කුණෙය්යෙන ගීතස්සරෙන විය. ඉති සබ්බක්ඛරෙසුපි ආයතෙන සරෙනුච්චාරණං ලබ්භතෙව ලිඛිතුමසක්කුණෙය්යං, තස්මා අසම්පථමනොතරිත්වා ‘‘භො පුරිස’’ඉති වචනෙන දූරට්ඨස්ස ච අදූරට්ඨස්ස ච පුරිසස්සාලපනං භවති, ‘‘භො පුරිසා, භවන්තො පුරිසා’’ති ඉමෙහි වචනෙහිපි දූරට්ඨානඤ්ච අදූරට්ඨානඤ්ච පුරිසානමාලපනං භවතීති දට්ඨබ්බං. ඉති දූරට්ඨස්ස අදූරට්ඨානඤ්ච ආයතෙන සරෙන ආමන්තනමෙව පමාණං, න දීඝරස්සමත්තාවිසෙසො, තස්මා ‘‘භො සත්ථ, භො රාජ, භො ගච්ඡ, භො මුනි, භො දණ්ඩි, භො භික්ඛු, භො සයම්භු, භොති කඤ්ඤෙ, භොති පත්ති, භොති ඉත්ථි, භොති යාගු, භොති වධු, භො කුල, භො අට්ඨි, භො චක්ඛු’’ඉච්චෙවමාදීහි පදෙහි අදූරට්ඨස්සාලපනඤ්ච දූරට්ඨස්සාලපනඤ්ච භවති. ‘‘භවන්තො සත්ථා, සත්ථාරො, භොතියො කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො’’ති එවමාදීහිපි පදෙහි අදූරට්ඨානඤ්චාලපනං භවතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං –

තස්ස තං වචනං සුත්වා, රඤ්ඤො පුත්තං අදස්සයුං;

පුත්තො ච පිතරං දිස්වා, දූරතොවජ්ඣභාසථ.

ආගච්ඡු දොවාරිකා ඛග්ගබන්ධා,

කාසාවියා හන්තු මමං ජනින්ද;

අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං,

අපරාධො කො න්විධ මමජ්ජ අත්ථි.

එවං සද්ධම්මරාජෙන, වොහාරකුසලෙන වෙ;

සුදෙසිතෙ සොමනස්ස-ජාතකෙ සබ්බදස්සිනා.

දූරට්ඨානෙපි රස්සත්තං, ‘‘ජනින්ද’’ඉති දිස්සති;

න කත්ථචිපි දීඝත්තං, ඉති නීති මයා මතා.

ඉදම්පෙත්ථ වත්තබ්බං ‘‘කුතො නු භො ඉදමායාතං ‘දූරට්ඨස්සාලපනං අදූරට්ඨස්සාලපනමි’ති’’? සද්දසත්ථතො. සද්දසත්ථං නාම න සබ්බසො බුද්ධවචනස්සොපකාරකං, එකදෙසෙන පන හොති.

ඉමස්මිං පකරණෙ ‘‘බහුවචන’’න්ති වා ‘‘පුථුවචන’’න්ති වා ‘‘අනෙකවචන’’න්ති වා අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං, තස්මා සබ්බත්ථ ‘‘බහුවචන’’න්ති වා ‘‘පුථුවචන’’න්ති වා ‘‘අනෙකවචන’’න්ති වා වොහාරො කාතබ්බො, පුථුවචනං අනෙකවචනන්ති ච ඉදං සාසනෙ නිරුත්තඤ්ඤූනං වොහාරො, ඉතරං සද්දසත්ථවිදූනං.

කස්මා පන ඉමස්මිං පකරණෙ ද්විවචනං න වුත්තන්ති? යස්මා බුද්ධවචනෙ ද්විවචනං නාම නත්ථි, තස්මා න වුත්තන්ති. නනු බුද්ධවචනෙ වචනත්තයං අත්ථි, තථා හි ‘‘ආයස්මා’’ති ඉදං එකවචනං, ‘‘ආයස්මන්තා’’ති ඉදං ද්විවචනං, ‘‘ආයස්මන්තො’’ති ඉදං බහුවචනන්ති? තන්න, යදි ‘‘ආයස්මන්තා’’ති ඉදං වචනං ද්විවචනං භවෙය්ය, ‘‘පුරිසො පුරිසා’’තිආදීසු කතරං ද්විවචනන්ති වදෙය්යාථ, තස්මා බුද්ධවචනෙ ද්විවචනං නාම නත්ථි. තෙනෙව හි සි යො අං යො නා හීතිආදිනා එකවචනබහුවචනානෙව දස්සිතානීති.

නනු ච භො ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තා, අජ්ජ උපොසථො පන්නරසො. යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං පාරිසුද්ධිඋපොසථං කරෙය්යාමා’’ති පාළියං ද්වෙ සන්ධාය ‘‘ආයස්මන්තා’’ති වුත්තං, ‘‘උද්දිට්ඨා ඛො ආයස්මන්තො චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා’’තිආදීසු පන පාළීසු බහවො සන්ධාය ‘‘ආයස්මන්තො’’ති වුත්තං, න ච සක්කා වත්තුං ‘‘යථා තථා වුත්ත’’න්ති , පරිවාසාදිආරොචනෙපි අට්ඨකථාචරියෙහි විඤ්ඤාතසුගතාධිප්පායෙහි ‘‘ද්වින්නං ආරොචෙන්තෙන ‘ආයස්මන්තා ධාරෙන්තූ’ති, තිණ්ණං ආරොචෙන්තෙන ‘ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’ති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තත්තාති? සච්චං වුත්තං, තං පන විනයවොහාරවසෙන වුත්තන්ති. නනු විනයො බුද්ධවචනං, කස්මා ‘‘බුද්ධවචනෙ ද්විවචනං නාම නත්ථී’’ති වදථාති? සච්චං විනයො බුද්ධවචනං, තථාපි විනයකම්මවසෙන වුත්තත්තා උපලක්ඛණමත්තං, න සබ්බසාධාරණබහුවචනපරියාපන්නං. යදි හි ‘‘ආයස්මන්තා’’ති ඉදං ද්විවචනං සියා, තප්පයොගානිපි ක්රියාපදානි ද්විවචනානෙව සියුං, තථාරූපානිපි ක්රියාපදානි න සන්ති. න හි අක්ඛරසමයකොවිදො ඣානලාභීපි දිබ්බචක්ඛුනා වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි සමවෙක්ඛන්තො බුද්ධවචනෙ එකම්පි ක්රියාපදං ද්විවචනන්ති පස්සෙය්ය, එවං ක්රියාපදෙසු ද්විවචනස්සාභාවා නාමිකපදෙසු ද්විවචනං නත්ථි. නාමිකපදෙසු තදභාවාපි ක්රියාපදෙසු තදභාවො වෙදිතබ්බො. සක්කටභාසායං ද්වීසුපි ද්විවචනානි සන්ති, මාගධභාසායං පන නත්ථි.

අපිච ‘‘පුථුවචන’’න්ති නිරුත්තිවොහාරොපි ‘‘බුද්ධවචනෙ ද්විවචනං නත්ථී’’ති එතමත්ථං දීපෙති. තඤ්හි සක්කටභාසායං වුත්තා ද්විවචනතො බහුවචනතො ච විසුංභූතං වචනං, තත්ථ වා වුත්තෙහි අත්ථෙහි විසුංභූතස්ස අත්ථස්ස වචනං ‘‘පුථුවචන’’න්ති වුච්චති. කථමිදං සක්කටභාසායං වුත්තා ද්විවචනතො බහුවචනතො ච විසුංභූතං වචනන්ති චෙ? යස්මා සක්කටභාසායං ‘‘පුථුවචන’’න්ති වොහාරො නත්ථි, තස්මා ඉදං තෙහි සක්කටභාසායං වුත්තෙහි ද්විවචනබහුවචනෙහි විසුංභූතඅත්ථස්ස වචනන්ති වුච්චති. කථඤ්ච පන සක්කටභාසායං වුත්තෙහි විසුංභූතස්ස අත්ථස්ස වචනන්ති පුථුවචනන්ති චෙ? යස්මා සක්කටභාසායං ද්වෙ උපාදාය ද්විවචනං වුත්තං, න තිචතුපඤ්චාදිකෙ බහවො උපාදාය, බහවො පන උපාදාය බහුවචනං වුත්තං, න ද්වෙ උපාදාය, අයං සක්කටභාසාය විසෙසො. මාගධභාසායං පන ද්විතිචතුපඤ්චාදිකෙ බහවො උපාදාය පුථුවචනං වුත්තං, තස්මා සක්කටභාසායං වුත්තෙහි අත්ථෙහි විසුංභූතස්ස අත්ථස්ස වචනන්ති පුථුවචනන්ති වුච්චති. අයං මාගධභාසාය විසෙසො. තස්මාත්ර පුථුභූතස්ස, පුථුනො වා අත්ථස්ස වචනං ‘‘පුථුවචන’’න්ති අත්ථො සමධිගන්තබ්බො.

ඉදානි ‘‘පුරිසො, පුරිසා, පුරිස’’න්ති නිරුත්තිපිටකතො උද්ධරිතනයං නිස්සාය පකතිරූපභූතස්ස භූතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

භූතො, භූතා. භූතං, භූතෙ. භූතෙන, භූතෙහි, භූතෙභි. භූතස්ස, භූතානං. භූතා, භූතස්මා, භූතම්හා, භූතෙහි, භූතෙභි. භූතස්ස, භූතානං. භූතෙ, භූතස්මිං, භූතම්හි, භූතෙසු. භො භූත, භවන්තො භූතා.

අථ වා ‘‘භො භූතා’’ඉති බහුවචනං විඤ්ඤෙය්යං. යථා පනෙත්ථ භූතඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන යොජිතා, එවං භාවකාදීනඤ්ච අඤ්ඤෙසඤ්ච තංසදිසානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බා. එත්ථඤ්ඤානි තංසදිසානි නාම ‘‘බුද්ධො’’තිආදීනං පදානං බුද්ධඉච්චාදීනි පකතිරූපානි.

බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝො මග්ගො,

ඛන්ධො කායො කාමො කප්පො;

මාසො පක්ඛො යක්ඛො භක්ඛො,

නාගො මෙඝො භොගො යාගො.

රාගො දොසො මොහො මානො,

මක්ඛො ථම්භො කොධො ලොභො;

හාසො වෙරො දාහො තෙජො,

ඡන්දො කාසො සාසො රොගො.

අස්සො සස්සො ඉස්සො සිස්සො,

සීහො බ්යග්ඝො රුක්ඛො සෙලො;

ඉන්දො සක්කො දෙවො ගාමො,

චන්දො සූරො ඔඝො දීපො.

පස්සො යඤ්ඤො චාගො වාදො,

හත්ථො පත්තො සොසො ගෙධො;

සොමො යොධො ගච්ඡො අච්ඡො,

ගෙහො මාළො අට්ටො සාලො.

නරො නගො මිගො සසො,

සුණො බකො අජො දිජො;

හයො ගජො ඛරො සරො,

දුමො තලො පටො ධජො.

උරගො පටගො විහගො භුජගො,

ඛරභො සරභො පසදො ගවජො;

මහිසො වසභො අසුරො ගරුළො,

තරුණො වරුණො බලිසො පලිඝො.

සාලො ධවො ච ඛදිරො,

ගොධුමො සට්ඨිකො යවො;

කළායො ච කුලත්ථො ච,

තිලො මුග්ගො ච තණ්ඩුලො.

ඛත්තියො බ්රාහ්මණො වෙස්සො,

සුද්දො ධුත්තො ච පුක්කුසො;

චණ්ඩාලො පතිකො පට්ඨො,

මනුස්සො රථිකො රථො.

පබ්බජිතො ගහට්ඨො ච,

ගොණො ඔට්ඨො ච ගද්රභො;

මාතුගාමො ච ඔරොධො,

ඉච්චාදීනි විභාවයෙ.

කෙචෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘නනු භො ‘ඔරොධා ච කුමාරා චා’ති පාඨස්ස දස්සනතො ඔරොධසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො’’ති? තන්න, තත්ථ හි ‘‘ඔරොධා’’ති ඉදං ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගමෙව, නා’කාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං, තුම්හෙ පන ‘‘ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ග’’න්ති මඤ්ඤමානා එවං වදථ, න පනිදං ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං, අථ ඛො ‘‘මාතුගාමා’’තිපදං විය බහුවචනවසෙන වුත්තමාකාරන්තපදන්ති. නනු ච භො සම්මොහවිනොදනියාදීසු ඔරොධසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතා පාකටා, කථන්ති චෙ? ‘‘රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ථෙරස්ස කුද්ධා පඨමමෙව මනං පලොභෙත්වා ‘ඉතො තෙ සත්තදිවසමත්ථකෙ උපට්ඨාකො රාජා මරිස්සතී’ති සුපිනෙ ආරොචෙසි. ථෙරො තං කථං සුත්වා රාජොරොධානං ආචික්ඛි. තා එකප්පහාරෙනෙව මහාවිරවං විරවිංසූ’’ති. එත්ථ හි ‘‘රාජොරොධාන’’න්ති වත්වා ‘‘තා’’ති වුත්තත්තාව ඔරොධසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතා පාකටාති? තන්න, අත්ථස්ස දුග්ගහණතො. දුග්ගහිතො හි එත්ථ තුම්හෙහි අත්ථො, එත්ථ පන ඔරොධසද්දෙන ඉත්ථිපදත්ථස්ස කථනතො ඉත්ථිපදත්ථං සන්ධාය ‘‘තා’’ති වුත්තත්තා ‘‘තා ඉත්ථියො’’ති අයමෙවත්ථො. තුම්හෙ පන අමාතාපිතරසංවද්ධත්තා ආචරියකුලෙ ච අනිවුට්ඨත්තා එතං සුඛුමත්ථමජානන්තා යං වා තං වා මුඛාරූළ්හං වදථ.

භුඤ්ජනත්ථං කථනත්ථං, මුඛං හොතීති නො වදෙ;

යං වා තං වා මුඛාරූළ්හං, වචනං පණ්ඩිතො නරොති.

න මයංභො යං වා තං වා මුඛාරූළ්හං වදාම, අට්ඨකථාචරියානඤ්ඤෙව වචනං ගහෙත්වා වදාම, අට්ඨකථායෙව අම්හාකං පටිසරණං , න මයං තුම්හාකං සද්දහාමාති. අම්හාකං සද්දහථ වා මා වා, මා තුම්හෙ ‘‘අට්ඨකථාචරියානඤ්ඤෙව වචනං ගහෙත්වා වදාමා’’ති අට්ඨකථාචරියෙ අබ්භාචික්ඛථ. න හි අට්ඨකථාචරියෙහි ‘‘ඔරොධසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො’’ති වුත්තට්ඨානමත්ථි, තස්මාපි අට්ඨකථාචරියෙ අබ්භාචික්ඛථ, න යුත්තං බුද්ධාදීනං ගරූනමබ්භාචික්ඛනං මහතො අනත්ථස්ස ලාභාය සංවත්තනතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අත්තනා දුග්ගහිතෙන අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛති, බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං පසවති, තතො අත්තානඤ්ච ඛණතී’’ති.

එවං අබ්භාචික්ඛනස්ස අයුත්තතං සාවජ්ජතඤ්ච දස්සෙත්වා පුනපි තෙ ඉදං වත්තබ්බා – ජාතකට්ඨකථායම්පි තුම්හෙහි ආහටඋදාහරණසදිසං උදාහරණමත්ථි, තං සුණාථ. කොසියජාතකට්ඨකථායඤ්හි ‘‘සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සාවත්ථියං මාතුගාමං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිරෙකස්ස සද්ධස්ස පසන්නස්ස උපාසකබ්රාහ්මණස්ස බ්රාහ්මණී දුස්සීලා පාපධම්මා’’ති පාඨො දිස්සති. එත්ථ හි ‘‘මාතුගාමං ආරබ්භ කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘සා’’ති වුත්තත්තා තුම්හාකං මතෙන මාතුගාමසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගොයෙව සියා, න පුල්ලිඞ්ගො, කිමිදං අට්ඨකථාවචනම්පි න පස්සථ, තදෙව පන අට්ඨකථාවචනං පස්සථ, කිං සා එව අට්ඨකථා තුම්හාකං පටිසරණං, න තදඤ්ඤාති.

යදි තාසද්දං අපෙක්ඛිත්වා ඔරොධසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගත්තමිච්ඡථ, එත්ථාපි සාසද්දමපෙක්ඛිත්වා මාතුගාමසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගත්තමිච්ඡථාති. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා අප්පටිභානා මඞ්කුභූතා පත්තක්ඛන්ධා අධොමුඛා පජ්ඣායෙය්යුං. එත්ථාපි මාතුගාමසද්දෙන ඉත්ථිපදත්ථස්ස කථනතො ඉත්ථිපදත්ථං සන්ධාය ‘‘සා’’ති වුත්තත්තා ‘‘සා ඉත්ථී’’ති අයමෙවත්ථො. කත්ථචි හි පධානවාචකෙන පුල්ලිඞ්ගෙන නපුංසකලිඞ්ගෙන වා සමානාධිකරණස්ස ගුණසද්දස්ස අභිධෙය්යලිඞ්ගානුවත්තිත්තාපුල්ලිඞ්ගවසෙන වා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වා නිද්දිසිතබ්බත්තෙපි ලිඞ්ගමනපෙක්ඛිත්වා ඉත්ථිපදත්ථමෙවාපෙක්ඛිත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො දිස්සති. තං යථා? ‘‘ඉධ විසාඛෙ මාතුගාමො සුසංවිහිතකම්මන්තා හොති සඞ්ගහිතපරිජනා භත්තුමනාපං චරති, සම්භතං අනුරක්ඛතී’’ති ච, ‘‘කො නු ඛො භන්තෙ හෙතු කො පච්චයො, යෙන මිධෙකච්චො මාතුගාමො දුබ්බණ්ණා ච හොති දුරූපා සුපාපිකා දස්සනාය, දලිද්දා ච හොති අප්පස්සකා අප්පභොගා අප්පෙසක්ඛා ච. ඉධ මල්ලිකෙ එකච්චො මාතුගාමො කොධනා හොති උපායාසබහුලා, අප්පම්පි වුත්තා සමානා අභිසජ්ජති කුප්පති බ්යාපජ්ජති පතිත්ථියති කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොතී’’ති ච, ‘‘තං ඛො පන භික්ඛවෙ ඉත්ථිරතනං රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පුබ්බුට්ඨායිනී පච්ඡානිපාතිනී කිංකාරපටිස්සාවිනී’’ති ච ඉමෙ පයොගා.

කත්ථචි පන පධානවාචකෙන නපුංසකලිඞ්ගෙන සමානාධිකරණස්ස ගුණසද්දස්ස අභිධෙය්යලිඞ්ගානුවත්තිත්තා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන නිද්දිසිතබ්බත්තෙපි ලිඞ්ගමනපෙක්ඛිත්වා පුරිසපදත්ථමෙවාපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො දිස්සති. තං යථා? ‘‘පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධසතානි ඉමස්මිං ඉසිගිලිස්මිං පබ්බතෙ චිරනිවාසිනො අහෙසුං. තං ඛො පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං ඤාතානං පවෙසෙතා අඤ්ඤාතානං නිවාරෙතා’’ති. කත්ථචි පධානවාචකෙන ලිඞ්ගත්තයෙන සමානාධිකරණස්ස ගුණසද්දස්ස අභිධෙය්යලිඞ්ගානුරූපං නිද්දෙසො දිස්සති. තං යථා? සා ඉත්ථී ‘‘සීලවතී කල්යාණධම්මා. අට්ඨහි ඛො නකුලමාතෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො මාතුගාමො කායස්ස භෙදා පරම්මරණා මනාපකායිකානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජති. සද්ධො පුරිසපුග්ගලො, සද්ධං කුලං, චිත්තං දන්තං සුඛාවහ’’න්ති.

සෙය්යඉති සද්දො පන යෙභුය්යෙන ඔකාරන්තභාවෙ ඨත්වා ලිඞ්ගත්තයානුකූලො භවති එකාකාරෙනෙව තිට්ඨනතො. කථං? සෙය්යො අමිත්තො මතියා උපෙතො. එසාව පූජනා සෙය්යො, එකාහං ජීවිතං සෙය්යො.

‘‘ධම්මෙන ච අලාභො යො,

යො ච ලාභො අධම්මිකො;

අලාභො ධම්මිකො සෙය්යො,

යඤ්චෙ ලාභො අධම්මිකො.

යසො ච අප්පබුද්ධීනං, විඤ්ඤූනං අයසො ච යො;

අයසොව සෙය්යො විඤ්ඤූනං, න යසො අප්පබුද්ධිනං.

දුම්මෙධෙහි පසංසා ච, විඤ්ඤූහි ගරහා ච යා;

ගරහාව සෙය්යො විඤ්ඤූහි, යඤ්චෙ බාලප්පසංසනා.

සුඛඤ්ච කාමමයිකං, දුක්ඛඤ්ච පවිවෙකිකං;

පවිවෙකං දුක්ඛං සෙය්යො, යඤ්චෙ කාමමයං සුඛං.

ජීවිතඤ්ච අධම්මෙන, ධම්මෙන මරණඤ්ච යං;

මරණං ධම්මිකං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ අධම්මික’’න්ති.

එවමයං සෙය්ය ඉති සද්දො ඔකාරන්තභාවෙ ඨත්වා ලිඞ්ගත්තයානුකූලො භවති. කත්ථචි පන ආකාරන්තභාවෙ ඨත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගානුකූලො දිස්සති ‘‘ඉත්ථීපි හි එකච්චියා, සෙය්යා පොස ජනාධිපා’’ති. නිග්ගහීතන්තො පන හුත්වා නපුංසකලිඞ්ගානුකූලො අපසිද්ධො. එවංපකාරෙ පයොගෙ කිං තුම්හෙ න පස්සථාති. එවං වුත්තා ච තෙ නිරුත්තරාව භවිස්සන්ති.

සචෙපි තෙ එත්ථ එවං වදෙය්යුං ‘‘තත්ථ තත්ථ සුත්තප්පදෙසෙ අට්ඨකථාදීසු ච ‘මාතුගාමො’ති වා ‘මාතුගාමෙනා’ති වා ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගභාවෙන මාතුගාමසද්දස්ස දස්සනතො පුල්ලිඞ්ගභූතං මාතුගාමසද්දං අනපෙක්ඛිත්වා ඉත්ථිපදත්ථමෙව අපෙක්ඛිත්වා ‘‘සා ඉත්ථී’’ති ඉත්ථීසද්දෙන සාසද්දස්ස සම්බන්ධග්ගහණං මයං සම්පටිච්ඡාම, ‘ඔරොධො’ති වා ‘ඔරොධෙනා’ති වා ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගභාවෙන ඨිතස්ස ඔරොධසද්දස්ස අදස්සනතො පන තුම්හෙහි වුත්තං පුරිමත්ථං න සම්පටිච්ඡාමා’’ති. තදා තෙසං ඉමානි විනයපාළියං ආගතපදානි දස්සෙතබ්බානි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රාජා උදෙනො උය්යානෙ පරිචාරෙසි සද්ධිං ඔරොධෙන, අථ ඛො රඤ්ඤො උදෙනස්ස ඔරොධො රාජානං උදෙනං එතදවොචා’’ති. එවං ඉමානි සුත්තපදානි දස්සෙත්වා සුත්තනිපාතට්ඨකථායං ‘‘රාමො නාම රාජා කුට්ඨරොගී ඔරොධෙහි ච නාටකෙහි ච ජිගුච්ඡමානො’’ති වචනඤ්ච දස්සෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ ගරුකුලමුපගන්ත්වා භගවතො සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතත්ථං සාධුකං පදබ්යඤ්ජනානි උග්ගණ්හථා’’ති උය්යොජෙතබ්බා.

ඉදානි මාතුගාමසද්දාදීසු කිඤ්චි විනිච්ඡයං වදාම – මාතුගාමසද්දො ච ඔරොධසද්දො ච දාරසද්දො චාති ඉමෙ ඉත්ථිපදත්ථවාචකාපි සමානා එකන්තෙන පුල්ලිඞ්ගා භවන්ති. තෙසු දාරසද්දස්ස එකස්මිං අත්ථෙ වත්තමානස්සාපි බහුවචනකත්තමෙව සද්දසත්ථවිදූ ඉච්ඡන්ති, න එකවචනකත්තං. මයං පන දාරසද්දස්ස එකස්මිං අත්ථෙ එකවචනකත්තං, යෙභුය්යෙන පන බහුවචනකත්තං අනුජානාම, බව්හත්ථෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. පාළියඤ්හි දාරසද්දො යෙභුය්යෙන බහුවචනකො භවති, එකවචනකො අප්පො. තත්රිමෙ පයොගා –

‘‘දාසා ච දාස්යො අනුජීවිනො ච,

පුත්තා ච දාරා ච මයඤ්ච සබ්බෙ;

ධම්මඤ්චරාමප්පරලොකහෙතු,

තස්මා හි අම්හං දහරා න මිය්යරෙ’’ති ච,

‘‘යො ඤාතීනං සඛීනං වා, දාරෙසු පටිදිස්සති;

සහසා සම්පියායෙන, තං ජඤ්ඤාවසලො ඉතී’’ති ච,

‘‘සෙහි දාරෙහි’සන්තුට්ඨො, වෙසියාසු පදිස්සති;

දිස්සති පරදාරෙසු, තං පරාභවතො මුඛ’’න්ති ච,

‘‘පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා’’ති ච බ්යාසෙ, සමාසෙ පන ‘‘පුත්තදාරා දිසා පච්ඡා, පුත්තදාරෙහි මත්තනො’’ති ච එවමාදයො බහුවචනප්පයොගා බහවො භවන්ති.

එකවචනප්පයොගා පන අප්පා. සෙය්යථිදං? ‘‘ගරූනං දාරෙ, ධම්මං චරෙ යොපි සමුඤ්ජකං චරෙ, දාරඤ්ච පොසං දදමප්පකස්මි’’න්ති ච,

‘‘යෙ ගහට්ඨා පුඤ්ඤකරා, සීලවන්තො උපාසකා;

ධම්මෙන දාරං පොසෙන්ති, තෙ නමස්සාමි මාතලී’’ති ච,

‘‘පරදාරං න ගච්ඡෙය්යං, සදාරපසුතො සිය’’න්ති ච,

‘‘යො ඉච්ඡෙ පුරිසො හොතුං, ජාතිං ජාතිං පුනප්පුනං;

පරදාරං විවජ්ජෙය්ය, ධොතපාදොව කද්දම’’න්ති ච

එවමාදයො එකවචනප්පයොගා අප්පා.

සමාහාරලක්ඛණවසෙන පනෙස දාරසද්දො නපුංසකලිඞ්ගෙකවචනොපි කත්ථචි භවති. ‘‘ආදාය පුත්තදාරං. පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ඉති එවං ඉධ වුත්තප්පකාරෙන ලිඞ්ගඤ්ච අත්ථඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පුරිසො පුරිසා’’ති පවත්තං පුරිසසද්දනයං නිස්සාය සබ්බෙසං ‘‘භූතො භාවකො භවො’’තිආදීනං භූධාතුමයානං අඤ්ඤෙසඤ්චොකාරන්තපදානං නාමිකපදමාලාසු සද්ධාසම්පන්නෙහි කුලපුත්තෙහි සද්ධම්මට්ඨිතියා කොසල්ලමුප්පාදෙතබ්බං.

කිං පන සබ්බානි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බප්පකාරෙන එකසදිසානෙව හුත්වා පවිට්ඨානීති? න පවිට්ඨානි. කානිචි හි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨානි ච හොන්ති, එකදෙසෙන පවිට්ඨානි ච, කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨානි ච හොන්ති, එකදෙසෙන න පවිට්ඨානි ච, කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨානෙව. තත්ර කතමානි කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨානි ච හොන්ති, එකදෙසෙන පවිට්ඨානි ච? ‘‘සරො වයො චෙතො’’තිආදීනි. සරොඉති හි අයංසද්දො උසුසද්දසරවනඅකාරාදිසරවාචකො චෙ, පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨො. රහදවාචකො චෙ, මනොගණපක්ඛිකත්තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨො. වයොඉති සද්දො පරිහානිවාචකො චෙ, පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨො. ආයුකොට්ඨාසවාචකො චෙ, මනොගණපක්ඛිකත්තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨො. චෙතො ඉති සද්දො යදි පණ්ණත්තිවාචකො, පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨො. යදි පන චිත්තවාචකො, මනොගණපක්ඛිකත්තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨො. මනොගණො ච නාම –

මනො වචො වයො තෙජො,

තපො චෙතො තමො යසො;

අයො පයො සිරො ඡන්දො,

සරො උරො රහො අහො –

ඉමෙ සොළස.

ඉදානි යථාවුත්තස්ස පාකටීකරණත්ථං මනසද්දාදීනං නාමිකපදමාලං කථයාම –

මනො , මනා. මනං, මනො, මනෙ. මනසා, මනෙන, මනෙහි, මනෙභි. මනසො, මනස්ස, මනානං. මනා, මනස්මා, මනම්හා, මනෙහි, මනෙභි. මනසො, මනස්ස, මනානං. මනසි, මනෙ, මනස්මිං, මනම්හි, මනෙසු. භො මන, භවන්තො මනා.

අථ වා ‘‘භො මනා’’ඉති බහුවචනම්පි ඤෙය්යං. එවං වචො, වචා. වචං, වචො, වචෙ. වචසාතිආදිනා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. අහසද්දස්ස පන භුම්මෙකවචනට්ඨානෙ අහසි, අහෙ, අහස්මිං, අහම්හි, අහු, අහනීති යොජෙතබ්බා.

ඉදානි රූපන්තරවිසෙසදස්සනත්ථං නපුංසකලිඞ්ගස්ස මනසද්දස්සපි නාමිකපදමාලං වදාම, අට්ඨානෙ අයං කථිතාති න චොදෙතබ්බං.

මනං, මනානි, මනා. මනං, මනානි, මනෙ. මනෙන, මනෙහි, මනෙභි. මනස්ස, මනසො, මනානං. මනා, මනස්මා, මනම්හා, මනෙහි, මනෙභි. මනස්ස, මනසො, මනානං. මනෙ, මනස්මිං, මනම්හි, මනෙසු. භො මන, භවන්තො මනා. අථ වා ‘‘භො මනානි, භො මනා’’එවම්පි බහුවචනං වෙදිතබ්බං. එවමුත්තරත්රාපි නයො.

එත්ථ ච පුල්ලිඞ්ගස්ස මනසද්දස්ස පච්චත්තකරණසම්පදානසාමිභුම්මවචනානි මනො මනසා මනසො මනසීති රූපානි ඨපෙත්වා යානි සෙසානි, නපුංසකලිඞ්ගස්ස ච මනසද්දස්ස පච්චත්තවචනානි ‘‘මනං මනානී’’ති රූපානි ච, අට්ඨම්යොපයොගවචනානං ‘‘මනං මනානී’’ති රූපද්වයඤ්ච ඨපෙත්වා යානි සෙසානි, තානි සබ්බානි කමතො සමසමානි.

කෙචි ඔකාරන්තො මනොඉති සද්දො නපුංසකලිඞ්ගොති වදන්ති, තෙ වත්තබ්බා – යදි සො නපුංසකලිඞ්ගො සියා, තස්සදිසෙහි වචො වයොතිආදිසද්දෙහිපි නපුංසකලිඞ්ගෙහෙව භවිතබ්බං, න ‘‘තෙ නපුංසකලිඞ්ගා’’ති ගරූ වදන්ති, ‘‘පුල්ලිඞ්ගා’’ඉච්චෙව වදන්ති. යස්මා ච පාළියං ‘‘කායො අනිච්චො; මනො අනිච්චො’’ති ච ‘‘කායො දුක්ඛො, මනො දුක්ඛො’’ති ච ‘‘නිච්චො වා අනිච්චො වාති අනිච්චො භන්තෙ’’ති ච එවමාදයො පුල්ලිඞ්ගප්පයොගා බහවො දිට්ඨා. තෙන ඤායති මනොසද්දො එකන්තෙන පුල්ලිඞ්ගොති. යදි පන නපුංසකලිඞ්ගොසියා, ‘‘අනිච්චො දුක්ඛො’’ති එවමාදීනි තංසමානාධිකරණානි අනෙකපදසතානිපි නපුංසකලිඞ්ගානෙව සියුං. න හි තානි නපුංසකලිඞ්ගානි, අථ ඛො අභිධෙය්යලිඞ්ගානුවත්තකානි වාච්චලිඞ්ගානි. එවං මනොසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගතා පච්චෙතබ්බාති, සචෙ මනොසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො න හොති, කථං ‘‘මනානී’’ති නපුංසකරූපං දිස්සතීති? සච්චං ‘‘මනානී’’ති නපුංසකලිඞ්ගමෙව, තථාපි මනොගණෙ පමුඛභාවෙන ගහිතස්සොකාරන්තස්ස මනසද්දස්ස රූපං න හොති. අථ කිඤ්චරහීති චෙ? චිත්තසද්දෙන සමානලිඞ්ගස්ස සමානසුතිත්තෙපි මනොගණෙ අපරියාපන්නස්ස නිග්ගහීතන්තස්සෙව මනසද්දස්ස රූපං. මනසද්දො හි පුන්නපුංසකවසෙන ද්විධා භිජ්ජති ‘‘මනො මනං’’ඉති යථා ‘‘අජ්ජවොඅජ්ජව’’න්ති. ‘‘මනො චෙ නප්පදුස්සති. සන්තං තස්ස මනං හොතී’’ති හි පාළි. යදි ච සො මනොසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො න හොති.

‘‘ගරු චෙතියපබ්බතවත්තනියා,

පමදා පමදා පමදා විමදං;

සමණං සුනිසම්ම අකා හසිතං,

පතිතං අසුභෙසු මුනිස්ස මනො’’ති

එත්ථ මනොසද්දෙන සමානාධිකරණො ‘‘පතිත’’න්ති සද්දො නපුංසකලිඞ්ගභාවෙන කස්මා සන්නිහිතො. යස්මා ච සමානාධිකරණපදං නපුංසකලිඞ්ගභාවෙන සන්නිහිතං, තස්මා සද්දන්තරසන්නිධානවසෙන මනොසද්දො නපුංසකලිඞ්ගොති ඤායතීති? තන්න, සමානාධිකරණපදස්ස සබ්බත්ථ ලිඞ්ගවිසෙසාජොතනතො. යදි හි සමානාධිකරණපදං සබ්බත්ථ ලිඞ්ගවිසෙසං ජොතෙය්ය, ‘‘චත්තාරො ඉන්ද්රියානී’’ති එත්ථාපි ‘‘චත්තාරො’’ති පදං ඉන්ද්රියසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං කරෙය්ය, න ච කාතුං සක්කොති. ඉන්ද්රියසද්දො හි එකන්තෙන නපුංසකලිඞ්ගො. යදි තුම්හෙ ‘‘පතිත’’න්ති සමානාධිකරණපදං නිස්සාය මනොසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තමිච්ඡථ, ‘‘චත්තාරො ඉන්ද්රියානී’’ති එත්ථපි ‘‘චත්තාරො’’ති සමානාධිකරණපදං නිස්සාය ඉන්ද්රියසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං ඉච්ඡථාති. න මයං භො ඉන්ද්රියසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං ඉච්ඡාම, අථ ඛො නපුංසකලිඞ්ගත්තංයෙව ඉච්ඡාම, ‘‘චත්තාරො’’ති පදං ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන ඨිතත්තා ‘‘චත්තාරී’’ති ගණ්හාම, තස්මා ‘‘චත්තාරි ඉන්ද්රියානී’’ති අත්ථං ධාරෙමාති. යදි එවං ‘‘පතිතං අසුභෙසු මුනිස්ස මනො’’ති එත්ථාපි ‘‘පතිත’’න්ති පදං ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන ඨිතන්ති මන්ත්වා ‘‘පතිතො’’ති අත්ථං ධාරෙථාති. න ධාරෙම එත්ථ ලිඞ්ගවිපල්ලාසස්ස අනිච්ඡිතබ්බතො. යදි හි මනොසද්දො පුල්ලිඞ්ගො සියා, තංසමානාධිකරණපදං ‘‘පතිතො’’ති වත්තබ්බං සියා. කිමාචරියො එවං වත්තුං න ජානි, ජානමානො එව සො ‘‘පතිතො’’ති නාවොච, ‘‘පතිත’’න්ති පනාවොච, තෙන ඤායති ‘‘මනොසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො’’ති. මා තුම්හෙ එවං වදෙථ, සමානාධිකරණපදං නාම කත්ථචි පධානලිඞ්ගමනුවත්තති, කත්ථචි නානුවත්තති, තස්මා න තං ලිඞ්ගවිසෙසජොතනෙ එකන්තතො පමාණං. ‘‘මාතුගාමො, ඔරොධො, ආවුසො විසාඛ, එහි විසාඛෙ, චිත්තානි අට්ඨීනී’’ති එවමාදිරූපවිසෙසොයෙව පමාණං. යදි සමානාධිකරණපදෙයෙව ලිඞ්ගවිසෙසො අධිගන්තබ්බො සියා, ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා’’තිආදීසු ලිඞ්ගවවත්ථානං න සියා. යස්මා එවමාදීසුපි ඨානෙසු ලිඞ්ගවවත්ථානං හොතියෙව. කථං? ‘‘චත්තාරො’’ති පුල්ලිඞ්ගං ‘‘මහාභූතා’’ති නපුංසකන්ති, තස්මා ‘‘පතිතං අසුභෙසු මුනිස්ස මනො’’ති එත්ථාපි ‘‘පතිත’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගං ‘‘මනො’’ති පුල්ලිඞ්ගන්ති වවත්ථානං භවතීති. ඉදං සුත්වා තෙ තුණ්හී භවිස්සන්ති. තතො තෙසං තුණ්හීභූතානං ඉදං වත්තබ්බං – යස්මා මනොගණෙ පවත්තානං පදානං සමානාධිකරණපදානි කත්ථචි නපුංසකවසෙන යොජෙතබ්බානි, තස්මා මනොගණෙ පමුඛස්ස මනොසද්දස්සපි සමානාධිකරණපදානි කත්ථචි නපුංසකවසෙන යොජිතානි. තථා හි පුබ්බාචරියා ‘‘සද්ධම්මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන, වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො’පයාති. දුක්ඛං වචො එතස්මින්ති දුබ්බචො. අවනතං සිරො යස්ස සොයං අවංසිරො, අප්පකං රාගාදි රජො යෙසං පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි තෙ අප්පරජක්ඛා’’තිආදිනා සද්දරචනං කුබ්බිංසු, න පන තෙහි වචො සිරො රජොසද්දාදීනං නපුංසකලිඞ්ගත්තං විභාවෙතුං ඊදිසී සද්දරචනා කතා, අථ ඛො සිරොමනොසද්දානං මනොගණෙ පවත්තානං පුල්ලිඞ්ගසද්දානං කත්ථචිපි ඊදිසානිපි ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන ඨිතානි සමානාධිකරණපදානි හොන්තීති පරෙසං ජානාපනාධිප්පායවතියා අනුකම්පාය විරචිතා. එත්ථාපි තුම්හාකං මතෙන මනොසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ සති වචො සිරො ඉච්චාදයොපි නපුංසකලිඞ්ගත්තමාපජ්ජන්ති නපුංසකලිඞ්ගවසෙන සමානාධිකරණපදානං නිද්දිට්ඨත්තා. කිං පනෙතෙසම්පි නපුංසකලිඞ්ගත්තං ඉච්ඡථාති. අද්ධා තෙ ඉදම්පි සුත්වා නිබ්බෙඨෙතුමසක්කොන්තා තුණ්හී භවිස්සන්ති. කිඤ්චාපි තෙ අඤ්ඤං ගහෙතබ්බකාරණං අපස්සන්තා එවං වදෙය්යුං ‘‘යදි භො මනො සද්දො නපුංසකලිඞ්ගොන හොති, කස්මා වෙය්යාකරණා ‘මනොසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො’ති වදන්තී’’ති? තෙ වත්තබ්බා – යදි තුම්හෙ වෙය්යාකරණමතං ගහෙත්වා මනොසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තං රොචෙථ, නනු භගවායෙව ලොකෙ අසදිසො මහාවෙය්යාකරණො මහාපුරිසො විසාරදො පරප්පවාදමද්දනො. භගවන්තඤ්හි පදකා වෙය්යාකරණා අම්බට්ඨමාණවපොක්ඛරසාතිසොණදණ්ඩාදයො ච බ්රාහ්මණා සච්චකනිගණ්ඨාදයො ච පරිබ්බාජකා වාදෙන න සම්පාපුණිංසු, අඤ්ඤදත්ථු භගවායෙව මත්තවාරණගණමජ්ඣෙ කෙසරසීහො විය අසම්භීතො නෙසං නෙසං වාදං මද්දෙසි, මහන්තෙ ච නෙ අත්ථෙ පතිට්ඨාපෙසි, එවංවිධෙන භගවතා වොහාරකුසලෙන යස්මා ‘‘කායො අනිච්චො’’ති ච ‘‘කායො දුක්ඛො, මනො අනිච්චො, මනො දුක්ඛො’’ති ච එවමාදිනා වුත්තා මනොසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගභාවසූචනිකා බහූ පාළියො දිස්සන්ති, තස්මා මනොසද්දො පුල්ලිඞ්ගොයෙවාති සාරතො පච්චෙතබ්බොති. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා අප්පටිභානා මඞ්කුභූතා පත්තක්ඛන්ධා අධොමුඛා පජ්ඣායිස්සන්ති.

ඉදානි සරසද්දාදීනං නාමිකපදමාලා විසෙසතො වුච්චතෙ –

සරො, සරා. සරං, සරෙ. සරෙන, සරෙහි, සරෙභි. සරස්ස, සරානං. සරා, සරස්මා, සරම්හා, සරෙහි, සරෙභි. සරස්ස, සරානං. සරෙ, සරස්මිං, සරම්හි, සරෙසු. භො සර, භවන්තො සරා.

අයං පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨස්ස උසුසද්දසරවනඅකාරාදිසරවාචකස්ස සරසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨස්ස මනොගණපක්ඛිකස්ස රහදවාචකස්ස සරසද්දස්ස නාමිකපදමාලා –

සරො, සරා. සරං, සරො, සරෙ. සරසා, සරෙන, සරෙහි, සරෙභි. සරසො, සරස්ස, සරානං. සරා, සරස්මා, සරම්හා, සරෙහි, සරෙභි. සරසො, සරස්ස, සරානං. සරසි, සරෙ, සරස්මිං, සරම්හි, සරෙසු. භො සර, භවන්තො සරා, භො සරා ඉති වා.

වයො, වයා. වයං, වයෙ. වයෙන, වයෙහි, වයෙභීති පුරිසනයෙන ඤෙ ය්යො. අයං පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨස්ස පරිහානිවාචකස්ස වයසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨස්ස මනොගණපක්ඛිකස්ස ආයුකොට්ඨාසවාචකස්ස වයසද්දස්ස නාමිකපදමාලා – වයො, වයා. වයං, වයො, වයෙ. වයසා, වයෙන, වයෙහි, වයෙභීති මනනයෙන ඤෙය්යො. තස්ස චෙතො පටිස්සොසි, අරඤ්ඤෙ ලුද්දගොචරො. චෙතා හනිංසු වෙදබ්බං.

චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතෙ. චෙතෙන, චෙතෙහි, චෙතෙභීති පුරිසනයෙන ඤෙය්යො. අයං පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨස්ස පණ්ණත්තිවාචකස්ස චෙතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

අයං පන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨස්ස චිත්තවාචකස්ස චෙතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා – චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතො, චෙතෙ. චෙතසා, චෙතෙන, චෙතෙහි, චෙතෙභීති මනනයෙන ඤෙය්යො. යසො කුලපුත්තො, යසං කුලපුත්තං, යසෙන කුලපුත්තෙනාති එකවචනවසෙන පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බා, එකවචනපුථුවචනවසෙන වා. එවං කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බථා පවිට්ඨානි ච හොන්ති, එකදෙසෙන පවිට්ඨානි චාති ඉමිනා නයෙන සබ්බපදානි පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛිත්වා විසෙසො වෙදිතබ්බො. අවිසෙසඤ්ඤුනො හි එවමාදිවිභාගං අජානන්තා යං වා තං වා බ්යඤ්ජනං රොපෙන්තා යථාධිප්පෙතං අත්ථං විරාධෙන්ති, තස්මා යො එත්ථ අම්හෙහි පකාසිතො විභාගො, සො සද්ධාසම්පන්නෙහි කුලපුත්තෙහි සක්කච්චමුග්ගහෙතබ්බො. කතමානි කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨානි ච එකදෙසෙන න පවිට්ඨානි ච? මනො වචො තෙජොසද්දාදයො චෙව අය්යසද්දො ච, තත්ර මනසද්දාදීනං නාමිකපදමාලා හෙට්ඨා විභාවිතා.

අය්යසද්දස්ස පන නාමිකපදමාලායං ‘‘අය්යො, අය්යා. අය්යං, අය්යෙ’’ති පුරිසනයෙන වත්වා ආලපනට්ඨානෙ ‘‘භො අය්ය, භො අය්යො’’ති ද්වෙ එකවචනානි, ‘‘භවන්තො අය්යා, භවන්තො අය්යො’’ති ද්වෙ බහුවචනානි ච වත්තබ්බානි. එත්ථ අය්යො ඉති සද්දො පච්චත්තවචනභාවෙ එකවචනං, ආලපනවචනභාවෙ එකවචනඤ්චෙව බහුවචනඤ්ච. තත්රිමෙ පයොගා ‘‘අය්යො කිර සාගතො අම්බතිත්ථිකෙන නාගෙන සඞ්ගාමෙසි, පිවතු භන්තෙ අය්යො සාගතො කාපොතිකං පසන්න’’න්ති එවමාදීනි අය්යොසද්දස්ස පච්චත්තෙකවචනප්පයොගානි, ‘‘අථ ඛො සා ඉත්ථී තං පුරිසං එතදවොච ‘නාය්යො සො භික්ඛු මං නිප්පාටෙසි, අපිච අහමෙව තෙන භික්ඛුනා ගච්ඡාමි, අකාරකො සො භික්ඛු, ගච්ඡ ඛමාපෙහී’ති’’ එවමාදීනි අය්යොසද්දස්ස ආලපනෙකවචනප්පයොගානි, ‘‘එථ’ය්යො රාජවසතිං, නිසීදිත්වා සුණාථ මෙ. එථ මයං අය්යො සමණෙසු සක්යපුත්තියෙසු පබ්බජිස්සාමා’’ති එවමාදීනි අය්යොසද්දස්ස ආලපනබහුවචනප්පයොගානි. භවති චත්ර –

අය්යො ඉති අයං සද්දො, පච්චත්තෙකවචො භවෙ;

ආලපනෙ බහුවචො, භවෙ එකවචොපි ච –

එවං කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨානි ච හොන්ති එකදෙසෙන න පවිට්ඨානි ච.

කතමානි කානිචි ඔකාරන්තපදානි පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨානි? ගොසද්දොයෙව. ගොසද්දස්ස හි අයං නාමිකපදමාලා –

ගො, ගාවො, ගවො. ගාවුං, ගාවං, ගවං, ගාවො, ගවො. ගාවෙන, ගවෙන, ගොහි, ගොභි. ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගාවා, ගාවස්මා, ගාවම්හා, ගවා, ගවස්මා, ගවම්හා, ගොහි, ගොභි. ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගාවෙ, ගාවස්මිං, ගාවම්හි, ගවෙ, ගවස්මිං , ගවම්හි, ගාවෙසු, ගවෙසු, ගොසු. භො ගො, භවන්තො ගාවො, ගවො. අයං පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨස්ස ගොසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

නනු ච භො ගොසද්දො අත්තනා සම්භූතගොණසද්දමාලාවසෙන පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨො චෙව එකදෙසෙන න පවිට්ඨො චාති? සච්චං. ගොණසද්දො ගොසද්දවසෙන සම්භූතොපි ‘‘වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකා සද්දපටිපත්තී’’ති වචනතො ගොසද්දතො විසුං අම්හෙහි ගහෙත්වා පුරිසනයෙ පක්ඛිත්තො. තස්ස හි විසුං ගහණෙ යුත්ති දිස්සති ස්යාදීසු එකාකාරෙනෙව තිට්ඨනතො, තස්මා ගොසද්දතො සම්භූතම්පි ගොණසද්දං අනපෙක්ඛිත්වා සුද්ධං ගොසද්දමෙව ගහෙත්වා පුරිසනයෙ සබ්බථා ගොසද්දස්ස අප්පවිට්ඨතා වුත්තා.

නනු ච භො පච්චත්තවචනභූතො ගොඉති සද්දො පුරිසොති සද්දෙන සදිසත්තා පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨොති? තන්න, ගොසද්දො හි නිච්චමොකාරන්තො, න පුරිසසද්දාදයො විය පඨමං අකාරන්තභාවෙ ඨත්වා පච්ඡා පටිලද්ධොකාරන්තට්ඨො. තෙනෙව හි පච්චත්තවචනට්ඨානෙපි ආලපනවචනට්ඨානෙපි ගොඉච්චෙව තිට්ඨති. යදි පච්චත්තවචනත්තං පටිච්ච ගොසද්දස්ස පුරිසනයෙ එකදෙසෙන පවිට්ඨතා ඉච්ඡිතබ්බා, ‘‘කානිචි ඔකාරන්තපදානී’’ති එවං වුත්තා ඔකාරන්තකථා කමත්ථං දීපෙය්ය, නිප්ඵලාව සා කථා සියා, තස්මා අම්හෙහි යථාවුත්තො නයොයෙව ආයස්මන්තෙහි මනසි කාතබ්බො. එවං ගොසද්දස්ස පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨතා දට්ඨබ්බා.

කෙචෙත්ථ එවං පුච්ඡෙය්යුං ‘‘ගොසද්දස්ස තාව ‘ගො, ගාවො, ගවො. ගාවුං, ගාවං, ගවං’ ඉච්චාදිනා නයෙන පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨතා අම්හෙහි ඤාතා, ජරග්ගව පුඞ්ගවාදිසද්දා පන කුත්ර නයෙ පවිට්ඨා’’ති? තෙසං එවං බ්යාකාතබ්බං ‘‘ජරග්ගව පුඞ්ගවාදිසද්දා සබ්බථාපි පුරිසනයෙ පවිට්ඨා’’ති. තථා හි තෙසං ගොසද්දතො අයං විසෙසො, ජරන්තො ච සො ගො චාති ජරග්ගවො. එත්ථ නකාරලොපො තකාරස්ස ච ගකාරත්තං භවති සමාසපදත්තා, සමාසෙ ච සිම්හි පරෙ ගොසද්දස්සොකාරස්ස අවාදෙසො ලබ්භති, තස්මා පාළියං ‘‘විසාණෙන ජරග්ගවො’’ති එකවචනරූපං දිස්සති. තථා හි අඤ්ඤත්ථ අනුපපදත්තා ගවොඉති බහුවචනපදංයෙව දිස්සති. ඉධ පන සොපපදත්තා සමාසපදභාවමාගම්ම ‘‘ජරග්ගවො’’ති එකවචනපදංයෙව දිස්සති. තථා හි ජරග්ගවොති එත්ථ ජරන්තා ච තෙ ගවො චාති එවං බහුවචනවසෙන නිබ්බචනීයතා න ලබ්භති ලොකසඞ්කෙතවසෙන එකස්මිං අත්ථෙ නිරූළ්හත්තාති. ‘‘ජරග්ගවො, ජරග්ගවා. ජරග්ගවං, ජරග්ගවෙ. ජරග්ගවෙනා’’ති පුරිසනයෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. එස නයො පුඞ්ගවො සක්යපුඞ්ගවොතිආදීසුපි.

තත්ර පුඞ්ගවොති ගුන්නං යූථපති නිසභසඞ්ඛාතො උසභො. යො පාළියං ‘‘මුහුත්තජාතොව යථා ගවංපති, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධර’’න්ති ච ‘‘ගවඤ්චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො’’ති ච ආගතො. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු කෙචි ‘‘පුමා ච සො ගො චාති පුඞ්ගවො’’ති වචනත්ථං භණන්ති. මයං පන පධානෙ නිරූළ්හො අයං සද්දොති වචනත්ථං න භණාම. න හි පුඞ්කොකිලොතිආදිසද්දානං කොකිලාදීනං පුම්භාවප්පකාසනමත්තෙ සමත්ථතා විය ඉමස්ස පුම්භාවප්පකාසනමත්තෙ සමත්ථතා සම්භවති, අථ ඛො පධානභාවප්පකාසනෙ ච සමත්ථතා සම්භවති. තෙන ‘‘සක්යපුඞ්ගවො’’තිආදීසු නිසභසඞ්ඛාතො පුඞ්ගවො වියාති පුඞ්ගවො, සක්යානං, සක්යෙසු වා පුඞ්ගවො සක්යපුඞ්ගවොතිආදිනා සමාසපදත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා උත්තරපදත්තෙ ඨිතානං සීහබ්යග්ඝනාගාදිසද්දානං සෙට්ඨවාචකත්තා ‘‘සක්යපුඞ්ගවො’’තිආදීනං ‘‘සක්යසෙට්ඨො’’තිආදිනා අත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉති සබ්බථාපි පුරිසනයෙ පවත්තනතො ජරග්ගව පුඞ්ගවාදිසද්දානං ගොසද්දස්ස පදමාලතො විසදිසපදමාලතා වවත්ථපෙතබ්බා. ගොසද්දස්ස පන පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨතා ච වවත්ථපෙතබ්බා.

ආපසද්දෙ ආචරියානං ලිඞ්ගවචනවසෙන මතිභෙදො විජ්ජති, තස්මා තංමතෙන තස්ස පුරිසනයෙ සබ්බථා අප්පවිට්ඨතා භවති. ‘‘අඞ්ගුත්තරාපෙසූ’’ති පාළියා අට්ඨකථායං ‘‘මහියා පන නදියා උත්තරෙන ආපො’’ති වුත්තං, ටීකායං පන තං උල්ලිඞ්ගිත්වා ‘‘මහියා නදියා ආපො තස්ස ජනපදස්ස උත්තරෙන හොන්ති, තාසං අවිදූරත්තා සො ජනපදො උත්තරාපො’’ති වුත්තං. එවං ආපසද්දස්ස එකන්තෙන ඉත්ථිලිඞ්ගතා බහුවචනතා ච ආචරියෙහි ඉච්ඡිතා, තෙසං මතෙ ආපොඉති ඉත්ථිලිඞ්ගෙ පඨමාබහුවචනරූපෙ හොන්තෙ දුතියාතතියාපඤ්චමීසත්තමීනං බහුවචනරූපානි කීදිසානි සියුං. තථා හි ‘‘පුරිසෙ, පුරිසෙහි පුරිසෙභි පුරිසෙසූ’’ති රූපවතො පුල්ලිඞ්ගස්ස විය ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස එකාරඑහි කාරාදියුත්තානි රූපානි කත්ථචිපි න දිස්සන්ති. අතො තෙසං මතෙ පදමාලානයො අතීව දුක්කරො.

ආපසද්දස්ස ගරවො, සද්දසත්ථනයං පති;

බහුවචනතඤ්චිත්ථි-ලිඞ්ගභාවඤ්ච අබ්රවුං.

ඉච්චාපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනන්තතා වෙය්යාකරණානං මතං නිස්සාය අනුමතාති වෙදිතබ්බා. අට්ඨසාලිනියං පන ආපො ඉති සද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගෙකවචනවසෙන වුත්තො පයොගො දිට්ඨො ‘‘ඔමත්තං පන ආපො අධිමත්තපථවීගතිකං ජාත’’න්ති. ජාතකපාළියං තු තස්සෙකවචනන්තතා දිට්ඨා. තථා හි ‘‘සුචිං සුගන්ධං සලිලං, ආපො තත්ථාභිසන්දතී’’ති. ඉමස්මිං පදෙසෙ ආපො ඉති සද්දො එකවචනට්ඨානෙ ඨිතො දිට්ඨො. කෙචෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘ආපොති සඞ්ඛං ගතං සලිලං සුචි සුගන්ධං හුත්වා තත්ථ අභිසන්දතීති සලිලංසද්දවසෙන එකවචනප්පයොගො කතො, න නාමසද්දවසෙන. ආපසද්දො හි එකන්තෙනිත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනන්තො ච. තථා හි ‘ආපො තත්ථාභිසන්දන්තී’ති බහුවචනවසෙන තප්පයොගො වත්තබ්බොපි ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං වචනවිපල්ලාසවසෙන නිද්දිට්ඨො’’ති. තන්න, ‘‘ආපො තත්ථාභිසන්දරෙ’’ති වත්තුං සක්කුණෙය්යත්තා ‘‘තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ’’ති බහුවචනප්පයොගා විය. යස්මා එවං න වුත්තං, යස්මා ච පන පාළියං ‘‘ආපො ලබ්භති, තෙජො ලබ්භති, වායො ලබ්භතී’’ති එකවචනප්පයොගො දිස්සති, තස්මා ‘‘ආපො’’ති සද්දස්ස එකවචනන්තතා පච්චක්ඛතො දිට්ඨාති.

අථාපි චෙ වදෙය්යුං – නනු පාළියංයෙව තස්ස බහුවචනන්තතා පච්චක්ඛතො දිට්ඨා ‘‘ආපො ච දෙවා පථවී ච, තෙජො වායො තදාගමු’’න්ති? තම්පි න. එත්ථ හි ‘‘දෙවා’’ති සද්දං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘ආගමු’’න්ති බහුවචනප්පයොගො කතො, න ‘‘ආපො’’ති සද්දං. යදි ‘‘ආපො’’ති සද්දං සන්ධාය බහුවචනප්පයොගො කතො සියා, ‘‘පථවී’’ති ‘‘තෙජො’’ති ‘‘වායො’’ති ච සද්දම්පි සන්ධාය බහුවචනප්පයොගො කතො සියා . එවං සන්තෙ පථවී තෙජො වායොසද්දාපි බහුවචනකභාවමාපජ්ජෙය්යුං, න පන ආපජ්ජන්ති. න හෙතෙ බහුවචනකා, අථ ඛො එකවචනකා එව. රූළ්හීවසෙන තෙ පවත්තා පකතිආපාදීසු අත්ථෙසු අප්පවත්තනතො. තථා හි ආපොකසිණාදීසු පරිකම්මං කත්වා නිබ්බත්තා දෙවා ආරම්මණවසෙන ‘‘ආපො’’තිආදිනාමං ලභන්තීති. එවං වුත්තාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘‘නනු ච භො ‘අඞ්ගුත්තරාපෙසූ’ති බහුවචනපාළි දිස්සතී’’ති? තෙ වත්තබ්බා – අසම්පථමවතිණ්ණා තුම්හෙ, න හි තුම්හෙ සද්දප්පවත්තිං ජානාථ, ‘‘අඞ්ගුත්තරාපෙසූ’’ති බහුවචනං පන ‘‘කුරූසු අඞ්ගෙසු අඞ්ගානං මගධාන’’න්තිආදීනි බහුවචනානි විය රූළ්හීවසෙන එකස්සාපි ජනපදස්ස වුත්තං, න ආපසඞ්ඛාතං අත්ථං සන්ධාය. ‘‘අඞ්ගුත්තරාපෙසූ’’ති එත්ථ හි ආපසඞ්ඛාතො අත්ථො උපසජ්ජනීභූතො, පුල්ලිඞ්ගබහුවචනෙන පන වුත්තො ජනපදසඞ්ඛාතො අත්ථොයෙව පධානො ‘‘ආගතසමණො සඞ්ඝාරාමො’’ති එත්ථ සමණසඞ්ඛාතං අත්ථං උපසජ්ජනකං කත්වා පවත්තස්ස ආගතසමණසද්දස්ස සඞ්ඝාරාමසඞ්ඛාතො අත්ථො විය, තස්මා ආපසඞ්ඛාතං අත්ථං ගහෙත්වා යො අඞ්ගුත්තරාපො නාම ජනපදො, තස්මිං අඞ්ගුත්තරාපෙසු ජනපදෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තථා හි ‘‘අඞ්ගුත්තරාපෙසු විහරති ආපණං නාම අඞ්ගානං නිගමො’’ති පාළි දිස්සති. තත්ථ උත්තරෙන මහාමහියා නදියා ආපො යෙසං තෙ උත්තරාපා, අඞ්ගා ච තෙ උත්තරාපා චාති අඞ්ගුත්තරාපා, තෙසු අඞ්ගුත්තරාපෙසු. එවං එකස්මිං ජනපදෙයෙව බහුවචනං න ආපසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ, තෙන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘තස්මිං අඞ්ගුත්තරාපෙසු ජනපදෙ’’ති. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා භවිස්සන්ති.

තථාපි යෙ එවං වදන්ති ‘‘ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනකොචා’’ති. තෙ පුච්ඡිතබ්බා ‘‘කිං පටිච්ච තුම්හෙ ආයස්මන්තො ‘ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනකො චා’ති වදථා’’ති ? තෙ එවං පුට්ඨා එවං වදෙය්යුං – ‘‘අඞ්ගායෙව සො ජනපදො, මහියා පන නදියා උත්තරෙන ආපො, තාසං අවිදූරත්තා උත්තරාපොති වුච්චතී’’ති ච ‘‘මහියා පන නදියා ආපො තස්ස ජනපදස්ස උත්තරෙන හොන්ති, තාසං අවිදූරත්තා සො ජනපදො උත්තරාපොති වුච්චතී’’ති ච එවං පුබ්බාචරියෙහි අභිසඞ්ඛතො සද්දරචනාවිසෙසො දිස්සති, තස්මා ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති වදාමාති. සච්චං දිස්සති, සො පන සද්දසත්ථෙ වෙය්යාකරණානං මතං ගහෙත්වා අභිසඞ්ඛතො, සද්දසත්ථඤ්ච නාම න සබ්බථා බුද්ධවචනස්සොපකාරකං, එකදෙසෙන පන හොති, තස්මා කච්චායනප්පකරණෙ ඉච්ඡිතානිච්ඡිතසඞ්ගහවිවජ්ජනං කාතුං ‘‘ජිනවචනයුත්තඤ්හි, ලිඞ්ගඤ්ච නිප්පජ්ජතෙ’’ති ලක්ඛණානි වුත්තානි.

යදි ච ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනකො, කථං ආපොති පදං සිජ්ඣතීති? ආපසද්දතො පඨමායොවචනං කත්වා තස්සොකාරාදෙසඤ්ච කත්වා ආපොති පදං සිජ්ඣති ‘‘ගාවො’’ති පදමිවාති. විසමමිදං නිදස්සනං, ‘‘ගාවො’’ති පදඤ්හි නිච්චොකාරන්තෙන ගොසද්දෙන සම්භූතං. තථා හි යොම්හි පරෙ ගොසද්දන්තස්සාවාදෙසං කත්වා තතො යොනමොකාරාදෙසං කත්වා ‘‘ගාවො’’ති නිප්ඵජ්ජති, ආපසද්දෙ පන ද්වෙ ආදෙසා න සන්ති. බුද්ධවචනඤ්හි පත්වා ආපසද්දො අකාරන්තතාපකතිකො ජාතො, න අඤ්ඤථාපකතිකොති.

එවං වුත්තාපි තෙ ‘‘ඉදමෙව සච්චං, නාඤ්ඤ’’න්ති චෙතසි සන්නිධාය ආධානග්ගාහිදුප්පටිනිස්සග්ගිභාවෙ, ‘‘න වචනපච්චනීකසාතෙන සුවිජානං සුභාසිත’’න්ති එවං වුත්තපච්චනීකසාතභාවෙ ච ඨත්වා එවං වදෙය්යුං ‘‘යථෙව ගාවොසද්දො, තථෙව ආපොසද්දො කිං ඉත්ථිලිඞ්ගො න භවිස්සති බහුවචනකො චා’’ති? තතො තෙසං ඉමානි සුත්තපදානි දස්සෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං? ‘‘ආපං ආපතො සඤ්ජානාති, ආපං ආපතො සඤ්ඤත්වා ආපං මඤ්ඤති, ආපස්මිං මඤ්ඤති, ආපං මෙති මඤ්ඤති, ආපං අභිනන්දතී’’ති එවං සුත්තපදානි දස්සෙත්වා ‘‘ආපන්ති ඉදං කතරවචන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බා. අද්ධා තෙ ආපසද්දස්ස බහුවචනන්තභාවමෙව ඉච්ඡමානා වක්ඛන්ති ‘‘දුතියාබහුවචන’’න්ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘නනු යොවචනං න සුය්යතී’’ති? තෙ වදෙය්යුං ‘‘යොවචනං කතඅමාදෙසත්තා න සුය්යතී’’ති. යං යං භොන්තො ඉච්ඡන්ති, තං තං මුඛාරූළ්හං වදන්ති.

‘‘ආපතො’’ති ඉදං පන කිං භොන්තො වදන්තීති? ‘‘ආපතො’’ති ඉදම්පි ‘‘බහුවචනකං තොපච්චයන්ත’’න්ති වදාම තොපච්චයස්ස එකත්ථෙ ච බව්හත්ථෙ ච පවත්තනතො. ඉති තුම්හෙ බහුවචනකත්තංයෙව ඉච්ඡමානා ‘‘ආපොසද්දො ච යොවචනන්තො’’ති භණථ, ‘‘ආපතො’’ති ඉදම්පි ‘‘බහුවචනකං තොපච්චයන්ත’’න්ති භණථ, ‘‘ආපස්මිං මඤ්ඤතී’’ති එත්ථ පන ‘‘ආපස්මි’’න්තිදං කතරවචනන්තං කතරාදෙසෙන සම්භූතන්ති? අද්ධා තෙ එවං පුට්ඨා නිරුත්තරා භවිස්සන්ති. තථා යෙසං එවං හොති ‘‘ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති, තෙ පුච්ඡිතබ්බා ‘‘යං ආචරියෙහි වෙය්යාකරණමතං ගහෙත්වා ‘යා ආපො’ති ච ‘තාස’න්ති ච වුත්තං, තත්ථ ‘කිං තාස’න්ති වචනෙ ‘ආපාන’න්ති පදං ආනෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො, උදාහු ආපස්සා’’ති? ‘‘ආපාන’න්ති පදමානෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො’’ති චෙ, එවඤ්ච සති ‘‘යා ආපා’’ති වත්තබ්බං ‘‘යා කඤ්ඤා තිට්ඨන්තී’’ති පදමිව. අථ ‘‘ආපා’’ති පදං නාම නත්ථි, ‘‘ආපො’’ති පදංයෙව බහුවචනකන්ති චෙ, එවං සති ‘‘තාස’’න්ති එත්ථාපි ‘‘ආපස්සා’’ති පදං ආනෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. කස්මාති චෙ? යස්මා ‘‘ආපො’’ති පච්චත්තෙකවචනස්ස තුම්හාකං මතෙන බහුවචනත්තෙ සති ‘‘ආපස්සා’’ති පදම්පි බහුවචනන්ති කත්වා තාසංසද්දෙන යොජෙත්වා වත්තුං යුත්තිතොති. එවං සති ‘‘ආපාන’’න්ති පදස්ස අභාවෙනෙව භවිතබ්බං. යථා පන ‘‘පුරිසො, පුරිසා. පුරිසං, පුරිසෙ’’ති ච, ‘‘ගො, ගාවො, ගවො. ගාවු’’න්ති ච එකවචනබහුවචනානි භවන්ති, එවං ‘‘ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ’’ති එකවචනබහුවචනෙහි භවිතබ්බං. එවඤ්ච සති ‘‘ආපසද්දො බහුවචනකොයෙව හොතී’’ති න වත්තබ්බං.

යෙ එවං වදන්ති, තෙසං වචනං සදොසං දුප්පරිහරණීයං මූලපරියායසුත්තෙ ‘‘ආපං මඤ්ඤති ආපස්මි’’න්ති එකවචනපාළීනං දස්සනතො, විසුද්ධිමග්ගාදීසු ච ‘‘විස්සන්දනභාවෙන තං තං ඨානං ආපොති අප්පොතීති ආපො’’තිආදිකස්ස එකවචනවසෙන වුත්තනිබ්බචනස්ස දස්සනතො. යථා පන පාළියං ඉත්ථිලිඞ්ගෙපි පරියාපන්නො ගොසද්දො ‘‘තා ගාවො තතො තතො දණ්ඩෙන ආකොටෙය්යා’’ති ච ‘‘අන්නදා බලදා චෙතා’’ති ච ආදිනා බව්හත්ථදීපකෙහි ඉත්ථිලිඞ්ගභූතෙහි සබ්බනාමිකපදෙහි ච අසබ්බනාමිකපදෙහි ච සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තො දිස්සති, න තථා පාළියං බව්හත්ථදීපකෙහි ඉත්ථිලිඞ්ගභූතෙහි සබ්බනාමිකපදෙහි වා අසබ්බනාමිකපදෙහි වා සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තො ආපසද්දො දිස්සති. යදි හි ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො සියා, කඤ්ඤසද්දතො ආපච්චයො විය ආපසද්දතො ආපච්චයො වා සියා, නදසද්දතො විය ච ඊපච්චයො වා සියා, උභයම්පි නත්ථි, උභයාභාවතො ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වුත්තං සබ්බම්පි විධානං තත්ථ න ලබ්භති, තෙන ඤායති ‘‘ආපසද්දො අනිත්ථිලිඞ්ගො’’ති. නනු ච භො ගොසද්දතොපි ආපච්චයො නත්ථි, තදභාවතො ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වුත්තවිධානං න ලබ්භති, එවං සන්තෙ කස්මා සොයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගො හොති, න පනායං ආපසද්දොති?

එත්ථ වුච්චතෙ – ගොසද්දො න නියොගා ඉත්ථිලිඞ්ගො, අථ ඛො පුල්ලිඞ්ගොව. ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ පන තම්හා ආපච්චයෙ අහොන්තෙපි ඊපච්චයො විකප්පෙන හොති, අඤ්ඤම්පි ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වුත්තවිධානං ලබ්භති. සො හි නිච්චමොකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා ‘‘ගො, ගාවී’’තිආදිනා අත්තනො ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානං නිබ්බත්තිකාරණභූතො, තෙන සො ඉත්ථිලිඞ්ගො භවති. ආපසද්දෙ පන ඊපච්චයාදි න ලබ්භති. තෙන සො ඉත්ථිලිඞ්ගොති න වත්තබ්බො. යථා වා ගොසද්දස්ස අවිසදාකාරවොහාරතං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො උපපජ්ජති, න තථා ආපසද්දස්ස. ආපසද්දස්ස හි අනාකුලරූපක්කමත්තා අවිසදාකාරවොහාරතා න දිස්සති, යාය එසො ඉත්ථිලිඞ්ගො සියා. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා භවිස්සන්ති.

තථා යෙසං එවං හොති ‘‘ආපසද්දො සබ්බදා ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව බහුවචනකො චා’’ති, තෙ වත්තබ්බා – යථා ඉත්ථිලිඞ්ගභූතස්ස කඤ්ඤාසද්දස්ස පඨමං කඤ්ඤඉති රස්සවසෙන ඨපිතස්ස ආපච්චයතො පරං ස්මිංවචනං සරූපතො න තිට්ඨති, යංභාවෙන ච යාභාවෙන ච තිට්ඨති ‘‘කඤ්ඤායං, කඤ්ඤායා’’ති, න තථා ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්ති තුම්හෙහි ගහිතස්ස ආපොසද්දස්ස පඨමං ආපඉති රස්සවසෙන ඨපිතස්ස පරං ස්මිංවචනං යංභාවෙන ච යාභාවෙන ච තිට්ඨති, අථ ඛො සරූපතොයෙව තිට්ඨති ‘‘ආපස්මිං මඤ්ඤතී’’ති. යදි පන ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො සියා, ස්මිංවචනං සරූපතො න තිට්ඨෙය්ය. යස්මා ච ස්මිංවචනං සරූපතො තිට්ඨති, තස්මා ආපසද්දො න ඉත්ථිලිඞ්ගො. න හි චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සසඞ්ගහෙසු අනෙකකොටිසතසහස්සෙසු පාළිප්පදෙසෙසු එකස්මිම්පි පාළිප්පදෙසෙ පඨමං අකාරන්තභාවෙන ඨපෙතබ්බානං ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දානං පරතො ඨිතං ස්මිංවචනං සරූපතො තිට්ඨතීති. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා භවිස්සන්ති.

කෙචි පනෙත්ථ එවං වදෙය්යුං ‘‘ආපසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො, තථා හි අට්ඨසාලිනියං ‘ඔමත්තං පන ආපො අධිමත්තපථවීගතිකං ජාත’න්ති නපුංසකලිඞ්ගභාවෙන තංසමානාධිකරණපදානි නිද්දිට්ඨානී’’ති? තන්න, මනොගණෙ පවත්තෙහි තම වච සිරසද්දාදීහි විය ආපසද්දෙනපි සමානාධිකරණපදානං කත්ථචි නපුංසකලිඞ්ගභාවෙන නිද්දිසිතබ්බත්තා. පුබ්බාචරියානඤ්හි සද්දරචනාසු ‘‘සද්ධම්මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන, වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො පයාතී’’ති එත්ථ ‘‘තමො’’තිපදෙන සමානාධිකරණං ‘‘විහත’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගං දිස්සති, තථා ‘‘දුක්ඛං වචො එතස්මිං විපච්චනීකසාතෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො’’ති එත්ථ ‘‘වචො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘දුක්ඛ’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගං, ‘‘අවනතං සිරො යස්ස සො අවනතසිරො’’ති එත්ථ ‘‘සිරො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘අවනත’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගං, ‘‘අප්පං රාගාදිරජො යෙසං පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි තෙ අප්පරජක්ඛා’’ති එත්ථ ‘‘රජො’’ති පදෙන සමානාධිකරණං ‘‘අප්ප’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගං දිස්සති. න තෙ ආචරියා තෙහි සමානාධිකරණපදෙහි තමවචසිරසද්දාදීනං නපුංසකලිඞ්ගත්තවිඤ්ඤාපනත්ථං තථාවිධං සද්දරචනං කුබ්බිංසු, අථ ඛො ‘‘සොභනං මනො තස්සාති සුමනො’’ති එත්ථ විය මනොගණෙ පවත්තපුල්ලිඞ්ගානං පයොගෙ නපුංසකලිඞ්ගභාවෙනපි සමානාධිකරණපදානි කත්ථචි හොන්තීති දස්සනත්ථං කුබ්බිංසු. යථා ච ‘‘විහත’’න්තිආදිකා සද්දරචනා තමවචසිරසද්දාදීනං නපුංසකලිඞ්ගත්තවිඤ්ඤාපනත්ථං න කතා, තථා ‘‘ඔමත්ත’’න්ති ච ‘‘අධිමත්තපථවීගතිකං ජාත’’න්ති ච සද්දරචනාපි ආපසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තවිඤ්ඤාපනත්ථං න කතා. යස්මා පන මනොගණෙ පවත්තෙහි මනසද්දාදීහි එකදෙසෙන සමානගතිකත්තා ආපසද්දෙනපි නපුංසකලිඞ්ගස්ස සමානාධිකරණතා යුජ්ජති, තස්මා අට්ඨසාලිනියං ‘‘ඔමත්තං පන ආපො අධිමත්තපථවීගතිකං ජාත’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගස්ස ආපසද්දෙන සමානාධිකරණතා කතා. තථාපි ආපසද්දො මනසද්දාදීහි එකදෙසෙන සමානගතිකො සමාසපදත්තෙ මජ්ඣොකාරස්ස ‘‘ආපොකසිණං, ආපොගත’’න්තිආදිප්පයොගස්ස දස්සනතො, තස්මා ‘‘ඔමත්ත’’න්තිආදිවචනං ආපසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගත්තවිඤ්ඤාපනත්ථං වුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං, ලිඞ්ගවිපරියයවසෙන පන කත්ථචි එවම්පි සද්දගති හොතීති ඤාපනත්ථං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘ඔමත්තො’’ති ච ‘‘අධිමත්තපථවීගතිකො ජාතො’’ති ච ලිඞ්ගං පරිවත්තෙතබ්බං. යදි හි ආපසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො සියා, සනිකාරානි’ස්ස පච්චත්තොපයොගරූපානි බුද්ධවචනාදීසු විජ්ජෙය්යුං, න තාදිසානි සන්ති. කිඤ්චි භිය්යො – ඔකාරන්තං නාම නපුංසකලිඞ්ගං කත්ථචිපි නත්ථි, නිග්ගහීතන්තඉකාරන්ත උකාරන්තවසෙන හි තිවිධානියෙව නපුංසකලිඞ්ගානි. තෙන ආපසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගතා නුපපජ්ජතීති. එවං වුත්තා තෙ නිරුත්තරා භවිස්සන්ති. ඉච්චොකාරන්තවසෙන ගහිතස්ස ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතා ච නපුංසකලිඞ්ගතා ච එකන්තතො නත්ථි, නිග්ගහීතන්තවසෙන පන ගහිතස්ස කත්ථචි නපුංසකලිඞ්ගතා සියා ‘‘භන්තෙ නාගසෙන සමුද්දො සමුද්දොති වුච්චති, කෙන කාරණෙන ආපං උදකං සමුද්දොති වුච්චතී’’ති පයොගදස්සනතො. එත්ථ පනෙකෙ වදෙය්යුං ‘‘යදි භො ඔකාරන්තවසෙන ගහිතස්ස ආපසද්දස්ස ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගවසෙන ද්විලිඞ්ගතා නත්ථි, ඔකාරන්තො ආපසද්දො කතරලිඞ්ගො’’ති? පුල්ලිඞ්ගොති මයං වදාමාති.

යදි ච භො ආපසද්දො පුල්ලිඞ්ගො. යථා ආපසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගතා පඤ්ඤායෙය්ය, නිජ්ඣානක්ඛමතා ච භවෙය්ය, තථා සුත්තං ආහරථාති. ‘‘ආහරිස්සාමිසුත්තං, න නො සුත්තාහරණෙ භාරො අත්ථී’’ති එවඤ්ච පන වත්වා තෙසං ඉමානි සුත්තපදානි දස්සෙතබ්බානි. සෙය්යථිදං? ‘‘ආපො උපලබ්භතීති? ආමන්තා. ආපස්ස කත්තා කාරෙතා උපලබ්භතීති? න හෙවං වත්තබ්බෙ. අතීතො ආපො අත්ථීති? ආමන්තා. තෙන ආපෙන ආපකරණීයං කරොතීති? න හෙවං වත්තබ්බෙ. ආපං මඤ්ඤති ආපස්මිං මඤ්ඤතී’’ති ඉමානි සුත්තපදානි.

එත්ථ ච ‘‘උපලබ්භතී’’තිආදිනා ආපසද්දස්ස එකවචනතා සිද්ධා, තාය සිද්ධාය බහුවචනතාපි සිද්ධායෙව. එකවචනතායෙව හි සද්දසත්ථෙ පටිසිද්ධා, න බහුවචනතා, තෙන ‘‘ආපෙනා’’ති ඉමිනා පන ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවවිගමො සිද්ධො ඉත්ථිලිඞ්ගෙ එනාදෙසාභාවතො. ‘‘ආපස්ස, ආපස්මි’’න්ති ඉමිනාපි ඉත්ථිලිඞ්ගභාවවිගමොයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගෙ සරූපතො නා ස්මා ස්මිං වචනානමභාවා. ‘‘අතීතො’’ති ඉමිනා ඉත්ථිලිඞ්ගනපුංසකලිඞ්ගභාවවිගමො ඔකාරන්තනපුංසකලිඞ්ගස්ස අභාවතො, ඔකාරන්තස්ස ගුණනාමභූතස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ච අභාවතො.

අපිච බුද්ධවචනාදීසු ‘‘චිත්තානි, රූපානී’’තිආදීනි විය සනිකාරානං රූපානං අදස්සනතො ඔකාරන්තභාවෙන ගහිතස්ස නපුංසකලිඞ්ගභාවවිගමො අතීව පාකටො. අපරම්පෙත්ථ වත්තබ්බං – ‘‘අතීතො ආපො අත්ථීති? ආමන්තා’’ති එත්ථ ‘‘අතීතො’’ති ඉමිනා ආපසද්දස්ස විසදාකාරවොහාරතාසූචකෙන ඔකාරන්තපදෙන තස්ස අවිසදාකාරවොහාරතාය ච උභයමුත්තාකාරවොහාරතාය ච අභාවො සිද්ධො. තස්ස ච අවිසදාකාරවොහාරතාය අභාවෙ සිද්ධෙ ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො දූරතරො. උභයමුත්තාකාරවොහාරතාය ච අභාවෙ සිද්ධෙ නපුංසකලිඞ්ගභාවොපි දූරතරොයෙව. ඉති න කත්ථචිපි ඔකාරන්තභාවෙන ගහිතො ආපසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො වා නපුංසකලිඞ්ගො වා භවති. මිලින්දපඤ්හෙ පන නිග්ගහීතන්තවසෙන ආගතො නපුංසකලිඞ්ගොති වෙදිතබ්බො, න චෙත්ථ වත්තබ්බං ‘‘අතීතො’’ති ‘‘තෙනා’’ති ච ඉමානි ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තානීති වාච්චලිඞ්ගානමනුවත්තාපකස්ස අභිධෙය්යලිඞ්ගභූතස්ස ආපසද්දස්ස ‘‘කඤ්ඤාය චිත්තානී’’තිආදීනං විය ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගරූපානං අභාවතො. අපිච වොහාරකුසලා තථාගතා තථාගතසාවකා ච, තෙහියෙව උත්තමපුරිසෙහි වොහාරකුසලෙහි ‘‘අතීතො ආපො’’තිආදිනා වුත්තත්තාපි ‘‘අතීතො’’ති ‘‘තෙනා’’ති ච ඉමානි ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තානීති න චින්තෙතබ්බානි, තස්මා තංසමානාධිකරණො ඔකාරන්තභාවෙන ගහිතො ආපසද්දො එකවචනන්තො පුල්ලිඞ්ගො චෙව යථාපයොගං එකවචනබහුවචනකො චාති වෙදිතබ්බො ‘‘ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ’’තිආදිනා යොජෙතබ්බත්තා. එවං වුත්තානි සුත්තපදානි සවිනිච්ඡයානි සුත්වා අද්ධා තෙ ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනතාවාදිනො නිරුත්තරා භවිස්සන්ති.

එත්ථ කොචි වදෙය්ය – පාළියං පුල්ලිඞ්ගනයො එකවචනනයො ච කිං අට්ඨකථාටීකාචරියෙහි න දිට්ඨො, යෙ ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනත්තං වණ්ණෙසුන්ති? නො න දිට්ඨො, දිට්ඨොයෙව සො නයො තෙහි. යස්මා පන තෙ න කෙවලං සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙයෙව විසාරදා, අථ ඛො සකලෙපි සද්දසත්ථෙ විසාරදා, තස්මා සද්දසත්ථෙ අත්තනො පණ්ඩිච්චං පකාසෙතුං, ‘‘සද්දසත්ථෙ ච ඊදිසො නයො වුත්තො’’ති විඤ්ඤාපෙතුඤ්ච සද්දසත්ථනයං ගහෙත්වා ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනකත්තං වණ්ණෙසුන්ති නත්ථි තෙසං දොසො. තථා හි මූලපරියායසුත්තන්තට්ඨකථායං තෙහියෙව වුත්තං ආපසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගෙකවචනකත්තසූචනකං ‘‘ලක්ඛණසසම්භාරාරම්මණසම්මුතිවසෙන චතුබ්බිධො ආපො, තෙසූ’’තිආදි, තස්මා නත්ථි තෙසං දොසො. පූජාරහා හි තෙ ආයස්මන්තො, නමොයෙව තෙසං කරොම, න තෙසං වචනං චොදනාභාජනං. යෙ පන උජුවිපච්චනීකවාදා දළ්හමෙව ආපසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගබහුවචනත්තං මමායන්ති, තෙසංයෙව වචනං චොදනාභාජනං. යස්මා පන මයං පාළිනයානුසාරෙන අන්තද්වයවතො ආපසද්දස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තං නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච විදධාම, තස්මා යො කොචි ඉදං වාදං මද්දිත්වා අඤ්ඤං වාදං පතිට්ඨාපෙතුං සක්ඛිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, ඉදඤ්ච පන ඨානං මහාගහනං දුප්පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන, පරමසුඛුමඤ්ච කතඤාණසම්භාරෙහි පරමසුඛුමඤාණෙහි පණ්ඩිතෙහි වෙදනීයත්තා. සබ්බමිදඤ්හි වචනං තෙසු තෙසු ඨානෙසු අත්ථබ්යඤ්ජනපරිග්ගහණෙ සොතූනං පරමකොසල්ලජනනත්ථඤ්චෙව සාසනෙ ආදරං අකත්වා සද්දසත්ථමතෙන කාලං වීතිනාමෙන්තානං සාථලිකානං පමාදවිහාරනිසෙධනත්ථඤ්ච සාසනස්සාතිමහන්තභාවදීපනත්ථඤ්ච වුත්තං, න අත්තුක්කංසනපරවම්භනත්ථන්ති ඉමිස්සං නීතියං සද්ධාසම්පන්නෙහි කුලපුත්තෙහි යොගො කරණීයො භගවතො සාසනස්ස චිරට්ඨිතත්ථං.

යස්මා පන පාළිතො අට්ඨකථා බලවතී නාම නත්ථි, තස්මා පාළිනයානුරූපෙනෙව ආපසද්දස්ස නාමිකපදමාලං යොජෙස්සාම සොතූනමසම්මොහත්ථං, කිමෙත්ථ සද්දසත්ථනයො කරිස්සති. අත්රායං උදානපාළි ‘‘කිං කයිරා උදපානෙන, ආපා චෙ සබ්බදා සියු’’න්ති.

ආපො, ආපා. ආපං, ආපෙ. ආපෙන, ආපෙහි, ආපෙභි. ආපස්ස, ආපානං. ආපා, ආපස්මා, ආපම්හා, ආපෙහි, ආපෙභි. ආපස්ස, ආපානං. ආපෙ, ආපස්මිං, ආපම්හි, ආපෙසු. භො ආප, භවන්තො ආපා.

සබ්බනාමාදීහිපි යොජෙස්සාම – යො ආපො, යෙ ආපා. යං ආපං, යෙ ආපෙ. යෙන ආපෙන, සෙසං නෙය්යං , සො ආපො, තෙ ආපා. අතීතො ආපො, අතීතා ආපා. සෙසං නෙය්යං. ඉච්චෙවං –

පුරිසෙන සමා ආප-සද්දාදී සබ්බථා මතා;

න සබ්බථාව ගොසද්දො, පුරිසෙන සමො මතො.

මනාදී එකදෙසෙන, පුරිසෙන සමා මතා;

සරාදී එකදෙසෙන, සබ්බථා වා සමා මතා.

යෙ පනෙත්ථ සද්දා ‘‘මනොගණො’’ති වුත්තා, කථං තෙසං මනොගණභාවො සල්ලක්ඛෙතබ්බොති? වුච්චතෙ තෙසං මනොගණභාවසල්ලක්ඛණකාරණං –

මනොගණො මනොගණා-

දිකා චෙවා’මනොගණො;

ඉති සද්දා තිධා ඤෙය්යා,

මනොගණවිභාවනෙ.

යෙ තෙ නා ස ස්මිංවිසයෙ,

සා සො ස්යන්තා භවන්ති ච;

සමාසතද්ධිතන්තත්තෙ,

මජ්ඣොකාරා ච හොන්ති හි.

සොකාරන්තපයොගා ච, ක්රියායොගම්හි දිස්සරෙ;

එවංවිධා ච තෙ සද්දා, ඤෙය්යා ‘‘මනොගණො’’ඉති.

අත්ර තස්සත්ථස්ස සාධකානි පයොගානි සාසනතො ච ලොකතො ච යථාරහමාහරිත්වා දස්සෙස්සාම – මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා. න මය්හං මනසො පියො. සාධුකං මනසි කරොථ. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා. මනොරමං, මනොධාතු, මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමි. යො වෙ ‘‘දස්ස’’න්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො. වචසා පරිචිතා. වචසො වචසි.

වචොරස්මීහි බොධෙසි, වෙනෙය්යකුමුදඤ්චිදං;

රාගො සාරාගරහිතො, විසුද්ධො බුද්ධචන්දිමා.

කස්සපස්ස වචො සුත්වා, අලාතො එතදබ්රවි;

එස භිය්යො පසීදාමි, සුත්වාන මුනිනො වචො.

සඛා ච මිත්තො ච මමාසි සීවික, සුසික්ඛිතො සාධු කරොහි මෙ වචො. එකූනතිංසො වයසා සුභද්ද. වයසො, වයසි, වයොවුද්ධො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති. ජලන්තමිව තෙජසා. තෙජසො, තෙජසි, තෙජොධාතුකුසලො. තෙජොකසිණං. තපසා උත්තමො, තපසො, තපසි, තපොධනො, තපොජිගුච්ඡා. කස්මා භවං විජනමරඤ්ඤනිස්සිතො, තපො ඉධ ක්රුබ්බසි බ්රහ්මපත්තියා. චෙතසා අඤ්ඤාසි, එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි, එතමත්ථං චෙතසි සන්නිධාය, චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය. චෙතොපරියඤාණං, චෙතො පරිච්ඡින්දති, සො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච ජානාති. තමසා, තමසො, තමසි, තමොනුදො, තමොහරො. නවාහමෙතං යසසා දදාමි. යසසො, යසසි, යසො භොගසමප්පිතො. යසොලද්ධාඛො පනස්මාකං භොගා. යසොධරා දෙවී, යසො ලද්ධා න මජ්ජෙය්ය. අයසාව මලං සමුට්ඨිතං. අයසො, අයසි, අයොපාකාරපරියන්තං, අයසා පටිකුජ්ජිතං. සෙය්යො අයොගුළො භුත්තො, අයොපත්තො , අයොමයං, අයො කන්තතීති අයොකන්තො. ඝතෙන වා භුඤ්ජස්සු පයසා වා, සාධු ඛලු පයසො පානං යඤ්ඤදත්තෙන, පයසි ඔජා, පයොධරා, පයොනිධි. සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි. සිරසො, සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා, වන්දිතබ්බං ඉසිද්ධජං. සිරොරුහා, සිරො ඡින්දති. යො කාමෙ පරිවජ්ජෙති, සප්පස්සෙව පදාසිරො. සිරො තෙ වජ්ඣයිත්වාන. සරසා, සරසො, තීණි උප්පලජාතානි, තස්මිං සරසි බ්රාහ්මණ. සරොරුහං. යං එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසාවා ධනෙනවා. සාවිත්තී ඡන්දසො මුඛං. ඡන්දසි, ඡන්දොවිචිති, ඡන්දොභඞ්ගො, උරසා පනුදහිස්සාමි, උරසො, උරසි ජායති, උරසිලොමො, උරොමජ්ඣෙ විජ්ඣි. රහසා, රහසො, රහසි, රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා. අහසා, අහසි. ජායන්ති තත්ථ පාරොහා, අහොරත්තානමච්චයෙති ඉමානි පයොගානි. එත්ථ ච ‘‘මනෙන, මනස්ස, මනෙ, මනස්මිං, මනම්හී’’තිආදීනි ච ‘‘මනආයතනං තමපරායනො අයපත්තො ඡන්දහානී’’තිආදීනි ච ‘‘න මනං අඤ්ඤාසි. යසං ලද්ධාන දුම්මෙධො. ‘‘සිරං ඡින්දතී’’තිආදීනි ච රූපානි මනොගණභාවප්පකාසකානි න හොන්තීති න දස්සිතානි, න අලබ්භමානවසෙන, තස්මාත්ර ඉමා ආදිතො පට්ඨාය මනොගණභාවවිභාවිනී ගාථායො භවන්ති –

‘‘මනසා මනසො මනසි’’,

ඉතිආදිවසා ඨිතා;

සා සො ස්යන්තා සද්දරූපා,

වුත්තා ‘‘මනොගණො’’ඉති.

මනොධාතු වචොරස්මි,

වයොවුද්ධො තපොගුණො;

තෙජොධාතු තමොනාසො,

යසොභොගසමප්පිතො.

චෙතොපරිවිතක්කො ච, අයොපත්තො පයොධරා;

සිරොරුහා සරොරුහං, උරොමජ්ඣෙ රහොගතො.

ඡන්දොභඞ්ගො අහොරත්තං, මනොමය’මයොමයං;

එවංවිධො විසෙසො යො, ලක්ඛණන්තං මනොගණෙ.

‘‘වචො සුත්වා, සිරො ඡින්දි, අයො කන්තති’’ ඉච්චපි;

උපයොගස්ස සංසිද්ධි, ලක්ඛණන්තං මනොගණෙ.

මනොගණෙ වුත්තනයො, ඉත්ථිලිඞ්ගෙ න ලබ්භති;

පුන්නපුංසකලිඞ්ගෙසු, ලබ්භතෙව යථාරහං.

ඉච්චෙවං සබ්බථාපි –

සා සො ස්යන්තානි රූපානි, සන්දිස්සන්ති මනොගණෙ;

මජ්ඣොකාරන්තරූපා ච, සොකාරන්තූපයොගතා.

ඉදං මනොගණලක්ඛණං. එවං මනොගණලක්ඛණං අනාකුලං නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං සමුද්දිට්ඨං.

අථ මනොගණාදිලක්ඛණං කථයාම –

යෙ තෙ නා සස්මිංවිසයෙ,

සා සො ස්යන්තා යථාරහං;

සමාසතද්ධිතන්තත්තෙ,

මජ්ඣොකාරො න හොන්ති තු.

සොකාරන්තූපයොගා ච,

ක්රියායොගෙ න හොන්ති තෙ;

සද්දා එවංවිධා සබ්බෙ;

මනොගණාදිකා මතා.

සෙය්යථිදං? ‘‘බිලං පදං මුඛ’’මිච්චාදයො. තෙසං රූපානි භවන්ති – බිලසා, බිලසො, බිලසි, බිලගතො, බිලං පාවිසි. පදසාව අගමාසි, තීණි පදවාරානි, මාකාසි මුඛසා පාපං, මුඛගතං භොජනං ඡඩ්ඩාපෙති. සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො. රසවරං රසමයං රසං පිවීති. ඉදං මනොගණාදිකලක්ඛණං.

අපරම්පි භවති –

යෙ සමාසාදිභාවම්හි, මජ්ඣොකාරාව හොන්ති තු;

නා ස ස්මිංවිසයෙ සාසො-ස්යන්තා පන න හොන්තිහි.

සොකාරන්තූපයොගා ච,

ක්රියායොගෙ න හොන්ති තෙ;

සද්දා එවංවිධා චාපි,

මනොගණාදිකා මතා.

සෙය්යථිදං? ‘‘ආපො වායො සරදො’’ඉච්චෙවමාදයො. තෙසං රූපානි භවන්ති – ආපොධාතු, වායොධාතු, ආපොකසිණං, වායොකසිණං, ආපොමයං, වායොමයං, ජීව ත්වං සරදොසතං, සරදකාලො. ආපෙන, ආපස්ස, ආපෙ, ආපස්මිං, ආපම්හි. වායෙන, වායස්ස, වායෙ, වායස්මිං, වායම්හි. සරදෙන, සරදස්ස, සරදෙ, සරදස්මිං, සරදම්හි. ආපං ආපතො සඤ්ජානාති. වායං වායතො සඤ්ජානාති. සරදං පත්ථෙති, සරදං රමණීයා නදී.

කෙචි පනෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘නනු සාසනෙ වායසද්දො විය වායුසද්දොපි මනොගණාදීසු ඉච්ඡිතබ්බො’’ති? එත්ථ වුච්චතෙ –

‘‘වායු වායො’’ති එතෙසු, පච්ඡිමොයෙව ඉච්ඡිතො;

මනොගණාදීසු නාදි, ආදිග්ගහවසෙනිධ.

‘‘මනොධාතු වායොධාතු’’, ඉච්චාදීනි පදානි හි;

අකාරන්තවසෙනෙව, මජ්ඣොකාරානි සිජ්ඣරෙ.

වායුසද්දම්හි ගහිතෙ, ආදිග්ගහවසෙනිධ;

‘‘වායොධාතූ’’ති ඔමජ්ඣං, රූපමෙව න හෙස්සති.

යථා හි ආයුසද්දස්ස, රූපං දිස්සති සාගමං;

‘‘ආයුසා එකපුත්ත’’න්ති, මනසාදිපදං විය.

න තථා වායුසද්දස්ස, රූපං දිස්සති සාගමං;

තස්මා මනොගණාදිම්හි, තස්සො’කාසො න විජ්ජති.

තථා හි ‘‘වායති ඉති, වායො’’ ඉති ගරූ වදුං;

‘‘වායොධාතූ’’ති එතස්ස, පදස්සත්ථං තහිං තහිං.

යත්ථ පථවී ච ආපො ච, තෙජො වායො න ගාධති;

එත්ථ ආපාදිකං සද්ද-ත්තිකං මනොගණාදිකෙ.

ඉදම්පි මනොගණාදිකලක්ඛණං. එත්ථ මනොගණාදිකා ද්විධා භිජ්ජන්ති බිල පදාදිතො ආපාදිතො ච. එවං මනොගණාදිකලක්ඛණං අනාකුලං නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං සමුද්දිට්ඨං.

අථ අමනොගණලක්ඛණං කථයාම –

යෙ ච නාවිසයෙ සොන්තා, යෙ ච ස්මාවිසයෙ සියුං;

සද්දා එවංපකාරා තෙ, අමනොගණසඤ්ඤිතා.

කෙ තෙ? අත්ථබ්යඤ්ජනක්ඛරසද්දාදයො චෙව දීඝොරසද්දා ච. එතෙසු හි අත්ථසද්දාදීනං නාවචනට්ඨානෙ ‘‘අත්ථසො බ්යඤ්ජනසො අක්ඛරසො සුත්තසො උපායසො සබ්බසො ඨානසො’’තිආදීනි සොන්තානි රූපානි භවන්ති. දීඝොරසද්දානං පන ස්මාවචනට්ඨානෙ ‘‘දීඝසො ඔරසො’’ති සොන්තානි රූපානි භවන්ති. ඉදං අමනොගණලක්ඛණං.

අපරම්පි භවති –

සබ්බථා විනිමුත්තා යෙ, සා සො ස්යන්තාදිභාවතො;

එවංවිධාපි තෙ සද්දා, අමනොගණසඤ්ඤිතා.

කෙ තෙ? ‘‘පුරිසො කඤ්ඤා චිත්ත’’මිච්චාදයො. ඉදම්පි අමනොගණලක්ඛණං. එවං අමනොගණලක්ඛණං අනාකුලං නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං සමුද්දිට්ඨං.

එවං දස්සිතෙසු මනොගණලක්ඛණාදීසු කොචි වදෙය්ය ‘‘යදිදං තුම්හෙහි වුත්තං ‘යෙ සමාසාදිභාවම්හි, මජ්ඣොකාරාව හොන්ති තූ’තිආදිනා මනොගණාදිකලක්ඛණං, තෙන ‘‘පරොසතං ගොමයං ගොධනො’’ඉච්චාදීසු ගොපරසද්දාදයොපි මනොගණාදිකභාවං ආපජ්ජන්තීති? නාපජ්ජන්ති. කස්මාති චෙ? යස්මා –

එත්ථ මනොගණාදීනං, අන්තස්සොත්තං පටිච්චිදං;

‘‘මජ්ඣොකාරා’’ති වචනං, වුත්තං න ත්වාගමාදිකං.

‘‘පරොසතං ගොමය’’න්ති-ආදීසු අමනොගණො;

පුබ්බභූතං පදං ඔස්සා-ගමත්තා’නිච්චතාය ච.

තස්මා නාපජ්ජන්ති. ඉති සබ්බථාපි අමනොගණලක්ඛණං නිස්සෙසතො දස්සිතං. ඉච්චෙවං මනොගණවිභාවනායං මනොගණො මනොගණාදිකො අමනොගණො චාති තිධා භෙදො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ මනොගණෙ පරියාපන්නසද්දානං සමාසං පත්වා ‘‘අබ්යග්ගමනසො නරො, ථිරචෙතසං කුලං, සද්ධෙය්යවචසා උපාසිකාතිආදිනා ලිඞ්ගත්තයවසෙන අඤ්ඤථාපි රූපානි භවන්ති. එත්ථ පන කෙචි එවං වදන්ති ‘‘යදා මනසද්දො සකත්ථෙ අවත්තිත්වා ‘අබ්යග්ගො මනො යස්ස සොයං අබ්යග්ගමනසො, අලීනො මනො යස්ස සොයං අලීනමනසො’ති එවං අඤ්ඤත්ථෙ වත්තති, තදා පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා ලබ්භති, න මනොගණනයෙනා’’ති. තං න ගහෙතබ්බං උභින්නම්පි යථාරහං ලබ්භනතො. තථා හි විසුද්ධිමග්ගෙ පුග්ගලාපෙක්ඛනවසෙන ‘‘ඛන්තිසොරච්චමෙත්තාදි-ගුණභූසිතචෙතසො. අජ්ඣෙසනං ගහෙත්වානා’’ති එත්ථ මනොගණනයො දිස්සති. තට්ටීකායම්පි ‘‘අජ්ඣෙසිතො දාඨානාග-ත්ථෙරෙන ථිරචෙතසා’’ති මනොගණනයො දිස්සති, තස්මා තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බං. එවං වදන්තා ච තෙ අබ්යග්ගමනසද්දාදීනං අබ්යග්ගමනසඉච්චාදිනා සකාරන්තපකතිභාවෙන ඨපෙතබ්බභාවං විබ්භන්තමතිවසෙන චින්තෙත්වා සබ්බාසු විභත්තීසු, ද්වීසු ච වචනෙසු පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බතං මඤ්ඤන්ති. එවඤ්ච සති ‘‘ගුණභූසිතචෙතසො, ථිරචෙතසා’’ති ඡට්ඨීචතුත්ථීතතියාරූපානි නසියුං, අඤ්ඤානියෙව අනභිමතානි රූපානි සියුං. යස්මා සියුං, තස්මා එවං අග්ගහෙත්වා අයං විසෙසො ගහෙතබ්බො.

යත්ථ හි සමාසවසෙන මනසද්දො චෙතසද්දාදයො ච සකත්ථෙ අවත්තිත්වා අඤ්ඤත්ථෙ වත්තන්ති, තත්ථ සකාරාගමානං පදානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන ච මනොගණෙ මනනයෙන ච යථාරහං ලබ්භති. නිස්සකාරාගමානං පන පුරිසනයෙනෙව ලබ්භති. යත්ථ පන සමාසවිසයෙයෙව මනාදිසද්දා සකත්ථෙ වත්තන්ති, තත්ථ නිස්සකාරාගමානං නාමිකපදමාලා පුරිසනයෙන ච මනොගණෙ මනනයෙන ච ලබ්භති.

ඉදානි ඉමස්සත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං, සද්දගතීසු ච විඤ්ඤූනං කොසල්ලුප්පාදනත්ථං යථාවුත්තානං පදානං පදමාලා තිධා කත්වා දස්සයිස්සාම – ‘‘බ්යාසත්තො මනො යස්ස සොයං බ්යාසත්තමනසො නරො’’ති එවමච්චන්තං පුග්ගලාපෙක්ඛකස්ස ඉමස්ස පදස්ස –

බ්යාසත්තමනසො නරො, බ්යාසත්තමනසා නරා. බ්යාසත්තමනසං නරං, බ්යාසත්තමනසෙ නරෙ. බ්යාසත්තමනසා, බ්යාසත්තමනෙන නරෙන, බ්යාසත්තමනෙහි, බ්යාසත්තමනෙභි නරෙහි. බ්යාසත්තමනසො, බ්යාසත්තමනස්ස නරස්ස, බ්යාසත්තමනානං නරානං. බ්යාසත්තමනා, බ්යාසත්තමනස්මා, බ්යාසත්තමනම්හා නරා, බ්යාසත්තමනෙහි, බ්යාසත්තමනෙභි නරෙහි. බ්යාසත්තමනසො, බ්යාසත්තමනස්ස නරස්ස, බ්යාසත්තමනානං නරානං. බ්යාසත්තමනසි, බ්යාසත්තමනෙ, බ්යාසත්තමනස්මිං, බ්යාසත්තමනම්හි නරෙ, බ්යාසත්තමනෙසු නරෙසු. භො බ්යාසත්තමනස නර, භවන්තො බ්යාසත්තමනසා නරාති නාමිකපදමාලා භවති.

එවං සකාරාගමස්ස ලබ්භමානාලබ්භමානතා වවත්ථපෙතබ්බා. එත්ථ හි පඨමාදුතියාවිභත්තීනං එකවචනබහුවචනට්ඨානෙ ච තතියාචතුත්ථීඡට්ඨීසත්තමීනං එකවචනට්ඨානෙ ච යථාරහං සාගමො භවති ආදෙසසරවිභත්තිසරපරත්තා. අයඤ්ච නයො සුඛුමො සාධුකං මනසි කාතබ්බො.

අපරො නයො – ‘‘බ්යාසත්තො මනො යස්ස සොයං බ්යාසත්තමනො’’ති එවම්පි පුග්ගලාපෙක්ඛකස්ස ඉමස්ස පදස්ස ‘‘බ්යාසත්තමනො නරො, බ්යාසත්තමනා නරා. බ්යාසත්තමනං නර’’න්තිආදිනා පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා භවති. එත්ථ පන සබ්බථාපි සාගමො නත්ථි. අපරොපි නයො – ‘‘බ්යාසත්තො ච සො මනො චාති බ්යාසත්තමනො’’ති එවං චිත්තාපෙක්ඛකස්සපි ඉමස්ස පදස්ස ‘‘බ්යාසත්තමනො, බ්යාසත්තමනා. බ්යාසත්තමනං, බ්යාසත්තමනෙ. බ්යාසත්තමනසා, බ්යාසත්තමනෙනා’’තිආදිනා මනොගණෙ මනනයෙන නාමිකපදමාලා භවති, එත්ථ පන තතියාචතුත්ථීඡට්ඨීසත්තමීනං එකවචනට්ඨානෙයෙව සාගමො භවති ආදෙසසරපරත්තා. යථා ච එත්ථ, එවං ‘‘අලීනමනසො නරො’’තිආදීසුපි අයං තිවිධො නයො වෙදිතබ්බො.

නපුංසකලිඞ්ගෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘බ්යාසත්තමනසං කුලං, බ්යාසත්තමනානි කුලානි. බ්යාසත්තමනසං කුලං, බ්යාසත්තමනානි කුලානි. බ්යාසත්තමනසා කුලෙනා’’තිආදිනා නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. එත්ථ පන පඨමාදුතියාතතියාචතුත්ථීඡට්ඨීසත්තමීනං එකවචනට්ඨානෙයෙව යථාරහං සාගමො භවති ආදෙසසරවිභත්තිසරපරත්තා, අයම්පි නයො සුඛුමො සාධුකං මනසි කාතබ්බො.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘බ්යාසත්තමනසා ඉත්ථී’’ති එවං පඨමෙකවචනට්ඨානෙයෙව සාගමං වත්වා තතො ‘‘බ්යාසත්තමනා, බ්යාසත්තමනායො ඉත්ථියො. බ්යාසත්තමනං ඉත්ථි’’න්ති කඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බා. ‘‘එවං සද්ධෙය්යවචසා උපාසිකා, සද්ධෙය්යවචායො උපාසිකායො. සද්ධෙය්යවචං උපාසික’’න්තිආදිනාපි. ‘‘බ්යාසත්තමනං කුලං, බ්යාසත්තමනා ඉත්ථී’’තිආදිනා පන චිත්තකඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බා. එත්ථ පන සබ්බථාපි සාගමො නත්ථි.

සොතූනං ඤාණප්පභෙදජනනත්ථං අපරාපි නාමිකපදමාලායො දස්සයිස්සාම සහනිබ්බචනෙන – මනො එව මානසං, සමුස්සාහිතං මානසං යස්ස සොයං සමුස්සාහිතමානසො. ‘‘සමුස්සාහිතමානසො, සමුස්සාහිතමානසා. සමුස්සාහිතමානසං, සමුස්සාහිතමානසෙ. සමුස්සාහිතමානසෙනා’’ති පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බා. සුන්දරා මෙධා අස්ස අත්ථීති සුමෙධසො. ‘‘සුමෙධසො, සුමෙධසා. සුමෙධසං, සුමෙධසෙ. සුමෙධසෙනා’’ති පුරිසනයෙන, එවං ‘‘භූරිමෙධසො’’තිආදීනම්පි. තත්රිමෙ පයොගා –

‘‘යං වදන්ති සුමෙධොති, භූරිපඤ්ඤං සුමෙධසං;

කිං නු තම්හා විප්පවසි, මුහුත්තමපි පිඞ්ගිය;

ගොතමා භූරිපඤ්ඤාණා, ගොතමා භූරිමෙධසා.

නාහං තම්හා විප්පවසාමි, මුහුත්තමපි බ්රාහ්මණ;

ගොතමා භූරිපඤ්ඤාණා, ගොතමා භූරිමෙධසා’’ති.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සමුස්සාහිතමානසා සුමෙධසා’’ති රූපානි, නපුංසකෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සමුස්සාහිතමානසං සුමෙධස’’න්ති රූපානි, කඤ්ඤා චිත්තනයෙන එතෙසං පදමාලා යොජෙතබ්බා. ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගට්ඨානෙ ඉත්ථිලිඞ්ගාදිවිනිච්ඡයො නයප්පකාසනත්ථං කතො. විසෙසතො හි ඔකාරන්තකථායෙව ඉධාධිප්පෙතා. අපිච ලොකෙ නීති නාම නානප්පකාරෙහි කථිතා එව සොභති, අයඤ්ච සාසනෙ නීති, තස්මා නානප්පකාරෙහි කථිතාති.

සබ්බානි නයතො එවං, ඔකාරන්තපදානිමෙ;

පුල්ලිඞ්ගානි පවුත්තානි, සාසනත්ථං මහෙසිනො.

විසෙසො තෙසු කෙසඤ්චි, පාළියං යො පදිස්සති;

පච්චත්තවචනට්ඨානෙ, පකාසෙස්සාමි තං’ධුනා.

‘‘වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ’’, ඉතිආදිනයෙන හි;

කත්ථචොදන්තපුල්ලිඞ්ග-රූපානි අඤ්ඤථා සියුං.

පච්චත්තවචනිච්චෙව, තඤ්ච රූපං පකාසයෙ;

‘‘පච්චත්තෙ භුම්මනිද්දෙසො’’, ඉති භාසන්ති කෙචන.

තත්ර කානිචි සුත්තපදානි දස්සෙස්සාම – නත්ථි අත්තකාරෙ, නත්ථි පරකාරෙ, නත්ථි පුරිසකාරෙ, පරියන්තකතෙ සංසාරෙ, ජීවෙ සත්තමෙ, න හෙවං වත්තබ්බෙ, බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තීති. ඉමානි එකවචනබහුවචනවසෙන ද්විධා ගහෙතබ්බානි. පච්චත්තෙකවචනබහුවචනානඤ්ච එකාරාදෙසො වෙදිතබ්බො.

යෙ පන ‘‘වනප්පගුම්බෙති පච්චත්තවචනස්ස භුම්මවචනනිද්දෙසො’’ති වදන්ති, තෙ වත්තබ්බා ‘‘යදි වනප්පගුම්බෙති පච්චත්තවචනස්ස භුම්මවචනනිද්දෙසො, එවඤ්ච සති ‘ථාලියං ඔදනං පචතී’ති එත්ථ විය ආධාරසුතිසම්භවතො ‘ගිම්හාන මාසෙ පඨමස්මිං ගිම්හෙ’ති ඉදං කතරත්ථං ජොතෙතී’’ති? තෙ වදෙය්යුං ‘‘න මයං භො ‘වනප්පගුම්බෙති ඉදං භුම්මවචන’න්ති වදාම, අථ ඛො ‘පච්චත්තවචනස්ස භුම්මවචනනිද්දෙසො’ති වදාමා’’ති. එවම්පි දොසොයෙව තුම්හාකං, නනු ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහී’’ති එත්ථාපි සම්පදානවචනස්ස භුම්මවචනනිද්දෙසොති වුත්තෙපි සඞ්ඝස්ස දානක්රියාය ආධාරභාවතො ‘‘සඞ්ඝෙ’’ති වචනං සුණන්තානං ආධාරසුති ච ආධාරපරිකප්පො ච හොතියෙව. න හි සක්කා එවං පවත්තං චිත්තං නිවාරෙතුං, තස්මා එත්ථ එවං පන විසෙසො ගහෙතබ්බො ‘‘පච්චත්තවචනස්සපි කත්ථචි භුම්මවචනස්ස විය රූපං හොතී’’ති. එවඤ්හි ගහිතෙ න කොචි විරොධො. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු නිරුත්තිප්පභෙදකුසලො ලොකානුකම්පකො භගවා පච්චත්තවචනවසෙන නිද්දිසිතබ්බෙ සති එවං අනිද්දිසිත්වා ලොකස්ස සම්මොහමුප්පාදයන්තො විය කථං භුම්මවචනනිද්දෙසං කරිස්සති, තස්මා සද්දසාමඤ්ඤලෙසමත්තං ගහෙත්වා ‘‘භුම්මවචනනිද්දෙසො’’ති න වත්තබ්බං. යදි සද්දසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා භුම්මවචනනිද්දෙසං ඉච්ඡථ, ‘‘පච්චත්තෙකවචනස්ස උපයොගබහුවචනනිද්දෙසො’’තිපි ඉච්ඡිතබ්බං සියා.

අපිච තථෙව ‘‘අත්තකාරෙ’’ති පච්චත්තවචනස්ස භුම්මවචනනිද්දෙසෙ සති ආධාරසුතිසම්භවතො ‘‘අත්තකාරස්මිං කිඤ්චි වත්ථු නත්ථී’’ති අනධිප්පෙතො අත්ථො සියා, න පන ‘‘අත්තකාරො නත්ථී’’ති අධිප්පෙතො අත්ථො. ‘‘උපයොගබහුවචනනිද්දෙසො’’ති ගහණෙපි උපයොගත්ථස්ස නත්ථිසද්දෙන අවත්තබ්බත්තා දොසොයෙව සියා, අත්ථිසද්දාදීනං විය පන නත්ථිසද්දස්සපි පඨමාය යොගතො ‘‘අත්තකාරෙ’’ති ඉදං පච්චත්තවචනමෙවාති විඤ්ඤායති. ‘‘බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති එත්ථාපි පච්චත්තවචනස්ස ‘‘භුම්මවචනනිද්දෙසො’’ති වා ‘‘උපයොගවචනනිද්දෙසො’’ති වා ගහණෙ සති ‘‘බාලා ච පණ්ඩිතා චා’’ති එත්තකම්පි වත්තුං අජානනදොසො සියා, ‘‘කරිස්සන්තී’’ති පදයොගතො පන ‘‘බාලෙ චා’’තිආදි පච්චත්තවචනමෙවාති විඤ්ඤායති. යථා පන නිග්ගහීතාගමවසෙනුච්චාරිතෙ ‘‘චක්ඛුං උදපාදී’’ති පදෙ පච්චත්තවචනස්ස ‘‘චක්ඛුං මෙ දෙහි යාචිතො’’ති එත්ථ උපයොගවචනෙන සුතිවසෙන සමානත්තෙපි පච්චත්තවචනත්ථොයෙව සොතාරෙ පටිභාති ‘‘උදපාදී’’තිආඛ්යාතෙන කථිතත්තා, න පන විභත්තිවිපල්ලාසත්ථභූතො උපයොගවචනත්ථො ‘‘උදපාදී’’තිආඛ්යාතෙන අවචනීයත්තා, ‘‘චක්ඛුං උදපාදී’’ති හි භගවතා වුත්තකාලෙ කො ‘‘චක්ඛුං උදපාදී’’ති පදං පරිවත්තිත්වා අත්ථමාචික්ඛති, තථා ‘‘බාලෙ පණ්ඩිතෙ’’තිආදීනම්පි පච්චත්තවචනානං අපරෙහි ‘‘බාලෙ පණ්ඩිතෙ’’තිආදීහි භුම්මොපයොගවචනෙහි සුතිවසෙන සමානත්තෙපි පච්චත්තවචනත්ථොයෙව සොතාරෙ පටිභාති, න ඉතරවචනත්ථො යථාපයොගං අත්ථස්ස ගහෙතබ්බත්තා. ඉති ‘‘වනප්පගුම්බෙ, බාලෙ, පණ්ඩිතෙ’’තිආදීනං සුද්ධපච්චත්තවචනත්තඤ්ඤෙව සාරතො පච්චෙතබ්බං, න සුතිසාමඤ්ඤෙන භුම්මොපයොගවචනත්තං.

යං පනාචරියෙන ජාතකට්ඨකථායං –

‘‘තයො ගිරිං තිඅන්තරං කාමයාමි,

පඤ්චාලා කුරුයො කෙකකෙ ච;

තතුත්තරිං බ්රාහ්මණ කාමයාමි,

තිකිච්ඡ මං බ්රාහ්මණ කාමනීත’’න්ති –

ඉමස්ස කාමනීතජාතකස්ස සංවණ්ණනායං ‘‘කෙකකෙ චාති පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, තෙන කෙකකස්ස රට්ඨං දස්සෙතී’’ති වුත්තං. එවං වදන්තො ච සො ‘‘පුරිසෙ පස්සති, පුරිසෙ පතිට්ඨිත’’න්ති, ‘‘පස්සාමි ලොකෙ සධනෙ මනුස්සෙ’’ති ච ආදීසු යෙභුය්යෙන ‘‘පුරිසෙ, ලොකෙ, සධනෙ, මනුස්සෙ’’තිආදීනං උපයොගබහුවචනභුම්මෙකවචනභාවෙන ආගතත්තා පච්චත්තෙකවචනබහුවචනභාවස්ස පන අපාකටත්තා යෙභුය්යප්පවත්තිං සන්ධාය ‘‘ඉදම්පි තාදිසමෙවා’’ති මඤ්ඤමානො වදති මඤ්ඤෙ. ආචරියා හි කත්ථචි අත්තනො රුචියාපි විසුං විසුං කථෙන්ති. අයං පන අම්හාකං රුචි – ‘‘කෙකකෙ’’ති ඉදං පච්චත්තවචනමෙව ‘‘පඤ්චාලා, කුරුයො’’ති සහජාතපදානි විය, රට්ඨවාචකත්තා පන ‘‘කුරුයො’’ති පදමිව බහුවචනවසෙන වුත්තං. න හි භගවා ‘‘ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො, වෙස්සො’’තිආදීසු විය සමානවිභත්තීහි නිද්දිසිතබ්බෙසු සහජාතපදෙසු පච්ඡිමං උපයොගවචනවසෙන නිද්දිසෙය්ය, යුත්ති ච න දිස්සති ‘‘පඤ්චාලා’’ති, ‘‘කුරුයො’’ති පච්චත්තවචනං වත්වා ‘‘කෙකකෙ’’ති උපයොගවචනස්ස වචනෙ, තස්මා ‘‘කෙකකෙ’’ති ඉදං පච්චත්තවචනමෙව. තථා හි සන්ධිවිසොධනවිධායකො ආචරියො තාදිසානං පදානං පච්චත්තවචනත්තඤ්ඤෙව විභාවෙන්තො සාමං කතෙ පකරණෙ ‘‘වනප්පගුම්බො වනප්පගුම්බෙ, සුඛං දුක්ඛං ජීවො, සුඛෙ දුක්ඛෙ ජීවෙ’’ති ආහ, ටීකායම්පි ච තෙසං පච්චත්තවචනභාවමෙව විභාවෙන්තො ‘‘වනප්පගුම්බො, සුඛං, දුක්ඛං, ජීවො’’ති සාධනීයං රූපං පතිට්ඨපෙත්වා නිග්ගහීතලොපවසෙන අකාරොකාරානඤ්ච එකාරාදෙසවසෙන ‘‘වනප්පගුම්බෙ, සුඛෙ, දුක්ඛෙ, ජීවෙ’’ති රූපනිප්ඵත්තිමාහ. සා පාළිනයානු කූලා. කච්චායනාචරියෙනපි පාළිනයං නිස්සාය ‘‘ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ’’ති පච්චත්තබහුවචනපදං වුත්තං. තෙනාහ වුත්තියං ‘‘ද්වෙ පදානි තුල්යාධිකරණානී’’ති. ‘‘ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ’’ති ච ඉදං ‘‘අට්ඨ නාගාවාසසතානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අට්ඨ නාගාවාසසතෙ’’ති පදමිව වුච්චතීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන තෙසං භුම්මෙකවචනත්තං ඉච්ඡන්ති. තත්ථ යදි ‘‘වනප්පගුම්බෙ’’ති පච්චත්තෙ භුම්මවචනං, ‘‘කෙකකෙ’’ති ච පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, ‘‘එසෙසෙ එකෙ එකට්ඨෙ’’ති එත්ථ ‘‘එසෙසෙ’’ති ඉමානිපි පච්චත්තෙ භුම්මවචනානි වා සියුං, උපයොගවචනානි වා. යථෙතානි එවංවිධානි න හොන්ති, සුද්ධපච්චත්තවචනානියෙව හොන්ති, තථා ‘‘වනප්පගුම්බෙ, කෙකකෙ’’තිආදීනිපි තථාවිධානි න හොන්ති, සුද්ධපච්චත්තවචනානියෙව හොන්ති. ඉච්චෙවං සබ්බථාපි ‘‘වනප්පගුම්බෙ, බාලෙ, පණ්ඩිතෙ, කෙකකෙ’’ති, ‘‘විරත්තෙ කොසියායනෙ, අට්ඨ නාගාවාසසතෙ, කෙ පුරිසෙ, එසෙසෙ’’ති එවමාදීනං අනෙකෙසං පුරිසලිඞ්ගඉත්ථිලිඞ්ගනපුංසකලිඞ්ගසබ්බනාමඑකවචනඅනෙකවචනවසෙන සාසනවරෙ ඨිතානං පදානං නිප්ඵත්ති පච්චත්තෙකවචනපුථුවචනානමෙකාරාදෙසවසෙනෙව භවතීති අවස්සමිදං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. එවං ‘‘වනප්පගුම්බෙ, බාලෙ, පණ්ඩිතෙ’’තිආදීනං සුද්ධපච්චත්තවචනතා අතීව සුඛුමා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, සද්ධෙන කුලපුත්තෙන ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා තදුපදෙසං සක්කච්චං ගහෙත්වා ජානිතබ්බා. බුද්ධවචනස්මිඤ්හි සද්දතො ච අත්ථතො ච අධිප්පායතො ච අක්ඛරචින්තකානං ඤාණචක්ඛුසම්මුය්හනට්ඨානභූතා පාළිනයා විවිධා දිස්සන්ති.

තත්ථ සද්දතො තාව ඉදං සම්මුය්හනට්ඨානං – ‘‘විරත්තා කොසියායනී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘විරත්තෙ කොසියායනෙ’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගපච්චත්තවචනං දිස්සති, ‘‘කො පුරිසො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කෙ පුරිසෙ’’ති සබ්බනාමිකපච්චත්තවචනං දිස්සති, ‘‘කින්නාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති සමාසපදං පුල්ලිඞ්ගවිසයං දිස්සති. කිං නාමං එතස්සාති කොනාමොති හි සමාසො. තෙන ‘‘කොනාමා ඉත්ථී, කොනාමං කුල’’න්ති අයම්පි නයො ගහෙතබ්බො. ‘‘ක්ව තෙ බලං මහාරාජා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කො තෙ බලං මහාරාජා’’ති එත්ථ ක්වසද්දෙන ඊසකං සමානසුතිකො සත්තමියන්තො කොසද්දො දිස්සති, ක්ව කොසද්දා හි අඤ්ඤමඤ්ඤමීසකසමානසුතිකා. තථා ‘‘ඉධ හෙමන්තගිම්හෙසු, ඉධ හෙමන්තගිම්හිසු, න තෙනත්ථං අබන්ධි සො, න තෙනත්ථං අබන්ධිසූ’’ති අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

අත්ථතො පන ඉදං සම්මුය්හනට්ඨානං – ‘‘යං න කඤ්චනද්වෙපිඤ්ඡ, අන්ධෙන තමසා ගත’’න්ති එත්ථ නකාරො ‘‘කත’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බො. න කතන්ති කතං වියාති අත්ථො. එත්ථ හි නකාරො උපමානෙ වත්තති, න පටිසෙධෙ.

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච,

සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො;

හතාවකාසො වන්තාසො,

ස වෙ උත්තමපොරිසො’’ති

එවමාදීනිපි අඤ්ඤානි යොජෙතබ්බානි.

අධිප්පායතො ඉදං සම්මුය්හනට්ඨානං – ‘‘තණ්හං අස්මිමානං සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො ද්වාදසායතනනිස්සිතං නන්දිරාගඤ්ච හන්ත්වා බ්රාහ්මණො අනීඝො යාතී’’ති වත්තබ්බෙපි තථා අවත්වා තමෙවත්ථං ගහෙත්වා අඤ්ඤෙන පරියායෙන

‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා, රාජානො ද්වෙ ච ඛත්තියෙ;

රට්ඨං සානුචරං හන්ත්වා, අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො’’ති

වුත්තං.

‘‘වනං ඡින්දථ මා රුක්ඛං, වනතො ජායතෙ භයං;

ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථං, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’ති

එවමාදීනිපි අඤ්ඤානි යොජෙතබ්බානි. එවං බුද්ධවචනෙ සද්දතො ච අත්ථතො ච අධිප්පායතො ච අක්ඛරචින්තකානං ඤාණචක්ඛුසම්මුය්හනට්ඨානභූතා පාළිනයා විවිධා දිස්සන්ති. යථාහ –

‘‘ජානන්තා අපි සද්දසත්ථමඛිලං මුය්හන්ති පාඨක්කමෙ,

යෙභුය්යෙන හි ලොකනීතිවිධුරා පාඨෙ නයා විජ්ජරෙ;

පණ්ඩිච්චම්පි පහාය බාහිරගතං එත්ථෙව තස්මා බුධො,

සික්ඛෙය්යාමලධම්මසාගරතරෙ නිබ්බානතිත්ථූපගෙ’’ති.

එවං පාළිනයානං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා ‘‘වනප්පගුම්බෙ, බාලෙ ච, පණ්ඩිතෙ චා’’තිආදීනං සුද්ධපච්චත්තවචනත්තඤ්ඤෙව සාරතො පච්චෙතබ්බං, න සුතිසාමඤ්ඤෙන භුම්මොපයොගවචනත්තං භුම්මොපයොගවචනෙහි තෙසං සමානසුතිකත්තෙපි පච්චත්තජොතකත්තා. සමානසුතිකාපි හි සද්දා අත්ථප්පකරණලිඞ්ගසද්දන්තරාභිසම්බන්ධාදිවසෙන අත්ථවිසෙසජොතකා භවන්ති. තං යථා? ‘‘සීහො ගායතී’’ති වුත්තෙ ‘‘එවංනාමකො පුරිසො’’ති අත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘සීහො නඞ්ගුට්ඨං චාලෙතී’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මිගරාජා’’ති විඤ්ඤායති. එවං අත්ථවසෙන සමානසුතිකානං අත්ථවිසෙසජොතනං භවති. සඞ්ගාමෙ ඨත්වා ‘‘සින්ධවමානෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘අස්සො’’ති විඤ්ඤායති. රොගිසාලායං පන ‘‘සින්ධවමානෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘ලවණ’’න්ති විඤ්ඤායති. එවං පකරණවසෙන සමානසුතිකානං අත්ථවිසෙසජොතනං භවති. ‘‘ඉස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘එවංනාමිකා ධම්මජාතී’’ති විඤ්ඤායති. ‘‘ඉස්සො’’ති වුත්තෙ පන ‘‘අච්ඡමිගො’’ති විඤ්ඤායති. එවං ලිඞ්ගවසෙන එකදෙසසමානසුතිකානං අත්ථවිසෙසජොතනං භවති. එත්ථ පන කිඤ්චාපි ‘‘දෙවදත්තං පක්කොස ඝටධාරකං දණ්ඩධාරක’’න්තිආදීසුපි ඝටදණ්ඩාදීනි ලිඞ්ගං, තථාපි සමානසුතිකාධිකාරත්තා න තං ඉධාධිප්පෙතං.

‘‘ඉස්සා උප්පජ්ජතී’’ති ච ‘‘ඉස්සා පුරිසමනුබන්ධිංසූ’’ති ච වුත්තෙ පන සබ්බථා සමානසුතිකානං සද්දන්තරාභිසම්බන්ධවසෙන යථාවුත්තඅත්ථවිසෙසජොතනං භවති. තථා ‘‘සීහො භික්ඛවෙ මිගරාජා සායන්හසමයං ආසයා නික්ඛමතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මිගාධිපො කෙසරසීහො’’ති විඤ්ඤායති. ‘‘සීහො සමණුද්දෙසො, සීහො සෙනාපතී’’ති ච වුත්තෙ පන ‘‘සීහො නාම සාමණෙරො, සීහො නාම සෙනාපතී’’ති විඤ්ඤායති. එවම්පි සද්දන්තරාභිසම්බන්ධවසෙන සමානසුතිකානං අත්ථවිසෙසජොතනං භවති. ‘‘අද්දසංසු ඛො ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ සත්තරසවග්ගියෙ භික්ඛූ විහාරං පටිසඞ්ඛරොන්තෙ’’ති එවම්පි සද්දන්තරාභිසම්බන්ධවසෙන සමානසුතිකානං පච්චත්තොපයොගත්ථසඞ්ඛාතඅත්ථවිසෙසජොතනං භවති. තථා ‘‘සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොචා’’ති එවම්පි සද්දන්තරාභිසම්බන්ධවසෙන සමානසුතිකානං ආලපනත්ථපච්චත්තත්ථසඞ්ඛාතඅත්ථවිසෙසජොතනං භවති, තස්මා ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ’’තිආදීනි භුම්මොපයොගවචනෙහි සදිසත්තෙපිසද්දන්තරාභිසම්බන්ධවසෙන සුද්ධපච්චත්තවචනානීති ගහෙතබ්බානි. පච්චත්තෙකවචනබහුවචනානං එව හි එකාරාදෙසවසෙන එවංවිධානි රූපානි භවන්ති භුම්මොපයොගවචනානි වියාති. නනු ච භො එවංවිධානං රූපානං පාළියං දිස්සනතො ‘එකාරන්තම්පි පුල්ලිඞ්ගං අත්ථී’ති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං, ඔකාරන්තභාවොගධරූපවිසෙසත්තා තෙසං රූපානං. ආදෙසවසෙන හි සිද්ධත්තා විසුං එකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නාම නත්ථි, තස්මා පුල්ලිඞ්ගානං යථාවුත්තසත්තවිධතායෙව ගහෙතබ්බාති.

කෙචි පන වදෙය්යුං ‘‘යායං පුරිසසද්දනයං ගහෙත්වා ‘භූතො, භූතා. භූත’න්තිආදිනා සබ්බෙසමොකාරන්තපදානං නාමිකපදමාලා විභත්තා, තත්ථ චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි කිමත්ථං න වුත්තානී’’ති? විසෙසදස්සනත්ථං. තාදිසානි හි චතුත්ථෙකවචනරූපානි පාළිනයෙ පොරාණට්ඨකථානයෙ ච උපපරික්ඛියමානෙ ‘‘ගත්යත්ථකම්මනි, නයනත්ථකම්මනි, විභත්තිවිපරිණාමෙ, තදත්ථෙ චා’’ති සඞ්ඛෙපතො ඉමෙසු චතූසුයෙව ඨානෙසු, පභෙදතො පන සත්තසු ඨානෙසු දිස්සන්ති. දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ පන යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ න දිස්සන්ති, ඉති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං න වුත්තානීති. නනු දානක්රියායොගෙ ‘‘අභිරූපාය කඤ්ඤා දෙය්යා’’ති චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතරූපදස්සනතො ඉමස්මිම්පි සද්දනීතිප්පකරණෙ ‘‘පුරිසාය, භූතායා’’තිආදීනි වත්තබ්බානි, එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ පන යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ න දිස්සන්තී’’ති වුත්තන්ති? අපාළිනයත්තා. ‘‘අභිරූපාය කඤ්ඤා දෙය්යා’’ති අයඤ්හි සද්දසත්ථතො ආගතො නයො, න බුද්ධවචනතො. බුද්ධවචනඤ්හි පත්වා ‘‘අභිරූපස්ස කඤ්ඤා දෙය්යා’’ති පදරූපං භවිස්සතීති. නනු ච භො නමොයොගාදීසුපි චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසො දිස්සතීති. සාසනාවචරාපි හි නිපුණා පණ්ඩිතා ‘‘නමො බුද්ධායා’’තිආදීනි වත්වා රතනත්තයං වන්දන්ති. කෙචි පන –

‘‘නමො බුද්ධාය බුද්ධස්ස,

නමො ධම්මාය ධම්මිනො;

නමො සඞ්ඝාය සඞ්ඝස්ස,

නමොකාරෙන සොත්ථි මෙ’’ති ච,

‘‘මුඛෙ සරසි සම්ඵුල්ලෙ, නයනුප්පලපඞ්කජෙ;

පාදපඞ්කජපූජාය, බුද්ධාය සතතං දදෙ’’ති ච,

‘‘නරො නරං යාචති කිඤ්චි වත්ථුං, නරෙන දූතො පහිතො නරායා’’ති ච ගාථාරචනම්පි කුබ්බන්තීති? සච්චං, සාසනාවචරාපි නිපුණා පණ්ඩිතා ‘‘නමො බුද්ධායා’’තිආදීනිවත්වා රතනත්තයං වන්දන්ති, ගාථාරචනම්පි කුබ්බන්ති, එවං සන්තෙපි තෙ සද්දසත්ථෙ කතපරිචයවසෙන සද්දසත්ථතො නයං ගහෙත්වා තථාරූපා ගාථාපි චුණ්ණියපදානිපි අභිසඞ්ඛරොන්ති, ‘‘නමො බුද්ධායා’’තිආදීනි වත්වා රතනත්තයං වන්දන්ති. යෙ පන සද්දසත්ථෙ අකතපරිචයා අන්තමසො බාලදාරකා, තෙපි අඤ්ඤෙසං වචනං සුත්වා කතපරිචයවසෙන ‘‘නමො බුද්ධායා’’තිආදීනි වත්වා රතනත්තයං වන්දන්ති, ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති වදන්තා පන අප්පකතරා. කත්ථචි හි පදෙසෙ කුමාරකෙ අක්ඛරසමයං උග්ගණ්හාපෙන්තා ගරූ අක්ඛරානමාදිම්හි ‘‘නමො බුද්ධායා’’ති සික්ඛාපෙන්ති, න පන ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති, එවං සන්තෙපි පාළිනයෙ පොරාණට්ඨකථානයෙ ච උපපරික්ඛියමානෙ ඨපෙත්වා ගත්යත්ථකම්මාදිට්ඨානචතුක්කං, පභෙදතො සත්තට්ඨානං වා දානරොචනධාරණනමොයොගාදිභෙදෙ යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි න දිස්සන්ති, තස්මා කෙහිචි අභිසඞ්ඛතානි ‘‘නමො බුද්ධාය, බුද්ධාය දානං දෙන්තී’’ති පදානි පාළිං පත්වා ‘‘නමො බුද්ධස්ස, බුද්ධස්ස දානං දෙන්තී’’ති අඤ්ඤරූපානි භවන්තීති දට්ඨබ්බං. අයං පන පාළිනයඅට්ඨකථානයානුරූපෙන ආයාදෙසස්ස පයොගරචනා – ‘‘බුද්ධාය සරණං ගච්ඡති, බුද්ධං සරණං ගච්ඡතී’’ති වා, ‘‘බුද්ධාය නගරං නෙන්ති, බුද්ධං නගරං නෙන්තී’’ති වා, ‘‘බුද්ධාය සක්කතො ධම්මො, බුද්ධෙන සක්කතො ධම්මො’’ති වා, ‘‘බුද්ධාය ජීවිතං පරිච්චජති, බුද්ධස්ස අත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජතී’’ති වා, ‘‘බුද්ධාය අපෙන්ති අඤ්ඤතිත්ථියා, බුද්ධස්මා අපෙන්ති අඤ්ඤතිත්ථියා’’ති වා , ‘‘බුද්ධාය ධම්මතා, බුද්ධස්ස ධම්මතා’’ති වා, ‘‘බුද්ධාය පසන්නො, බුද්ධෙ පසන්නො’’ති වා ඉති පභෙදතො ඉමං සත්තඨානං විවජ්ජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ආයාදෙසො න දිස්සති. තථා හි –

පාඨෙ මහානමක්කාර-සඞ්ඛාතෙ සාධුනන්දනෙ;

සම්පදානෙ නමොයොගෙ, ආයාදෙසො න දිස්සති.

එත්ථ මහානමක්කාරපාඨො නාම ‘‘නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති පාඨො. අත්රාපි ආයාදෙසො න දිස්සති. වම්මිකසුත්තෙපි ‘‘නමො කරොහි නාගස්සා’’ති එවං ආයාදෙසො න දිස්සති. අම්බට්ඨසුත්තෙපි ‘‘සොත්ථි භදන්තෙ හොතු රඤ්ඤො, සොත්ථි ජනපදස්ස’’. එවං ආයාදෙසො න දිස්සති.

‘‘සුප්පබුද්ධ’’න්ති පාඨස්ස, අත්ථසංවණ්ණනායපි;

සම්පදානෙ නමොයොගෙ, ආයාදෙසො න දිස්සති.

තථා හි

‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;

යෙසං දිවා ච රත්තො ච, නිච්චං බුද්ධගතා සතී’’ති

ඉමිස්සා පාළියා අට්ඨකථායං ‘‘සම්මාදිට්ඨිකස්ස පුත්තො ගුළං ඛිපමානො බුද්ධානුස්සතිං ආවජ්ජෙත්වා ‘නමො බුද්ධස්සා’ති වත්වා ගුළං ඛිපතී’’ති ආයාදෙසවජ්ජිතො සද්දරචනාවිසෙසො දිස්සති. සගාථාවග්ගවණ්ණනායම්පි ධනඤ්ජානීසුත්තට්ඨකථායං ‘‘ත්වං ඨිතාපි නිසින්නාපි ඛිපිත්වාපි කාසෙත්වාපි ‘නමො බුද්ධස්සා’ති තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස නමක්කාරං කරොසී’’ති ආයාදෙසවජ්ජිතො සද්දරචනාවිසෙසො දිස්සති. තථා තත්ථ තත්ථ ‘‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දෙති. තස්ස පුරිසස්ස භත්තං න රුච්චති. සමණස්ස රොචතෙ සච්චං, බුද්ධස්ස ඡත්තං ධාරෙති, බුද්ධස්ස සිලාඝතෙ’’තිආදිනා ආයාදෙසවිවජ්ජිතො සද්දරචනාවිසෙසො දිස්සති. එවං දානරොචනාදීසු බහූසු සම්පදානවිසයෙසු චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතං රූපං න දිස්සති.

ගත්යත්ථකම්මාදීසු පන චතූසු ඨානෙසු දිස්සති. තථා හි ‘‘මූලාය පටිකස්සෙය්ය, අප්පො සග්ගාය ගච්ඡතී’’ති චෙත්ථ ගත්යත්ථකම්මනි දිස්සති. එත්ථ හි ‘‘මූලං පටිකස්සෙය්ය, අප්පො සග්ගං ගච්ඡතී’’ති ච අත්ථො. ‘‘පටිකස්සෙය්යා’’ති චෙත්ථ කස ගතියන්ති ධාතුස්ස පතිඋපසග්ගෙන විසෙසිතත්තා ‘‘ආකඩ්ඪෙය්යා’’ති අත්ථො භවති. ‘‘අයං පුරිසො මම අත්ථකාමො, යො මං ගහෙත්වාන දකාය නෙතී’’ති එත්ථ නයනත්ථකම්මනි දිස්සති. එත්ථ හි මං උදකං නෙති, අත්තනො වසනකසොබ්භං පාපෙතීති අත්ථො. ‘‘විරමථායස්මන්තො මම වචනායා’’ති එත්ථ විභත්තිවිපරිණාමෙ දිස්සති. මම වචනතො විරමථාති හි නිස්සක්කවචනවසෙන අත්ථො. ‘‘මහාගණාය භත්තා මෙ’’ති එත්ථාපි විභත්තිවිපරිණාමෙ දිස්සති. මම මහතො හංසගණස්ස භත්තාති හි සාමිවචනවසෙන අත්ථො. මම හංසරාජාති චෙත්ථ අධිප්පායො. ‘‘අසක්කතා චස්ම ධනඤ්චයායා’’ති එත්ථාපි විභත්තිවිපරිණාමෙ දිස්සති. මයං ධනඤ්චයස්ස රඤ්ඤො අසක්කතා ච භවාමාති හි කත්තුත්ථෙ සාමිවචනං. තථා හි ‘‘ධනඤ්චයස්සා’’ති වා ‘‘ධනඤ්චයෙනා’’ති වා වත්තබ්බෙ එවං අවත්වා ‘‘ධනඤ්චයායා’’ති සම්පදානවචනං දානක්රියාදිකස්ස සම්පදානවිසයස්ස අභාවතො විභත්තිවිපරිණාමෙයෙව යුජ්ජති, තස්මා ධනඤ්චයරාජෙන මයං අසක්කතා ච භවාමාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. අඤ්ඤම්පි විභත්තිවිපරිණාමට්ඨානං මග්ගිතබ්බං.

‘‘විරාගාය උපසමාය නිරොධායා’’තිආදීනි පන අනෙකසහස්සානි ආයාදෙසසහිතානි සද්දරූපානි තදත්ථෙ පවත්තන්ති. අට්ඨකථාචරියාපි හි ධම්මවිනයසද්දත්ථං වණ්ණෙන්තා ‘‘ධම්මානං විනයාය. අනවජ්ජධම්මත්ථඤ්හෙස විනයො, න භවභොගාදිඅත්ථ’’න්ති තදත්ථවසෙනෙව ආයාදෙසසහිතං සද්දරූපං පයුඤ්ජිංසු, එවං චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්යත්ථකම්මනි නයනත්ථකම්මනි විභත්තිවිපරිණාමෙ තදත්ථෙ චාති ඉමෙසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්සන්ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ. තථා හි නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘අත්ථායාති සම්පදානවචන’’න්ති ආයාදෙසසහිතං සද්දරූපං වුත්තං, පුරිසසද්දාදිවසෙන පන තාදිසානි රූපානි න වුත්තානි තාදිසානං සද්දරූපානං යත්ථ කත්ථචි අප්පවත්තනතො. කච්චායනප්පකරණෙපි හි ‘‘ආය චතුත්ථෙකවචනස්ස තූ’’ති ලක්ඛණස්ස වුත්තියං ‘‘අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘පුරිසායා’’ති වා ‘‘සමණායා’’ති වා ‘‘බ්රාහ්මණායා’’ති වා න වුත්තන්ති.

එත්ථ සියා – නනු භො තස්සෙව වුත්තියං ‘‘චතුත්ථීති කිමත්ථං පුරිසස්ස මුඛං. එකවචනස්සාති කිමත්ථං පුරිසානං දදාති. වාති කිමත්ථං දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා’’ති වුත්තත්තා ‘‘පුරිසාය සමණාය බ්රාහ්මණායා’’තිආදීනි පදරූපානි නයතො දස්සිතානි, කෙවලං පන මුඛසද්දයොගතො බහුවචනභාවතො විකප්පනතො ච ‘‘පුරිසායා’’තිආදීනි න සිජ්ඣන්ති, මුඛසද්දයොගාදිවිරහිතෙ පන ඨානෙ අවස්සං සිජ්ඣන්තීති? එත්ථ වුච්චතෙ – ‘‘චතුත්ථීති කිමත්ථං පුරිසස්ස මුඛ’’න්ති වදන්තො ‘‘සචෙ ආයාදෙසො භවෙය්ය , චතුත්ථියා එව භවති, න ඡට්ඨියා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘මුඛ’’න්ති පදං දස්සෙසි, න ච තෙන ‘‘මුඛසද්දට්ඨානෙ දෙතීතිආදිකෙ සම්පදානවිසයභූතෙ ක්රියාපදෙ ඨිතෙ ආයාදෙසො හොතී’’ති දස්සෙති. ‘‘එකවචනස්සාති කිමත්ථං පුරිසානං දදාතී’’ති වදන්තොපි ‘‘එකවචනස්සෙව ආයාදෙසො හොති, න බහුවචනස්සා’’ති දස්සෙති. ‘‘දදාතී’’ති ඉදං පදං ‘‘පුරිසාන’’න්ති පදස්ස සම්පදානවචනත්තං ඤාපෙතුං අවොච, න ච ‘‘දෙතීතිආදිකෙ සම්පදානවිසයභූතෙ ක්රියාපදෙ සති චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසො හොතී’’ති ඉමමත්ථං විඤ්ඤාපෙති. ‘‘වාති කිමත්ථං දාතා හොති සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා’’ති ච වදන්තොපි ‘‘සම්පදානෙයෙව විකප්පෙන ආයාදෙසො හොතී’’ති විඤ්ඤාපෙති, න දානාදික්රියං පටිච්ච ආයාදෙසවිධානං ඤාපෙති.

යදි පන දානාදික්රියං පටිච්ච ආයාදෙසවිධානං සියා, වුත්තිකාරකෙන ලක්ඛණස්ස වුත්තියං මූලොදාහරණෙයෙව ‘‘අත්ථාය හිතායා’’ති තදත්ථපයොගානි විය ‘‘පුරිසාය දීයතෙ’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං. කස්මාති චෙ? බුද්ධවචනෙ පොරාණට්ඨකථාසු ච තාදිසස්ස පයොගස්ස අභාවා. නිරුත්තිපිටකෙ හි පභින්නපටිසම්භිදො සො ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘පුරිසස්ස දීයතෙ’’ති ආයාදෙසරහිතානියෙව රූපානි දස්සෙති, ‘‘අත්ථායාති සම්පදානවචන’’න්ති භණන්තොපි ච ථෙරො දානාදික්රියාපෙක්ඛං අකත්වා චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතං රූපමෙව නිද්දිසි. තෙන සො පයොගො තදත්ථප්පයොගොති විඤ්ඤායති. ඉති ඉමෙහි කාරණෙහි ජානිතබ්බං ‘‘දානාදික්රියං පටිච්ච ආයාදෙසවිධානං න කත’’න්ති. යජ්ජෙවං ‘‘අත්ථාය හිතායා’’තිආදීනියෙව තදත්ථප්පයොගානි ‘‘ආය චතුත්ථෙකවචනස්ස තූ’’ති ලක්ඛණස්ස විසයා භවෙය්යුං, නාඤ්ඤානීති? තන්න, අඤ්ඤානිපි විසයායෙව තස්ස. කතමානි? ‘‘මූලාය පටිකස්සෙය්ය, අප්පො සග්ගාය ගච්ඡති, දකාය නෙති, විරමථායස්මන්තො මමවචනාය, ගණාය භත්තා’’තිආදීනි. ‘‘සග්ගස්ස ගමනෙන වා’’තිආදීනි පන වාධිකාරත්තා අවිසයාවාති.

නනු ච භො එවං සන්තෙ වුත්තිකාරකෙන මූලොදාහරණෙසු ‘‘අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සාන’’න්ති වත්වා ‘‘මූලාය පටිකස්සෙය්යා’’තිආදීනිපි වත්තබ්බානි, කිමුදාහරණෙ පන ‘‘වාති කිමත්ථං සග්ගස්ස ගමනෙන වා’’ති වත්තබ්බන්ති? සච්චං, අවචනෙ කාරණමත්ථි, තං සුණාථ – ‘‘මූලාය පටිකස්සෙය්ය, අප්පො සග්ගාය ගච්ඡතී’’ති එත්ථ හි ‘‘මූලාය, සග්ගායා’’ති පදානි සුද්ධසම්පදානවචනානි න හොන්ති ගත්යත්ථකම්මනි වත්තනතො, තස්මා මූලොදාහරණෙසු න වුත්තානි. තථා ‘‘දකාය නෙතී’’ති එත්ථ ‘‘දකායා’’ති පදං නයනත්ථකම්මනි වත්තනතො සුද්ධසම්පදානවචනං න හොතීති න වුත්තං. ‘‘විරමථායස්මන්තො මම වචනායා’’ති එත්ථ පන ‘‘වචනායා’’ති පදං නිස්සක්කවචනත්ථෙ වත්තනතො, ‘‘ගණාය භත්තා’’ති එත්ථ ‘‘ගණායා’’ති පදං සාමිවචනත්ථෙ වත්තනතො, ‘‘අසක්කතා චස්ම ධනඤ්චයායා’’ති එත්ථ ‘‘ධනඤ්චයායා’’ති පදං කත්තුවසෙන සාමිඅත්ථෙ වත්තනතො සුද්ධසම්පදානවචනං න හොතීති න වුත්තං. කිමුදාහරණෙපි ‘‘සග්ගස්සා’’ති පදං ගමනසද්දසන්නිධානතො ගත්යත්ථකම්මනි වත්තනතො සුද්ධසම්පදානවචනං න හොතීති ‘‘වාති කිමත්ථං සග්ගස්ස ගමනෙන වා’’ති න වුත්තං. එවඤ්හෙත්ථ වුත්තනයෙන බුද්ධවචනං පොරාණට්ඨකථානයඤ්ච පත්වා චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්යත්ථකම්මාදීසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්සන්ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙති දට්ඨබ්බං.

නනු ච භො ‘‘චන්දනසාරං ජෙට්ඨිකාය අදාසි සුවණ්ණමාලං කනිට්ඨායා’’ති දානප්පයොගෙ චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතරූපදස්සනතො ‘‘රාජකඤ්ඤාය දීයතෙ, රාජකඤ්ඤාය රුච්චති අලඞ්කාරො, රාජකඤ්ඤාය ඡත්තං ධාරෙති, රාජකඤ්ඤාය නමො කරොහි, රාජකඤ්ඤාය සොත්ථි භවතු, රාජකඤ්ඤාය සිලාඝතෙ’’තිආදීහිපි පයොගෙහි භවිතබ්බං, අථ කස්මා ‘‘බුද්ධවචනං පොරාණට්ඨකථානයඤ්ච පත්වා චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි ගත්යත්ථකම්මාදීසු චතූසුයෙව ඨානෙසු දිස්සන්ති, න පන දානරොචනාදිභෙදෙ යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ’’ති වදථාති? උප්පථමවතිණ්ණො භවං, න හි භවං අම්හාකං වචනත්ථං ජානාති. අයඤ්හෙත්ථ අම්හාකං වචනත්ථො – සබ්බානිපි ඉත්ථිලිඞ්ගානි එකවචනවසෙන තතියාචතුත්ථීපඤ්චමීඡට්ඨීසත්තමීඨානෙසු සමසමානි හොන්ති, අප්පානි අසමානි, තස්මා තානි ඨපෙත්වා පුල්ලිඞ්ගනපුංසකලිඞ්ගෙසු පුරිසාදි චිත්තාදිසද්දානං අකාරන්තපකතිභාවෙ ඨිතානං චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසසහිතානි රූපානි බුද්ධවචනාදීසු දානරොචනාදිභෙදෙ යත්ථ කත්ථචි සම්පදානවිසයෙ න දිස්සන්ති. තෙනෙව හි ‘‘මූලාය, සග්ගාය, දකාය, වචනාය, ගණායා’’තිආදීනි ගත්යත්ථකම්මාදීසු තීසු ‘‘අභිඤ්ඤාය, සම්බොධාය, නිබ්බානායා’’ති එවමාදීනි පන අනෙකසතානි තිලිඞ්ගපදානි තදත්ථෙයෙවාති ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු දිස්සන්ති. ‘‘දෙති, රොචති, ධාරෙතී’’තිආදීසු පන සුද්ධසම්පදානවිසයෙසු න දිස්සන්ති. භවන්ති චත්ර –

චතුත්ථෙකවචනස්ස, ආයාදෙසෙන සංයුතං;

රූපං අනිත්ථිලිඞ්ගානං, ඨානෙසු චතුසුට්ඨිතං.

ගත්යත්ථකම්මනි චෙව, නයනත්ථස්ස කම්මනි;

විභත්තියා විපල්ලාසෙ, තදත්ථෙ චාති නිද්දිසෙ.

‘‘මූලාය පටිකස්සෙය්ය, අප්පො සග්ගාය ගච්ඡති’’;

එවං ගත්යත්ථකම්මස්මිං, දිට්ඨමම්හෙහි සාසනෙ.

‘‘දකාය නෙති’’ ඉච්චෙවං, නයනත්ථස්ස කම්මනි;

‘‘වචනායා’’ති නිස්සක්කෙ, විරමණප්පයොගතො.

‘‘ගණාය’’ඉති සාමිස්මිං, ‘‘භත්තා’’ති සද්දයොගතො;

‘‘ධනඤ්චයායා’’ති පදං, කත්තුත්ථෙ සාමිසූචකං.

‘‘අසක්කතා’’ති සද්දස්ස, යොගතොති විනිද්දිසෙ;

අඤ්ඤො චාපි විපල්ලාසො, මග්ගිතබ්බො විභාවිනා.

‘‘අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය, නිබ්බානායා’’තිමානි තු;

ලිඞ්ගත්තයවසෙනෙව, තදත්ථස්මිං විනිද්දිසෙ.

එවං පාඨානුලොමෙන, කථිතො ආයසම්භවො;

ඉදන්තු සුඛුමං ඨානං, චින්තෙතබ්බං පුනප්පුනං.

ඔකාරන්තවසෙනෙව, නානානයසුමණ්ඩිතා;

පදමාලා මහෙසිස්ස, සාසනත්ථං පකාසිතා.

ඉමමතිමධුරඤ්චෙ චිත්තිකත්වා සුණෙය්යුං,

විවිධනයවිචිත්තං සාධවො සද්දනීතිං;

ජිනවරවචනෙතෙ සද්දතො ජාතකඞ්ඛං,

කුමුදමිව’සිනා වෙ සුට්ඨු ඡින්දෙය්යුමෙත්ථ.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සවිනිච්ඡයො ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස

නාමිකපදමාලාවිභාගො නාම

පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.

අකාරන්තොකාරන්තතාපකතිකඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.