📜

6. ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගනාමිකපදමාලා

අථ පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපෙසු අභිභවිතු ඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලං වක්ඛාම – සත්ථා, සත්ථා, සත්ථාරො. සත්ථාරං, සත්ථාරො. සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි. සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො, සත්ථානං, සත්ථාරානං. සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි. සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො, සත්ථානං, සත්ථාරානං. සත්ථරි, සත්ථාරෙසු. භො සත්ථ, භො සත්ථා, භවන්තො සත්ථාරො.

අයං යමකමහාථෙරෙන කතාය චූළනිරුත්තියා ආගතො නයො. එත්ථ ච නිරුත්තිපිටකෙ ච කච්චායනෙ ච ‘‘සත්ථුනා’’ති පදං අනාගතම්පි ගහෙතබ්බමෙව ‘‘ධම්මරාජෙන සත්ථුනා’’ති දස්සනතො. ‘‘සත්ථාරා, සත්ථුනා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභී’’ති කමො ච වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අසතිපි අත්ථවිසෙසෙ බ්යඤ්ජනවිසෙසවසෙන, බ්යඤ්ජනවිසෙසාභාවෙපි අත්ථනානත්ථතාවසෙන සද්දන්තරසන්දස්සනං නිරුත්තික්කමොති ‘‘සත්ථා’’ති පදං එකවචනබහුවචනවසෙන ද්වික්ඛත්තුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නිරුත්තිපිටකාදීසු පන ‘‘සත්ථා’’ති පඨමාබහුවචනං න ආගතං. කිඤ්චාපි න ආගතං, තථාපි ‘‘අවිතක්කිතා මච්චුමුපබ්බජන්තී’’ති පාළියං ‘‘අවිතක්කිතා’’ති පඨමාබහුවචනස්ස දස්සනතො ‘‘සත්ථා’’ති පදස්ස පඨමාබහුවචනත්තං අවස්සමිච්ඡිතබ්බං. තථා වත්තා, ධාතා, ගන්තාදීනම්පි තග්ගතිකත්තා. තථා නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘සත්ථාරෙ’’ති දුතියාබහුවචනඤ්ච ‘‘සත්ථුස්ස, සත්ථාන’’න්ති චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනබහුවචනානි ච ආගතානි, චූළනිරුත්තියං පන න ආගතානි. තත්ථ ‘‘මාතාපිතරො පොසෙති. භාතරො අතික්කමතී’’ති දස්සනතො ‘‘සත්ථාරෙ’’ති දුතියාබහුවචනරූපං අයුත්තං විය දිස්සති. කච්චායනාදීසු ‘‘භො සත්ථ, භො සත්ථා’’ ඉති රස්සදීඝවසෙන ආලපනෙකවචනද්වයං වුත්තං. නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘භො සත්ථ’’ ඉතිරස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්වා ‘‘භවන්තො සත්ථාරො’’ති ආරාදෙසවසෙන ආලපනබහුවචනං වුත්තං. චූළනිරුත්තියං ‘‘භො සත්ථ’’ ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං වත්වා ‘‘භො සත්ථා’’ ඉති දීඝවසෙන ආලපනබහුවචනං ලපිතං. සබ්බමෙතං ආගමෙ උපපරික්ඛිත්වා යථා න විරුජ්ඣති, තථා ගහෙතබ්බං.

ඉදානි සත්ථුසද්දස්ස යං රූපන්තරං අම්හෙහි දිට්ඨං, තං දස්සෙස්සාම – තථා හි ‘‘ඉමෙසං මහානාම තිණ්ණං සත්ථූනං එකා නිට්ඨා උදාහු පුථු නිට්ඨා’’ති පාළියං ‘‘සත්ථූන’’න්ති පදං දිට්ඨං, තස්මා අයම්පි කමො වෙදිතබ්බො ‘‘සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො, සත්ථානං, සත්ථාරානං, සත්ථූන’’න්ති. අභිභවිතා, අභිභවිතා, අභිභවිතාරො. අභිභවිතාරං, අභිභවිතාරො. අභිභවිතාරා, අභිභවිතුනා, අභිභවිතාරෙහි, අභිභවිතාරෙභි. අභිභවිතු, අභිභවිතුස්ස, අභිභවිතුනො, අභිභවිතානං, අභිභවිතාරානං, අභිභවිතූනං. අභිභවිතාරා, අභිභවිතාරෙහි, අභිභවිතාරෙභි. අභිභවිතු, අභිභවිතුස්ස, අභිභවිතුනො, අභිභවිතානං, අභිභවිතාරානං. අභිභවිතරි, අභිභවිතාරෙසු. භො අභිභවිත, භො අභිභවිතා, භවන්තො අභිභවිතාරො. යථා පනෙත්ථ අභිභවිතු ඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා සත්ථුනයෙන යොජිතා, එවං පරිභවිතුආදීනඤ්ච අඤ්ඤෙසඤ්ච තංසදිසානං නාමිකපදමාලා සත්ථුනයෙන යොජෙතබ්බා. එත්ථඤ්ඤානි තංසදිසානි නාම ‘‘වත්තා, ධාතා’’ඉච්චාදීනං පදානං වත්තුධාතු ඉච්චාදීනි පකතිරූපානි.

වත්තා ධාතා ගන්තා නෙතා,

දාතා කත්තා චෙතා තාතා;

ඡෙත්තා භෙත්තා හන්තා මෙතා,

ජෙතා බොද්ධා ඤාතා සොතා.

ගජ්ජිතා වස්සිතා භත්තා, මුච්ඡිතා පටිසෙධිතා;

භාසිතා පුච්ඡිතා ඛන්තා, උට්ඨාතොක්කමිතා තතා.

නත්තා පනත්තා අක්ඛාතා, සහිතා පටිසෙවිතා;

නෙතා විනෙතා ඉච්චාදී, වත්තරෙ සුද්ධකත්තරි.

උප්පාදෙතා විඤ්ඤාපෙතා, සන්දස්සෙතා පබ්රූහෙතා;

බොධෙතාදී චඤ්ඤෙ සද්දා, ඤෙය්යා හෙතුස්මිං අත්ථස්මිං.

කත්තා ඛත්තා නෙත්තා භත්තා, පිතා භාතාතිමෙ පන;

කිඤ්චි භිජ්ජන්ති සුත්තස්මිං, තං පභෙදං කථෙස්සහං.

සත්ථාතිආදීසු කෙචි, උපයොගෙන සාමිනා;

සහෙව නිච්චං වත්තන්ති, නෙව වත්තන්ති කෙචි තු.

තත්ර කත්තුසද්දාදයො රූපන්තරවසෙන සත්ථුසද්දතො කිඤ්චි භිජ්ජන්ති. තථා හි ‘‘උට්ඨෙහි කත්තෙ තරමානො, ගන්ත්වා වෙස්සන්තරංවදා’’ති එත්ථ ‘‘කත්තෙ’’ති ඉදං ආලපනෙකවචනරූපං, එවඤ්හි ‘‘භො කත්තා’’ති රූපතො රූපන්තරං නාම. ‘‘තෙන හි භො ඛත්තෙ යෙන චම්පෙය්යකා බ්රාහ්මණගහපතිකා තෙනුපසඞ්කමා’’ති එත්ථ ‘‘ඛත්තෙ’’ති ඉදඤ්චාලපනෙකවචනරූපං. එවම්පි ‘‘භො ඛත්තා’’ති රූපතො රූපන්තරං නාම. ‘‘නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සතී’’ති එත්ථ ‘‘නෙත්තෙ’’ති ඉදං සත්තමියා එකවචනරූපං, එතම්පි ‘‘නෙත්තරී’’ති රූපතො රූපන්තරං. ‘‘ආරාධයති රාජානං, පූජං ලභති භත්තුසූ’’ති එත්ථ ‘‘භත්තූසූ’’ති ඉදං සත්තමියා බහුවචනරූපං. ‘‘භත්තාරෙසූ’’ති රූපතො රූපන්තරං, අත්ර ‘‘භත්තූසූ’’ති දස්සනතො, ‘‘මාතාපිතූසු පණ්ඩිතා’’ති එත්ථ ‘‘පිතූසූ’’ති දස්සනතො ච ‘‘වත්තූසු ධාතූසු ගන්තූසු නෙතූසු දාතූසු කත්තූසූ’’ති එවමාදිනයොපි ගහෙතබ්බො. අයං නයො සත්ථුසද්දෙපි ඉච්ඡිතබ්බො විය අම්හෙ පටිභාති.

පිතා, පිතා, පිතරො. පිතරං, පිතරො. පිතරා, පිතුනා, පෙත්යා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි. පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො , පිතානං, පිතරානං, පිතූනං. පිතරා, පෙත්යා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි. පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො, පිතානං, පිතරානං, පිතූනං. පිතරි, පිතරෙසු, පිතූසු. භො පිත, භො පිතා, භවන්තො පිතරො. එත්ථ පන ‘‘පෙත්යා, පිතූන’’න්ති ඉමං නයද්වයං වජ්ජෙත්වා භාතුසද්දස්ස ච පදමාලා යොජෙතබ්බා. තත්ථ ‘‘මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු, අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහි, මාතාපිතූනං අච්චයෙනා’’ති ච දස්සනතො පිතුසද්දස්ස ‘‘පෙත්යා, පිතූහි, පිතූභි. පිතූන’’න්ති රූපභෙදො ච, ‘‘පිතරො’’ ඉච්චාදීසු රස්සත්තඤ්ච සත්ථුසද්දතො විසෙසො. තත්ථ ච ‘‘පෙත්යා’’ති ඉදං ‘‘ජන්තුයො, හෙතුයො, හෙතුයා, අධිපතියා’’ති පදානි විය අචින්තෙය්යං පුල්ලිඞ්ගරූපන්ති දට්ඨබ්බං.

චොදනා සොධනා චාත්ර භවති – සත්ථා පිතා ඉච්චෙවමාදීනි නිප්ඵන්නත්තමුපාදාය ආකාරන්තානීති ච, පඨමං ඨපෙතබ්බං පකතිරූපමුපාදාය උකාරන්තානීති ච තුම්හෙ භණථ, ‘‘හෙතු සත්ථාරදස්සනං. අමාතාපිතරසංවඩ්ඪො. කත්තාරනිද්දෙසො’’තිආදීසු පන සත්ථාර ඉච්චාදීනි කථං තුම්හෙ භණථාති? එතානිපි මයං පකතිරූපමුපාදාය උකාරන්තානීති භණාමාති. නනු ච භො එතානි අකාරන්තානීති? න, උකාරන්තානියෙව තානි. නනු ච භො යො අං නාදීනි පරභූතානි වචනානි න දිස්සන්ති යෙහි උකාරන්තසද්දානමන්තස්ස ආරාදෙසො සියා, තස්මා අකාරන්තානීති? න, ඊදිසෙ ඨානෙ පරභූතානං යො අං නාදීනං වචනානමනොකාසත්තා. තථා හි සමාසවිසයො එසො. සමාසවිසයස්මිඤ්හි අචින්තෙය්යානිපි රූපානි දිස්සන්තීති. එවං සන්තෙපි භො ‘‘ගාමතො නික්ඛමතී’’ති පයොගස්ස විය අසමාසවිසයෙ ‘‘සත්ථාරතො සත්ථාරං ගච්ඡතී’’ති නිද්දෙසපාළිදස්සනතො ‘‘හෙතු සත්ථාරදස්සන’’න්තිආදීසු සත්ථාර ඉච්චාදීනි අකාරන්තානීති චින්තෙතබ්බානීති? න චින්තෙතබ්බානි ‘‘සත්ථාරතො සත්ථාරං ගච්ඡතී’’ති එත්ථාපි උකාරන්තත්තා. එත්ථ හි අසමාසත්තෙපි තොපච්චයං පටිච්ච සත්ථුසද්දස්ස උකාරො ආරාදෙසං ලභති. යානි පන තුම්හෙ උකාරස්ස ආරාදෙසනිමිත්තානි යො අංනාදීනි වචනානි ඉච්ඡථ, තානි ඊදිසෙ ඨානෙ විඤ්ඤූනං පමාණං න හොන්ති. කානි පන හොන්තීති චෙ? අසමාසවිසයෙ තොපච්චයො ච සමාසවිසයෙ පරපදානි ච පරපදාභාවෙ ස්යාදිවිභත්තියො චාති ඉමානෙව ඊදිසෙ ඨානෙ එකන්තෙන පමාණං හොන්ති. තථා හි ධම්මපදට්ඨකථායං ‘‘යාවදෙව අනත්ථාය, ඤත්තං බාලස්ස ජායතී’’ති ඉමිස්සා පාළියා අත්ථසංවණ්ණනායං ‘‘අයං නිම්මාතාපිතරොති ඉමස්මිං පහටෙ දණ්ඩො නත්ථී’’ති එත්ථ නිම්මාතාපිතරොති ඉමස්ස සමාසවිසයත්තා සිම්හි පරෙ උකාරො ආරාදෙසං ලභති, තතො සිස්ස ඔකාරාදෙසො, ඉච්චෙතං පදං පකතිරූපවසෙන උකාරන්තං භවති. නිප්ඵන්නත්තමුපාදාය ‘‘පුරිසො, උරගො’’ති පදානි විය ඔකාරන්තඤ්ච භවති. අයං පනෙත්ථ සමාසවිග්ගහො ‘‘මාතා ච පිතා ච මාතාපිතරො, නත්ථි මාතාපිතරො එතස්සාති නිම්මාතාපිතරො’’ති. පකතිරූපවසෙන හි ‘‘නිම්මාතාපිතු’’ ඉති ඨිතෙ සිවචනස්මිං පරෙ උකාරස්ස ආරාදෙසො හොති. කත්ථචි පන ධම්මපදට්ඨකථාපොත්ථකෙ ‘‘අයං නිම්මාතාපිතිකො’’ති පාඨො දිස්සති, එසො පන ‘‘අයං නිම්මාතාපිතරො’’ති පදස්ස අයුත්තතං මඤ්ඤමානෙහි ඨපිතොති මඤ්ඤාම, න සො අයුත්තො අට්ඨකථාපාඨො. සො හි උමඞ්ගජාතකට්ඨකථායං එකපිතරොති සිම්හි ආරාදෙසපයොගෙන සමෙති. තථා හි –

‘‘යථාපි නියකො භාතා,

සඋදරියො එකමාතුකො;

එවං පඤ්චාලචන්දො තෙ,

දයිතබ්බො රථෙසභා’’ති

ඉමිස්සා පාළියා අත්ථං සංවණ්ණෙන්තෙහි පාළිනයඤ්ඤූහි ගරූහි ‘‘නියකොති අජ්ඣත්තිකො එකපිතරො එකමාතුයා ජාතො’’ති සිම්හි ආරාදෙසපයොගරචනා කතා. න කෙවලඤ්ච සිම්හි ආරාදෙසෙ පුල්ලිඞ්ගප්පයොගොයෙවම්හෙහි දිට්ඨො, අථ ඛො ඉත්ථිලිඞ්ගප්පයොගොපි සාසනෙ දිට්ඨො. තථා හි විනයපිටකෙ චූළවග්ගෙ ‘‘අස්සමණී හොති අසක්යධීතරා’’ති පදං දිස්සති. අයං පනෙත්ථ සමාසවිග්ගහො ‘‘සක්යකුලෙ උප්පන්නත්තා සක්යස්ස භගවතො ධීතා සක්යධීතරා, න සක්යධීතරා අසක්යධීතරා’’ති. ඉධාපි සිම්හි පරෙ උකාරස්ස ආරාදෙසො කතො, ඉත්ථිලිඞ්ගභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා ආපච්චයො, තතො සිලොපො ච දට්ඨබ්බො. එවං සමාසපදත්තෙ සත්ථු පිතු කත්තුසද්දානං නාමිකපදමාලායං වුත්තරූපතො කොචි කොචි රූපවිසෙසො දිස්සති. අඤ්ඤෙසම්පි රූපවිසෙසො නයඤ්ඤුනා මග්ගිතබ්බො සුත්තන්තෙසු. කො හි නාම සමත්ථො නිස්සෙසතො බුද්ධවචනසාගරෙ සංකිණ්ණානි විචිත්රානි පණ්ඩිතජනානං හදයවිම්හාපනකරානි පදරූපරතනානි සමුද්ධරිත්වා දස්සෙතුං, තස්මා අම්හෙහි අප්පමත්තකානියෙව දස්සිතානි.

අදන්ධජාතිකො විඤ්ඤු-ජාතිකො සතතං ඉධ;

යොගං කරොති චෙ සත්ථු, පාළියං සො න කඞ්ඛති.

යෙ පනිධ අම්හෙහි ‘‘සත්ථා, අභිභවිතා, වත්තා, කත්තා’’දයො සද්දා පකාසිතා, තෙසු කෙචි උපයොගවචනෙන සද්ධිං නිච්චං වත්තන්ති ‘‘පුච්ඡිතා, ඔක්කමිතා’’ඉච්චාදයො. තථා හි ‘‘අභිජානාසි නො ත්වං මහාරාජ ඉමං පඤ්හං අඤ්ඤෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිතා. නිද්දං ඔක්කමිතා’’තිආදිපයොගා බහූ දිස්සන්ති. කෙචි සාමිවචනෙන සද්ධිං නිච්චං වත්තන්ති ‘‘අභිභවිතා, වත්තා’’ඉච්චාදයො. තථා හි ‘‘පච්චාමිත්තානං අභිභවිතා, තස්ස භවන්ති වත්තාරො. අමතස්ස දාතා. පරිස්සයානං සහිතා. අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස, උප්පාදෙතා නරුත්තමො’’තිආදිපයොගා බහූ දිස්සන්ති. කෙචි පන උපයොගවචනෙනපි සද්ධිං නෙව වත්තන්ති නියොගා පඤ්ඤත්තියං පවත්තනතො. තං යථා? ‘‘සත්ථා, පිතා, භාතා, නත්තා’’ඉච්චාදයො. එත්ථ පන ‘‘උපයොගවචනෙන සද්ධිං නිච්චං වත්තන්තී’’තිආදිවචනං කම්මභූතං අත්ථං සන්ධාය කතන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං උකාරන්තතාපකතිකානං ආකාරන්තපදානං පවත්තිං විදිත්වා සද්දෙසු අත්ථෙසු ච කොසල්ලමිච්ඡන්තෙහි පුන ලිඞ්ගඅන්තවසෙන ‘‘සත්ථා, සත්ථො, සත්ථ’’න්ති තිකං කත්වා පදානමත්ථො ච පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා ච පදානං සදිසාසදිසතා ච වවත්ථපෙතබ්බා. තත්ර හි ‘‘සත්ථා’’ති ඉදං පඨමං උකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා ආකාරන්තභූතං පුල්ලිඞ්ගං, ‘‘සත්ථො’’ති ඉදං පඨමං අකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා ඔකාරන්තභූතං පුල්ලිඞ්ගං, ‘‘සත්ථ’’න්තිදං පන පඨමං අකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා නිග්ගහීතන්තභූතං නපුංසකලිඞ්ගං. තත්ර සත්ථාති සදෙවකං ලොකං සාසති අනුසාසතීති සත්ථා, කො සො? භගවා. සත්ථොති සහ අත්ථෙනාති සත්ථො, භණ්ඩමූලං ගහෙත්වා වාණිජ්ජාය දෙසන්තරං ගතො ජනසමූහො. සත්ථන්ති සාසති ආචික්ඛති අත්ථෙ එතෙනාති සත්ථං, බ්යාකරණාදිගන්ථො, අථ වා සසති හිංසති සත්තෙ එතෙනාති සත්ථං, අසිආදි. ‘‘සත්ථා, සත්ථා, සත්ථාරො. සත්ථාරං, සත්ථාරො’’ති පුරෙ විය පදමාලා. ‘‘සත්ථො, සත්ථා. සත්ථං, සත්ථෙ’’ති පුරිසනයෙන පදමාලා. ‘‘සත්ථං, සත්ථානි, සත්ථා. සත්ථං, සත්ථානි, සත්ථෙ’’ති නපුංසකෙ වත්තමාන චිත්තනයෙන පදමාලා යොජෙතබ්බා. එවං තිධා භින්නාසු නාමිකපදමාලාසු පදානං සදිසාසදිසතා වවත්ථපෙතබ්බා.

සත්ථා තිට්ඨති සබ්බඤ්ඤූ, සත්ථා යන්ති ධනත්ථිකා;

සත්ථා අපෙති පුරිසො, භොන්තො සත්ථා දදාථ සං.

එවං සුතිසාමඤ්ඤවසෙන සදිසතා භවති.

සත්ථං යං තිඛිණං තෙන, සත්ථො කත්වාන කප්පියං;

ඵලං සත්ථුස්ස පාදාසි, සත්ථා තං පරිභුඤ්ජති.

එවං අසුතිසාමඤ්ඤවසෙන අසදිසතා භවති, තථා ලිඞ්ගඅන්තවසෙන. ‘‘චෙතා චෙතො’’ති ච ‘‘තාතා තාතො’’ති ච දුකං කත්වා පදානමත්ථො ච පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා ච පදානං සදිසාසදිසතා ච වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්ර හි ‘‘චෙතා’’ති පඨමං උකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා ආකාරන්තභූතං පුල්ලිඞ්ගං, තථා ‘‘තාතා’’ති පදම්පි. ‘‘චෙතො’’ති ඉදං පන පඨමං අකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා ඔකාරන්තභූතං පුල්ලිඞ්ගං, තථා ‘‘තාතො’’ති පදම්පි. තත්ර චෙතාති චිනොති රාසිං කරොතීති චෙතා, පාකාරචිනනකො පුග්ගලො, ඉට්ඨකවඩ්ඪකීති අත්ථො. චෙතොති චිත්තං, එවංනාමකො වා ලුද්දො. එත්ථ ච චිත්තං ‘‘චෙතයති චින්තෙතී’’ති අත්ථවසෙන චෙතො, ලුද්දො පන පණ්ණත්තිවසෙන. තාතාති තායතීති තාතා. ‘‘අඝස්ස තාතා හිතස්ස විධාතා’’තිස්ස පයොගො. ‘‘තාතො’’ති එත්ථාපි තායතීති තාතො, පුත්තානං පිතූසු, පිතරානං පුත්තෙසු, අඤ්ඤෙසඤ්ච අඤ්ඤෙසු පියපුග්ගලෙසු වත්තබ්බවොහාරො එසො. ‘‘සො නූන කපණො තාතො, චිරං රුච්චති අස්සමෙ. කිච්ඡෙනාධිගතා භොගා, තෙ තාතො විධමං ධමං. එහි තාතා’’තිආදීසු චස්ස පයොගො වෙදිතබ්බො. ‘‘චෙතා, චෙතා, චෙතාරො. චෙතාරං, චෙතාරො’’ති සත්ථුනයෙන පදමාලා. ‘‘චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතෙ. චෙතසා, චෙතෙනා’’ති මනොගණනයෙන ඤෙය්යා. අයං චිත්තවාචකස්ස චෙතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා. ‘‘චෙතො, චෙතා. චෙතං, චෙතෙ. චෙතෙනා’’ති පුරිසනයෙන ඤෙය්යා. අයං පණ්ණත්තිවාචකස්ස චෙතසද්දස්ස නාමිකපදමාලා. ‘‘තාතා, තාතා, තාතාරො. තාතාර’’න්ති සත්ථුනයෙන ඤෙය්යා. ‘‘තාතො, තාතා, තාත’’න්ති පුරිසනයෙන ඤෙය්යා. එවමිමාසුපි නාමිකපදමාලාසු පදානං සදිසාසදිසතා වවත්ථපෙතබ්බා, තථා ලිඞ්ගඅන්තවසෙන ‘‘ඤාතා, ඤාතො, ඤාතං, ඤාතා’’ති චතුක්කං කත්වා පදානමත්ථො ච පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා ච පදානං සදිසාසදිසතා ච වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්ර හි ‘‘ඤාතා’’ති ඉදං පඨමං උකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡා ආකාරන්තභූතං පුල්ලිඞ්ගං. ‘‘ඤාතො ඤාත’’න්ති ඉමානි යථාක්කමං පඨමං අකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡොකාරන්තනිග්ගහීතන්තභූතානි වාච්චලිඞ්ගෙසු පුන්නපුංසකලිඞ්ගානි. තථා හි ‘‘ඤාතො අත්ථො සුඛාවහො. ඤාතමෙතං කුරඞ්ගස්සා’’ති නෙසං පයොගා දිස්සන්ති. ‘‘ඤාතා’’ති ඉදං පන පඨමං ආකාරන්තතාපකතියං ඨත්වා පච්ඡාපි ආකාරන්තභූතං වාච්චලිඞ්ගෙසු ඉත්ථිලිඞ්ගං. තථා හි ‘‘එසා ඉත්ථිමයා ඤාතා’’ති පයොගො. තත්ර පුල්ලිඞ්ගපක්ඛෙ ‘‘ජානාතීති ඤාතා’’ති කත්තුකාරකවත්තමානකාලවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉත්ථිලිඞ්ගාදිපක්ඛෙ ‘‘ඤායිත්ථාති ඤාතා ඤාතො ඤාත’’න්ති කම්මකාරකාතීතකාලවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. එස නයො අඤ්ඤත්ථාපි යථාසම්භවං දට්ඨබ්බො. ‘‘ඤාතා, ඤාතා, ඤාතාරො. ඤාතාර’’න්ති සත්ථුනයෙන ඤෙය්යා. ‘‘ඤාතො, ඤාතා. ඤාත’’න්ති පුරිසනයෙන ඤෙය්යා. ‘‘ඤාතං, ඤාතානි, ඤාතා. ඤාතං, ඤාතානි, ඤාතෙ’’ති වක්ඛමානචිත්තනයෙන ඤෙය්යා. ‘‘ඤාතා, ඤාතා, ඤාතායො. ඤාතං, ඤාතා, ඤාතායො’’ති වක්ඛමානකඤ්ඤානයෙන ඤෙය්යා. එවමිමාසුපි නාමිකපදමාලාසු පදානං සදිසාසදිසතා වවත්ථපෙතබ්බා. අඤ්ඤෙසුපි ඨානෙසු යථාරහං ඉමිනා නයෙන සදිසාසදිසතා උපපරික්ඛිතබ්බා. වත්තා ධාතා ගන්තාදීනම්පි ‘‘වදතීති වත්තා, ධාරෙතීති ධාතා, ගච්ඡතීති ගන්තා’’තිආදිනා යථාසම්භවං නිබ්බචනානි ඤෙය්යානි.

යං පනෙත්ථ අම්හෙහි පකිණ්ණකවචනං කථිතං, තං ‘‘අට්ඨානෙ ඉදං කථිත’’න්ති න වත්තබ්බං. යස්මා අයං සද්දනීති නාම සද්දානමත්ථානඤ්ච යුත්තායුත්තිපකාසනත්ථං කතාරම්භත්තා නානප්පකාරෙන සබ්බං මාගධවොහාරං සඞ්ඛොභෙත්වා කථිතායෙව සොභති, න ඉතරථා, තස්මා නානප්පභෙදෙන වත්තුමිච්ඡාය සම්භවතො ‘‘අට්ඨානෙ ඉදං කථිත’’න්ති න වත්තබ්බං. නානාඋපායෙහි විඤ්ඤූනං ඤාපනත්ථං කතාරම්භත්තා ච පන පුනරුත්තිදොසොපෙත්ථ න චින්තෙතබ්බො, අඤ්ඤදත්ථු සද්ධාසම්පන්නෙහි කුලපුත්තෙහි අයං සද්දනීති පිටකත්තයොපකාරාය සක්කච්චං පරියාපුණිතබ්බා.

ඉති අභිභවිතාපදසදිසානි වත්තා, ධාතා, ගන්තාදීනි පදානි දස්සිතානි. ඉදානි අතංසදිසානි දස්සෙස්සාම. සෙය්යථිදං –

ගුණවා ගණවා චෙව, බලවා යසවා තථා;

ධනවා සුතවා විද්වා, ධුතවා කතවාපි ච.

හිතවා භගවා චෙව, ධිතවා ථාමවා තථා;

යතවා චාගවා චාථ, හිමවිච්චාදයො රවා.

පුන්නපුංසකලිඞ්ගෙහි, අකාරන්තෙහි පායතො;

වන්තුසද්දො පරො හොති, තදන්තා ගුණවාදයො.

සඤ්ඤාවා රස්මිවා චෙව, මස්සුවා ච යසස්සිවා;

ඉච්චාදිදස්සනාපෙසො, ආකාරිවණ්ණුකාරතො;

ඉත්ථිලිඞ්ගාදීසු හොති, කත්ථචීති පකාසයෙ.

සතිමා ගතිමා අත්ථ-දස්සිමා ධිතිමා තථා;

මුතිමා මතිමා චෙව, ජුතිමා හිරිමාපි ච.

ථුතිමා රතිමා චෙව, යතිමා බලිමා තථා;

කසිමා සුචිමා ධීමා, රුචිමා චක්ඛුමාපි ච.

බන්ධුමා හෙතුමා’යස්මා, කෙතුමා රාහුමා තථා;

ඛාණුමා භාණුමා ගොමා, විජ්ජුමා වසුමාදයො.

පාපිමා පුත්තිමා චෙව, චන්දිමිච්චාදයොපි ච;

අතංසදිසසද්දාති, විඤ්ඤාතබ්බා විභාවිනා.

ඉවණ්ණුකාරොකාරෙහි, මන්තුසද්දො පරො භවෙ;

ආකාරන්තා චිකාරන්තා, ඉමන්තූති විභාවයෙ.

ගුණවා, ගුණවා, ගුණවන්තො. ගුණවන්තං, ගුණවන්තෙ. ගුණවතා, ගුණවන්තෙන, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි. ගුණවතො, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතං, ගුණවන්තානං. ගුණවතා, ගුණවන්තා, ගුණවන්තස්මා, ගුණවන්තම්හා, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි. ගුණවතො, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතං, ගුණවන්තානං. ගුණවති, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තස්මිං, ගුණවන්තම්හි, ගුණවන්තෙසු. භො ගුණවා, භවන්තො ගුණවා, භොන්තො ගුණවන්තො.

එත්ථ පන ‘‘එථ තුම්හෙ ආවුසො සීලවාහොථා’’ති ච,

‘‘බලවන්තො දුබ්බලා හොන්ති, ථාමවන්තොපි හායරෙ;

චක්ඛුමා අන්ධිකා හොන්ති, මාතුගාමවසං ගතා’’ති ච

පාළියං ‘‘සීලවා, චක්ඛුමා’’ති පඨමාබහුවචනස්ස දස්සනතො ‘‘ගුණවා’’ති පච්චත්තාලපනට්ඨානෙ බහුවචනං වුත්තං. ‘‘ගුණවා සතිමා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. චූළනිරුත්තියම්පි හි ‘‘ගුණවා’’ති පච්චත්තාලපනබහුවචනානි ආගතානි, නිරුත්තිපිටකෙ පච්චත්තෙකවචනභාවෙනෙව ආගතං, චූළනිරුත්තියං පන නිරුත්තිපිටකෙ ච ‘‘භො ගුණව’’ඉති රස්සවසෙන ආලපනෙකවචනං ආගතං. මයං පන ‘‘තග්ඝ භගවා බොජ්ඣඞ්ගා. කථං නු භගවා තුය්හං සාවකො සාසනෙ රතො’’තිඑවමාදීසු අනෙකසතෙසු පාඨෙසු ‘‘භගවා’’ඉති ආලපනෙකවචනස්ස දීඝභාවදස්සනතො වන්තුපච්චයට්ඨානෙ ‘‘භො ගුණවා’’ඉච්චාදි දීඝවසෙන වචනං යුත්තතරං විය මඤ්ඤාම, මන්තුපච්චයට්ඨානෙ පන ඉමන්තුපච්චයට්ඨානෙ ච ‘‘සබ්බවෙරභයාතීත, පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුම. එවං ජානාහි පාපිම’’ඉච්චාදීසු පාළිපදෙසෙසු ‘‘චක්ඛුම’’ඉච්චාදිආලපනෙකවචනස්ස රස්සභාවදස්සනතො ‘‘භො සතිම, භො ගතිම’’ඉච්චාදි රස්සවසෙන වචනං යුත්තතරං විය මඤ්ඤාම, අථ වා මහාපරිනිබ්බානසුත්තට්ඨකථායං ‘‘ආයස්මා තිස්ස’’ ඉතිදීඝවසෙන වුත්තාලපනෙකවචනස්ස දස්සනතො ‘‘භගවා, ආයස්මා’’ ඉතිදීඝවසෙන වුත්තපදමත්තං ඨපෙත්වා වන්තුපච්චයට්ඨානෙපි මන්තුපච්චයනයො නෙතබ්බො, මන්තුපච්චයට්ඨානෙපි වන්තුපච්චයනයො නෙතබ්බො. තථා හි කච්චායනාදීසු ‘‘භො ගුණවං, භො ගුණව, භො ගුණවා’’ඉති නිග්ගහීතරස්සදීඝවසෙන තීණි ආලපනෙකවචනානි වුත්තානි, ඉමිනා ‘‘භො සතිමං, භො සතිම, භො සතිමා’’ති එවමාදිනයොපි දස්සිතො . පඨමාබහුවචනට්ඨානෙ පන ‘‘ගුණවන්තො, ගුණවන්තා, ගුණවන්තී’’ති තීණි පදානි වුත්තානි, ඉමිනාපි ‘‘සතිමන්තො, සතිමන්තා, සතිමන්තී’’ති එවමාදිනයොපි දස්සිතො. තෙසු ‘‘භො ගුණවං භො සතිමං, ගුණවන්තා, ගුණවන්තී’’ති ඉමානි පදානි එවංගතිකානි ච අඤ්ඤානි පදානි පාළියං අප්පසිද්ධානි යථා ‘‘ආයස්මන්තා’’ති පදං පසිද්ධං, තස්මා යං චූළනිරුත්තියං වුත්තං, යඤ්ච නිරුත්තිපිටකෙ, යඤ්ච කච්චායනාදීසු, තං සබ්බං පාළියා අට්ඨකථාහි ච සද්ධිං යථා න විරුජ්ඣති, ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං විය අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙති, තථා ගහෙතබ්බං.

අපිචෙත්ථ අයම්පි විසෙසො ගහෙතබ්බො. තං යථා? ‘‘තුය්හං ධීතා මහාවීර, පඤ්ඤවන්ත ජුතින්ධරා’’ති පාළියං ‘‘පඤ්ඤවන්ත’’ඉති ආලපනෙකවචනස්ස දස්සනතො.

‘‘සබ්බා කිරෙවං පරිනිට්ඨිතානි,

යසස්සි නං පඤ්ඤවන්තං විසය්හ;

යසො ච ලද්ධා පුරිමං උළාරං,

නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණ’’න්ති.

ඉමිස්සා ජාතකපාළියා අට්ඨකථායං ‘‘පඤ්ඤවන්ත’’ඉති ආලපනෙකවචනස්ස දස්සනතො ච ‘‘භො ගුණවන්ත, භො ගුණවන්තා, භො සතිමන්ත, භො සතිමන්තා’’තිආදීනිපි ආලපනෙකවචනානි අවස්සමිච්ඡිතබ්බානි. තථා හි තිස්සං පාළියං ‘‘යසස්සි පඤ්ඤවන්ත’’ ඉච්චාලපනවචනං අට්ඨකථාචරියා ඉච්ඡන්ති. නන්ති හි පදපූරණෙ නිපාතමත්තං. පඤ්ඤවන්තන්ති පන ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං අනුසාරාගමං කත්වා වුත්තං. එවං පාවචනෙ වන්තුපච්චයාදිසහිතානං සද්දානං ‘‘භගවා, ආයස්මා, පඤ්ඤවන්ත, චක්ඛුම, පාපිම’’ඉතිදස්සිතනයෙන ආලපනප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච ‘‘ගඞ්ගාභාගීරථී නාම, හිමවන්තා පභාවිතා’’ති ච ‘‘කුතො ආගතත්ථ භන්තෙති, හිමවන්තා මහාරාජා’’ති ච දස්සනතො ‘‘ගුණවන්තා’’ති පඤ්චමියා එකවචනං කථිතං. යථා ගුණවන්තු සද්දස්ස නාමිකපදමාලා යොජිතා, එවං ධනවන්තුබලවන්තාදීනං සතිමන්තු ගතිමන්තාදීනඤ්ච නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

ඉදානි විද්වාදිපදානං ගුණවාපදෙන සමානගතිකත්තම්පි සොතූනං පයොගෙසු සම්මොහාපගමත්ථං එකදෙසතො නිබ්බචනාදීහි සද්ධිං විද්වන්තුඉච්චාදිපකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – ඤාණසඞ්ඛාතො වෙදො අස්ස අත්ථීති විද්වා, පණ්ඩිතො. එත්ථ ච විද්වාසද්දස්ස අත්ථිභාවෙ ‘‘ඉති විද්වා සමං චරෙ’’තිආදි ආහච්චපාඨො නිදස්සනං. අත්රායං පදමාලා – විද්වා, විද්වා, විද්වන්තො. විද්වන්තං, විද්වන්තෙ. විද්වතා, විද්වන්තෙන. සෙසං සබ්බං නෙය්යං. වෙදනාවා, වෙදනාවා, වෙදනාවන්තො. වෙදනාවන්තං, වෙදනාවන්තෙ. වෙදනාවතා, වෙදනාවන්තෙන. සෙසං සබ්බං නෙය්යං. එවං ‘‘සඤ්ඤාවාචෙතනාවා සද්ධාවා පඤ්ඤවා සබ්බාවා’’ඉච්චාදීසුපි. එත්ථ ච ‘‘වෙදනාවන්තං වා අත්තානං සබ්බාවන්තං ලොක’’න්තිආදීනි නිදස්සනපදානි. තත්ථ සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං, සබ්බසත්තයුත්තන්ති අත්ථො. මජ්ඣෙදීඝඤ්හි ඉදං පදං. යෙභුය්යෙන පන ‘‘පඤ්ඤවාපඤ්ඤවන්තො’’තිආදීනි මජ්ඣෙරස්සානිපි භවන්ති. යසස්සිනො පරිවාරභූතා ජනා අස්ස අත්ථීති යසස්සිවා, අථ වා යසස්සී ච යසස්සිවා චාති යසස්සිවා. එකදෙසසරූපෙකසෙසොයං. ‘‘යසස්සිවා’’ති පදස්ස පන අත්ථිභාවෙ –

‘‘ඛත්තියො ජාතිසම්පන්නො, අභිජාතො යසස්සිවා;

ධම්මරාජා විදෙහානං, පුත්තො උප්පජ්ජතෙ තවා’’ති

ඉදං නිදස්සනං. ‘‘යසස්සිවා, යසස්සිවා, යසස්සිවන්තො. යසස්සිවන්තං’’ ඉච්චාදි නෙතබ්බං. අත්ථෙ දස්සනසීලං අත්ථදස්සි, කිං තං? ඤාණං. අත්ථදස්සි අස්ස අත්ථීති අත්ථදස්සිමා, එත්ථ ච –

‘‘තං තත්ථ ගතිමා ධිතිමා, මුතිමා අත්ථදස්සිමා;

සඞ්ඛාතා සබ්බධම්මානං, විධුරො එතදබ්රවී’’ති

ඉදමෙතස්සත්ථස්ස සාධකං වචනං. ‘‘අත්ථදස්සිමා, අත්ථදස්සිමා, අත්ථදස්සිමන්තො. අත්ථදස්සිමන්තං’’ ඉච්චාදි නෙතබ්බං. පාපං අස්ස අත්ථීති පාපිමා, අකුසලරාසිසමන්නාගතො මාරො. පුත්තා අස්ස අත්ථීති පුත්තිමා, බහුපුත්තො. ‘‘සොචති පුත්තෙහි පුත්තිමා’’ති එත්ථ හි බහුපුත්තො ‘‘පුත්තිමා’’ති වුච්චති. චන්දො අස්ස අත්ථීති චන්දිමා. චන්දොති චෙත්ථ චන්දවිමානමධිප්පෙතං, චන්දවිමානවාසී පන දෙවපුත්තො ‘‘චන්දිමා’’ති. තථා හි ‘‘චන්දො උග්ගතො, පමාණතො චන්දො ආයාමවිත්ථාරතො උබ්බෙධතො ච එකූනපඤ්ඤාසයොජනො, පරික්ඛෙපතො තීහි යොජනෙහි ඌනදියඩ්ඪසතයොජනො’’තිආදීසු චන්දවිමානං ‘‘චන්දො’’ති වුත්තං. ‘‘තථාගතං අරහන්තං, චන්දිමා සරණං ගතො’’තිආදීසු පන චන්දදෙවපුත්තො ‘‘චන්දිමා’’ති. අපරො නයො – චන්දො අස්ස අත්ථීති චන්දිමා. චන්දොති චෙත්ථ චන්දදෙවපුත්තො අධිප්පෙතො, තන්නිවාසට්ඨානභූතං පන චන්දවිමානං ‘‘චන්දිමා’’ති. තථා හි ‘‘රාහු චන්දං පමුඤ්චස්සු, චන්දො මණිමයවිමානෙ වසතී’’තිආදීසු චන්දදෙවපුත්තො ‘‘චන්දො’’ති වුත්තො.

‘‘යො හවෙ දහරො භික්ඛු, යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ;

සොමංලොකංපභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති

ආදීසු පන තන්නිවාසට්ඨානභූතං චන්දවිමානං ‘‘චන්දිමා’’ති වුත්තං. ඉති ‘‘චන්දො’’ති ච ‘‘චන්දිමා’’ති ච චන්දදෙවපුත්තස්සපි චන්දවිමානස්සපි නාමන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ර ‘‘පාපිමා පුත්තිමා චන්දිමා’’ති ඉමානි පාපසද්දාදිතො ‘‘තදස්සත්ථි’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ පවත්තස්ස ඉමන්තුපච්චයස්ස වසෙන සිද්ධිමුපාගතානීති ගහෙතබ්බානි.

නනු ච භො මන්තුපච්චයවසෙනෙව සාධෙතබ්බානීති? න, කත්ථචිපි අකාරන්තතො මන්තුනො අභාවා. නනු ච භො එවං සන්තෙපි පාප පුත්ත චන්දතො පඨමං ඉකාරාගමං කත්වා තතො මන්තුපච්චයං කත්වා සක්කා සාධෙතුන්ති? සක්කා රූපමත්තසිජ්ඣනතො, නයො පන සොභනො න හොති. තථා හි පාප පුත්තාදිතො අකාරන්තතො ඉකාරාගමං කත්වා මන්තුපච්චයෙ විධියමානෙ අඤ්ඤෙහි ගුණයසාදීහි අකාරන්තෙහි ඉකාරාගමං කත්වා මන්තුපච්චයස්ස කාතබ්බතාපසඞ්ගො සියා. න හි අනෙකෙසු පාළිසතසහස්සෙසු කත්ථචිපි අකාරන්තතො ගුණ යසාදිතො ඉකාරාගමෙන සද්ධිං මන්තුපච්චයො දිස්සති, අට්ඨානත්තා පන පාප පුත්තාදිතො අකාරන්තතො ඉකාරාගමං අකත්වා ඉමන්තුපච්චයෙ කතෙයෙව ‘‘පාපිමා පුත්තිමා’’තිආදීනි සිජ්ඣන්තීති.

එවං සන්තෙපි භො කස්මා කච්චායනප්පකරණෙ මන්තුපච්චයොව වුත්තො, න ඉමන්තුපච්චයොති? ද්වයම්පි වුත්තමෙව. කථං ඤායතීති චෙ? යස්මා තත්ථ ‘‘තපාදිතො සී, දණ්ඩාදිතො ඉක ඊ, මධ්වාදිතො රො, ගුණාදිතො වන්තූ’’ති ඉමානි චත්තාරි සුත්තානි සන්නිහිතතොදන්තසද්දභාවෙන වත්වා මජ්ඣෙ ‘‘සත්යාදීහි මන්තූ’’ති අඤ්ඤථා සුත්තං වත්වා තතො සන්නිහිතතොදන්තවසෙන ‘‘සද්ධාදිතො ණා’’ති සුත්තං වුත්තං, තස්මා තත්ථ ‘‘සත්යාදීහිමන්තූ’’ති විසදිසං කත්වා වුත්තස්ස සුත්තස්ස වසෙන ඉමන්තු පච්චයො ච වුත්තොති විඤ්ඤායති. පකති හෙසාචරියානං යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්තනො අධිප්පායවිඤ්ඤාපනං. එත්ථ ච දුතියො අත්ථො සරසන්ධිවසෙන ගහෙතබ්බො. තථා හිස්ස ‘‘සත්යාදීහි මන්තූ’’ති පඨමො අත්ථො, ‘‘සත්යාදීහි ඉමන්තූ’’ති දුතියො අත්ථො. ඉති ‘‘සෙතො ධාවතී’’ති පයොගෙ විය ‘‘සත්යාදීහි මන්තූ’’ති සුත්තෙ භින්නසත්තිසමවෙතවසෙන අත්ථද්වයපටිපත්ති භවති, තස්මා පරමසුඛුමසුගම්භීරත්ථවතා අනෙන සුත්තෙන කත්ථචි සති ගති සෙතු ගොඉච්චාදිතො මන්තුපච්චයො ඉච්ඡිතො. කත්ථචි සති පාප පුත්තඉච්චාදිතො ඉමන්තුපච්චයො ඉච්ඡිතොති දට්ඨබ්බං.

යස්මා පන සතිසද්දො මන්තුවසෙන ගතිධීසෙථුගො ඉච්චාදීහි, ඉමන්තුවසෙන පාපපුත්තාදීහි ච සමානගතිකත්තා තෙසං පකාරභාවෙන ගහිතො, තස්මා එවං සුත්තත්ථො භවති ‘‘සත්යාදීහි මන්තු සතිප්පකාරෙහි සද්දෙහි මන්තුපච්චයො හොති ඉමන්තුපච්චයො ච යථාරහං ‘තදස්සත්ථි’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ’’ති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා ‘‘සතිමා’’ති එත්ථ සතීති ඉකාරන්තතො මන්තුපච්චයො හොති, තථා ‘‘ගතිමා, ධීමා, සෙතුමා, ගොමා’’තිආදීසු ඉකාරන්ත ඊකාරන්ත උකාරන්තනිච්චොකාරන්තතො මන්තුපච්චයො හොති. යථා ච ‘‘සතිමා’’ති එත්ථ ‘‘සතී’’ති ඉකාරන්තතො ඉමන්තුපච්චයො හොති, තථා ‘‘ගතිමා, පාපිමා, පුත්තිමා’’තිආදීසු ඉකාරන්ත අකාරන්තතො ඉමන්තුපච්චයො හොති. එවං සතිප්පකාරෙහි සද්දෙහි යථාසම්භවං මන්තු ඉමන්තුපච්චයා හොන්තීති.

යජ්ජෙවං පච්චයද්වයවිධායකං ‘‘දණ්ඩාදිතො ඉක ඊ’’ති සුත්තං විය ‘‘සත්යාදිතො ඉමන්තු මන්තූ’’ති වත්තබ්බං, කස්මා නාවොචාති? තථා අවචනෙ කාරණමත්ථි. යදි හි ‘‘දණ්ඩාදිතො ඉක ඊ’’ති සුත්තං විය ‘‘සත්යාදිතො ඉමන්තු මන්තූ’’ති සුත්තං වුත්තං සියා, එකක්ඛණෙයෙව ඉමන්තු මන්තූනං වචනෙන දණ්ඩසද්දතො සම්භූතං ‘‘දණ්ඩිකො දණ්ඩී’’ති රූපද්වයමිව සතිගතිආදිතොපි විසදිසරූපද්වයමිච්ඡිතබ්බං සියා, තඤ්ච නත්ථි, තස්මා ‘‘සත්යාදිතො ඉමන්තු මන්තූ’’ති න වුත්තං. අපිච තථා වුත්තෙ බව්හක්ඛරතාය ගන්ථගරුතා සියා. යස්මා ච සුත්තෙන නාම අප්පක්ඛරෙන අසන්දිද්ධෙන සාරවන්තෙන ගූළ්හනින්නයෙන සබ්බතොමුඛෙන අනවජ්ජෙන භවිතබ්බං. කච්චායනෙ ච යෙභුය්යෙන තාදිසානි ගම්භීරත්ථානි සුවිසදඤාණවිසයභූතානි සුත්තානි දිස්සන්ති ‘‘උපාඣධිකිස්සරවචනෙ, සරා සරෙ ලොප’’න්තිආදීනි, ඉදම්පි තෙසමඤ්ඤතරං, තස්මා ‘‘සත්යාදිතො ඉමන්තු මන්තූ’’ති න වුත්තං. එවං සුත්තොපදෙසෙ අකතෙපි ඉමන්තුනොපි ගහණත්ථං භින්නසත්තිසමවෙතවසෙන ‘‘සත්යාදීහි මන්තූ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අපරො නයො – ‘‘තපාදිතො සී’’තිආදීසු තොදන්තසද්දස්ස බහුවචනන්තතා න සුට්ඨු පාකටා තොපච්චයස්ස එකත්ථබව්හත්ථෙසු වත්තනතො, ‘‘සත්යාදීහි මන්තූ’’ති එත්ථ පන හිසද්දස්ස බහුවචනත්ථතා අතීව පාකටා, තස්මා බහුවචනග්ගහණෙන ඉමන්තු පච්චයො හොතීතිපි දට්ඨබ්බං. නනු ච භො විනාපි ඉමන්තුපච්චයෙන පාපමස්සත්ථීති පාපී, පාපී එව පාපිමාති සකත්ථෙ මාපච්චයෙ කතෙයෙව ‘‘පාපිමා පුත්තිමා’’තිආදීනි සිජ්ඣන්ති ‘‘ඡට්ඨමො සො පරාභවො’’ති එත්ථ මපච්චයෙන ‘‘ඡට්ඨමො’’ති පදං වියාති? අතිනයඤ්ඤූ භවං, අතිනයඤ්ඤූ නාමාති භවං වත්තබ්බො, න පන භවං සද්දගතිං ජානාති, සද්දගතියො ච නාම බහුවිධා. තථා හි ඡට්ඨොයෙව ඡට්ඨමො, ‘‘සුත්තමෙව සුත්තන්තො’’තිආදීසු පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බා සද්දගති, ‘‘දෙවොයෙව දෙවතා’’තිආදීසු කඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බා සද්දගති, ‘‘දිට්ඨි එව දිට්ඨිගත’’න්තිආදීසු චිත්තනයෙන යොජෙතබ්බා සද්දගති. එවංවිධාසු සද්දගතීසු ‘‘පාපී එව පාපිමා’’තිආදිකං කතරං සද්දගතිං වදෙසි? ‘‘සත්ථා රාජා බ්රහ්මා සඛා අත්තා සා පුමා’’තිආදීසු ච කතරං සද්දගතිං වදෙසි? කතරසද්දන්තොගධං කතරාය ච නාමිකපදමාලායං යොජෙතබ්බං මඤ්ඤසීති? සො එවං පුට්ඨො අද්ධා උත්තරි කිඤ්චි අදිස්වා තුණ්හී භවිස්සති, තස්මා තාදිසො නයො න ගහෙතබ්බො. තාදිසස්මිඤ්හි නයෙ ‘‘පාපිමතා පාපිමතො’’තිආදීනි රූපානි න සිජ්ඣන්ති, ඉමන්තුපච්චයනයෙන පන සිජ්ඣන්ති, තස්මා අයමෙව නයො පසත්ථතරො ආයස්මන්තෙහි සම්මා චිත්තෙ ඨපෙතබ්බො. අත්රිදං නිදස්සනං –

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං,

මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා,

ජයං තදා දෙවගණා මහෙසිනො’’ති ච,

‘‘සාඛාපත්තඵලූපෙතො, ඛන්ධිමාවමහාදුමො’’ති ච.

පාපිමා, පාපිමා, පාපිමන්තො. පාපිමන්තං. සෙසං නෙය්යං, එස නයො ‘‘ඛන්ධිමා, පුත්තිමා’’තිආදීසුපි.

ඉදානි යථාපාවචනං කිඤ්චිදෙව හිමවන්තු සතිමන්තාදීනං විසෙසං බ්රූම. හිමවන්තොව පබ්බතො. සතිමං භික්ඛුං. බන්ධුමං රාජානං. චන්දිමං දෙවපුත්තං. සතිමස්ස භික්ඛුනො. බන්ධුමස්ස රඤ්ඤො. ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජති. ඉච්චාදි විසෙසො වෙදිතබ්බො. අපිචෙත්ථ ‘‘ආයස්මන්තා’’ති ද්වින්නං වත්තබ්බවචනං, ‘‘ආයස්මන්තො’’ති බහූනං වත්තබ්බවචනන්ති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො. තථා හි ‘‘ද්වින්නං ආරොචෙන්තෙන ‘ආයස්මන්තා ධාරෙන්තූ’ති, තිණ්ණං ආරොචෙන්තෙන ‘ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’ති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘තිණ්ණ’’න්ති චෙත්ථ කථාසීසමත්තං, තෙන චතුන්නම්පි පඤ්චන්නම්පි අතිරෙකසතානම්පීති දස්සිතං හොති. බහවොහි උපාදාය ‘‘උද්දිට්ඨා ඛො ආයස්මන්තො චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා’’තිආදිකා පාළියො ඨපිතා. තත්ථ ‘‘ආයස්මන්තා’’තිදං විනයවොහාරවසෙන ද්වෙයෙව සන්ධාය වුත්තත්තා න සබ්බසාධාරණං. විනයවොහාරඤ්හි වජ්ජෙත්වා අඤ්ඤස්මිං වොහාරෙ න පවත්තති. ‘‘ආයස්මන්තො’’තිදං පන සබ්බත්ථ පවත්තතීති ද්වින්නං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

තත්ර ‘‘හිමවන්තො’’ති ඉදං යෙභුය්යෙනෙකවචනං භවති, කත්ථචි බහුවචනම්පි, තෙනාහ නිරුත්තිපිටකෙ ථෙරො ‘‘හිමවා තිට්ඨති, හිමවන්තො තිට්ඨන්තී’’ති. ‘‘හිමවන්තොව පබ්බතො’’ති අයං එකවචනනයො යථාරුතපාළිවසෙන ගහෙතබ්බො. යථාරුතපාළි ච නාම –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා.

අහං තෙන සමයෙන, නාගරාජා මහිද්ධිකො;

අතුලො නාම නාමෙන, පුඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරො.

ගතිමන්තො සතිමන්තො, ධිතිමන්තො ච සො ඉසි;

සද්ධම්මධාරකො ථෙරො, ආනන්දො රතනාකරො’’

ඉච්චාදි. එත්ථ ‘‘පුඤ්ඤවන්තො’’තිආදීනි අනෙකෙසු ඨානෙසු බහුවචනභාවෙන පුනප්පුනං වදන්තානිපි කත්ථචි එකවචනානි හොන්ති, එකවචනභාවො ච නෙසං ගාථාවිසයෙ දිස්සති, තස්මා තානි යථාපාවචනං ගහෙතබ්බානි.

එවං හිමවන්තුසතිමන්තුසද්දාදීනං විසෙසං ඤත්වා පුන ලිඞ්ගන්තවසෙන ද්විලිඞ්ගකපදානමත්ථො ච පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා ච පදානං සදිසාසදිසතා ච වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්ර හි ‘‘සිරිමා’’ති පදං සුතිසාමඤ්ඤවසෙන ලිඞ්ගද්වයෙ වත්තනතො ද්විධා භිජ්ජති. ‘‘සිරිමා පුරිසො’’ති හි අත්ථෙ ආකාරන්තං පුල්ලිඞ්ගං, ‘‘සිරිමා නාම දෙවී’’ති අත්ථෙ ආකාරන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගං, උභයම්පෙතං උකාරන්තතාපකතිකා. අථ වා පන පච්ඡිමං ආකාරන්තතාපකතිකං, සිරී යස්ස අත්ථි සො සිරිමාති පුල්ලිඞ්ගවසෙන නිබ්බචනං, සිරී යස්සා අත්ථි සා සිරිමාති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන නිබ්බචනං. අත්රිමානි කිඤ්චාපි සුතිවසෙන නිබ්බචනත්ථවසෙන ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානත්ථානි, තථාපි පුරිසපදත්ථඉත්ථිපදත්ථවාචකත්තා භින්නත්ථානීති වෙදිතබ්බානි. එස නයො අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු නෙතබ්බො. සිරිමා, සිරිමා, සිරිමන්තො. සිරිමන්තං, සිරිමන්තෙ. සිරිමතා, සිරිමන්තෙන. ගුණවන්තුසද්දස්සෙව නාමිකපදමාලා. සිරිමා, සිරිමා, සිරිමායො. සිරිමං, සිරිමා, සිරිමායො. සිරිමාය. වක්ඛමානකඤ්ඤානයෙන ඤෙය්යා. එවං ද්විධා භින්නානං සමානසුතිකසද්දානං නාමිකපදමාලාසු පදානං සදිසාසදිසතා වවත්ථපෙතබ්බා. සමානනිබ්බචනත්ථස්සපි හි අසමානසුතිකස්ස ‘‘සිරිමා’’ති සද්දස්ස නාමිකපදමාලායං පදානං ඉමෙහි පදෙහි කාචිපි සමානතා න ලබ්භති. අත්රිදං වුච්චති –

‘‘සිරිමා’’ති පදං ද්වෙධා, පුමිත්ථීසු පවත්තිතො;

භිජ්ජතීති විභාවෙය්ය, එත්ථ පුල්ලිඞ්ගමිච්ඡිතං.

ඉති අභිභවිතා පදෙන විසදිසානි ගුණවාසතිමාදීනි පදානි දස්සිතානි සද්ධිං නාමිකපදමාලාහි. ඉදානි අපරානිපි තබ්බිසදිසානි පදානි දස්සෙස්සාම සද්ධිං නාමිකපදමාලාහි. සෙය්යථිදං?

රාජා බ්රහ්මා සඛා අත්තා, ආතුමා සා පුමා රහා;

දළ්හධම්මා ච පච්චක්ඛ-ධම්මා ච විවටච්ඡදා.

වත්තහා ච තථා වුත්ත-සිරා චෙව යුවාපි ච;

මඝව අද්ධ මුද්ධාදි, විඤ්ඤාතබ්බා විභාවිනා.

එත්ථ ‘‘සා’’ති පදමෙව ආකාරන්තතාපකතිකමාකාරන්තං, සෙසානි පන අකාරන්තතාපකතිකානි ආකාරන්තානි.

රාජා, රාජා, රාජානො. රාජානං, රාජං, රාජානො. රඤ්ඤා, රාජිනා, රාජූහි, රාජූභි. රඤ්ඤො, රාජිනො, රඤ්ඤං, රාජූනං, රාජානං. රඤ්ඤා, රාජූහි, රාජූභි. රඤ්ඤො, රාජිනො, රඤ්ඤං, රාජූනං, රාජානං. රඤ්ඤෙ, රාජිනි, රාජූසු. භො රාජ, භවන්තො රාජානො, භවන්තො රාජා ඉති වා, අයමම්හාකං රුචි.

නිරුත්තිපිටකාදීසු ‘‘රාජා’’ති බහුවචනං න ආගතං, චූළනිරුත්තියං පන ආගතං. කිඤ්චාපි නිරුත්තිපිටකාදීසු න ආගතං, තථාපි ‘‘නෙතාදිසා සඛා හොන්ති, ලබ්භා මෙ ජීවතො සඛා’’ති පාළියං බහුවචනෙකවචනවසෙන ‘‘සඛා’’ති පදස්ස දස්සනතො ‘‘රාජා’’ති බහුවචනං ඉච්ඡිතබ්බමෙව. තථා ‘‘බ්රහ්මා, අත්තා’’ඉච්චාදීනිපි බහුවචනානි තග්ගතිකත්තා විනා කෙනචි රූපවිසෙසෙන.

එත්ථ ච ‘‘ගහපතිකො නාම ඨපෙත්වා රාජං රාජභොගං බ්රාහ්මණං අවසෙසො ගහපතිකො නාමා’’ති දස්සනතො රාජන්ති වුත්තං, ඉදං පන නිරුත්තිපිටකෙ න ආගතං. ‘‘සබ්බදත්තෙන රාජිනා’’ති දස්සනතො ‘‘රාජිනා’’ති වුත්තං. ‘‘ආරාධයති රාජානං, පූජං ලභති භත්තුසූ’’ති දස්සනතො චතුත්ථීඡට්ඨීවසෙන ‘‘රාජාන’’න්ති වුත්තං. කච්චායනරූපසිද්ධිගන්ථෙසු පන ‘‘රාජෙන, රාජෙහි, රාජෙභි. රාජෙසූ’’ති පදානි වුත්තානි. චූළනිරුත්තිනිරුත්තිපිටකෙසු තානි නාගතානි, අනාගතභාවොයෙව තෙසං යුත්තතරො පාළියං අදස්සනතො, තස්මා එත්ථෙතානි අම්හෙහි න වුත්තානි. පාළිනයෙ හි උපපරික්ඛියමානෙ ඊදිසානි පදානි සමාසෙයෙව පස්සාම, න පනාඤ්ඤත්ර, අත්රිමෙ පයොගා – ‘‘ආවුත්ථං ධම්මරාජෙනා’’ති ච, ‘‘සිවිරාජෙන පෙසිතො’’ති ච, ‘‘පජාපතිස්ස දෙවරාජස්ස ධජග්ග’’න්ති ච, ‘‘නික්ඛමන්තෙ මහාරාජෙ, සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪනෙ’’ති ච, එවං පාළිනයෙ උපපරික්ඛියමානෙ ‘‘රාජෙනා’’තිආදීනි සමාසෙයෙව පස්සාම, න කෙවලං පාළිනයෙ පොරාණට්ඨකථානයෙපි උපපරික්ඛියමානෙ සමාසෙයෙව පස්සාම, න පනාඤ්ඤත්ර, එවං සන්තෙපි සුට්ඨු උපපරික්ඛිතබ්බමිදං ඨානං. කො හි නාම සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ සබ්බසො නයං සල්ලක්ඛෙතුං සමත්ථො අඤ්ඤත්ර පභින්නපටිසම්භිදෙහි ඛීණාසවෙහි.

එත්ථ ච සමාසන්තගතරාජ-සද්දස්ස නාමිකපදමාලායො ද්විධා වුච්චන්තෙ ඔකාරන්තාකාරන්තවසෙන. තත්රොකාරන්තා ‘‘මහාරාජො යුවරාජො සිවිරාජො ධම්මරාජො’’ඉච්චෙවමාදයො භවන්ති. ආකාරන්තා පන ‘‘මහාරාජා යුවරාජා සිවිරාජා ධම්මරාජා’’ඉච්චෙවමාදයො. එත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං පොරාණට්ඨකථාසු ච ‘‘මහාරාජො’’තිආදීනි න සන්ති, තථාපි ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො, සබ්බභූතානුකම්පකො’’ති පාළියං ‘‘සබ්බසඛො’’ති දස්සනතො ‘‘මහාරාජො’’තිආදීනිපි අවස්සමිච්ඡිතබ්බානි. තථා හි සමාසෙසු ‘‘ධම්මරාජෙන, ධම්මරාජස්සා’’තිආදීනි දිස්සන්ති. එතානි ඔකාරන්තරූපානි එව, නාකාරන්තරූපානි. මහාරාජො, මහාරාජා. මහාරාජං, මහාරාජෙ. මහාරාජෙන, මහාරාජෙහි, මහාරාජෙභි. මහාරාජස්ස, මහාරාජානං. මහාරාජා, මහාරාජස්මා, මහාරාජම්හා, මහාරාජෙහි, මහාරාජෙභි. මහාරාජස්ස, මහාරාජානං. මහාරාජෙ, මහාරාජස්මිං, මහාරාජම්හි, මහාරාජෙසු. භො මහාරාජ, භවන්තො මහාරාජා . කච්චායනචූළනිරුත්තිනයෙහි පන ‘‘භො මහාරාජා’’ඉති එකවචනබහුවචනානිපි දට්ඨබ්බානි. යථා ‘‘මහාරාජො’’ති ඔකාරන්තපදස්ස වසෙන, එවං ‘‘සිවිරාජො ධම්මරාජො දෙවරාජො’’තිආදීනම්පි ඔකාරන්තපදානං වසෙන පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

අයං පනාකාරන්තවසෙන නාමිකපදමාලා –

මහාරාජා, මහාරාජා, මහාරාජානො. මහාරාජානං, මහාරාජං, මහාරාජානො. මහාරඤ්ඤා, මහාරාජිනා, මහාරාජූහි, මහාරාජූභි. මහාරඤ්ඤො, මහාරාජිනො, මහාරඤ්ඤං, මහාරාජූනං. මහාරඤ්ඤා, මහාරාජූහි, මහාරාජූභි. මහාරඤ්ඤො, මහාරාජිනො, මහාරඤ්ඤං, මහාරාජූනං. මහාරඤ්ඤෙ, මහාරාජිනි, මහාරාජූසු. භො මහාරාජ, භවන්තො මහාරාජානො.

ඉධාපි පකරණද්වයනයෙන ‘‘භො මහාරාජා’’ ඉති එකවචනබහුවචනානිපි දට්ඨබ්බානි. යථා ච ‘‘මහාරාජා’’ති ආකාරන්තපදස්ස වසෙන, එවං ‘‘සිවිරාජා, ධම්මරාජා, දෙවරාජා’’තිආදීනම්පි ආකාරන්තපදානං වසෙන පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

ඉධ අපරාපි අත්ථස්ස පාකටීකරණත්ථං ක්රියාපදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා ආකාරන්තොකාරන්තානං මිස්සකවසෙන නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

මහාරාජා, මහාරාජො තිට්ඨති, මහාරාජානො, මහාරාජා තිට්ඨන්ති. මහාරාජානං, මහාරාජං පස්සති, මහාරාජානො, මහාරාජෙ පස්සති. මහාරඤ්ඤා, මහාරාජිනා, මහාරාජෙන කතං, මහාරාජූහි, මහාරාජූභි, මහාරාජෙහි, මහාරාජෙභි කතං. මහාරඤ්ඤො, මහාරාජිනො, මහාරාජස්ස දීයතෙ, මහාරඤ්ඤා, මහාරාජා, මහාරාජස්මා, මහාරාජම්හා නිස්සටං, මහාරාජූහි, මහාරාජූභි, මහාරාජෙහි , මහාරාජෙභි නිස්සටං. මහාරඤ්ඤො, මහාරාජිනො, මහාරාජස්ස පරිග්ගහො, මහාරඤ්ඤං, මහාරාජූනං, මහාරාජානං පරිග්ගහො. මහාරඤ්ඤෙ, මහාරාජිනි, මහාරාජෙ, මහාරාජස්මිං, මහාරාජම්හි පතිට්ඨිතං, මහාරාජූසු, මහාරාජෙසු පතිට්ඨිතං. භො මහාරාජ ත්වං තිට්ඨ, භොන්තො මහාරාජානො, මහාරාජා තුම්හෙ තිට්ඨථාති. එවං ‘‘යුවරාජා, යුවරාජො’’තිආදීසුපි.

කෙචෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘කස්මා පකරණකත්තුනා ඉමස්මිං ඨානෙ මහන්තො වායාමො ච මහන්තො ච පරක්කමො කතො, නන්වෙතෙසුපි පදෙසු කානිචි බුද්ධවචනෙ විජ්ජන්ති, කානිචි න විජ්ජන්තීති? විඤ්ඤූහි තෙ එවං වත්තබ්බා ‘‘පකරණකත්තාරෙනෙත්ථ සො ච මහන්තො වායාමො සො ච මහන්තො පරක්කමො සාට්ඨකථෙ නවඞ්ගෙ සත්ථුසාසනෙ සද්දෙසු ච අත්ථෙසු ච සොතාරානං සුට්ඨු කොසල්ලුප්පාදනෙන සාසනස්සොපකාරත්ථං කතො, යානි චෙතානි තෙන පදානි දස්සිතානි, එතෙසු කානිචි බුද්ධවචනෙ විජ්ජන්ති, කානිචි න විජ්ජන්ති. එත්ථ යානි බුද්ධවචනෙ විජ්ජන්ති, තානි විජ්ජමානවසෙන ගහිතානි. යානි න විජ්ජන්ති, තානි පොරාණට්ඨකථාදීසු විජ්ජමානවසෙන පාළිනයවසෙන ච ගහිතානී’’ති. අත්රායං සඞ්ඛෙපතො අධිප්පායවිභාවනා –

‘‘ඉදං වත්වා මහාරාජා, කංසො බාරාණසිග්ගහො;

ධනුං තූණිඤ්ච නික්ඛිප්ප, සංයමං අජ්ඣුපාගමී’’ති

ඉදං ආකාරන්තස්ස මහාරාජසද්දස්ස නිදස්සනං. යස්මා ‘‘සබ්බසඛො’’ති පාළි විජ්ජති, තස්මා තෙන නයෙන ‘‘මහාරාජො’’තිපි ඔකාරන්තො දිට්ඨො නාම හොති පුරිසනයෙන යොජෙතබ්බො ච. තෙනෙව ච ‘‘තමබ්රවි මහාරාජා. නික්ඛමන්තෙ මහාරාජෙ’’තිආදීනි දිස්සන්ති.

එවං මහාරාජසද්දස්ස ඔකාරන්තත්තෙ සිද්ධෙ ‘‘මහාරාජා, මහාරාජස්මා, මහාරාජම්හා’’ති පඤ්චමියා එකවචනඤ්ච ‘‘මහාරාජෙ, මහාරාජස්මිං, මහාරාජම්හී’’ති සත්තමියා එකවචනඤ්ච සිද්ධානි එව හොන්ති පාළියං අවිජ්ජමානානම්පි නයවසෙන ගහෙතබ්බත්තා. ‘‘රාජෙන, රාජස්සා’’තිආදීනි පන නයවසෙන ගහෙතබ්බානි න හොන්ති. කස්මාති චෙ? යස්මා ‘‘රාජා බ්රහ්මා සඛා අත්තා’’ඉච්චෙවමාදීනි ‘‘පුරිසො උරගො’’තිආදීනි විය අඤ්ඤමඤ්ඤං සබ්බථා සදිසානි න හොන්ති. තථා හි නෙසං ‘‘රඤ්ඤා බ්රහ්මුනා සඛිනා අත්තනා අත්තෙන සානා පුමුනා’’තිආදීනි විසදිසානිපි රූපානි භවන්ති, තස්මා තානි න සක්කා නයවසෙන ජානිතුං. එවං දුජ්ජානත්තා පන පාළියං පොරාණට්ඨකථාසු ච යථාරුතපදානෙව ගහෙතබ්බානි. මහාරාජසද්දාදීනං පන ඔකාරන්තභාවෙ සිද්ධෙයෙව ‘‘පුරිසනයොගධා ඉමෙ සද්දා’’ති නයග්ගහණං දිස්සති, තස්මා අම්හෙහි නයවසෙන ‘‘මහාරාජා, මහාරාජස්මා’’තිආදීනි වුත්තානි. යථා හි –

‘‘එතඤ්හි තෙ දුරාජානං, යං සෙසි මතසායිකං;

යස්ස තෙ කඩ්ඪමානස්ස, හත්ථා දණ්ඩොන මුච්චතී’’ති

එත්ථ ‘‘හත්ථා’’ති, ‘‘අත්තදණ්ඩා භයං ජාත’’න්ති එත්ථ පන ‘‘දණ්ඩා’’ති ච ඔකාරන්තස්ස පඤ්චමියෙකවචනස්ස දස්සනතො ‘‘උරගා, පටඞ්ගා, විහගා’’තිආදීනිපි ඔකාරන්තානි පඤ්චමියෙකවචනානි ගහෙතබ්බානි හොන්ති. යථා ච ‘‘දාඨිනි මාතිමඤ්ඤව්හො, සිඞ්ගාලො මම පාණදො’’ති එත්ථ ‘‘මඤ්ඤව්හො’’ති, ‘‘සුද්ධා සුද්ධෙහි සංවාසං, කප්පයව්හො පතිස්සතා’’ති එත්ථ පන ‘‘කප්පයව්හො’’ති ච ක්රියාපදස්ස දස්සනතො ‘‘ගච්ඡව්හො, භුඤ්ජව්හො, සයව්හො’’තිආදීනිපි ගහෙතබ්බානි හොන්ති. ගණ්හන්ති ච තාදිසානි පදරූපානි සාසනෙ සුකුසලා කුසලා, තස්මා අම්හෙහිපි නයග්ගාහවසෙන ‘‘මහාරාජා , මහාරාජස්මා’’තිආදීනි වුත්තානි. නයග්ගාහවසෙන පන ගහණෙ අසති කථං නාමිකපදමාලා පරිපුණ්ණා භවිස්සන්ති, සතියෙව තස්මිං පරිපුණ්ණා භවන්ති.

තථා හි බුද්ධවචනෙ අනෙකසතසහස්සානි නාමිකපදානි ක්රියාපදානි ච පාටිඑක්කං පාටිඑක්කං එකවචනබහුවචනකාහි සත්තහි අට්ඨහි වා නාමවිභත්තීහි ඡන්නවුතියා ච ආඛ්යාතිකවචනෙහි යොජිතානි න සන්ති, නයවසෙන පන සන්තියෙව, ඉති නයවසෙන ‘‘මහාරාජා, මහාරාජස්මා’’තිආදීනි අම්හෙහි ඨපිතානි. ‘‘මහාරාජා තිට්ඨන්ති, මහාරාජා තුම්හෙ තිට්ඨථා’’ති ඉමානි පන ‘‘අථ ඛො චත්තාරො මහාරාජා මහතියා ච යක්ඛසෙනාය මහතියා ච කුම්භණ්ඩසෙනායා’’ති දස්සනතො,

‘‘චත්තාරො තෙ මහාරාජා, සමන්තා චතුරො දිසා;

දද්දළ්හමානා අට්ඨංසු, වනෙ කාපිලවත්ථවෙ’’ති

දස්සනතො ච වුත්තානි. ‘‘මහාරාජ’’න්තිආදීනිපි පාළිඤ්ච පාළිනයඤ්ච දිස්වා එව වුත්තානි. අසමාසෙ ‘‘රාජං, රාජෙනා’’තිආදීනි න පස්සාම, තස්මා සුට්ඨු විචාරෙතබ්බමිදං ඨානං. ඉදඤ්හි දුද්දසං වීරජාතිනා ජානිතබ්බට්ඨානං. සචෙ පනායස්මන්තො බුද්ධවචනෙ වා පොරාණිකාසු වා අට්ඨකථාසු අසමාසෙ ‘‘රාජං, රාජෙනා’’තිආදීනි පස්සෙය්යාථ, තදා සාධුකං මනසි කරොථ. කො හි නාම සබ්බප්පකාරෙන බුද්ධවචනෙ වොහාරප්පභෙදං ජානිතුං සමත්ථො අඤ්ඤත්ර පභින්නපටිසම්භිදෙහි මහාඛීණාසවෙහි.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘වීතතණ්හො අනාදානො, නිරුත්තිපදකොවිදො;

අක්ඛරානං සන්නිපාතං, ජඤ්ඤා පුබ්බාපරානි චා’’ති.

බ්රහ්මා , බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො. බ්රහ්මානං, බ්රහ්මං, බ්රහ්මානො. බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙහි, බ්රහ්මෙභි, බ්රහ්මූහි, බ්රහ්මූභි. බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මානං, බ්රහ්මූනං. බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙහි, බ්රහ්මෙභි, බ්රහ්මූහි, බ්රහ්මූභි. බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මානං, බ්රහ්මූනං. බ්රහ්මනි, බ්රහ්මෙසු, භො බ්රහ්ම, භො බ්රහ්මෙ, භවන්තො බ්රහ්මානො.

යමකමහාථෙරරුචියා ‘‘භො බ්රහ්මා’’ඉති බහුවචනං වා. එත්ථ පන ‘‘පණ්ඩිතපුරිසෙහි දෙවෙහි බ්රහ්මූහී’’ති ටීකාවචනස්ස දස්සනතො, ‘‘බ්රහ්මූනං වචීඝොසො හොතී’’ති ච ‘‘බ්රහ්මූනං විමානාදීසු ඡන්දරාගො කාමාසවො න හොතී’’ති ච අට්ඨකථාවචනස්ස දස්සනතො, ‘‘විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං, ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ’’ති ආහච්චභාසිතස්ස ච දස්සනතො ‘‘බ්රහ්මූහි, බ්රහ්මූභි, බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මෙ’’ති පදානි වුත්තානි, එතානි චූළනිරුත්තිනිරුත්තිපිටකකච්චායනෙසු න ආගතානි.

සඛා, සඛා, සඛිනො, සඛානො, සඛායො. සඛං, සඛාරං, සඛානං, සඛිනො, සඛානො, සඛායො. සඛිනා, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි. සඛිස්ස, සඛිනො, සඛීනං, සඛාරානං, සඛානං. සඛාරස්මා, සඛිනා, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි. සඛිස්ස, සඛිනො, සඛීනං, සඛාරානං, සඛානං. සඛෙ, සඛෙසු, සඛාරෙසු. භො සඛ, භො සඛා, භො සඛි, භො සඛී, භො සඛෙ, භවන්තො සඛිනො, සඛානො, සඛායො.

යමකමහාථෙරමතෙන ‘‘භො සඛා’’ඉති බහුවචනං වා. පාළියං පන සුවණ්ණකක්කටජාතකෙ ‘‘හරෙ සඛා කිස්ස නු මං ජහාසී’’ති දීඝවසෙන වුත්තො සඛාසද්දො ආලපනෙකවචනං, තස්මා යමකමහාථෙරනයො න යුජ්ජතීති චෙ ? නො න යුජ්ජති. යස්මා ‘‘නෙතාදිසා සඛා හොන්ති, ලබ්භා මෙ ජීවතො සඛා’’ති මනොජජාතකෙ සඛාසද්දො එකවචනම්පි හොති බහුවචනම්පි. තථා හි තත්ථ පඨමපාදෙ බහුවචනං, දුතියපාදෙ පනෙකවචනං, තස්මා යමකමහාථෙරෙන පච්චත්තාලපනබහුවචනට්ඨානෙ සඛාසද්දො වුත්තො. එත්ථ ච ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො, සබ්බභූතානුකම්පකො’’ති පාඨානුලොමෙන සමාසෙ ලබ්භමානස්ස සඛසද්දස්ස නාමිකපදමාලා භවති ‘‘සබ්බසඛො, සබ්බසඛා, සබ්බසඛං, සබ්බසඛෙ’’තිආදිනා පුරිසනයෙන. තත්රායං සමාසවිග්ගහො – සබ්බෙසං ජනානං සඛා, සබ්බෙ වා ජනා සඛිනො එතස්සාති සබ්බසඛො, යථා සබ්බවෙරීති.

අත්තා, අත්තා, අත්තානො. අත්තානං, අත්තං, අත්තානො. අත්තනා, අත්තෙන, අත්තනෙහි, අත්තනෙභි. අත්තනො, අත්තානං. අත්තනා, අත්තනෙහි, අත්තනෙභි. අත්තනො, අත්තානං. අත්තනි, අත්තනෙසු. භො අත්ත, භවන්තො අත්තා, භොන්තො අත්තානො.

එත්ථ පන අත්තං නිරඞ්කත්වාන පියානි සෙවති.

‘‘සචෙ ගච්ඡසි පඤ්චාලං, ඛිප්ප’මත්තං ජහිස්සසි;

මිගං පන්ථානුපන්නංව, මහන්තං භයමෙස්සතී’’ති

පාළීසු ‘‘අත්ත’’න්ති දස්සනතො ‘‘අත්ත’’න්ති ඉධ වුත්තං, ‘‘අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති පාළිදස්සනතො පන ‘‘අත්තෙනා’’ති. චූළනිරුත්තියං පන ‘‘අත්තස්සා’’ති චතුත්ථීඡට්ඨීනමෙකවචනං ආගතං, එතං කච්චායනෙ නිරුත්තිපිටකෙ ච න දිස්සති. කත්ථචි පන ‘‘අත්තෙසූ’’ති ආගතං. සබ්බානෙතානි සාට්ඨකථං ජිනතන්තිං ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බානි.

‘‘ආතුමා , ආතුමා, ආතුමානො. ආතුමානං, ආතුමං, ආතුමානො. ආතුමෙන, ආතුමෙහි, ආතුමෙභී’’තිආදිනා පුරිසනයෙන වත්වා ‘‘භො ආතුම, භවන්තො ආතුමා, ආතුමානො’’ති වත්තබ්බං.

තත්ර අත්තසද්දස්ස සමාසෙ ‘‘භාවිතත්තො, භාවිතත්තා. භාවිතත්තං, භාවිතත්තෙ. භාවිතත්තෙන, භාවිතත්තෙහි, භාවිතත්තෙභී’’ති පුරිසනයෙනෙව නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

සා, සා, සානො. සානං, සානෙ. සානා, සානෙහි, සානෙභි. සාස්ස, සානං. සානා, සානෙහි, සානෙභි. සාස්ස, සානං. සානෙ, සානෙසු. භො සා, භවන්තො සානො. සා වුච්චති සුනඛො.

එත්ථ ච ‘‘න යත්ථ සා උපට්ඨිතො හොති. සාව වාරෙන්ති සූකර’’න්ති නිදස්සනපදානි. කෙචි පන සාසද්දස්ස දුතියාතතියාදීසු ‘‘සං, සෙ. සෙනා’’තිආදීනි රූපානි වදන්ති, තං න යුත්තං. න හි තානි ‘‘සං, සෙ. සෙනා’’තිආදීනි රූපානි බුද්ධවචනෙ චෙව අට්ඨකථාදීසු ච නිරුත්තිපිටකෙ ච දිස්සන්ති. එවං පන නිරුත්තිපිටකෙ වුත්තං ‘‘සා තිට්ඨති, සානො තිට්ඨන්ති. සානං පස්සති, සානෙ පස්සති. සානා කතං, සානෙහි කතං, සානෙභි කතං. සාස්ස දීයතෙ, සානං දීයතෙ. සානා නිස්සටං, සානෙහි නිස්සටං, සානෙභි නිස්සටං. සාස්ස පරිග්ගහො, සානං පරිග්ගහො. සානෙ පතිට්ඨිතං, සානෙසු පතිට්ඨිතං. භො සා, භවන්තො සානො’’ති, තස්මා නිරුත්තිපිටකෙ වුත්තනයෙනෙව නාමිකපදමාලා ගහෙතබ්බා.

අත්රිදං වත්තබ්බං – යථා ‘‘සෙහි දාරෙහි අසන්තුට්ඨො’’තිආදීසු පුල්ලිඞ්ගෙ වත්තමානස්ස ‘‘සකො’’ඉති අත්ථවාචකස්ස සසද්දස්ස ‘‘අත්තනො අයන්ති සො’’ති එතස්මිං අත්ථෙ ‘‘සො, සා. සං, සෙ. සෙන, සෙහි, සෙභි. සස්ස, සානං. සා, සස්මා, සම්හා, සෙහි, සෙභි. සස්ස, සානං. සෙ, සස්මිං, සම්හි, සෙසූ’’ති පුරිසනයෙන රූපානි භවන්ති, න තථා සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස රූපානි භවන්ති. යථා වා ‘‘හිංසන්ති අත්තසම්භූතා, තචසාරංව සං ඵලං. සානි කම්මානි තප්පෙන්ති, කොසලං සෙන’සන්තුට්ඨං, ජීවග්ගාහං අගාහයී’’තිආදීසු නපුංසකලිඞ්ගෙ වත්තමානස්ස සකමිච්චත්ථවාචකස්ස සසද්දස්ස ‘‘සං, සානි, සා. සං, සානි, සෙ. සෙන, සෙහි, සෙභි. සස්ස, සානං. සා, සස්මා, සම්හා, සෙහි, සෙභි. සස්ස, සානං. සෙ, සස්මිං, සම්හි, සෙසූ’’ති චිත්තනයෙන රූපානි භවන්ති, න තථා සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස රූපානි භවන්ති. එවං සන්තෙ කස්මා තෙහි ආචරියෙහි දුතියාතතියාඨානෙ ‘‘සං, සෙ. සෙනා’’ති වුත්තං, කස්මා ච පඤ්චමීඨානෙ ‘‘සා, සස්මා, සම්හා’’ති වුත්තං, සත්තමීඨානෙ ච ‘‘සෙ, සස්මිං, සම්හී’’ති ච වුත්තං? සබ්බමෙතං අකාරණං, තක්කගාහමත්තෙන ගහිතං අකාරණං. සුනඛවාචකො හි සාසද්දො ආකාරන්තතාපකතිකො, න පුරිස චිත්තසද්දාදයො විය අකාරන්තතාපකතිකො. යාය ඉමස්ස ඊදිසානි රූපානි සියුං, සා ච පකති නත්ථි. න චෙසො ‘‘රාජා, බ්රහ්මා, සඛා, අත්තා’’ ඉච්චෙවමාදයො විය පඨමං අකාරන්තභාවෙ ඨත්වා පච්ඡා පටිලද්ධආකාරන්තතා, අථ ඛො නිච්චමොකාරන්තතාපකතිකො ගොසද්දො විය නිච්චමාකාරන්තතාපකතිකො. නිච්චමාකාරන්තතාපකතිකස්ස ච එවරූපානි රූපානි න භවන්ති, තස්මා නිරුත්තිපිටකෙ පභින්නපටිසම්භිදෙන ආයස්මතා මහාකච්චායනෙන න වුත්තානි. සචෙපි මඤ්ඤෙය්යුං ‘‘අත්තං, අත්තෙනා’ති ච දස්සනතො ‘සං, සෙනා’ති ඉමානි පන ගහෙතබ්බානී’’ති. න ගහෙතබ්බානි ‘‘රාජා, බ්රහ්මා, සඛා, අත්තා, සා, පුමා’’ඉච්චෙවමාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං පදමාලාවසෙන විසදිසත්තා නයවසෙන ගහෙතබ්බාකාරස්ස අසම්භවතො. ඊදිසෙ හි ඨානෙ නයග්ගාහවසෙන ගහණං නාම සදොසංයෙව සියා, තස්මා නයග්ගාහවසෙනපි න ගහෙතබ්බානි.

අපරම්පි අත්ර වත්තබ්බං – යථා හි ‘‘සාහි නාරීහි තෙ යන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘අත්තනො නාරී’’ති, ‘‘සා නාරී’’ති එවං අත්ථවතො ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස කඤ්ඤාසද්දෙන සදිසස්ස සාසද්දස්ස ‘‘සා, සා, සායො. සං, සා, සායො. සාය, සාහි, සාභි. සාය, සානං. සාය, සාහි, සාභි. සාය, සානං. සාය, සායං, සාසූ’’ති කඤ්ඤානයෙන රූපානි භවන්ති, න තථා ඉමස්ස සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස රූපානි භවන්ති. එවං සන්තෙ කස්මා තෙ ආචරියා තතියාබහුවචනට්ඨානෙ ච ‘‘සාහි, සාභී’’ති රූපානි ඉච්ඡන්ති, කස්මා ච සත්තමීබහුවචනට්ඨානෙ ‘‘සාසූ’’ති? ඉදම්පි අකාරණං ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගත්තා. කස්මා ච පන චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනට්ඨානෙ පුබ්බක්ඛරස්ස රස්සවසෙන ‘‘සස්ස’’ඉති රූපං ඉච්ඡන්ති? ඉදම්පි අකාරණං සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස ආකාරන්තතාපකතිකත්තා. ආකාරන්තතාපකතිකස්ස ච සාසද්දස්ස යථා අකාරන්තතාපකතිකස්ස පුරිසසද්දස්ස ‘‘පුරිසස්සා’’ති චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනරූපං භවති එවරූපස්ස රූපස්ස අභාවතො. තෙනෙව ආයස්මා කච්චානො නිරුත්තිපිටකෙ සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස රූපං දස්සෙන්තො චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනට්ඨානෙ පුබ්බක්ඛරස්ස දීඝවසෙන ‘‘සාස්ස’’ඉති රූපමාහ. කස්මා ච පන තෙ ආචරියා චතුත්ථෙකවචනට්ඨානෙ ‘‘සාය’’ඉති රූපං ඉච්ඡන්ති? ඉදම්පි අකාරණං, ඨපෙත්වා හි ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගෙ ඝසඤ්ඤතො ආකාරතො පරෙසං නාදීනං ආයාදෙසඤ්ච අකාරන්තතො පුන්නපුංසකලිඞ්ගතො පරස්ස චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසඤ්ච ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගෙ අඝතො ආකාරන්තතො පරස්ස චතුත්ථෙකවචනස්ස කත්ථචිපි ආයාදෙසො න දිස්සති. නිරුත්තිපිටකෙ ච තාදිසං රූපං න වුත්තං, අවචනංයෙව යුත්තතරං බුද්ධවචනෙ අට්ඨකථාදීසු ච අනාගමනතො. යා පනම්හෙහි නිරුත්තිපිටකං නිස්සාය බුද්ධවචනඤ්ච සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුත්තා, සායෙව සාරතො පච්චෙතබ්බා. එත්ථාපි නානාඅත්ථෙසු වත්තමානානං ලිඞ්ගත්තයපරියාපන්නානං සා සො සංඉච්චෙතෙසං තිණ්ණං පදානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාසු පදානං සදිසාසදිසතා දට්ඨබ්බා.

එත්ථ සියා – යො තුම්හෙහි සාසද්දො ‘‘තංසද්දත්ථෙ ච සුනඛෙ ච සකමිච්චත්ථෙ ච වත්තතී’’ති ඉච්ඡිතො, කථං තං ‘‘සා’’ති වුත්තෙයෙව ‘‘ඉමස්ස අත්ථස්ස වාචකො’’ති ජානන්තීති? න ජානන්ති, පයොගවසෙන පන ජානන්ති ලොකියජනා චෙව පණ්ඩිතා ච. පයොගවසෙන හි ‘‘සා මද්දී නාගමාරුහි, නාතිබද්ධංව කුඤ්ජර’’න්තිආදීසු සාසද්දස්ස තංසද්දත්ථතා විඤ්ඤායති, එවං සාසද්දො තංසද්දත්ථෙ ච වත්තති. ‘‘න යත්ථ සා උපට්ඨිතො හොති. භගවතො සාජාතිම්පි සුත්වා සත්තා අමතරසභාගිනො භවන්තී’’තිආදීසු සාසද්දස්ස සුනඛවාචකතා විඤ්ඤායති.

‘‘අන්නං තවෙදං පකතං යසස්සි,

තං ඛජ්ජරෙ භුඤ්ජරෙ පිය්යරෙ ච;

ජානාසි මං ත්වං පරදත්තූපජීවිං,

උත්තිට්ඨපිණ්ඩං ලභතං සපාකො’’ති

එත්ථ පන සාසද්දස්ස රස්සභාවකරණෙන ‘‘සපාකො’’ති පාළි ඨිතාති අත්ථං අග්ගහෙත්වා ‘‘සානං සුනඛානං ඉදං මංසන්ති ස’’මිති අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘සං පචතීති සපාකො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අට්ඨකථායං පන ‘‘සපාකොති සපාකචණ්ඩාලො’’ ඉච්චෙව වුත්තං. තම්පි එතදෙවත්ථං දීපෙති. එවං සාසද්දො සුනඛෙ ච වත්තති. ‘‘සා දාරා ජන්තූනං පියා’’ති වුත්තෙ පන ‘‘සකා දාරා සත්තානං පියා’’ති අත්ථදීපනවසෙන සාසද්දස්ස සකවාචකතා පඤ්ඤායති. එවං සාසද්දො සකමිච්චත්ථෙ ච වත්තති. ඉති සාසද්දං පයොගවසෙන ඊදිසත්ථස්ස වාචකොති ජානන්ති. අත්රිදං වුච්චති –

තංසද්දත්ථෙ ච සුනඛෙ,

සකස්මිම්පි ච වත්තති;

සාසද්දො සො ච ඛො ඤෙය්යො,

පයොගානං වසෙන වෙ.

එත්ථ ච පාළියං ‘‘න යත්ථ සා උපට්ඨිතො හොතී’’ති එකවචනප්පයොගදස්සනතො ච,

‘‘අසන්තා කිර මං ජම්මා, තාත තාතාති භාසරෙ;

රක්ඛසා පුත්තරූපෙන, සාව වාරෙන්ති සූකර’’න්ති

බහුවචනප්පයොගදස්සනතො ච, නිරුත්තිපිටකෙ ‘‘සානො’’ඉච්චාදිදස්සනතො ච ‘‘සා, සා, සානො. සානං, සානෙ. සානා’’තිආදිනා සුනඛවාචකස්ස සාසද්දස්ස නාමිකපදමාලා කථිතා.

ඉදානි පුමසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

පුමා, පුමා, පුමානො. පුමානං, පුමානෙ. පුමානා, පුමුනා, පුමෙන, පුමානෙහි, පුමානෙභි. පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං. පුමානා, පුමුනා, පුමානෙහි, පුමානෙභි. පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං. පුමානෙ, පුමානෙසු. භො පුම, භවන්තො පුමා, පුමානො. ‘‘භො පුමා’’ඉති බහුවචනෙ නයොපි ඤෙය්යො.

එත්ථ පන –

‘‘ථියො තස්ස පජායන්ති, න පුමා ජායරෙ කුලෙ;

යො ජානං පුච්ඡිතො පඤ්හං, අඤ්ඤථා නං වියාකරෙ’’ති

අයං පාළි පුමසද්දස්ස බහුවචනභාවසාධිකා, කච්චායනෙ ‘‘හෙ පුමං’’ඉති සානුසාරං ආලපනෙකවචනං දිස්සති. තදනෙකෙසු පාළිප්පදෙසෙසු ච අට්ඨකථාසු ච සානුසාරානං ආලපනවචනානං අදස්සනතො ඉධ න වදාමි. උපපරික්ඛිත්වා යුත්තං චෙ, ගහෙතබ්බං. ‘‘යසස්සි නං පඤ්ඤවන්තං විසය්හා’’ති එත්ථ පන ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං ආගමවසෙනෙවානුසාරො හොති, න සභාවතොති දට්ඨබ්බං. අයමාකාරන්තවසෙන නාමිකපදමාලා.

‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානං,

න විජ්ජති පුමො තදා;

අහොරත්තානමච්චයෙන,

නිබ්බත්තො අහමෙකකො’’ති ච,

‘‘යථා බලාකයොනිම්හි, න විජ්ජති පුමො සදා;

මෙඝෙසු ගජ්ජමානෙසු, ගබ්භං ගණ්හන්ති තා තදා’’ති ච

පාළිදස්සනතො පන ඔකාරන්තවසෙනපි නාමිකපදමාලා වෙදිතබ්බා.

පුමො, පුමා. පුමං, පුමෙ. පුමෙන, පුමෙහි, පුමෙභි. පුමස්ස, පුමානං. පුමා, පුමස්මා, පුමම්හා, පුමෙහි, පුමෙභි. පුමස්ස, පුමානං. පුමෙ, පුමස්මිං, පුමම්හි, පුමෙසු. භො පුම, භවන්තො පුමා. ‘‘භො පුමා’’ඉති වා, එවං පුමසද්දස්ස ද්විධා නාමිකපදමාලා භවති.

ඉදානි මිස්සකනයො වුච්චතෙ –

පුමා , පුමො, පුමා, පුමානො. පුමානං, පුමං, පුමානෙ, පුමෙ. පුමානා, පුමුනා, පුමෙන, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි. පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං. පුමානා, පුමුනා, පුමා, පුමස්මා, පුමම්හා, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි. පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං. පුමානෙ, පුමෙ, පුමස්මිං, පුමම්හි, පුමානෙසු, පුමෙසු. භො පුම, භවන්තො පුමානො, භවන්තො පුමා. ‘‘භො පුමානො, භො පුමා’’ඉති වා.

ඉදානි රහසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

රහා වුච්චති පාපධම්මො. රහා, රහා, රහිනො. රහානං, රහානෙ. රහිනා, රහිනෙහි, රහිනෙභි. රහස්ස, රහානං. රහා, රහානෙහි, රහානෙභි. රහස්ස, රහානං. රහානෙ, රහානෙසු. භො රහ, භවන්තො රහිනො, භවන්තො රහා.

ඉදානි දළ්හධම්මසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මානො. දළ්හධම්මානං, දළ්හධම්මානෙ. දළ්හධම්මිනා, දළ්හධම්මෙහි, දළ්හධම්මෙභි. දළ්හධම්මස්ස, දළ්හධම්මානං. දළ්හධම්මිනා, දළ්හධම්මෙහි, දළ්හධම්මෙභි. දළ්හධම්මස්ස, දළ්හධම්මානං. දළ්හධම්මෙ දළ්හධම්මෙසු. භො දළ්හධම්ම, භවන්තො දළ්හධම්මානො, භවන්තො දළ්හධම්මා. ‘‘භො දළ්හධම්මානො, භො දළ්හධම්මා’’ඉති පුථුවචනම්පි ඤෙය්යං, එවං පච්චක්ඛධම්මසද්දස්ස නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

එත්ථ ච ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ චත්තාරො ධනුග්ගහා දළ්හධම්මා’’ති ඉදං නිදස්සනං. ඉමිස්සං පන පාළියං ‘‘දළ්හධම්මා’’ ඉති බහුවචනවසෙන ආගතත්තා දළ්හධම්මසද්දො ආකාරන්තොතිපි ඔකාරන්තොතිපි අප්පසිද්ධො තදන්තානං බහුවචනභාවෙ තුල්යරූපත්තා. තථාපි අම්හෙහි පදමාලා ආකාරන්තවසෙනෙව යොජිතා. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු දළ්හධම්මසද්දො ආකාරන්තොතිපි ඔකාරන්තොතිපි වත්තුං යුජ්ජතෙව අපරිබ්යත්තරූපත්තා. අඤ්ඤස්මිං පන පාළිප්පදෙසෙ අතීව පරිබ්යත්තො හුත්වා ඔකාරන්ත දළ්හධම්මසද්දො ද්විධා දිස්සති ගුණසද්දපණ්ණත්තිවාචකසද්දවසෙන. තත්ථ ‘‘ඉස්සත්තෙ චස්මි කුසලො, දළ්හධම්මොති විස්සුතො’’ති එත්ථ දළ්හධම්මසද්දො ඔකාරන්තො ගුණසද්දො. ‘‘බාරාණසියං දළ්හධම්මො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසී’’ති එත්ථ පන පණ්ණත්තිවාචකසද්දො. එවං ඔකාරන්තො දළ්හධම්මසද්දො ද්විධා දිට්ඨො. තස්ස පන ‘‘දළ්හධම්මො, දළ්හධම්මා. දළ්හධම්මං, දළ්හධම්මෙ’’ති පුරිසනයෙන නාමිකපදමාලා ඤෙය්යා, ආකාරන්තොකාරන්තානං වසෙන මිස්සකපදමාලා ච. කථං?

දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මො, දළ්හධම්මානො, දළ්හධම්මා. දළ්හධම්මානං, දළ්හධම්මං, දළ්හධම්මානෙ, දළ්හධම්මෙ. දළ්හධම්මිනා, දළ්හධම්මෙන, දළ්හධම්මෙහි, දළ්හධම්මෙභි. දළ්හධම්මස්ස, දළ්හධම්මානං. දළධම්මිනා, දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මස්මා, දළ්හධම්මම්හා, දළ්හධම්මෙහි, දළ්හධම්මෙභි. දළ්හධම්මස්ස, දළ්හධම්මානං. දළ්හධම්මෙ, දළ්හධම්මස්මිං, දළ්හධම්මම්හි, දළ්හධම්මෙසු. භො දළ්හධම්ම, භවන්තො දළ්හධම්මානො, භවන්තො දළ්හධම්මාති. එවං පච්චක්ඛධම්මා, පච්චක්ඛධම්මොති මිස්සකපදමාලා ච යොජෙතබ්බා.

ඉදානි විවටච්ඡදසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

විවටච්ඡදා, විවටච්ඡදා, විවටච්ඡදානො. විවටච්ඡදානං, විවටච්ඡදානෙ. විවටච්ඡදෙන, විවටච්ඡදෙහි, විවටච්ඡදෙභි. විවටච්ඡදස්ස, විවටච්ඡදානං. විවටච්ඡදා, විවටච්ඡදෙහි, විවටච්ඡදෙභි. විවටච්ඡදස්ස, විවටච්ඡදානං. විවටච්ඡදෙ, විවටච්ඡදෙසු. භො විවටච්ඡද, භවන්තො විවටච්ඡදා, භවන්තො විවටච්ඡදානො.

අයං නාමිකපදමාලා ‘‘සචෙ පන අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජති අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ විවටච්ඡදා’’ති පාළිදස්සනතො ආකාරන්තවසෙන කථිතා. ‘‘ලොකෙ විවටච්ඡදො’’තිපි පාළිදස්සනතො පන ඔකාරන්තවසෙනපි කථෙතබ්බා ‘‘විවටච්ඡදො, විවටච්ඡදා, විවටච්ඡදං, විවටච්ඡදෙ’’ති. මිස්සකවසෙනපි කථෙතබ්බා ‘‘විවටච්ඡදා, විවටච්ඡදො, විවටච්ඡදානො, විවටච්ඡදා. විවටච්ඡදානං, විවටච්ඡදං, විවටච්ඡදානෙ, විවටච්ඡදෙ’’ඉති.

ඉදානි වත්තහසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – වත්තහාති සක්කො.

වත්තහා, වත්තහානො. වත්තහානං, වත්තහානෙ. වත්තහානා, වත්තහානෙහි, වත්තහානෙභි. වත්තහිනො, වත්තහානං. වත්තහානා, වත්තහානෙහි, වත්තහානෙභි. වත්තහිනො, වත්තහානං. වත්තහානෙ, වත්තහානෙසු. භො වත්තහ, භවන්තො වත්තහානො. අථ වා ‘‘භො වත්තහා, භො වත්තහානො’’ඉච්චපි.

ඉදානි වුත්තසිරසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

වුත්තසිරා, වුත්තසිරා, වුත්තසිරානො. වුත්තසිරානං, වුත්තසිරානෙ. වුත්තසිරානා, වුත්තසිරානෙහි, වුත්තසිරානෙභි. වුත්තසිරස්ස, වුත්තසිරානං, වුත්තසිරා, වුත්තසිරෙහි, වුත්තසිරෙභි. වුත්තසිරස්ස, වුත්තසිරානං. වුත්තසිරෙ, වුත්තසිරෙසු. භො වුත්තසිර, භාන්තො වුත්තසිරානොති. ‘‘වුත්තසිරො’’ති ඔකාරන්තපාඨොපි දිස්සති.

ඉදානි යුවසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

යුවා, යුවා, යුවානො, යුවානා. යුවානං, යුවං, යුවානෙ, යුවෙ. යුවානා, යුවෙන, යුවානෙන, යුවානෙහි, යුවානෙභි, යුවෙහි, යුවෙභි. යුවානස්ස, යුවස්ස, යුවානානං, යුවානං. යුවානා , යුවානස්මා, යුවානම්හා, යුවානෙහි, යුවානෙභි, යුවෙහි, යුවෙභි. යුවානස්ස, යුවස්ස, යුවානානං, යුවානං. යුවානෙ, යුවානස්මිං, යුවානම්හි, යුවෙ, යුවස්මිං, යුවම්හි, යුවානෙසු, යුවාසු, යුවෙසු. භො යුව, යුවාන, භවන්තො යුවානා.

ඉමස්මිං ඨානෙ එකදෙසෙන ආකාරන්තනයො ච සබ්බථා ඔකාරන්තනයො ච එකදෙසෙන ච ඔකාරන්තනයොති තයො නයා දිස්සන්ති.

මඝවසද්දස්සපි ‘‘මඝවා, මඝවා, මඝවානො, මඝවානා’’තිආදිනා යුවසද්දස්සෙව නාමිකපදමාලායොජනං කුබ්බන්ති ගරූ. නිරුත්තිපිටකෙ පන ‘‘මඝවා තිට්ඨති, මඝවන්තො තිට්ඨන්ති. මඝවන්තං පස්සති, මඝවන්තෙ පස්සති. මඝවතා කතං, මඝවන්තෙහි කතං, මඝවන්තෙභි කතං. මඝවතො දීයතෙ, මඝවන්තානං දීයතෙ. මඝවතා නිස්සටං, මඝවන්තෙහි නිස්සටං, මඝවන්තෙභි නිස්සටං. මඝවතො පරිග්ගහො, මඝවන්තානං පරිග්ගහො. මඝවති පතිට්ඨිතං, මඝවන්තෙසු පතිට්ඨිතං. භො මඝවා, භවන්තො මඝවන්තො’’ති ගුණවාපදනයෙන වුත්තං, තථා චූළනිරුත්තියම්පි. තං පාළියා සංසන්දති සමෙති. පාළියඤ්හි ‘‘සක්කො මහාලි දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො මඝො නාම මාණවො අහොසි, තස්මා මඝවාති වුච්චතී’’ති වුත්තං. එතෙන ‘‘මඝොති නාමං අස්ස අත්ථීති මඝවා’’ති අත්ථි අත්ථවාචකවන්තුපච්චයවසෙන පදසිද්ධි දස්සිතා හොති, තස්මාස්ස ගුණවන්තුසද්දස්ස විය ච නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

ඉදානි අද්ධසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ – අද්ධසද්දස්ස හි යං කාලෙ මග්ගෙ ච වත්තමානස්ස ‘‘අතීතො අද්ධා. දීඝො අද්ධා සුදුග්ගමො’’තිආදීසු ‘‘අද්ධා’’ති පඨමන්තං රූපං දිස්සති, තං ‘‘අද්ධා ඉදං මන්තපදං සුදුද්දස’’න්තිආදීසු එකංසත්ථෙ වත්තමානෙන ‘‘අද්ධා’’ති නිපාතපදෙන සමානං. නිපාතානං පන පදමාලා න රූහති, නාමිකානංයෙව රූහති.

අද්ධා, අද්ධා, අද්ධානො. අද්ධානං, අද්ධානෙ. අද්ධුනා, අද්ධානෙහි, අද්ධානෙභි. අද්ධුනො, අද්ධානං. අද්ධුනා, අද්ධානෙහි, අද්ධානෙභි. අද්ධුනො, අද්ධානං. අද්ධනි, අද්ධානෙ, අද්ධානෙසු. භො අද්ධ, භවන්තො අද්ධා, අද්ධානො.

එත්ථ කිඤ්චි පයොගං දස්සෙස්සාම – තයො අද්ධා. අද්ධානං වීතිවත්තො. ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා. දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන. පථද්ධුනො පන්නරසෙව චන්දො. අහූ අතීතමද්ධානෙ, සමණො ඛන්තිදීපනො. අද්ධානෙ ගච්ඡන්තෙ පඤ්ඤායිස්සති. ඉච්චාදයො ඤෙය්යා. අයම්පි පනෙත්ථ නීති වෙදිතබ්බා ‘‘අද්ධානන්ති දුතියෙකවචනන්තවසෙන චතුත්ථීඡට්ඨීබහුවචනවසෙන ච වුත්තං රූපං. ‘‘අද්ධානමග්ගපටිප්පන්නො හොතී’’තිආදීසු දීඝමග්ගවාචකෙන ‘‘අද්ධාන’’න්ති නපුංසකෙන සදිසං සුතිසාමඤ්ඤවසෙනාති.

ඉදානි මුද්ධසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

මුද්ධා, මුද්ධා, මුද්ධානො. මුද්ධං, මුද්ධෙ, මුද්ධානෙ. මුද්ධානා, මුද්ධෙහි, මුද්ධෙභි. මුද්ධස්ස, මුද්ධානං. මුද්ධානා, මුද්ධෙහි, මුද්ධෙභි. මුද්ධස්ස, මුද්ධානං. මුද්ධනි, මුද්ධනෙසු. භො මුද්ධ, භවන්තො මුද්ධා, මුද්ධානො.

එවං අභිභවිතාපදෙන විසදිසපදානි භවන්ති. ඉති නානානයෙහි අභිභවිතාපදෙන සදිසානි වත්තාදීනි විසදිසානි ගුණවාදීනි රාජසාඉච්චාදීනි ච ආකාරන්තපදානි දස්සිතානි සද්ධිං නාමිකපදමාලාහි.

එත්ථ යොගං සචෙ පොසො, කරෙ පණ්ඩිතජාතිකො;

තස්ස වොහාරභෙදෙසු, විජම්භෙ ඤාණමුත්තමං.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සවිනිච්ඡයො ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස

නාමිකපදමාලාවිභාගො නාම

ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො.

උකාරන්ත අවණ්ණන්තතාපකතිකං

ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.