📜

7. නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගනාමිකපදමාලා

අථ පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගානං භවන්ත කරොන්තඉච්චාදිකස්ස පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලං වක්ඛාම –

ගච්ඡං මහං චරං තිට්ඨං, දදං භුඤ්ජං සුණං පචං;

ජයං ජරං චවං මීයං, සරං කුබ්බං ජපං වජං.

ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තා. ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ. ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙති. ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං. ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙභි. ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං. ගච්ඡති, ගච්ඡන්තෙසු. භො ගච්ඡං, භො ගච්ඡා, භවන්තො ගච්ඡන්තො.

ගච්ඡාදීනි අඤ්ඤානි ච තංසදිසානං එවං ඤෙය්යානීති යමකමහාථෙරමතං. කිඤ්චාපෙත්ථ තතියෙකවචනට්ඨානාදීසු ‘‘ගච්ඡන්තෙන, ගච්ඡන්තා, ගච්ඡන්තස්මා, ගච්ඡන්තම්හා, ගච්ඡන්තස්මිං, ගච්ඡන්තම්හී’’ති ඉමානි පදානි නාගතානි, තථාපි තත්ථ තත්ථ පයොගදස්සනතො ගහෙතබ්බානි.

තත්ර යමකමහාථෙරෙන ආලපනවචනට්ඨානෙයෙව ‘‘ගච්ඡන්තො, මහන්තො, චරන්තො’’තිආදීනං බහුවචනත්තං කථිතං, පච්චත්තවචනට්ඨානෙ එකවචනත්තං. කෙහිචි පන පච්චත්තවචනට්ඨානෙ එකවචනබහුවචනත්තං, ආලපනවචනට්ඨානෙ බහුවචනත්තංයෙව කථිතං. ‘‘ගච්ඡං, මහං, චර’’න්තිආදීනං පන ආලපනට්ඨානෙ එකවචනත්තං. මයං පන බුද්ධවචනෙ අනෙකාසු චාට්ඨකථාසු ‘‘ගච්ඡන්තො, මහන්තො’’තිආදීනං බහුවචනප්පයොගානං ‘‘ගච්ඡං, මහං’’ඉච්චාදීනඤ්ච සානුසාරාලපනෙකවචනප්පයොගානං අදස්සනතො ‘‘ගච්ඡන්තො භාරද්වාජො. ස ගච්ඡං න නිවත්තති. මහන්තො ලොකසන්නිවාසො’’තිආදීනං පන පච්චත්තෙකවචනප්පයොගානඤ්ඤෙව දස්සනතො තාදිසානි රූපානි අනිජ්ඣානක්ඛමානි විය මඤ්ඤාම. නිරුත්තිපිටකෙ පච්චත්තාලපනට්ඨානෙ ‘‘මහන්තො, භවන්තො, චරන්තො’’තිආදීනං බහුවචනත්තමෙව කථිතං, න එකවචනත්තං. තථා හි තත්ථ ‘‘මහං භවං චරං තිට්ඨ’’න්ති ගාථං වත්වා ‘‘මහං තිට්ඨති, මහන්තො තිට්ඨන්තී’’ති ච, ‘‘භො මහා, භවන්තො මහන්තො’’ති ච, ‘‘භවං තිට්ඨති, භවන්තො තිට්ඨන්තී’’ති ච ආදි වුත්තං.

එත්ථ පන ‘‘භවං, භවන්තො’’ති පදානි යත්ථ ‘‘හොන්තො හොන්තා’’ති ක්රියත්ථං න වදන්ති, තත්ථ ‘‘භවං කච්චානො. මා භවන්තො එවං අවචුත්ථා’’තිආදීසු විය අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙ පතනතො එකවචනබහුවචනානි භවන්ති, තස්මා ‘‘සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ’’ති එත්ථ ‘‘සන්තො’’ති පදස්ස විය ‘‘අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති එත්ථ ‘‘අරහන්තො’’ති පදස්ස විය ච ‘‘භවන්තො’’ති පදස්ස බහුවචනත්තං නිජ්ඣානක්ඛමං. ‘‘මහන්තො, චරන්තො, තිට්ඨන්තො’’තිආදීනං පන බහුවචනත්තං න නිජ්ඣානක්ඛමං විය අම්හෙ පටිභාති. න හි කත්ථචිපි ‘‘සන්තො, අරහන්තො, භවන්තො’’ති පදවජ්ජිතානං ‘‘ගච්ඡන්තො, මහන්තො, චරන්තො’’තිආදීනං අනෙකපදසතානං බහුවචනන්තතාපයොගෙ පස්සාම. තථා හි –

බව්හත්තෙ කත්ථචි ඨානෙ, ‘‘ජාන’’මිච්චාදයො යථා;

දිස්සන්ති නෙවං බව්හත්තෙ, ‘‘ගච්ඡන්තො’’ ඉතිආදයො.

බව්හත්තෙ කත්ථචි ඨානෙ, ‘‘සන්තො’’ ඉච්චාදයොපි ච;

දිස්සන්ති නෙවං බව්හත්තෙ, ‘‘ගච්ඡන්තො’’ ඉතිආදයො.

‘‘අරහන්තො’’ති බව්හත්තෙ, එකන්තෙනෙව දිස්සති;

නෙවං දිස්සන්ති බව්හත්තෙ, ‘‘ගච්ඡන්තො’’ ඉතිආදයො.

අනෙකසතපාඨෙසු, ‘‘විහරන්තො’’තිආදීසු;

එකස්සපි බහුකත්තෙ, පවත්ති න තු දිස්සති.

බහුවචනනයෙන, ‘‘ගච්ඡන්තො’’ති පදස්ස හි;

ගහණෙ සති බහවො, දොසා දිස්සන්ති සච්චතො.

යථෙකම්හි ඝරෙ දඩ්ඪෙ, දඩ්ඪා සාමීපිකා ඝරා;

තථා බව්හත්තවාචිත්තෙ, ‘‘ගච්ඡන්තො’’ති පදස්ස තු.

‘‘විහරන්තො’’තිආදීනං, බව්හත්තවාචිතා සියා;

රූපනයො අනිට්ඨො ච, ගහෙතබ්බො අනෙකධා.

එවං සන්තෙපි යස්මා ‘‘නිරුත්තිපිටකං නාම පභින්නපටිසම්භිදෙන මහාඛීණාසවෙන මහාකච්චායනෙන කත’’න්ති ලොකෙ පසිද්ධං, තස්මා ඉදං ඨානං පුනප්පුනං උපපරික්ඛිතබ්බං. කිඤ්චාපෙත්ථ ථෙරෙ ගාරවෙන එවං වුත්තං, තථාපි පාළිනයං ගරුං කත්වා දිට්ඨෙනෙකවචනනයෙන අදිට්ඨො බහුවචනනයො ඡඩ්ඩෙතබ්බො. එවං සති නිග්ගහීතන්තෙසු නයො සොභනො භවති. අයං පන අම්හාකං රුචි –

‘‘භවං කරං අරහං සං, මහං’’ ඉති පදානි තු;

විසදිසානි සම්භොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ලක්ඛයෙ.

‘‘ගච්ඡං චරං දදං තිට්ඨං, චින්තයං භාවයං වදං;

ජානං පස්ස’’න්තිආදීනි, සදිසානි භවන්ති හි.

තත්ර ‘‘ජාන’’න්තිආදීනි, කත්ථචි පරිවත්තරෙ;

විභත්තිලිඞ්ගවචන-වසෙනාති විභාවයෙ.

තත්ර තාව භවන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චති – භවංසද්දො හි ‘‘වඩ්ඪන්තො, හොන්තො’’ති අත්ථෙපි වදති. තෙසං වසෙන අයං නාමිකපදමාලා.

භවං, භවන්තො, භවන්තා. භවන්තං, භවන්තෙ. භවන්තෙන, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි. භවන්තස්ස, භවන්තානං. භවන්තා, භවන්තස්මා, භවන්තම්හා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි. භවන්තස්ස, භවන්තානං. භවන්තෙ, භවන්තස්මිං, භවන්තම්හි, භවන්තෙසු. හෙ භවන්ත, හෙ භවන්තා.

තත්ථ ‘‘භවං, භවන්තො’’තිආදීනං ‘‘වඩ්ඪන්තොහොන්තො’’තිආදිනා අත්ථො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘සුවිජානො භවං හොති. ධම්මකාමො භවං හොති. රාජා භවන්තො නානාසම්පත්තීහි මොදති. කුළීරදහො ගඞ්ගාය එකාබද්ධො, ගඞ්ගාය පූරණකාලෙ ගඞ්ගොදකෙන පූරති, උදකෙ මන්දී භවන්තෙ දහතො උදකං ගඞ්ගාය ඔතරතී’’ති පයොගා භවන්ති, තස්මා අයං නාමිකපදමාලා සාරතො පච්චෙතබ්බා. එත්ථ භවංසද්දමත්තං වජ්ජෙත්වා ගච්ඡමානචරමානසද්දාදීසු විය භවන්තසද්දෙ ‘‘භවන්තො, භවන්තා’’ති පුරිසනයොපි ලබ්භති, නපුංසකලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘භවන්තං, භවන්තානී’’ති චිත්තනයොපි ලබ්භති. එවං වඩ්ඪනභවනත්ථවාචකස්ස භවන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වෙදිතබ්බා.

අයඤ්ච විසෙසො ‘‘භවන්තො’’ති පදං වඩ්ඪනභවනත්ථතො අඤ්ඤත්ථෙ වත්තමානං බහුවචනමෙව හොති, යථා ‘‘භවන්තො ආගච්ඡන්තී’’ති. වඩ්ඪනභවනත්ථෙසු වත්තමානං එකවචනමෙව. අත්රිමෙ පයොගා ‘‘අනුපුබ්බෙන භවන්තො විඤ්ඤුතං පාපුණාති. සමණෙන නාම ඊදිසෙසු කම්මෙසු අබ්යාවටෙන භවිතබ්බං, එවං භවන්තො හි සමණො සුසමණො අස්සා’’ති. ‘‘භවං’’ ඉති පදං පන උභයත්ථාපි එකවචනමෙව, තස්මා ඉදානි ‘‘භවං ආනන්දො. භවන්තො ආගච්ඡන්ති, අප්පසද්දා භවන්තො හොන්තු, මා භොන්තො සද්දමකත්ථා’’ති එවමාදිපයොගදස්සනවසෙන වොහාරවිසෙසෙ පවත්තං අඤ්ඤං අත්ථං පටිච්ච අපරාපි නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

භවං, භවන්තො, භොන්තො. භවන්තං, භවන්තෙ. භවතා, භොතා, භවන්තෙන, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි. භවතො, භොතො, භවන්තස්ස, භවන්තානං, භවතං. භවතා, භොතා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි. භවතො, භොතො, භවන්තස්ස, භවන්තානං, භවතං. භවති, භවන්තෙ, භවන්තස්මිං, භවන්තම්හි, භවන්තෙසු. භො, භවන්තො, භොන්තො ඉති.

එත්ථ පන ‘‘භො’’ඉච්චාදීනි තීණි පදානි යස්මා වොහාරවිසෙසපවත්තානි ආලපනපදානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ආවුසො, භන්තෙ’’ති පදානි විය භොසද්දාදිඋපපදවන්තානි න භවන්ති, ‘‘භො පුරිස, භවන්තො බ්රාහ්මණා, භොන්තො සමණා, භො රාජ’’ඉච්චාදීසු හි පුරිසසද්දාදයොයෙව භොසද්දාදි උපපදවන්තො භවන්ති. ඉධ ච ‘‘භවං ආනන්දො’’ති එත්ථ භවංසද්දෙන සමානත්ථානි ‘‘භො, භවන්තො, භොන්තො’’ති පදානි වුත්තානි, න පන ‘‘ධම්මකාමො භවං හොතී’’ති එත්ථ භවංසද්දෙන සමානත්ථානි. පඨමස්මිඤ්හි නයෙ වඩ්ඪනත්ථවසෙන ‘‘භො භවන්ත, භවන්තො භවන්තා, භොන්තො භවන්තා’’ති භොසද්දාදයො ආලපනපදානං උපපදානි භවන්ති, න දුතියස්මිං නයෙ. ආමෙඩිතවසෙන පන ‘‘භො භො, භවන්තො භවන්තො, භොන්තො භොන්තො’’ති පදානි භවන්ති යථා ‘‘භන්තෙ භන්තෙ’’ති.

අත්රිදං භූධාතුවසෙන සඞ්ඛෙපතො පාළිනිදස්සනං – කස්මා භවං විජ්ජනමරඤ්ඤනිස්සිතො. කථං පනාහං භො තං භවන්තං ගොතමං ජානිස්සාමි. එවං භොති ඛො අම්බට්ඨො මාණවො බ්රාහ්මණස්ස පොක්ඛරසාතිස්ස පටිස්සුත්වා. මා භවන්තො එවං අවචුත්ථ. ඉමං භොන්තො නිසාමෙථ. එවං භො පුරිස ජානාහි, පාපධම්මා අසඤ්ඤතා ඉච්චෙවමාදි. එත්ථ ‘‘භවං’’ඉච්චාදීනි භූධාතුමයානි නාමපදානීති වෙදිතබ්බානි.

අපිච තෙසු ‘‘භො, භවන්තො, භොන්තො’’ති ඉමානි නිපාතපදානිපි හොන්තීති වවත්ථපෙතබ්බං. ‘‘භො පුරිසා’’තිආදීසු තෙසං නිපාතානිපාතභාවෙ විවාදො න කරණීයො. කච්චායනස්මිඤ්හි ‘‘භො ගෙ තූ’’ති වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘ආමන්තනත්ථෙ නිපාතො’’තිආදි වුත්තං. තථා හි නිරුත්තිමඤ්ජූසායං වුත්තං ‘‘භොතිදං ආමන්තනත්ථෙ නිපාතො. සො න කෙවලං එකවචනමෙව හොති, අථ ඛො බහුවචනම්පි හොතීති ‘භො පුරිසා’ති බහුවචනප්පයොගොපි ගහිතො. ‘භවන්තො’ති පදං පන බහුවචනමෙව හොතීති ‘පුරිසා’ති පුන වුත්ත’’න්ති. පාළියඤ්හි අට්ඨකථාසු ච නිපාතභූතො භොසද්දො එකවචනබහුවචනවසෙන ද්විධා දිස්සති, ඉතරෙ පන බහුවචනවසෙනෙව දිස්සන්ති. තෙසං තු නිපාතපදත්තෙ රූපනිප්ඵාදනකිච්චං නත්ථි. තෙසු භොසද්දස්ස නිපාතපදත්තා ආහච්චභාසිතෙ නිජ්ජීවාලපනෙ ඉත්ථිලිඞ්ගවිසයො ‘‘උම්මුජ්ජ භො පුථුසිලෙ, පරිප්ලව භො පුථුසිලෙ’’ති පයොගොපි දිස්සති. අත්රිමා භොසද්දස්ස පවත්තිපරිදීපනී ගාථායො –

‘‘ඉතො භො සුගතිං ගච්ඡ, මනුස්සානං සහබ්යතං’’;

එවමාදීසු භොසද්දො, එකවචනකො මතො.

‘‘පස්සථ භො ඉමං කුල-පුත්ත’’මිච්චෙවමාදිසු;

බහුවචනකො එසො, භොසද්දොති විභාවයෙ.

පුග්ගලාලපනෙ චෙව, ධම්මස්සාලපනෙපි ච;

නිජ්ජීවාලපනෙ චාති, භොසද්දො තීසු දිස්සති.

තත්ර ධම්මාලපනම්හි, එකවචොව ලබ්භති;

ඉතරෙසු සියා දෙක-වචො බහුවචොපි ච.

නිච්ඡිතබ්බං ගුණීපදං, ධම්මස්සාලපනෙ ධුවං;

‘‘අච්ඡරියං වත භො’’ති, ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

ඉච්ඡිතබ්බං ගුණීපදං, පුග්ගලාලපනෙ පන;

‘‘එවං භො පුරිස ජානාහි’’, ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

ගුණීපදං අසන්තම්පි, පුග්ගලාලපනම්හි තු;

අජ්ඣාහරිත්වා පාවදෙ, අත්ථං ‘‘භො එහි’’ආදිසු.

ඝටාදීනං ආලපනං, නිජ්ජීවාලපනං භවෙ;

ජීවංව ලොකියා ලොකෙ, ආලපන්ති කදාචි තු.

නිජ්ජීවාලපනං අප්පං, අත්ථවිඤ්ඤාපනෙ සියා;

‘‘උම්මුජ්ජ භො පුථුසිලෙ’’, ඉති පාළි නිදස්සනං.

එත්ථ ලිඞ්ගවිපල්ලාසං, කෙචි ඉච්ඡන්ති පණ්ඩිතා;

තෙසං මතෙන භොතීති, ලිඞ්ගං විපරිණාමයෙ.

අථ වා පන භොසද්දො, නිපාතො සොපදං විය;

තස්මා විරොධතා නාස්ස, තිලිඞ්ගෙ වචනද්වයෙ.

එවං සන්තෙපි භොසද්දො, ද්විලිඞ්ගෙයෙව පායතො;

යස්මා දිට්ඨො තතො විඤ්ඤූ, ද්විලිඞ්ගෙයෙව තං වදෙ.

ඉත්ථිලිඞ්ගම්හි සම්පත්තෙ, ‘‘භො’’ති ඉති පයොජයෙ;

එවංවිධං පයොගඤ්හි, සුප්පයොගං බුධාබ්රවුං.

යජ්ජෙවං දුප්පයොගංව, සියා තුම්හෙහි දස්සිතං;

‘‘උම්මුජ්ජ භො පුථුසිලෙ’’, ඉච්චාහච්චපදන්ති චෙ.

දුප්පයොගං න තං යස්මා, වොහාරකුසලෙන වෙ;

ජිනෙන භාසිතෙ ධම්මෙ, දුප්පයොගා න විජ්ජරෙ.

ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස විසයෙ, භොතිසද්දප්පයොජනං;

කවීනං පෙමනීයන්ති, මයා එවමුදීරිතං.

එවං භවන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා පාළිනයානුරූපං ද්විධා විභත්තා වඩ්ඪනභවනත්ථතදඤ්ඤත්ථවසෙන.

කරොන්තසද්දස්ස පන –

කරං, කරොන්තො, කරොන්තා. කරොන්තං, කරොන්තෙ. කරොතා, කරොන්තෙන, කරොන්තෙහි, කරොන්තෙභි. කරොතො, කරොන්තස්ස, කරොන්තානං, කරොතං. කරොතා, කරොන්තා, කරොන්තස්මා, කරොන්තම්හා, කරොන්තෙහි, කරොන්තෙභි. කරොතො, කරොන්තස්ස, කරොන්තානං, කරොතං. කරොන්තෙ, කරොන්තස්මිං, කරොන්තම්හි, කරොන්තෙසු. භො කරොන්ත, භවන්තො කරොන්තාති රූපානි භවන්ති.

‘‘කරොතො න කරියති පාප’’න්ති ඉදමෙත්ථ කරොතොසද්දස්ස අත්ථිතානිදස්සනං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘කරොන්තී, කරොන්තියො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බානි, නපුංසකලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘කරොන්තං, කරොන්තානී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බානි.

අරහන්තසද්දස්ස –

අරහං, අරහන්තො. අරහන්තං, අරහන්තෙ. අරහතා, අරහන්තෙන, අරහන්තෙහි, අරහන්තෙභි. අරහතො, අරහන්තස්ස, අරහන්තානං, අරහතං. අරහතා, අරහන්තා, අරහන්තස්මා, අරහන්තම්හා, අරහන්තෙහි, අරහන්තෙභි. අරහතො, අරහන්තස්ස, අරහන්තානං, අරහතං. අරහන්තෙ, අරහන්තස්මිං , අරහන්තම්හි, අරහන්තෙසු. භො අරහන්ත, භවන්තො අරහන්තො ඉති රූපානි භවන්ති.

අයං ගුණවාචකස්ස අරහන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා. ‘‘අරහා, අරහන්තො, අරහන්තා’’ඉති ච. එතඤ්හි රූපං සමන්තපාසාදිකායං මනුස්සවිග්ගහට්ඨානෙ දිස්සති. උත්තරිමනුස්සධම්මපාළියං පන ‘‘මයඤ්චම්හා අනරහන්තො’’ති පදං දිස්සති. අරහන්තං, අරහන්තෙ. අරහතා, සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. අයං පණ්ණත්තිවාචකස්ස අරහන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

තථා හි ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. අරහං සුගතො ලොකෙ. අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’තිආදීසු අරහංසද්දාදයො ගුණවාචකා. ‘‘අරහා අහොසි. අහඤ්හි අරහා ලොකෙ. එකො අරහා, එකසට්ඨි අරහන්තො ලොකෙ අහෙසුං.

ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකං.

මයඤ්චම්හා අනරහන්තො’’තිආදීසු අරහාසද්දාදයො පණ්ණත්තිවාචකාති දට්ඨබ්බා. ඉධ ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගවසෙන විසුං වත්තබ්බනයො අප්පසිද්ධො. යදි එවං ආසවක්ඛයං පත්තා ඉත්ථී කථං වත්තබ්බා, ආසවක්ඛයං පත්තං චිත්තං කථං වත්තබ්බන්ති? ඉත්ථී තාව ‘‘යං ඉත්ථී අරහං අස්ස සම්මාසම්බුද්ධො’’ති වචනතො ‘‘අරහ’’න්ති වත්තබ්බා ගුණවසෙන, පණ්ණත්තිවසෙන පන ‘‘ඉත්ථී අරහා අහොසී’’ති වත්තබ්බා. චිත්තං පන ගුණවසෙනෙව ‘‘අරහං චිත්ත’’න්ති වත්තබ්බන්ති.

සන්තසද්දස්ස –

සං, සන්තො, සන්තො, සන්තා. සං, සන්තං, සන්තෙ. සතා, සන්තෙන, සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි. සතො, සන්තස්ස, සන්තානං, සතං, සතානං. සතා, සන්තා, සන්තස්මා, සන්තම්හා, සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි. සතො, සන්තස්ස, සන්තානං, සතං, සතානං. සති, සන්තෙ, සන්තස්මිං, සන්තම්හි, සන්තෙසු. භො සන්ත, භවන්තො සන්තොති රූපානි භවන්ති.

එත්ථ පන ‘‘අද්ධා හි තාත සතනෙස ධම්මො’’ති ජයද්දිසජාතකපාළිදස්සනතො ‘‘සතාන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ හි සතනෙසාති සතානං එසාති ඡෙදො, රස්සත්තනිග්ගහීතසරලොපවසෙන ච රූපනිට්ඨානං වෙදිතබ්බං. තථා හි තදට්ඨකථායං ‘‘අද්ධා එකංසෙන එස තාත සතානං පණ්ඩිතානං ධම්මො සභාවො’’ති අත්ථො වුත්තො. අයං යෙ ලොකෙ ‘‘සප්පුරිසා’’ති ච ‘‘අරියා’’ති ච ‘‘පණ්ඩිතා’’ති ච වුච්චන්ති, තෙසං වාචකස්ස සන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා. තප්පටිසෙධස්ස පන අසං, අසන්තො, කත්ථචි අසන්තා ඉච්චපි. තථා හි ‘‘අසන්තා කිර මං ජම්මා, තාත තාතාති භාසරෙ’’ති පාළි දිස්සති. ‘‘අසං, අසන්තං, අසන්තෙ. අසතා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බා. ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘සන්තො, අසන්තො’’තිමානි බහුවචනකානියෙව භවන්ති, න කත්ථචිපි එකවචනකානි. කස්මා? පණ්ණත්තිවාචකත්තා. අඤ්ඤත්ර පන ‘‘සන්තො, දන්තො’’තිආදීසු එකවචනානියෙව ඨපෙත්වා විජ්ජමානත්ථවාචකසන්තොසද්දං, කස්මා? අපණ්ණත්තිවාචකත්තාති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි පණ්ණත්තිවාචකානං තෙසං කානිචි පයොගානි කථයාම –

සමෙති අසතා අසං. යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං. න සා සභා යත්ථ න සන්ති සන්තො. අසන්තො නිරයං යන්ති, සන්තො සග්ගපරායණා. අසන්තෙ නොපසෙවෙය්ය, සන්තෙ සෙවෙය්ය පණ්ඩිතො. සබ්භිරෙව සමාසෙථ. සතං ධම්මො ඉච්චෙවමාදීනි භවන්ති.

යො පනම්හෙහි පදමාලායං ‘‘සබ්භී’’ති අයං සද්දො තතියාපඤ්චමීබහුවචනවසෙන යොජිතො, සො ච ඛො සන්තඉති අකාරන්තපකතිවසෙන, අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘සබ්භී’’ති ඉකාරන්තපකතිවසෙන යොජෙතබ්බො. තථා හි සබ්භීති සප්පුරිසො නිබ්බානඤ්ච, සුන්දරාධිවචනං වා එතං සබ්භීති. සබ්බො චායමත්ථො සාට්ඨකථාය ‘‘බහුම්පෙතං අසබ්භි ජාතවෙදා’’ති ඉමාය පාළියා ‘‘සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්තී’’ති ඉමාය ච දීපෙතබ්බො.

ආලපනෙ ච පච්චත්තෙ, තතියාපඤ්චමීසු ච;

සමාසම්හි ච යොජෙය්ය, සබ්භිසද්දං සුමෙධසො.

අත්රායං යොජනා – භො සබ්භි තිට්ඨ, සබ්භි තිට්ඨති, සබ්භි සහ ගච්ඡති, සබ්භි අපෙහි, අසබ්භිරූපො පුරිසො. යස්මා පනායං සාසනානුකූලා, තස්මා ඉමිස්සා තදනුකූලත්තං දස්සෙතුං ඉධ සාසනතො පයොගෙ දස්සෙස්සාම අතක්කාවචරෙ විචිත්තෙ සුගතපාළිනයෙ සොතූනං විසාරදමතිපටිලාභත්ථං. තං යථා? බහුම්පෙතං අසබ්භි ජාතවෙද, යං තං වාලධිනා’භිපූජයාම. සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං. යං සාලවනස්මිං සෙනකො, පාපකම්මමකරි අසබ්භිරූපං. ආබාධොයං අසබ්භිරූපො. අසම්මොදකො ථද්ධො අසබ්භිරූපො’’ති . තත්ථ ආලපනවචනෙ දිට්ඨෙයෙව පච්චත්තවචනං පාළියං සරූපතො අනාගතම්පි දිට්ඨමෙව හොති. තථා කරණවචනෙ දිට්ඨෙයෙව නිස්සක්කවචනම්පි දිට්ඨමෙව හොති. සමාසෙ සද්දරූපෙ දිට්ඨෙයෙව බ්යාසෙ සද්දරූපං යථාසම්භවං දිට්ඨමෙව හොති ඨපෙත්වා ‘‘හෙතුසත්ථාරදස්සන’’න්තිආදීනි. තත්ථ ච නිබ්බානවාචකො චෙ, සබ්භිසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො සන්තිවිසුද්ධි නිබ්බුතිසද්දා විය, සො ච යමකමහාථෙරමතෙ රත්තිනයෙන යොජෙතබ්බො. සබ්බෙසමිකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං සාධාරණො හි සො නයො. සුන්දරත්ථවාචකො චෙ, අග්ගි රත්ති අට්ඨිනයෙහි යොජෙතබ්බො වාච්චලිඞ්ගත්තා. ‘‘සබ්භිධම්මභූතං නිබ්බාන’’න්ති එත්ථ හි සුන්දරධම්මභූතං නිබ්බානන්ති අත්ථො. එවං පාළිනයවසෙන ආලපනාදීසු පඤ්චසු ඨානෙසු සබ්භිසද්දස්ස පවත්තිං ඤත්වා පුන අට්ඨකථානයවසෙනපි තප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. කථං? යස්මා සගාථාවග්ගස්ස අට්ඨකථායං ‘‘සන්තො ‘සබ්භීහි සද්ධිං සතං ධම්මො න ජරං උපෙතී’ති පවෙදයන්තී’’ති ඉමස්මිං පදෙසෙ ‘‘සබ්භීහී’’ති හිවචනවසෙන සද්දරචනාවිසෙසො අට්ඨකථාචරියෙහි දස්සිතො, තස්මා සබ්භිසද්දො සබ්බෙසුපි විභත්තිවචනෙසු යොජෙතබ්බො. අත්රිදං වදාම –

ගරූ ‘‘සබ්භීහි සද්ධි’’න්ති, අත්ථං භාසිංසු පාළියා;

යතො තතො සබ්භිසද්දං, ධීරො සබ්බත්ථ යොජයෙ.

‘‘අසබ්භිරූපො’’ඉතිපි, සමාසවිසයෙ සුතං;

යස්මා තස්මා සබ්භිසද්දං, විඤ්ඤූ සබ්බධි යොජයෙ.

‘‘ඔවදෙය්යානුසාසෙය්ය , අසබ්භා ච නිවාරයෙ’’ති එත්ථ පන ‘‘අසබ්භා’’තිපදං විචිත්රවුත්තීසු තද්ධිතපච්චයෙසු ණ්යපච්චයවසෙන නිප්ඵත්තිමුපාගතන්ති වෙදිතබ්බං. කථං? යෙභුය්යෙන අසබ්භීසු භවං අසබ්භං. කිං තං? අකුසලං, තතො අසබ්භා අකුසලධම්මා නිවාරයෙ ච, කුසලධම්මෙ පතිට්ඨපෙය්යාති අත්ථො. ‘‘අම්හෙ අසබ්භාහි වාචාහි වික්කොසමානා තිබ්බාහි සත්තීහි හනිස්සන්තී’’ති එත්ථ තු අසබ්භීනං එතාති අසබ්භා, න වා සබ්භීනං එතාතිපි අසබ්භාති නිබ්බචනං, ණ්යපච්චයවසෙන ච පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යා ච පනෙත්ථ අම්හෙහි සන්තසද්දස්ස ‘‘සං, සන්තො. සං, සන්තං, සන්තෙ’’තිආදිනා පදමාලා දස්සිතා, තත්ථ ‘‘සමෙති අසතා අස’’න්ති පාළියං ‘‘අස’’න්ති පදෙ දිට්ඨෙයෙව ‘‘ස’’න්ති පදං පාළියං අනාගතම්පි දිට්ඨමෙව හොති යුගළභාවෙන විජ්ජමානතාරහත්තා. එවං දිට්ඨෙන අදිට්ඨස්ස ගහණං වෙදිතබ්බං. අථ වා ‘‘අස’’න්ති එත්ථ න සං අසන්ති සමාසවිග්ගහවසෙනාධිගන්තබ්බත්තා ‘‘ස’’මිති පදං දිට්ඨමෙව හොති. එවමඤ්ඤත්රාපි නයො. තත්ර සන්ති සප්පුරිසො. අසන්ති අසප්පුරිසො. ඉත්ථිලිඞ්ගෙවත්තබ්බෙ ‘‘අසතී, අසා’’ති රූපානි භවන්ති. ‘‘අසතී, අසතී, අසතියො, අසා. අසතිං, අසතී, අසතියො. අසාය, අසතියා, අසතීහි, අසතීභි. අසතියා, අසතීන’’න්ති වක්ඛමාන ඉත්ථිනයෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා.

එත්ථ පන ‘‘අසා ලොකිත්ථියො නාම, වෙලා තාසං න විජ්ජති. මා ච වසං අසතීනං නිගච්ඡෙ’’තිආදීනි දස්සෙතබ්බානි. අසාති චෙත්ථ අසතීති ච සමානත්ථා, අසන්තජාතිකාති හි තෙසං අත්ථො. යස්මා පන ජාතකට්ඨකථායං ‘‘අසාති අසතියො ලාමිකා, අථ වා සාතං වුච්චති සුඛං, තං තාසු නත්ථි, අත්තනි පටිබද්ධචිත්තානං අසාතමෙව දෙන්තීතිපි අසා , දුක්ඛා, දුක්ඛවත්ථුභූතාති අත්ථො’’ති අත්ථං සංවණ්ණෙසුං, තස්මා සාතං නත්ථි එතිස්සන්ති අසාති අත්ථෙ ‘‘අසා’’ති පදස්ස යථා රිත්තො අස්සාදො එත්ථාති රිත්තස්සන්තිපදස්ස ලුත්තුත්තරක්ඛරස්ස ‘‘රිත්තස්සං, රිත්තස්සානි. රිත්තස්ස’’න්ති චිත්තනයෙන නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා, තථා ‘‘අසා, අසා, අසායො. අසං, අසා, අසායො. අසායා’’ති කඤ්ඤානයෙන යොජෙතබ්බා.

එත්ථ ච යො අම්හෙහි ‘‘සන්තො’’ඉති සද්දො දස්සිතො. සො කත්ථචි එකවචනබහුවචනභාවෙන සංවිජ්ජමානසද්දස්සත්ථම්පි වදති, තස්ස වසෙන අයං නාමිකපදමාලා –

සන්තො, සන්තො, සන්තා. සන්තං, සන්තෙ. සතා, සන්තෙන, සන්තෙහි, සන්තෙභි. සතො, සන්තස්ස, සතං, සන්තානං. සතා, සන්තා, සන්තස්මා, සන්තම්හා, සන්තෙහි, සන්තෙභි. සතො, සන්තස්ස, සතං, සන්තානං. සති, සන්තෙ, සන්තස්මිං, සන්තම්හි, සන්තෙසු. භො සන්ත, භවන්තො සන්තො, භවන්තො සන්තා.

එත්ථ පන ‘‘අයං ඛො භික්ඛවෙ අට්ඨමො භද්දො අස්සාජානීයො සන්තො සංවිජ්ජමානො ලොකස්මිං. චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. අසතා තුච්ඡා මුසා අභූතෙන අබ්භාචික්ඛන්ති. භවෙ ඛො සති ජාති හොති’’ඉච්චෙවමාදීනි පයොගානි භවන්ති. ‘‘සඞ්ඛාරෙසු ඛො සති විඤ්ඤාණං හොතී’’තිආදීසු පන සතිසද්දො වචනවිපල්ලාසවසෙන ඨිතොති ගහෙතබ්බො.

තත්ර එකවචනබහුවචනවසෙන ද්විධා ඨිතෙසු සන්තොසද්දෙසු බහුවචනසන්තොසද්දං ඨපෙත්වා සෙසා සමානසද්දස්සත්ථම්පි වදන්ති, තස්මා ‘‘සන්තොති සමානො, සන්තාති සමානා’’තිආදිනා අත්ථො කථෙතබ්බො. සමානොති ඉමස්ස ච ‘‘හොන්තො’’ති අත්ථො ‘‘පහු සමානො විපුලත්ථචින්තී, කිං කාරණා මෙ න කරොසි දුක්ඛ’’න්තිආදීසු විය. පයොගානි පන –

‘‘යො මාතරං පිතරං වා, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;

පහු සන්තො න භරති, තං පරාභවතො මුඛං.

ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති

එවමාදීනි භවන්ති.

අපිච සන්තොසද්දො යස්මා ‘‘කිලන්තො’’ති ච ‘‘උපසන්තො’’ති ච ‘‘නිරුද්ධො’’ති ච අත්ථං වදති, තස්මා තෙසං වසෙන සන්තසද්දස්ස ‘‘සන්තො, සන්තා. සන්තං, සන්තෙ. සන්තෙනා’’ති පුරිසනයෙන නාමිකපදමාලා වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච ‘‘සන්තො තසිතො. දීඝං සන්තස්ස යොජනං. සන්තො දන්තො නියතො බ්රහ්මචාරී. සන්තො නිරුද්ධො අත්ථඞ්ගතො අබ්භත්ථඞ්ගතො’’තිආදීනි පයොගානි. නපුංසකලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සන්තං, සන්තානී’’ති චිත්තනයෙන නාමිකපදමාලා. සා ච ‘‘සංවිජ්ජමානං සමානං කිලන්තං උපසන්තං නිරුද්ධ’’මිති අත්ථදීපකාපදවතීති වෙදිතබ්බා. අථ වා ‘‘උපාදානෙ ඛො සති භවො හොතී’’තිආදීසු නපුංසකප්පයොගදස්සනතො සන්තසද්දස්ස සංවිජ්ජමානසද්දත්ථවාචකත්තෙ තතියාපඤ්චමීචතුත්ථීඡට්ඨීසත්තමීඨානෙ ‘‘සතා, සතො, සතං, සතී’’ති පදානි අධිකානි වත්තබ්බානි, සෙසානි චිත්තනයෙන ඤෙය්යානි. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සන්තා, සන්තා, සන්තායො. සන්තං, සන්තා, සන්තායො. සන්තායා’’ති කඤ්ඤානයෙන ච, සන්තී, සන්තී, සන්තියො . සන්තිං, සන්තී, සන්තියො. සන්තියා’’ති ඉත්ථිනයෙන ච නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. එතාසු පඨමා ‘‘සංවිජ්ජමානා කිලන්තා උපසන්තා නිරුද්ධා’’ති අත්ථදීපකාපදවතී, එත්ථ පයොගා සුවිඤ්ඤෙය්යාව. දුතියා පන ‘‘සංවිජ්ජමානා සමානා’’ති අත්ථදීපකාපදවතී. තථා හි ‘‘සන්තී ආපත්ති ආවිකාතබ්බා’’ති එත්ථ සංවිජ්ජමානා ‘‘සන්තී’’ති වුච්චති.

‘‘යාය මාතු භතො පොසො,

ඉමං ලොකං අවෙක්ඛති;

තම්පි පාණදදිං සන්තිං,

හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො’’ති

එත්ථ පන සමානා ‘‘සන්තී’’ති වුච්චති. අපරාපි ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ පදමාලා වෙදිතබ්බා. සන්තීසද්දස්ස හි සංවිජ්ජමානසද්දත්ථවාචකත්තෙ ‘‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොතී’’තිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගප්පයොගදස්සනතො සත්තමීඨානෙ ‘‘සති, සතියා, සතියං, සන්තියා, සන්තියං, සන්තීසූ’’ති රූපානි වත්තබ්බානි. සෙසානි ඉත්ථිනයෙන ඤෙය්යානි. අයං තතියා, එත්ථ ච ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති පාළි ‘‘සන්තියා’’ඉච්චාදීනං අත්ථිභාවෙ නිදස්සනං. අපරො නයො – සතීසද්දස්ස ‘‘සමානා’’ති ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘යා ත්වං වසසි ජිණ්ණස්ස, එවං දහරියා සතී’’ති ච ‘‘යෙ තං ජිණ්ණස්ස පාදංසු, එවං දහරියං සති’’න්ති ච පාළිදස්සනතො ‘‘සතී, සතී, සතියො. සතිං, සතී, සතියො. සතියා’’තිආදීනිපි රූපානි යොජෙතබ්බානි, සංයොගෙ නකාරලොපවසෙන වා.

ඉදානි ‘‘සන්තො, සන්තා’’ති පදද්වයස්ස පයොගනිච්ඡයං කථයාම පයොගෙසු සොතූනං අසම්මූළ්හභාවාය. තථා හි ‘‘සප්පුරිසා’’ති වා ‘‘පණ්ඩිතා’’ති වා බහුවචනවසෙන අත්ථං වත්තුකාමෙන ‘‘සන්තො දන්තො’’ති එවං වුත්තඑකවචනසදිසං ‘‘සන්තො’’ති බහුවචනං වත්තබ්බං. ‘‘සංවිජ්ජමානො’’ති එකවචනවසෙන අත්ථං වත්තුකාමෙන ‘‘සන්තො’’ති එකවචනං වත්තබ්බං. ‘‘සංවිජ්ජමානා’’ති බහුවචනවසෙන අත්ථං වත්තුකාමෙන ‘‘සන්තො සප්පුරිසා’’ති, ‘‘සන්තො සංවිජ්ජමානා’’ති ච එවං වුත්තබහුවචනසදිසං ‘‘සන්තො’’ති වා ‘‘සන්තා’’ති වා බහුවචනං වත්තබ්බං, ‘‘කිලන්තො’’ති වා ‘‘සමානො’’ති වා ‘‘උපසන්තො’’ති වා ‘‘නිරුද්ධො’’ති වා එකවචනවසෙන අත්ථං වත්තුකාමෙන ‘‘සන්තො සප්පුරිසා’’ති එවං වුත්තබහුවචනසදිසං ‘‘සන්තො’’ති එකවචනං වත්තබ්බං. තෙයෙවත්ථෙ බහුවචනවසෙන වත්තුකාමෙන පන ‘‘සන්තා සූනෙහි පාදෙහි, කො නෙ හත්ථෙ ගහෙස්සතී’’ති එත්ථ විය ‘‘සන්තා’’ති බහුවචනං වත්තබ්බං. අයං නීති සාධුකං මනසි කාතබ්බා. ඉදඤ්හි මන්දබුද්ධීනං සම්මොහට්ඨානං. අයම්පි පනෙත්ථ සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො –

‘‘තිලිඞ්ගත්ථෙ ච එකත්ථෙ, බව්හත්ථෙපි ච දිස්සති;

සත්තම්යන්තො සතිසද්දො, විපල්ලාසෙ බහුම්හි සො’’ති.

ඉදානි මහන්තසද්දස්ස නාමිකපදමාලා වුච්චතෙ –

මහං, මහා, මහන්තො, මහන්තා. මහන්තං, මහන්තෙ. මහතා, මහන්තෙන, මහන්තෙහි, මහන්තෙභි. මහතො, මහන්තස්ස, මහන්තානං, මහතං. මහතා, මහන්තා, මහන්තස්මා, මහන්තම්හා, මහන්තෙහි, මහන්තෙභි. මහතො, මහන්තස්ස, මහන්තානං, මහතං. මහති, මහන්තෙ, මහන්තස්මිං, මහන්තම්හි, මහන්තෙසු. භො මහ, භො මහා, භවන්තො මහන්තොති අයමම්හාකං රුචි.

එත්ථ ‘‘මහන්තො, මහන්තා. මහන්තං, මහන්තෙ. මහන්තෙනා’’ති පුරිසනයොපි ලබ්භති, තස්මා ‘‘භො මහන්ත, භවන්තො මහන්තා’’ති ආලපනපදානි යොජෙතබ්බානි. නපුංසකලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘මහන්තං, මහන්තානී’’ති චිත්තනයොපි ලබ්භති. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘මහතී, මහතී, මහතියො. මහතිං, මහතී, මහතියො. මහතියා, මහතීහි මහතීභී’’ති ඉත්ථිනයොපි ලබ්භති. ‘‘මහතියා ච යක්ඛසෙනායා’’තිආදීනෙත්ථ නිදස්සනපදානි. අපරොපි ‘‘මහන්තා, මහන්තා, මහන්තායො. මහන්ත’’න්ති කඤ්ඤානයොපි ලබ්භති, ‘‘මහන්තා නිධිකුම්භියො’’තිආදීනෙත්ථ නිදස්සනපදානි. කච්චායනෙ පන ‘‘මහන්තී’’ඉති පදං දිට්ඨං. තං ‘‘ගුණවන්තී, කුලවන්තී’’ඉච්චාදීනි විය පාළියං අප්පසිද්ධත්තා වීමංසිතබ්බං.

නනු භො යස්මා සාසනෙපි ‘‘ගච්ඡන්තී, චරන්තී’’තිආදීනි ච ‘‘ඉද්ධිමන්තී’’ති ච පදං දිස්සති, තස්මා ‘‘මහන්තී, ගුණවන්තී’’තිආදීනිපි භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං තථාරූපස්ස නයස්ස වසෙන අග්ගහෙතබ්බත්තා, ‘‘මහතී, ගුණවතී’’ඉච්චාදිනයස්සෙව දස්සනතො ච. තථා හි පාළියං අට්ඨකථාසු ච ‘‘සෙය්යථාපි නාම මහතී නඞ්ගලසීසා, ඉත්ථී සියා රූපවතී, සා ච සීලවතී සියා. සතිමතී චක්ඛුමතී. ඉද්ධිමතී පත්තිමතී’’ති ච ‘‘මහතිං සෙනං දිස්වා මහොසධසෙනා මන්දා, අයං අතිවිය මහතී සෙනා දිස්සතී’’ති ච ආදීනි පයොගානි දිස්සන්ති, න ‘‘මහන්තී, රූපවන්තී’’ඉච්චාදීනි.

කෙචි පන ‘‘මහාඉති සද්දො බ්යාසෙ න ලබ්භති, සමාසෙයෙව ලබ්භති ‘මහාපුරිසො’ති එත්ථ වියා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘මහා තෙ උපාසක පරිච්චාගො. මහා වතායං භන්තෙ භූමිචාලො. ඝොසො ච විපුලො මහා. බාරාණසිරජ්ජං නාම මහා. සෙනා සාදිස්සතෙ මහා’’ති පයොගදස්සනතො. එවං බ්යාසෙපි ලබ්භතීති වෙදිතබ්බං, තස්මා ‘‘මහං, මහා, මහන්තො, මහන්තා. භො මහන්ත, භවන්තො මහන්තා’’ති පුල්ලිඞ්ගෙ, ‘‘මහන්තං, මහා, මහන්තානි. භො මහන්ත, භවන්තො මහන්තානී’’ති නපුංසකලිඞ්ගෙ, ‘‘මහන්තා, මහා, මහන්තා, මහන්තායො. භොති මහන්තෙ, භොතියො මහන්තා, මහන්තායො’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගෙ සබ්බං සම්පුණ්ණං යොජෙතබ්බං. සමාසෙ පන ‘‘මහාසත්තො මහාඋපාසකො මහාඋපාසිකා මහබ්බලො මහාවනං මහග්ගතං මහප්ඵලං මහබ්භය’’න්තිආදීනි රූපානි භවන්ති, තද්ධිතෙ ‘‘මහත්තනො මහත්තං මහන්තත්තං මහන්තතා’’ති රූපානි භවන්ති. ගච්ඡන්තසද්දස්ස පන ‘‘ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තා’’ති රූපානි වත්වා සෙසානි මහන්තසද්දෙ වුත්තනයෙන විත්ථාරෙත්වා නාමිකපදමාලා වෙදිතබ්බා. තථා ‘‘ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තා’’ති පුරිසනයො ච ‘‘ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තානී’’ති චිත්තනයො ච ‘‘ගච්ඡන්තී, ගච්ඡන්තී, ගච්ඡන්තියො’’ති ඉත්ථිනයො ච ගහෙතබ්බො. එවං ලිඞ්ගත්තයවසෙන ‘‘චරං චරන්තො චරන්තං චරන්තී, දදං දදන්තො දදන්තං දදන්තී’’තිආදීනං අනෙකපදසහස්සානං නාමිකපදමාලා විත්ථාරෙතබ්බා.

යෙ පනාචරියා ‘‘ගච්ඡන්තො’’තිආදීනං පච්චත්තාලපනබහුවචනත්තඤ්ච ‘‘ගච්ඡං’’ඉච්චාදීනං ආලපනෙකවචනත්තඤ්ච ඉච්ඡන්ති, තෙ සමම්හෙහි පයොගො සාසනෙ න දිට්ඨො නයවසෙනාගහෙතබ්බත්තා. තස්මා තානි එත්ථ න වදාම. අයං පන විසෙසො දිට්ඨො. සෙය්යථිදං?

‘‘ගච්ඡං විධම’’මිච්චාදි-පදානි මුනිසාසනෙ;

කත්ථචාඛ්යාතිකා හොන්ති, කත්ථචි පන නාමිකා.

‘‘තස්සාහං සන්තිකෙ ගච්ඡං,

සො මෙ සත්ථා භවිස්සති;

විධමං දෙව තෙ රට්ඨං,

පුත්තො වෙස්සන්තරො තව.

අධම්මං සාරථි කයිරා, මඤ්චෙ ත්වං නික්ඛනං වනෙ’’;

ඉච්චෙවමාදයො ඤෙය්යා, පයොගා එත්ථ ධීමතා.

‘‘ගච්ඡිස්සාමි විධමී’’ති-ආදිනා ජිනසාසනෙ;

නානාකාලපුරිසානං, වසෙනත්ථං වදෙ විදූ.

නාමත්තෙ පන ‘‘ගච්ඡන්තො, විධමන්තො’’තිආදිනා;

‘‘ගච්ඡ’’මිච්චෙවමාදීන-මත්ථමත්ථවිදූ වදෙ.

ඉදානි සමගතිකත්තෙපි ‘‘ජානං, පස්ස’’න්තිආදීනං ලිඞ්ගවිභත්තිවචනන්තරවසෙන යො විසෙසො දිස්සති, තං වදාම. තථා හි ‘‘සා ජානංයෙව ආහ න ජානාමීති, පස්සංයෙව ආහ න පස්සාමී’’ති එවමාදීසු ජානං පස්සං සද්දානං ‘‘ජානන්තී පස්සන්තී’’ති ලිඞ්ගන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවතීති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා ‘‘ගච්ඡං’’ඉති සද්දස්සපි යථාපයොගං ‘‘ගච්ඡන්තී’’ති ඉත්ථියා කථනත්ථො ලබ්භති තෙහි සමානගතිකත්තා, න ‘‘ගච්ඡන්තො’’ති සද්දස්ස ‘‘ගච්ඡන්තී’’ති ඉත්ථියා කථනත්ථො ලබ්භති තෙහි අසමානගතිකත්තාති කාරණං දස්සිතං හොති. ‘‘අපි නු තුම්හෙ ආයස්මන්තො එකන්තසුඛං ලොකං ජානං පස්සං විහරථා’’ති එත්ථ ‘‘ජානන්තා පස්සන්තා’’ති වචනන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවතීති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා පන ‘‘ගච්ඡං’’ඉති සද්දස්සපි යථාපයොගං ‘‘ගච්ඡන්තා’’ති බහුවචනත්ථො ලබ්භති තෙහි සමානගතිකත්තා, න ‘‘ගච්ඡන්තෙ’’ති සද්දස්ස ‘‘ගච්ඡන්තා’’ති බහුවචනත්ථො ලබ්භති තෙහි අසමානගතිකත්තාති කාරණං දස්සිතං හොති. එස නයො උත්තරත්රාපි. ‘‘භරන්ති මාතාපිතරො, පුබ්බෙ කතමනුස්සර’’න්ති එත්ථ අනුස්සරංසද්දස්ස ‘‘අනුස්සරන්තා’’ති වචනන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවති. ‘‘සද්ධම්මො ගරුකාතබ්බො, සරං බුද්ධාන සාසන’’න්ති එත්ථ සරංසද්දස්ස සරන්තෙනාති විභත්තන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවති. ‘‘ඵුසං භූතානි සණ්ඨානං, මනසා ගණ්හතො යථා’’ති එත්ථ ඵුසංසද්දස්සපි ‘‘ඵුසන්තස්සා’’ති විභත්තන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවති. තථා ‘‘යාචං අදදමප්පියො’’ති එත්ථාපි යාචංසද්දස්ස ‘‘යාචන්තස්සා’’ති විභත්තන්තරවසෙන පරිවත්තනං භවති. යාචන්ති වා යාචිතබ්බං ධනං, ඉමිනා නයෙන නානප්පකාරතො පරිවත්තනං වෙදිතබ්බං. ඉති ‘‘භවංකර’’න්තිආදීනං විසදිසපදමාලා ච ‘‘ගච්ඡං, චර’’න්තිආදීනං සදිසපදමාලා ච ‘‘ජානං, පස්ස’’න්තිආදීනං ලිඞ්ගවිභත්තිවචනන්තරවසෙන කත්ථචි පරිවත්තනන්ති අයං තිවිධොපි ආකාරො ආඛ්යාතිකපදත්ථවිභාවනාය සද්ධිං කථිතො පාවචනවරෙ සොතූනං සද්දෙස්වත්ථෙසු ච විසාරදබුද්ධිපටිලාභත්ථං. සබ්බමෙතඤ්හි සන්ධාය ඉමා ගාථා වුත්තා –

‘‘භවං කරං අරහං සං, මහං’’ඉති පදානි තු;

විසදිසානි සම්භොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ලක්ඛයෙ.

‘‘ගච්ඡං චරං දදං තිට්ඨං, චින්තයං භාවයං වදං;

ජානං පස්ස’’න්තිආදීනි, සමානානි භවන්ති හි.

තත්ර ‘‘ජාන’’න්තිආදීනං, කත්ථචි පරිවත්තනං;

ලිඞ්ගවිභත්තිවචන-න්තරතො පන දිස්සතීති.

අපිච අයං සබ්බෙසම්පි නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකති, යදිදං ද්වීසු ලිඞ්ගෙසු ඡසු විභත්තීසු තෙරසසු වචනෙසු අඤ්ඤතරලිඞ්ගවිභත්තිවචනවසෙන පරිවත්තනං. අයම්පි පනෙත්ථ නීති වෙදිතබ්බා.

‘‘ගච්ඡං චර’’න්තිආදීනි, විප්පකතවචො සියුං;

‘‘ගච්ඡමානො චරමානො’’, ඉච්චාදීනි පදානි ච.

‘‘මහං භව’’න්ති එතානි, විප්පකතවචොපි ච;

අවිප්පකතවචො ච, සියුං අත්ථානුරූපතො.

‘‘අරහං ස’’න්ති එතානි, විනිමුත්තානි සබ්බථා;

ආකාරං තිවිධම්පෙතං, කරෙ චිත්තෙ සුමෙධසොති.

සවිනිච්ඡයොයං නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ආකාරන්තතාපකතිකං නිග්ගහීතන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි ධනභූතිඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස අඤ්ඤෙසඤ්ච තංසදිසානං නාමිකපදමාලාවිභාගං වක්ඛාමි පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා.

අග්ගි, අග්ගී, අග්ගයො. අග්ගිං, අග්ගී, අග්ගයො. අග්ගිනා, අග්ගීහි, අග්ගීභි. අග්ගිස්ස, අග්ගිනො, අග්ගීනං. අග්ගිනා, අග්ගීහි, අග්ගීභි. අග්ගිස්ස, අග්ගිනො, අග්ගීනං. අග්ගිස්මිං, අග්ගිම්හි, අග්ගීසු. භො අග්ගි, භො අග්ගී, භවන්තො අග්ගයො. යමකමහාථෙරමතං.

එත්ථ කිඤ්චාපි නිස්සක්කවචනට්ඨානෙ ‘‘අග්ගිස්මා, අග්ගිම්හා’’ති ඉමානි නාගතානි, තථාපි තත්ථ තත්ථ තංසදිසප්පයොගදස්සනතො ගහෙතබ්බානි. ‘‘අග්ගිනා, අග්ගිස්මා, අග්ගිම්හා’’ති කමො ච වෙදිතබ්බො.

ධනභූති, ධනභූතී, ධනභූතයො. ධනභූතිං, ධනභූතී, ධනභූතයො. ධනභූතිනා, ධනභූතීහි, ධනභූතීභි. ධනභූතිස්ස, ධනභූතිනො, ධනභූතීනං. ධනභූතිනා, ධනභූතිස්මා, ධනභූතිම්හා, ධනභූතීහි, ධනභූතීභි. ධනභූතිස්ස, ධනභූතිනො, ධනභූතීනං. ධනභූතිස්මිං, ධනභූතිම්හි, ධනභූතීසු. භො ධනභූති, භො ධනභූතී, භවන්තො ධනභූතයො.

සිරිභූති සොත්ථිභූති, සුවත්ථිභූති අග්ගිනි;

ගිනි ජොති දධි පාණි, ඉසි සන්ධි මුනි මණි.

බ්යාධි ගණ්ඨි රවි මුට්ඨි, කවි ගිරි කපි නිධි;

කුච්ඡි වත්ථි විධි සාලි, වීහි රාසි අහි මසි.

සාති කෙසි කිමි බොන්දි, බොධි දීපි පති හරි;

අරි ධනි තිමි කලි, සාරථ්යුදධි අඤ්ජලි,

අධිපති නරපති, අසි ඤාති නිරූපධි;

සමාධි ජලධිච්චාදී, ධනභූතිසමා මතා.

අථ වා එතෙසු අධිපතිසද්දස්ස ‘‘අධිපතියා සත්තා’’ති පාළිදස්සනතො ‘‘අධිපතියා’’ති සත්තමීරූපම්පි ඉච්ඡිතබ්බං. අපිච ‘‘අසාරෙ සාරමතිනො’’ති පාළියං ඉකාරන්තසමාසපදතො යොවචනස්ස නොආදෙසදස්සනතො ක්වචි අධිපතිඉච්චාදීනං ඉකාරන්තසමාසපදානං ‘‘අධිපතිනො’’තිආදිනාපි පච්චත්තොපයොගරූපානි ඉච්ඡිතබ්බානි ඊකාරන්තානං දණ්ඩීසද්දාදීනං ‘‘දණ්ඩිනො’’තිආදීනි පච්චත්තොපයොගසම්පදානසාමිවචනරූපානි විය. ගහපතිජානිපතිසද්දාදීනං පන සමාසපදානම්පි එවරූපානි පච්චත්තොපයොගරූපානි න ඉච්ඡිතබ්බානි ‘‘ගහපතයො ජානිපතයො’’තිආදිනා නයෙන යථාපාවචනං ගහෙතබ්බරූපත්තා. ඉසි මුනිසද්දානං පනාලපනට්ඨානෙ ‘‘ඉසෙ, මුසෙ’’ති රූපන්තරම්පි ගහෙතබ්බං ‘‘පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ. පටිග්ගණ්හ මහාමුනෙ’’ති දස්සනතො.

යෙ පනෙත්ථ අම්හෙහි අග්ගිනි ගිනිසද්දා වුත්තා, තත්රෙකෙ එවං වදන්ති ‘‘අග්ගිනිසද්දො පච්චත්තෙකවචනභාවෙයෙව ලබ්භති, න පච්චත්තබහුවචනභාවෙ උපයොගභාවාදීසු වා’’ති. කෙචි පන ‘‘පාළියං අග්ගිනිසද්දො නාම නත්ථි, ගිනිසද්දොයෙව අත්ථී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘ගිනිසද්දො නාම නත්ථි, අග්ගිනිසද්දොයෙවත්ථී’’ති වදන්ති. සබ්බමෙතං න යුජ්ජති අග්ගිනි ගිනිසද්දානමුපලබ්භනතො, සබ්බාසුපි විභත්තීසු ද්වීසු වචනෙසු යොජෙතබ්බතාදස්සනතො ච. තථා හි සුත්තනිපාතෙ කොකාලිකසුත්තෙ –

‘‘න හි වග්ගු වදන්ති වදන්තා,

නාභිජවන්ති න තාණමුපෙන්ති;

අඞ්ගාරෙ සන්ථතෙ සෙන්ති,

අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතං පවිසන්තී’’ති

ඉමස්මිං පදෙසෙ ‘‘අග්ගිනි’’න්ති උපයොගවචනං දිස්සති. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතන්ති සමන්තතොජාලං සබ්බදිසාසු ච සම්පජ්ජලිතමග්ගි’’න්ති. තත්රෙව ච සුත්තනිපාතෙ කොකාලිකසුත්තෙ –

‘‘අථ ලොහමයං පන කුම්භිං,

අග්ගිනිසඤ්ජලිතං පවිසන්ති;

පච්චන්ති හි තාසු චිරරත්තං,

අග්ගිනිසමාසු සමුප්ලවාතෙ’’ති

ඉමස්මිං පදෙසෙ සමාසවිසයත්තා අග්ගිනිසඤ්ජලිතන්ති අග්ගිනීහි සඤ්ජලිතන්ති අත්ථො ලබ්භති, තථා අග්ගිනිසමාසූති අග්ගිනීහි සදිසාසූති අත්ථොපි. එවං සමාසවිධානමුඛෙන ‘‘අග්ගිනීහී’’ති කරණවචනම්පි දිස්සති.

ගිනිසද්දොපි ච පාළියං දිස්සති. තථා හි ‘‘තමෙව කට්ඨං දහති, යස්මා සො ජායතෙ ගිනී’’ති චූළබොධිචරියායං ගිනිසද්දො දිට්ඨො. කෙචි පනෙත්ථ සන්ධිවසෙන අකාරලොපං සඤ්ඤොගාදිස්ස ච ගකාරස්ස ලොපං වදන්ති, තම්පි න යුජ්ජති තස්සා පාළියා අට්ඨකථායං ‘‘යස්මාති යතො කට්ඨා. ගිනීති අග්ගී’’ති එවං ගිනිසද්දස්ස උල්ලිඞ්ගෙත්වා වචනතො. තථා ‘‘ඡන්නා කුටි ආහිතො ගිනී’’ති ඉමස්ස ධනියසුත්තස්ස අට්ඨකථායං ‘‘ආහිතොති ආභතො ජාලිතො වා. ගිනීති අග්ගී’’ති වචනතො, තථෙව ච ‘‘මහාගිනි පජ්ජලිතො, අනාහාරොපසම්මතී’’ති ඉමිස්සා ථෙරගාථාය සංවණ්ණනායං ‘‘ගිනීති අග්ගී’’ති වචනතො. යදි හි ගිනිසද්දො විසුං න සියා, අට්ඨකථාචරියා ‘‘ජායතෙ ගිනී’’තිආදීනි ‘‘ජායතෙ අග්ගිනී’’තිආදිනා පදච්ඡෙදවසෙන අත්ථං වදෙය්යුං. යස්මා එවං න වදිංසු, ‘‘ගිනීති අග්ගී’’ති පන වදිංසු, තෙන ඤායති ‘‘ගිනිසද්දොපි විසුං අත්ථී’’ති. යෙ ‘‘ගිනිසද්දො නත්ථී’’ති වදන්ති, තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බමෙව සාසනෙ ගිනිසද්දස්සුපලබ්භනතො. සුත්තනිපාතට්ඨකථායඤ්හි ‘‘ඡන්නා කුටි ආහිතො ගිනී’’ති පාඨස්ස සංවණ්ණනායමෙව ‘‘තෙසු ඨානෙසු අග්ගිනි ‘ගිනී’ති වොහරියතී’’ති තස්ස අභිධානන්තරං වුත්තං, තස්මා මයමෙත්ථ ගාථාරචනං කරිස්සාම –

විදෙහරට්ඨමජ්ඣම්හි, යං තං නාමෙන විස්සුතං;

රට්ඨං පබ්බතරට්ඨන්ති, දස්සනෙය්යං මනොරමං.

ධම්මකොණ්ඩව්හයං තත්ථ, නගරං අත්ථි සොභනං;

තම්හි ඨානෙ මනුස්සානං, භාසා එව ගිනිච්චයං.

‘‘ගිනි ගිනී ගිනයො’’ති-ආදිනා පවදෙ විදූ;

පදමාලං යථා අග්ගි-සද්දස්සෙව සුමෙධසො.

ඉති අලාබු ලාබුසද්දා විය අග්ගිනි ගිනිසද්දාපි භගවතො පාචනෙ දිස්සන්තීති වෙදිතබ්බා. යථා පන අග්ගිනිසද්දස්ස සබ්බාසු විභත්තීසු ද්වීසු වචනෙසු යොජෙතබ්බතා සිද්ධා, තථා ගිනිසද්දස්සපි සිද්ධාව හොති. තස්මාත්ර –

අග්ගිනි , අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිං, අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිනා, අග්ගිනීහි, අග්ගිනීභි. අග්ගිනිස්ස, අග්ගිනීනං. අග්ගිනිනා, අග්ගිනිස්මා, අග්ගිනිම්හා, අග්ගිනීහි, අග්ගිනීභි. අග්ගිනිස්ස, අග්ගිනීනං. අග්ගිනිස්මිං, අග්ගිනිම්හි, අග්ගිනීසු. භො අග්ගිනි, භවන්තො අග්ගිනී, භවන්තො අග්ගිනයො.

‘‘ගිනි, ගිනී, ගිනයො. ගිනිං, ගිනී, ගිනයො, ගිනිනා’’ති සබ්බං යොජෙතබ්බං. ඉති පාළිනයානුසාරෙන අග්ගිනි ගිනිසද්දානං නාමිකපදමාලා යොජිතා. අථ වා යථා සක්කටභාසායං සත්ව පද්ධස්වාමිනීති සඤ්ඤොගවසෙන වුත්තානං සද්දානං මාගධභාසං පත්වා සත්තවපදුමසුවාමිනීති නිස්සඤ්ඤොගවසෙන උච්චාරිතා පාළි දිස්සති ‘‘ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො’’තිආදිනා, තථා සක්කටභාසායං අග්නීති සඤ්ඤොගවසෙන වුත්තස්ස මාගධභාසං පත්වා ‘‘අග්ගිනී’’ති සඤ්ඤොගනකාරවසෙන උච්චාරිතා පාළි දිස්සති ‘‘අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතං පවිසන්තී’’තිආදිකා. යථා ච වෙය්යාකරණෙහි සක්කටභාසාභූතො අග්නිසද්දො සබ්බාසු විභත්තීසු තීසු වචනෙසු යොජියති, තථා මාගධභාසාභූතො අග්ගිනිසද්දොපි සබ්බාසු විභත්තීසු ද්වීසු වචනෙසු යොජෙතබ්බොව හොති, තස්මා සො ඉධම්හෙහි යොජියති, ගිනිසද්දොපි අග්ගිනිසද්දෙන සමානත්ථත්තා, ඊසකඤ්ච සරූපත්තා තථෙව යොජියතීති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ සියා – යදි අග්ගිනිසද්දො සබ්බෙසු විභත්තිවචනෙසු යොජෙතබ්බො, අථ කස්මා කච්චායනෙ ‘‘අග්ගිස්සිනී’’ති ලක්ඛණෙන සිම්හි පරෙ අග්ගිසද්දන්තස්ස ඉනිආදෙසො දස්සිතොති? සච්චං, යථා නවක්ඛත්තුං ඨපෙත්වා කතෙකසෙසස්ස දසසද්දස්ස යොවචනම්හි නවාදෙසං කත්වා යොවචනස්ස උතිආදෙසං කස්මා ‘‘නවුතී’’ති රූපෙ නිප්ඵන්නෙ පුන ‘‘නවුතී’’ති පකතිං ඨපෙත්වා තතො නංවචනං කත්වා ‘‘නවුතීන’’න්ති රූපං නිප්ඵාදිතං . ඉත්ථිලිඞ්ගෙ පන නාදිඑකවචනානි කත්වා තෙසං යාආදෙසං කත්වා ‘‘නවුතියා’’ති රූපං නිප්ඵාදිතං. තථා හි ‘‘ඡන්නවුතීනං පාසණ්ඩානං ධම්මානං පවරං යදිදං සුගතවිනයං නවුතියා හංසසහස්සෙහි පරිවුතො’’තිආදීනි පයොගානි දිස්සන්ති. තථා සිම්හි අග්ගිසද්දන්තස්ස ඉනිආදෙසකරණවසෙන ‘‘අග්ගිනී’’ති රූපෙ නිප්ඵන්නෙපි පුන ‘‘අග්ගිනී’’ති පකතිං ඨපෙත්වා තතො යොඅංනාදයො විභත්තියො කත්වා ‘‘අග්ගිනි, අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිං, අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිනා’’තිආදීනි කථං න නිප්ඵජ්ජිස්සන්තීති සන්නිට්ඨානං කාතබ්බං.

සවිනිච්ඡයොයං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඉකාරන්තතාපකතිකං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි භාවී ඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස අඤ්ඤෙසඤ්ච තංසදිසානං නාමිකපදමාලාවිභාගං වක්ඛාම පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා.

දණ්ඩී, දණ්ඩී, දණ්ඩිනො. දණ්ඩිං, දණ්ඩී, දණ්ඩිනො. දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි. දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං. දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි. දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං. දණ්ඩිස්මිං, දණ්ඩිම්හි, දණ්ඩීසු. භො දණ්ඩි, භො දණ්ඩී, භවන්තො දණ්ඩිනො. යමකමහාථෙරමතං.

එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘දණ්ඩින’’න්ති උපයොගෙකවචනඤ්ච ‘‘දණ්ඩිස්මා, දණ්ඩිම්හා’’ති නිස්සක්කවචනඤ්ච ‘‘දණ්ඩිනී’’ති භුම්මෙකවචනඤ්ච නාගතං, තථාපි තත්ථ තත්ථ තංසදිසස්ස පයොගස්ස දස්සනතො ගහෙතබ්බමෙව.

‘‘භණ සම්ම අනුඤ්ඤාතො, අත්ථං ධම්මඤ්ච කෙවලං;

සන්ති හි දහරා පක්ඛී, පඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරා’’ති

පාළියං ‘‘පක්ඛී’’ඉති පච්චත්තබහුවචනස්ස දස්සනතො පන ‘‘දණ්ඩී’’ඉති පච්චත්තොපයොගබහුවචනානි වුත්තානීති දට්ඨබ්බං.

භාවී, භාවී, භාවිනො. භාවිං, භාවිනං, භාවී, භාවිනො. භාවිනා, භාවීහි, භාවීභි. භාවිස්ස, භාවිනො, භාවීනං. භාවිනා, භාවිස්මා, භාවිම්හා, භාවීහි, භාවීභි. භාවිස්ස, භාවිනො, භාවීනං. (භාවිනි) භාවිස්මිං, භාවිම්හි, භාවීසු. භො භාවි, භො භාවී, භවන්තො භාවිනො.

එවං විභාවී සම්භාවී, පරිභාවී ධජී ගණී;

සුඛී රොගී සසී කුට්ඨී, මකුටී කුසලී බලී.

ජටී යොගී කරී යානී, තොමරී මුසලී ඵලී;

දන්තී මන්තී සුධී මෙධී, භාගී භොගී නඛී සිඛී.

ධම්මී සඞ්ඝී ඤාණී අත්ථී, හත්ථී චක්ඛී පක්ඛී දාඨී;

රට්ඨී ඡත්තී මාලී චම්මී, චාරී චාගී කාමී සාමී.

මල්ලකාරී පාපකාරී, සත්තුඝාතී දීඝජීවී;

ධම්මවාදී සීහනාදී, භූමිසායී සීඝයායී.

වජ්ජදස්සී ච පාණී ච, යසස්සිච්චාදයොපි ච;

එතෙසං කොචි භෙදො තු, එකදෙසෙන වුච්චතෙ.

ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගපදෙසු හි ‘‘වජ්ජදස්සී, පාණී’’ඉච්චෙවමාදීනං උපයොගභුම්මවචනට්ඨානෙ ‘‘වජ්ජදස්සිනං, පාණිනෙ’’තිආදීනිපි රූපානි භවන්ති. එත්ථ ච –

‘‘නිධීනංව පවත්තාරං, යං පස්සෙ වජ්ජදස්සිනං;

එවං ජරා ච මච්චු ච, අධිවත්තන්ති පාණිනෙ.

සමුපගච්ඡති සසිනි ගගනතලං.

උපහච්ච මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;

උච්ඡින්නො සහ රට්ඨෙන, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහු.

සුසුඛං වත ජීවාම, වෙරිනෙසු අවෙරිනො’’ති

එවමාදයො පයොගා වෙදිතබ්බා, අයං නයො දණ්ඩීපදාදීසුපි ලබ්භතෙව සමානගතිකත්තා දණ්ඩීපදාදීනං වජ්ජදස්සීපදාදීහි. තස්මා උපයොගට්ඨානෙ ‘‘දණ්ඩිං, දණ්ඩිනං, දණ්ඩිනො, දණ්ඩිනෙ’’ති යොජෙතබ්බං. භුම්මට්ඨානෙ ‘‘දණ්ඩිස්මිං, දණ්ඩිම්හි, දණ්ඩිනි, දණ්ඩිනෙ, දණ්ඩීසු, දණ්ඩිනෙසූ’’ති යොජෙතබ්බං. එස නයො ගාමණී සෙනානීඉච්චාදීනි වජ්ජෙත්වා යථාරහං ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගෙසු නෙතබ්බො.

සවිනිච්ඡයොයං ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඊකාරන්තතාපකතිකං ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි භූධාතුමයානං උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං අප්පසිද්ධත්තා අඤ්ඤෙසං උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං වසෙන පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලං පූරෙස්සාම. කතමානි තානි? ‘‘භික්ඛු හෙතු සෙතු කෙතු රාහු භාණු ඛාණු සඞ්කු උච්ඡු වෙළු මච්චු ජන්තු සින්ධු බන්ධු රුරු නෙරු සත්තු බබ්බු පටු බින්දු ගරු’’ඉච්චාදීනි.

භික්ඛු, භික්ඛූ, භික්ඛවො. භික්ඛුං, භික්ඛූ, භික්ඛවො. භික්ඛුනා, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි. භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං. භික්ඛුනා, භික්ඛුස්මා, භික්ඛුම්හා, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි. භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං. භික්ඛුස්මිං, භික්ඛුම්හි, භික්ඛූසු. භො භික්ඛු, භවන්තො භික්ඛූ, භික්ඛවෙ, භික්ඛවො. භික්ඛුආදීනි අඤ්ඤානි ච තංසදිසානි එවං ඤෙය්යානි.

අයම්පි පනෙත්ථ විසෙසො ඤෙය්යො – හෙතු, හෙතූ, හෙතුයො, හෙතවො. හෙතුං, හෙතූ, හෙතුයො, හෙතවො. භො හෙතු, භවන්තො හෙතූ, හෙතවෙ, හෙතවො. සෙසං භික්ඛුසමං.

අථ වා ‘‘හෙතුයා’’තිආදීනං දස්සනතො ‘‘ධෙනුයා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගරූපෙන සදිසං ‘‘හෙතුයා’’ති පුල්ලිඞ්ගරූපම්පි සත්තමීඨානෙ ඉච්ඡිතබ්බං. කානිචි හි පුල්ලිඞ්ගරූපානි කෙහිචි ඉත්ථිලිඞ්ගරූපෙහි සදිසානි භවන්ති. තං යථා? ‘‘උට්ඨෙහි කත්තෙ තරමානො. එහි බාලෙඛමාපෙහි, කුසරාජං මහබ්බලං. භාතරා මාතරා අධිපතියා රත්තියා හෙතුයො ධෙනුයො මත්යා පෙත්යා’’ති එවං නයදස්සනෙන ‘‘හෙතුයා තීණි. අධිපතියා සත්ත. උට්ඨෙහි කත්තෙ’’තිආදීසු ලිඞ්ගවිපල්ලාසචින්තා න උප්පාදෙතබ්බා.

ජන්තු, ජන්තූ, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො. ජන්තුං, ජන්තූ, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො. භො ජන්තු, භවන්තො ජන්තූ, ජන්තවෙ ජන්තවො. සෙසං භික්ඛුසමං.

ගරු, ගරූ, ගරවො, ගරුනො. ගරුං, ගරූ, ගරවො, ගරුනො. භො ගරු, භවන්තො ගරූ, ගරවො, ගරුනො. සෙසං භික්ඛුසමං. එත්ථ පන ‘‘භත්තු ච ගරුනො සබ්බෙ, පටිපූජෙති පණ්ඩිතා’’තිපාළිනිදස්සනං. තත්ර ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආමන්තනපදං චුණ්ණියපදෙස්වෙව දිස්සති, න ගාථාසු. ‘‘භික්ඛවො’’ති පච්චත්තපදං ගාථාසුයෙව දිස්සති, න චුණ්ණියපදෙසු, අපිච ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආමන්තනපදං සාවකස්ස භික්ඛූනං ආමන්තනපාළියං සන්ධිවිසයෙයෙව දිස්සති, න අසන්ධිවිසයෙ, බුද්ධස්ස පන භික්ඛූනං ආමන්තනපාළියං සන්ධිවිසයෙපි අසන්ධිවිසයෙපි දිස්සති. ‘‘භික්ඛවො’’ති ආමන්තනපදං බුද්ධස්ස භික්ඛූනං ආමන්තනපාළියං ගාථාසු ච දිස්සති , චුණ්ණියපදෙසු ච සන්ධිවිසයෙයෙව දිස්සති. සාවකස්ස පන භික්ඛූනං ආමන්තනපාළියං න දිස්සතීති අයං ද්වින්නං විසෙසො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවඤ්ච පන භික්ඛවෙ ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යාථා’’තිආදීසු ‘‘භික්ඛවෙ’’ති පදං චුණ්ණියපදෙස්වෙව දිට්ඨං. ‘‘භික්ඛවො තිසතා ඉමෙ, යාචන්ති පඤ්ජලීකතා’’තිආදීසු ‘‘භික්ඛවො’’ති පච්චත්තපදං ගාථාසුයෙව දිට්ඨං. ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො භික්ඛූ ආමන්තෙසි ආවුසො භික්ඛවෙ’’ති එවමාදීසු සාවකස්ස භික්ඛූනං ආමන්තනපාළීසු සන්ධිවිසයෙයෙව ‘‘භික්ඛවෙ’’ති පදං දිට්ඨං. ‘‘භික්ඛූ ආමන්තෙසි සොතුකාමත්ථ භික්ඛවෙ’’ති ‘‘ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛූ’’තිආදීසු පන බුද්ධස්ස භික්ඛූනං ආමන්තනපාළීසු සන්ධිවිසයාවිසයෙසු ‘‘භික්ඛවෙ’’ති පදං දිට්ඨං. ‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා, සුඤ්ඤාගාරෙව භික්ඛවො’’ති ‘‘තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි භික්ඛවො’’ති එවමාදීසු බුද්ධස්ස භික්ඛූනං ආමන්තනපාළීසු ‘‘භික්ඛවො’’ති ආමන්තනපදං ගාථාසු ච දිට්ඨං, චුණ්ණියපදෙසු ච සන්ධිවිසයෙයෙව දිට්ඨං. ඉච්චෙවං –

චුණ්ණියෙව පදෙ දිට්ඨං, ‘‘භික්ඛවෙ’’ති පදං ද්විධා;

යතො පවත්තතෙ සන්ධි-විසයාවිසයෙසු තං.

‘‘භික්ඛවො’’ති පදං දිට්ඨං, ගාථායඤ්චෙව චුණ්ණියෙ;

පදස්මිම්පි ච සන්ධිස්ස, විසයෙවාති නිද්දිසෙති.

සවිනිච්ඡයොයං උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

උකාරන්තතාපකතිකං උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි පන සයම්භූඉච්චෙතස්ස පකතිරූපස්ස තංසදිසානඤ්ච නාමිකපදමාලං කථයාම –

සයම්භූ , සයම්භූ, සයම්භුවො. සයම්භුං, සයම්භූ, සයම්භුවො. සයම්භුනා, සයම්භූහි, සයම්භූභි. සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුනා, සයම්භුස්මා, සයම්භුම්හා, සයම්භූහි, සයම්භූභි. සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුස්මිං, සයම්භුම්හි, සයම්භූසු. භො සයම්භු, භො සයම්භූ, භවන්තො සයම්භූ, සයම්භුවො. එවං පභූ අභිභූවිභූ ඉච්චාදීනිපි.

සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො. සබ්බඤ්ඤුං, සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො. භො සබ්බඤ්ඤු, භවන්තො සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො, සෙසාසු විභත්තීසු පදානි භික්ඛුසදිසානි භවන්ති, එවං විදූ විඤ්ඤූ කතඤ්ඤූ මග්ගඤ්ඤූ ධම්මඤ්ඤූ අත්ථඤ්ඤූ කාලඤ්ඤූ රත්තඤ්ඤූ මත්තඤ්ඤූ වදඤ්ඤූ අවදඤ්ඤූ ඉච්චාදීනි.

තත්ර ‘‘යෙ ච ලද්ධා මනුස්සත්තං, වදඤ්ඤූ වීතමච්ඡරා’’ති එත්ථ ‘‘වදඤ්ඤූ’’ති පච්චත්තබහුවචනස්ස දස්සනතො සයම්භූ සබ්බඤ්ඤූ ඉච්චාදීනම්පි පච්චත්තොපයොගබහුවචනත්තං ගහෙතබ්බං. අපිච ‘‘විදූ, විඤ්ඤූ’’තිආදීසු ‘‘පරචිත්තවිදුනී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගදස්සනතො ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ ‘‘විදුනී, විදුනී, විදුනියො. විදුනිං, විදුනී, විදුනියො. විදුනියා’’ති ඉත්ථිනයෙන පදමාලා කාතබ්බා. තථා ‘‘විඤ්ඤූ පටිබලා සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති එත්ථ ‘‘විඤ්ඤූ’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගදස්සනතො ‘‘කොධනා අකතඤ්ඤූ ච, පිසුණා මිත්තභෙදිකා’’ති එත්ථ ච ‘‘අකතඤ්ඤූ’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගදස්සනතොපි ‘‘විඤ්ඤූ, විඤ්ඤූ, විඤ්ඤුයො. විඤ්ඤුං, විඤ්ඤූ, විඤ්ඤුයො. විඤ්ඤුයා’’ති ච ‘‘කතඤ්ඤූ, කතඤ්ඤූ, කතඤ්ඤුයො. කතඤ්ඤුං, කතඤ්ඤූ, කතඤ්ඤුයො, කතඤ්ඤුයාති ච ජම්බූනයෙන පදමාලා කාතබ්බා. එවං ‘‘මග්ගඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ’’ඉච්චාදීසුපි. ‘‘සයම්භූ’’ති පදෙ පන ‘‘සයම්භු ඤාණං ගොත්රභු චිත්ත’’න්ති දස්සනතො නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සයම්භු, සයම්භූ, සයම්භූනි. සයම්භුං, සයම්භූ, සයම්භූනී’’ති නපුංසකෙ ආයුනයොපි ගහෙතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි යථාරහං ගහෙතබ්බො.

සවිනිච්ඡයොයං ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඌකාරන්තතාපකතිකං ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉති සබ්බථාපි පුල්ලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස

නාමිකපදමාලාවිභාගො සමත්තො.

යස්මා පනායං සමත්තොපි පාවචනාදීසු යං යං ඨානං සොතූනං සම්මුය්හනට්ඨානං දිස්සති, තත්ථ තත්ථ සොතූනමනුග්ගහාය චොදනාසොධනාවසෙන සංසයං සමුග්ඝාටෙත්වා පුන වත්තබ්බො හොති, තස්මා කිඤ්චි පදෙසමෙත්ථ කථයාම.

යං කිර භො පාළියං ‘‘සඤ්ඤතෙ බ්රහ්මචාරයො, අපචෙ බ්රහ්මචාරයො’’ති ච රූපං ඉකාරන්තස්ස අග්ගිසද්දස්ස ‘‘අග්ගයො’’ති රූපමිව වුත්තං, තං තථා අවත්වා ඊකාරන්තස්ස දණ්ඩීසද්දස්ස ‘‘දණ්ඩිනො’’ති රූපමිව ‘‘බ්රහ්මචාරිනො’’ඉච්චෙව වත්තබ්බන්ති? සච්චං, තත්ථ ‘‘බ්රහ්මං චරතීති බ්රහ්මචාරි යථා මුනාතීති මුනී’’ති එවං ඉකාරන්තවසෙන ඉච්ඡිතත්තා. ‘‘මුනයො අග්ගයො’’ති රූපානි විය ‘‘බ්රහ්මචාරයො’’ති රූපං භවති. අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘බ්රහ්මං චරණසීලොති බ්රහ්මචාරී, යථා දුක්කටං කම්මං කරණසීලොති දුක්කටකම්මකාරී’’ති එවං තස්සීලත්ථං ගහෙත්වා ඊකාරන්තවසෙන ගහණෙ ‘‘දුක්කටකම්මකාරිනො’’ති රූපමිව ‘‘දණ්ඩො අස්ස අත්ථීති දණ්ඩී’’ති ඊකාරන්තස්ස සද්දස්ස ‘‘දණ්ඩිනො’’ති රූපමිව ච ‘‘බ්රහ්මචාරිනො’’ති රූපං භවති. තථා හි ‘‘ඉමෙ හි නාම ධම්මචාරිනො සමචාරිනො බ්රහ්මචාරිනො සච්චවාදිනො සීලවන්තො කල්යාණධම්මා පටිජානිස්සන්තී’’ති පාළි දිස්සති. එවං ඉකාරන්තවසෙන ‘‘බ්රහ්මචාරයො’’ති පච්චත්තොපයොගාලපනබහුවචනරූපං යුජ්ජති, පුන ඊකාරන්තවසෙන ‘‘බ්රහ්මචාරිනො’’ති පච්චත්තොපයොගාලපනබහුවචනරූපම්පි යුජ්ජති, තස්මා ‘‘බ්රහ්මචාරි, බ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මචාරයො’’ති අග්ගිනයෙන, ‘‘බ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මචාරිනො’’ති දණ්ඩීනයෙන ච පදමාලා ගහෙතබ්බා.

යං පන ආයස්මා බුද්ධඝොසො ‘‘යථා සොභන්ති යතිනො, සීලභූසනභූසිතා’’ති එත්ථ යතිසද්දස්ස ඉකාරන්තස්ස අග්ගිසද්දස්ස ‘‘අග්ගයො’’ති රූපං විය ‘‘යතයො’’ති රූපං අවත්වා කස්මා ඊකාරන්තස්ස දණ්ඩීසද්දස්ස ‘‘දණ්ඩිනො’’ති රූපං විය ‘‘යතිනො’’ති රූපං දස්සෙති. නන්වෙසා පමාදලෙඛා විය දිස්සති. යථා හි ‘‘කුක්කුටා මණයො දණ්ඩා සිවයො දෙව තෙ කුද්ධා’’ති පාළිගතියා උපපරික්ඛියමානාය ‘‘යතයො’’ති රූපෙනෙව භවිතබ්බං ඉකාරන්තත්තාති? නායං පමාදලෙඛා. ‘‘වදනසීලො වාදී’’ති එත්ථ විය තස්සීලත්ථං ගහෙත්වා ඊකාරන්තවසෙන යොජනෙ නිද්දොසත්තා, තස්මා ‘‘යතනසීලො යතී’’ති එවං තස්සීලත්ථං චෙතසි සන්නිධාය ඊකාරන්තවසෙන ‘‘යතිනො’’ති සම්පදානසාමීනමෙකවචනසදිසං පච්චත්තබහුවචනරූපං භදන්තෙන බුද්ධඝොසෙන දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. උපයොගාලපනබහුවචනරූපම්පි තාදිසමෙව.

යත්ථ පන තස්සීලත්ථං අග්ගහෙත්වා ‘‘යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති එත්ථ විය ‘‘යතති වීරියං කරොතීති යතී’’ති කත්තුකාරකවසෙන ඉකාරන්තභාවො ගය්හති. තත්ථ ‘‘මුනයො මණයො සිවයො’’ති යොකාරන්තරූපානි විය ‘‘යතයො’’ති යොකාරන්තං පච්චත්තබහුවචනරූපඤ්ච උපයොගාලපනබහුවචනරූපඤ්ච භවති, එවං ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං තීසු ඨානෙසු යොකාරන්තානෙව රූපානි භවන්තීති දට්ඨබ්බං.

යදි එවං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං සාරමති සුද්ධදිට්ඨිසම්මාදිට්ඨිමිච්ඡාදිට්ඨිවජිරබුද්ධි සද්දාදී කථන්ති? එතෙසං පන ඉකාරන්තවසෙන නිද්දිට්ඨානම්පි සමාසපදත්තා අග්ගිනයෙ අට්ඨත්වා යථාසම්භවං දණ්ඩීනයෙ තිට්ඨනතො නොකාරන්තානෙව රූපානි. තථා හි ‘‘අසාරෙ සාරමතිනො’’ති නොකාරන්තපච්චත්තබහුවචනපාළි දිස්සති, උපයොගාලපනබහුවචනරූපම්පි තාදිසමෙව දට්ඨබ්බං. නනු ච භො කච්චායනප්පකරණෙ ‘‘අත්ථෙ විසාරදමතයො’’ති එත්ථ සමාසපදස්ස ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගස්ස යොකාරන්තස්ස පච්චත්තබහුවචනපාඨස්ස දස්සනතො සාරමතිසද්දාදීනම්පි ‘‘විසාරදමතයො’’ති රූපෙන විය යොකාරන්තෙහි රූපෙහි භවිතබ්බන්ති? නපි භවිතබ්බං බුද්ධවචනෙ සමාසපදානං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං ‘‘විසාරදමතයො’’ති රූපසදිසස්ස රූපස්ස අදස්සනතොති.

නනු ච භො බුද්ධවචනෙ ‘‘පඤ්චිමෙ ගහපතයො ආනිසංසා. තෙ හොන්ති ජානිපතයො, අඤ්ඤමඤ්ඤං පියංවදා’’ති සමාසපදානං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං ‘‘විසාරදමතයො’’ති රූපසදිසානි යොකාරන්තානි රූපානි දිස්සන්ති. එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘බුද්ධවචනෙ සමාසපදානං ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගානං ‘‘විසාරදමතයො’’ති රූපසදිසස්ස යොකාරන්තස්ස රූපස්ස අදස්සනතො’’ති වුත්තන්ති? එත්ථ වුච්චතෙ – විසදිසත්තං පටිච්ච. ගහපතිසද්දාදීසු හි යස්මා පතිසද්දො සභාවෙනෙව පුල්ලිඞ්ගො, න තු සමාසතො පුබ්බෙ ඉත්ථිලිඞ්ගපකතිකො හුත්වා පච්ඡා පුල්ලිඞ්ගභාවං පත්තො, තස්මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු ‘‘ගහපතයො, ජානිපතයො’’ති යොකාරන්තානි, ‘‘සෙනාපතයො, සෙනාපතිනො’’ති යො නොකාරන්තානි ච පච්චත්තොපයොගාලපනබහුවචනරූපානි භවන්ති. තථා හි ‘‘තත්තකා සෙනාපතිනො’’ති අට්ඨකථාපාඨො දිස්සති. යස්මා පන සාරමති සුද්ධදිට්ඨිසම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි වජිරබුද්ධි සද්දාදීසු මතිදිට්ඨිසද්දාදයො සමාසතො පුබ්බෙ ඉත්ථිලිඞ්ගපකතිකා හුත්වා පච්ඡා බහුබ්බීහිසමාසවසෙන පුල්ලිඞ්ගභාවප්පත්තා, තස්මා ඊදිසෙසු ඨානෙසු ‘‘සාරමතිනො සුද්ධදිට්ඨිනො සම්මාදිට්ඨිනො මිච්ඡාදිට්ඨිනො වජිරබුද්ධිනො’’තිආදීනි’නොකාරන්තානියෙව පච්චත්තොපයොගාලපනබහුවචනරූපානි භවන්ති, සම්පදානසාමීනමෙකවචනෙහි සදිසානීති නිට්ඨමෙත්ථාවගන්තබ්බං.

සෙට්ඨි සාරථිචක්කවත්තිසාමිඉච්චෙතෙසු කථන්ති? එත්ථ පන අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො – කත්ථචි පාඨෙ ‘‘සෙට්ඨී සාරථී චක්කවත්තී සාමී’’ති අන්තක්ඛරස්ස දීඝත්තං දිස්සති, කත්ථචි පන ‘‘සෙට්ඨි සාරථි චක්කවත්ති සාමි’’ඉති අන්තක්ඛරස්ස රස්සත්තං දිස්සති. කිඤ්චාපි රස්සත්තමෙතෙසං දිස්සති, තථාපි තත්ථ තත්ථ පච්චත්තවචනාදිභාවෙන ‘‘සෙට්ඨිනො සාරථිනො’’තිආදිපයොගදස්සනතො රස්සං කත්වා එතානි උච්චාරියන්තීති ඤායති, තස්මා එවං නිබ්බචනත්ථො ගහෙතබ්බො – සෙට්ඨං ධනසාරං, ඨානන්තරං වා අස්ස අත්ථීති සෙට්ඨී. අස්සදම්මාදයො සාරණසීලොති සාරථී. චක්කං පවත්තනසීලොති චක්කවත්තී. සං එතස්ස අත්ථීති සාමීති. අස්සත්ථිකතස්සීලත්ථසද්දා හි නොකාරන්තරූපවසෙන සමානගතිකා භවන්ති යථා ‘‘දණ්ඩිනො භූමිසායිනො’’ති. අපරොපි නිබ්බචනත්ථො ඊකාරන්තවසෙන අස්සදම්මාදයො සාරෙතීති සාරථී. තථා හි ‘‘පුරිසදම්මෙ සාරෙතීති පුරිසදම්මසාරථී’’ති වුත්තං. චක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී. එවං කත්තුකාරකවසෙන ඊකාරන්තත්තං ගහෙත්වා කත්ථචි ලබ්භමානම්පි ඉකාරන්තත්තං අනපෙක්ඛිත්වා බුද්ධවචනානුරූපෙන ‘‘සාරථිනො චක්කවත්තිනො’’තිආදීනි නොකාරන්තරූපානි ගහෙත්වා දණ්ඩීනයෙන යොජෙතබ්බානි ‘‘දණ්ඩිනී’’තිආදිකං වජ්ජිතබ්බං වජ්ජෙත්වා. එවං ‘‘සෙට්ඨිනො සාරථිනො චක්කවත්තිනො සාමිනො’’තිආදීනි නොකාරන්තානියෙව රූපානි ඤෙය්යානි.

අත්ර කිඤ්චි පයොගං නිදස්සනමත්තං කථයාම. ‘‘තාත තයො සෙට්ඨිනො අම්හාකං බහූපකාරා’’ති ච ‘‘තෙ කතභත්තකිච්චා ‘මහාසෙට්ඨිනො මයං ගමිස්සාමා’ති වදිංසූ’’ති ච ‘‘සාරථිනො ආහංසූ’’ති ච ‘‘ද්වෙ චක්කවත්තිනො’’ති ච එවමාදීනි. තත්ථ කිඤ්චාපි කත්ථචි ‘‘සෙට්ඨි සාරථි’’ඉච්චාදි රස්සත්තපාඨො දිස්සති, තථාපි සො සභාවෙන රස්සත්තභාවො පාඨො න හොති, දීඝස්ස රස්සත්තකරණපාඨොති වෙදිතබ්බො. පදමාලා චස්ස වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

මහෙසීති එත්ථ කථන්ති? ‘‘මහෙසී’’ති එත්ථ කිඤ්චාපි මහෙසීසද්දො ඊකාරන්තවසෙන නිද්දිසියති, තථාපි ඉසිසද්දෙන සමානගතිකත්තා ඉසිසද්දස්ස අග්ගිසද්දෙන සමානපදමාලත්තා අග්ගිනයෙන පදමාලා කාතබ්බා. නනු ච භො එත්ථ තස්සීලත්ථො දිස්සති ‘‘මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො ධම්මෙ එසනසීලොති මහෙසී’’ති, තස්මා ‘‘භූමිසායී’’ති පදස්ස විය දණ්ඩීනයෙනෙව පදමාලා කාතබ්බාති? න කාතබ්බා තස්සීලත්ථස්ස අසම්භවතො. ඉමස්ස හි ‘‘මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො ධම්මෙ එසි ගවෙසි එසිත්වා ඨිතොති මහෙසී’’ති අතස්සීලත්ථො එව යුජ්ජති. කතකරණීයෙසු බුද්ධාදීසු අරියෙසු පවත්තනාමත්තා. ඉසිසද්දෙන චායං සද්දො ඊසකං සමානො කෙවලං සමාසපරියොසානෙ දීඝවසෙන උච්චාරියති, රස්සවසෙන පන ‘‘මහා ඉසි මහෙසී’’ති සන්ධිවිග්ගහො . යස්මා රස්සත්තං ගහෙත්වා තස්ස පදමාලාකරණං යුජ්ජති, තස්මා ‘‘සඞ්ගායිංසු මහෙසයො’’ති ඉකාරන්තරූපං දිස්සති. න හි සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ කත්ථචිපි චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනරූපං විය ‘‘මහෙසිනො’’ති පච්චත්තොපයොගාලපනබහුවචනරූපං දිස්සති. තස්මා ඊකාරන්තවසෙන උච්චාරිතස්සපි සතො රස්සවසෙන උච්චාරිතස්ස විය ‘‘මහෙසි, මහෙසී, මහෙසයො. මහෙසිං, මහෙසී, මහෙසයො. මහෙසිනා’’ති පදමාලා කාතබ්බා. අපිච මහෙසීසද්දො යත්ථ රාජග්ගුබ්බරිවාචකො, තත්ථ ඉත්ථිලිඞ්ගො හොති, තබ්බසෙන පන ‘‘මහෙසී, මහෙසී, මහෙසියො. මහෙසිං, මහෙසී, මහෙසියො. මහෙසියා’’ති ච වක්ඛමානඉත්ථීනයෙන පදමාලා කාතබ්බා. හත්ථීසද්දෙ කථන්ති? හත්ථීසද්දස්ස පන හත්ථො අස්ස අත්ථීති එවං ඊකාරන්තවසෙන ගහණෙ ‘‘හත්ථිනො’’ති රූපං භවති. තථා හි ‘‘වනෙ හත්ථිනො’’ති පයොගො දිස්සති. තස්සෙව තස්මිංයෙවත්ථෙ රස්සං කත්වා ගහණෙ ‘‘හත්ථයො’’ති රූපං භවති. තථා හි –

‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, හත්ථයො පසදා මිගා;

සබ්බෙ සීහස්ස භායන්ති, නත්ථි කායස්මි තුල්යතා.

එවමෙව මනුස්සෙසු, දහරො චෙපි පඤ්ඤවා;

සොපි තත්ථ මහා හොති, නෙව බාලො සරීරවා’’ති

ඉමස්මිං කෙළිසීලජාතකෙ ‘‘හත්ථයො’’ති ආහච්චපදං දිස්සති. එවමස්ස දණ්ඩීනයෙන ච අග්ගිනයෙන ච ද්විධා පදමාලා, වෙදිතබ්බා. ඉමිනා නයෙන අවුත්තෙසුපි ඨානෙසු පාළිනයානුරූපෙන පොරාණට්ඨකථානුරූපෙන ච පදමාලා යොජෙතබ්බා.

එත්තාවතා භූධාතුමයානං පුල්ලිඞ්ගානං නාමිකපදමාලා සද්ධිං ලිඞ්ගන්තරෙහි සද්දන්තරෙහි අත්ථන්තරෙහි ච නානප්පකාරතො දස්සිතා.

ඉමං සද්දනීතිං සුනීතිං විචිත්තං,

සපඤ්ඤෙහි සම්මා පරීපාලනීයං;

සදා සුට්ඨු චින්තෙති වාචෙති යො සො,

නරො ඤාණවිත්ථින්නතං යාති සෙට්ඨං.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සවිනිච්ඡයො නිග්ගහීතන්තාදිපුල්ලිඞ්ගානං

පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො

සත්තමො පරිච්ඡෙදො.

සබ්බථාපි පුල්ලිඞ්ගං සමත්තං.