📜

8. ඉත්ථිලිඞ්ගනාමිකපදමාලා

අථ ඉත්ථිලිඞ්ගෙසු ආකාරන්තස්ස භූධාතුමයස්ස පකතිරූපභූතස්ස භාවිකාසද්දස්ස නාමිකපදමාලායං වත්තබ්බායම්පි පසිද්ධස්ස තාව කඤ්ඤාසද්දස්ස නාමිකපදමාලං වක්ඛාම –

කඤ්ඤා, කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො. කඤ්ඤං, කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාහි, කඤ්ඤාභි. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤානං. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාහි, කඤ්ඤාභි. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤානං. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤායං, කඤ්ඤාසු. භොති කඤ්ඤෙ, භොතියො කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො. අයමම්හාකං රුචි.

එත්ථ ‘‘කඤ්ඤා’’ති එකවචනබහුවචනවසෙන වුත්තං, නිරුත්තිපිටකෙ බහුවචනවසෙන වුත්තො නයො නත්ථි. තථා හි තත්ථ ‘‘සද්ධා තිට්ඨති, සද්ධායො තිට්ඨන්ති. සද්ධං පස්සති, සද්ධායො පස්සතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, ‘‘සද්ධා’’ති බහුවචනං න ආගතං. කිඤ්චාපි නාගතං, තථාපි ‘‘බාහා පග්ගය්හ පක්කන්දුං, සිවිකඤ්ඤා සමාගතා. අහෙතු අප්පච්චයා පුරිසස්ස සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්තිපි නිරුජ්ඣන්තිපී’’තිආදිපාළිදස්සනතො බාහාකඤ්ඤා සඤ්ඤාසද්දාදීනං බහුවචනතා ගහෙතබ්බා. චූළනිරුත්තියං ‘‘භොති කඤ්ඤෙ, භොති කඤ්ඤා’’ති ද්වෙ එකවචනානි වත්වා ‘‘භොතියො කඤ්ඤායො’’ති එකං බහුවචනං වුත්තං. නිරුත්තිපිටකෙ පන ‘‘භොති සද්ධා’’ති එකවචනං වත්වා ‘‘භොතියො සද්ධායො’’ති එකං බහුවචනං වුත්තං. මයං පනෙත්ථ ‘‘එහි බාලෙ ඛමාපෙහි, කුසරාජං මහබ්බලං. ඵුස්සතී වරවණ්ණාභෙ. එහි ගොධෙ නිවත්තස්සූ’’තිආදිපාළිදස්සනතො ‘‘භොති කඤ්ඤෙ, භොතියො කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො’’ති එවංපකාරානියෙව ආලපනෙකවචනබහුවචනානි ඉච්ඡාම. එත්ථ ‘‘භොති කඤ්ඤෙ’’ති අයං නයො අම්මාදීසු මාතාදීසු ච න ලබ්භති.

භාවිකා, භාවිකා, භාවිකායො. භාවිකං, භාවිකා, භාවිකායො. භාවිකාය, භාවිකාහි, භාවිකාභි. භාවිකාය, භාවිකානං. භාවිකාය, භාවිකාහි, භාවිකාභි. භාවිකාය, භාවිකානං. භාවිකාය, භාවිකායං, භාවිකාසු. භොති භාවිකෙ, භොතියො භාවිකා, භාවිකායො.

එවං හෙට්ඨුද්දිට්ඨානං සබ්බෙසං භූධාතුමයානං ‘‘භාවනා විභාවනා’’ඉච්චෙවමාදීනංආකාරන්තපදානං අඤ්ඤෙසඤ්චාකාරන්තපදානං නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. එත්ථඤ්ඤානි ආකාරන්තපදානි නාම සද්ධාදීනි.

සද්ධා මෙධා පඤ්ඤා විජ්ජා, චින්තා මන්තා තණ්හා’භිජ්ඣා;

ඉච්ඡා පුච්ඡා ජායා මායා, මෙත්තා මත්තා සික්ඛා සඞ්ඛා.

ජඞ්ඝා බාහා ගීවා ජිව්හා, වාචා ඡායා ගඞ්ගා නාවා;

නිද්දා කන්තා සාලා මාලා, වෙලා වීණා භික්ඛා ලාඛා.

ගාථා සෙනා ලෙඛා’පෙක්ඛා, ආසා පූජා එසා කඞ්ඛා;

අඤ්ඤා මුද්දා ඛිඩ්ඩා භස්සා, භාසා කීළා සත්තා චෙතා.

පිපාසා වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා තසිණා පජා;

දෙවතා වට්ටකා ගොධා, බලාකා වසුධා සභා.

උක්කා සෙඵාලිකා සික්කා, සලාකා වාලිකා සිඛා;

කාරණා විසිඛා සාඛා, වචා වඤ්ඣා ජටා ඝටා.

පීළා සොණ්ඩා විතණ්ඩා ච, කරුණා වනිතා ලතා;

කථා නින්දා සුධා රාධා, වාසනා සිංසපා පපා.

පභා සීමා ඛමා එජා,

ඛත්තියා සක්ඛරා සුරා;

දොලා තුලා සිලා ලීලා,

ලාලෙ’ළා මෙඛලා කලා.

වළවා සුණිසා මූසා, මඤ්ජූසා සුලසා දිසා;

නාසා ජුණ්හා ගුහා ඊහා, ලසිකා පරිසා නිසා;

මාතිකිච්චාදයො චෙව, භාවිකාපදසාදිසා.

අම්මන්නම්බා ච තාතා ච, කිඤ්චිදෙව සමා සියුං;

මාතා ධීතා පනත්තාදී, පුථගෙව ඉතො සියුං.

පරිසාසද්දස්ස පන සත්තමීඨානෙ ‘‘පරිසාය, පරිසායං, පරිසති, පරිසාසූ’’ති යොජෙතබ්බං ‘‘එකමිදං භො ගොතම සමයං තොදෙය්යස්ස බ්රාහ්මණස්ස පරිසති පරූපාරම්භං වත්තෙන්තී’’ති පාළිදස්සනතො. අම්මාදීනං පන ‘‘අම්මා, අම්මා, අම්මායො’’තිආදිනා කඤ්ඤානයෙන වත්වා අවසානෙ ‘‘භොති අම්ම, භොති අම්මා, භොතියො අම්මා, අම්මායො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං.

මාතා, මාතා, මාතරො. මාතරං, මාතරො. මාතරා, මාතුයා, මත්යා, මාතූහි, මාතූභි. මාතු, මාතුයා, මත්යා, මාතරානං, මාතානං, මාතූනං. මාතරා, මාතුයා, මත්යා, මාතූහි, මාතූභි. මාතු, මාතුයා, මත්යා, මාතරානං, මාතානං, මාතූනං. මාතරි, මාතුයා, මත්යා, මාතුයං, මත්යං, මාතූසු. භොති මාතා, භොතියො මාතා, මාතරො.

එත්ථ පන යස්මා පාළියං ඉත්ථිලිඞ්ගානං සකාරන්තානි රූපානි එහි එභි එසුකාරන්තාදීනි ච එනන්තාදීනි ච න දිස්සන්ති, තස්මා කෙහිචි වුත්තානිපි ‘‘මාතුස්ස මාතරෙහී’’තිආදීනි න වුත්තානි, එස නයො ඉතරෙසුපි. ‘‘යංකිඤ්චිත්ථිකතං පුඤ්ඤං, මය්හඤ්ච මාතුයා ච තෙ. අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා’’ති පාළිදස්සනතො පන කරණසම්පදානනිස්සක්කසාමිභුම්මවචනට්ඨානෙ ‘‘මාතුයා, මත්යා’’ති ච වුත්තං ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ සමානගතිකත්තා තෙසං වචනානං. තථා හි උම්මාදන්තිජාතකෙ ‘‘මත්යා’’ති පදං පඤ්චමීතතියෙකවචනවසෙන ආගතං, යථා පන ‘‘ඛත්තියා’’ති පදං මජ්ඣසරලොපවසෙන ‘‘ඛත්යා’’ති භවති, තථා ‘‘මාතුයා මාතුය’’න්ති ච පදං ‘‘මත්යා, මත්ය’’න්ති භවති, අයං නයො ධීතුසද්දාදීසු න ලබ්භති.

ධීතා, ධීතා, ධීතරො. ධීතං, ධීතරං, ධීතරො. ධීතුයා, ධීතූහි, ධීතූභි. ධීතු, ධීතුයා, ධීතරානං, ධීතානං, ධීතූනං. ධීතරා, ධීතුයා, ධීතූහි, ධීතූභි. ධීතු, ධීතුයා, ධීතරානං, ධීතානං, ධීතූනං. ධීතරි, ධීතුයා, ධීතුයං, ධීතූසු. භොති ධීතු, භොති ධීතා, භොතියො ධීතා, ධීතරො. එත්ථ පන.

‘‘ජාලිං කණ්හාජිනං ධීතං, මද්දිදෙවිං පතිබ්බතං;

චජමානො න චින්තෙසිං, බොධියායෙව කාරණා’’ති

පාළියං ‘‘ධීත’’න්ති දස්සනතො උපයොගවචනට්ඨානෙ ‘‘ධීත’’න්ති වුත්තං, තස්මා ඉදං සාරතො ගහෙතබ්බං, තථා පාළියං ‘‘අස්සමණී හොති අසක්යධීතරා’’ති සමාසපදස්ස දස්සනතො තතියෙකවචනන්තපදසදිසං ‘‘සෙට්ඨිධීතරා’’තිආදිකං පඨමෙකවචනන්තම්පි සමාසපදං ගහෙතබ්බමෙව, නිරුත්තිපිටකෙ පන ‘‘මාතා ධීතා’’ති පදද්වයං සද්ධානයෙ පක්ඛිත්ත, තමම්හෙහි ‘‘සද්ධායා’’ති පදස්ස විය ‘‘මාතායා’’තිආදීනං පාළිආදීසු බ්යාසෙ අදස්සනතො විසුං ගහිතං සමාසෙයෙව හි ඊදිසිං සද්දගතිං පස්සාම ‘‘රාජමාතාය රාජධීතාය සෙට්ඨිධීතායා’’ති. එවං කඤ්ඤානයොපි එකදෙසෙන ලබ්භති, තථා ‘‘අච්ඡරියං නන්දමාතෙ, අබ්භුතං නන්දමාතෙ’’ති පාළියං ‘‘නන්දමාතෙ’’ති දස්සනතො ‘‘භොති රාජමාතෙ, භොති රාජධීතෙ’’ති එවමාදිනයොපි ලබ්භති, තත්ර නන්දමාතෙති නන්දස්ස මාතා නන්දමාතා, භොති නන්දමාතෙ, එවං සමාසෙයෙව ඊදිසී සද්දගති හොති, තස්මා සමාසපදත්තෙ ‘‘මාතු ධීතු දුහිතු’’ඉච්චෙතෙසං පකතිරූපානං ද්වෙ කොට්ඨාසා ගහෙතබ්බා පඨමං දස්සිතරූපකොට්ඨාසො ච කඤ්ඤානයො රූපකොට්ඨාසො චාති. නත්තාදීනි පදානි න කෙවලං පුල්ලිඞ්ගානියෙව හොන්ති, අථ ඛො ඉත්ථිලිඞ්ගානිපි. තථා හි ‘‘විසාඛාය නත්තා කාලඞ්කතා හොති. චතස්සො මූසිකා ගාධං කත්තා, නො වසිතා’’තිආදීනි පයොගානි සාසනෙ දිස්සන්ති.

නත්තා, නත්තා, නත්තාරො. නත්තං, නත්තාරං, නත්තාරො. නත්තාරා, නත්තුයා, නත්තූහි, නත්තූභි. නත්තු, නත්තුයා, නත්තාරානං නත්තානං, නත්තූනං. නත්තාරා, නත්තුයා, නත්තූහි, නත්තූභි. නත්තු, නත්තුයා, නත්තාරානං, නත්තානං, නත්තූනං. නත්තරි, නත්තුයා, නත්තුයං, නත්තූසු. භොති නත්ත, භොති නත්තා, භොතියො නත්තා, නත්තාරො.

එවං ‘‘කත්තා වසිතා භාසිතා’’ ඉච්චාදීසුපි සමාසපදත්තෙ පන ‘‘රාජමාතාය නන්දමාතෙ’’තිආදීනි විය ‘‘රාජනත්තාය, රාජනත්තෙ’’තිආදීනි රූපානි භවන්ති.

සවිනිච්ඡයොයං ආකාරන්තුකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ආකාරන්තුකාරන්තතාපකතිකං

ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි භූමිපදාදීනං නාමිකපදමාලං වක්ඛාම පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා –

රත්ති, රත්තී, රත්තියො. රත්තිං, රත්තී, රත්තියො. රත්තියා, රත්තීහි, රත්තීභි. රත්තියා, රත්තීනං. රත්තියා, රත්තීහි, රත්තීභි. රත්තියා, රත්තීනං. රත්තියා, රත්තියං, රත්තීසු. භොති රත්ති, භොතියො රත්තියො. යමකමහාථෙරමතං.

‘‘භූමි, භූමී, භූමියො. භූමිං, භූමී, භූමියො’’ති සබ්බං නෙය්යං. එවං ‘‘භූති සත්ති පත්ති වුත්ති මුත්ති කිත්ති ඛන්ති තිත්ති සිද්ධි ඉද්ධි වුද්ධි සුද්ධි බුද්ධි බොධි පීති නන්දි මති අසනි වසනි සති ගති වුඩ්ඪි යුවති අඞ්ගුලි බොන්දි දිට්ඨි තුට්ඨි නාභි’’ ඉච්චාදීනම්පි නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. අපිච ‘‘රත්යො අමොඝා ගච්ඡන්ති. දිවා ච රත්තො ච හරන්ති යෙ බලිං. න භූම්යා චතුරඞ්ගුලො. සෙති භූම්යා අනුත්ථුනං. භූම්යා සො පතිතං පාසං. ගීවාය පටිමුඤ්චති. ඉමා ච නභ්යො සතරාජිචිත්තිතා. සතෙරතා විජ්ජුරිවප්පභාසරෙ’’ති එවමාදීනං පයොගානං දස්සනතො රත්ති භූමි නාභිසද්දාදීනං අයම්පි නාමිකපදමාලාවිසෙසො වෙදිතබ්බො. කථං?

රත්ති, රත්තී, රත්තියො, රත්යො. රත්තිං, රත්තී, රත්තියො, රත්යො. රත්තියා, රත්යා, රත්තීහි, රත්තීභි. රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං. රත්තියා, රත්යා, රත්තීහි, රත්තීභි. රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං. රත්තියා, රත්යා, රත්තියං රත්යං, රත්තො, රත්තීසු. භොති රත්ති, භොතියො රත්තී, රත්තියො, රත්යො.

එත්ථ ‘‘රත්තො’’ති රූපනයං වජ්ජෙත්වා ‘‘භූමි, භූමී, භූමියො, භූම්යො’’ති සබ්බං නෙය්යං.

නාභි, නාභී, නාභියො, නභ්යො. නාභිං, නාභී, නාභියො, නභ්යො. නාභියා, නභ්යා, නාභීහි, නාභීභි. නාභියා, නභ්යා, නාභීනං. නාභියා, නභ්යා, නාභීහි, නාභීභි. නාභියා, නභ්යා, නාභීනං. නාභියා, නභ්යා, නාභියං, නභ්යං, නාභීසු. භොති නාභි, භොතියො නාභී, නාභියො, නභ්යො.

බොධි, බොධී, බොධියො, බොජ්ඣො. බොධිං, බොධියං, බොජ්ඣං, බොධී, බොධියො, බොජ්ඣො. බොධියා, බොජ්ඣා, බොධීහි, බොධීභි. බොධියා, බොජ්ඣා, බොධීනං. බොධියා, බොජ්ඣා, බොධීහි, බොධීභි. බොධියා, බොජ්ඣා, බොධීනං. බොධියා, බොජ්ඣා, බොධියං, බොජ්ඣං, බොධීසු. භොති බොධි, භොතියො බොධී, බොධියො, බොජ්ඣො.

එත්ථ පන ‘‘බුජ්ඣස්සු ජින බොධියං. අඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා තපසා’’ති විචිත්රපාළිනයදස්සනතො විචිත්රනයා නාමිකපදමාලා වුත්තා. සබ්බොපි චායං නයො අඤ්ඤත්ථාපි යථාරහං යොජෙතබ්බො.

සවිනිච්ඡයොයං ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඉකාරන්තතාපකතිකං ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං

නිට්ඨිතං.

ඉදානි භූරීසද්දාදීනං නාමිකපදමාලං වක්ඛාම පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා –

ඉත්ථී, ඉත්ථී, ඉත්ථියො. ඉත්ථිං, ඉත්ථී, ඉත්ථියො. ඉත්ථියා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි. ඉත්ථියා, ඉත්ථීනං. ඉත්ථියා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි. ඉත්ථියා, ඉත්ථීනං. ඉත්ථියා, ඉත්ථියං, ඉත්ථීසු. භොති ඉත්ථි, භොතියො ඉත්ථියො. යමකමහාථෙරමතං.

‘‘භූරී, භූරී, භූරියො. භූරිං, භූරී, භූරි යො’’ති ඉත්ථියා සමං. එවං භූතී භොතී විභාවිනී ඉච්චාදීනං භූධාතුමයානං අඤ්ඤෙසඤ්ච ඊකාරන්තසද්දානං නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. එත්ථඤ්ඤෙ ඊකාරන්තසද්දා නාම –

‘‘මාතුලානී ච භගිනී, භික්ඛුනී සාමුගී අජී;

වාපී පොක්ඛරණී දෙවී, නාගී යක්ඛිනී රාජිනී.

දාසී ච බ්රාහ්මණී මුට්ඨ-ස්සතිනී සීඝයායිනී;

සාකියානී’’ති චාදීනි, පයොගානි භවන්ති හි.

තත්ර ‘‘පොක්ඛරණී දාසී, බ්රාහ්මණි’’ච්චාදිනං ගති;

අඤ්ඤථාපි සියා ගාථා-චුණ්ණියෙසු යථාරහං.

‘‘කුසාවතී’’තිආදීනං, ගාථාස්වෙව විසෙසතො;

රූපානි අඤ්ඤථා හොන්ති, එකවචනතො වදෙ.

‘‘කාසී අවන්තී’’ඉච්චාදී, බහුවචනතො වදෙ;

‘‘චන්දවතී’’තිආදීනි, පයොගස්සානුරූපතො.

තථා හි ‘‘පොක්ඛරඤ්ඤො සුමාපිතා. තා ච සත්තසතා භරියා, දාස්යො සත්තසතානි ච. දාරකෙ ච අහං නෙස්සං , බ්රාහ්මණ්යා පරිචාරකෙ. නජ්ජො සන්දන්ති. නජ්ජා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ. ලක්ඛ්යා භව නිවෙසනං.

බාරාණස්යං මහාරාජ, කාකරාජා නිවාසකො;

අසීතියා සහස්සෙහි, සුපත්තො පරිවාරිතො.

රාජා යථා වෙස්සවණො නළිඤ්ඤ’’න්ති

එවමාදීනං පාළීනං දස්සනතො පොක්ඛරණී ඉච්චාදීනං නාමිකපදමාලායො සවිසෙසා යොජෙතබ්බා. කථං? ‘පොක්ඛරණී, පොක්ඛරණී, පොක්ඛරණියො, පොක්ඛරඤ්ඤො. පොක්ඛරණි’’න්තිආදිනා වත්වා කරණසම්පදානනිස්සක්කසාමිවචනට්ඨානෙ ‘‘පොක්ඛරණියා, පොක්ඛරඤ්ඤා’’ති එකවචනානි වත්තබ්බානි. භුම්මවචනට්ඨානෙ පන ‘‘පොක්ඛරණියා, පොක්ඛරඤ්ඤා, පොක්ඛරණියං, පොක්ඛරඤ්ඤ’’න්ති ච එකවචනානි වත්තබ්බානි. සබ්බත්ථ ච පදානි පරිපුණ්ණානි කාතබ්බානි. තථා ‘‘දාසී, දාසී, දාසියො, දාස්යො. දාසිං, දාසියං, දාසී, දාසියො, දාස්යො’’ති වත්වා කරණවචනට්ඨානාදීසු ‘‘දාසියා, දාස්යා’’ති එකවචනානි වත්තබ්බානි. භුම්මවචනට්ඨානෙ පන ‘‘දාසියා, දාස්යා, දාසියං, දාස්ය’’න්ති ච එකවචනානි වත්තබ්බානි. සබ්බත්ථ පදානි පරිපුණ්ණානි කාතබ්බානි. එත්ථ පන ‘‘යට්ඨියා පටිකොටෙති, ඝරෙ ජාතංව දාසියං. ඵුසිස්සාමි විමුත්තිය’’න්ති පයොගානං දස්සනතො අංවචනස්ස යමාදෙසවසෙන ‘‘දාසිය’’න්ති වුත්තං. තෙසු ච ‘‘ඝරෙ ජාතංව දාසිය’’න්ති එත්ථ අංවචනස්ස යමාදෙසතො අඤ්ඤොපි සද්දනයො ලබ්භති. කථං? යථා දහරී එව ‘‘දහරියා’’ති වුච්චති, එවං දාසී එව ‘‘දාසියා’’ති.

එත්ථ පන ‘‘පස්සාමි වොහං දහරිං, කුමාරිං චාරුදස්සන’’න්ති ච ‘‘යෙ තං ජිණ්ණස්ස පාදංසු, එවං දහරියං සති’’න්ති ච පාළි නිදස්සනං , උපයොගවචනිච්ඡාය ‘‘දාසිය’’න්ති වුත්තං, ඉමස්මිං පනාධිප්පායෙ ‘‘දාසියා, දාසියා, දාසියායො. දාසියං, දාසියා, දාසියායො. දාසියායා’’ති කඤ්ඤානයෙනෙව නාමිකපදමාලා භවති ‘‘කුමාරියා’’ති සද්දස්සෙව. තථා හි ‘‘කුමාරියෙ උපසෙනියෙ’’ති පාළි දිස්සති. තථා ‘‘පුප්ඵවතියා, පුප්ඵවතියං, පුප්ඵවතියාය, පුප්ඵවතියායං, භොති පුප්ඵවතියෙ’’ති කඤ්ඤානයනිස්සිතෙන එකවචනනයෙන නාමිකපදමාලා භවති.

එත්ථ පන ‘‘අතීතෙ අයං බාරාණසී පුප්ඵවතියා නාම අහොසි. රාජාසි ලුද්දකම්මො, එකරාජා පුප්ඵවතියායං. උය්යස්සු පුබ්බෙන පුප්ඵවතියායා’’ති පාළි ච අට්ඨකථාපාඨො ච නිදස්සනං. අපරො නයො – ‘‘දාසියා දහරියා කුමාරියා’’තිආදීසු කකාරස්ස යකාරාදෙසොපි දට්ඨබ්බො. බ්රාහ්මණීසද්දස්ස තු ‘‘බ්රාහ්මණී, බ්රාහ්මණී, බ්රාහ්මණියො, බ්රාහ්මණ්යො. බ්රාහ්මණි’’න්තිආදීනි වත්වා කරණවචනට්ඨානාදීසු ‘‘බ්රාහ්මණියා, බ්රාහ්මණ්යා’’ති එකවචනානි වත්තබ්බානි, සබ්බත්ථ ච පදානි පරිපුණ්ණානි කාතබ්බානි. නදීසද්දස්ස ‘‘නදී, නදී, නදියො, නජ්ජො. නදි’’න්තිආදිනා වත්වා ‘‘නදියා, නජ්ජා’’ති ච ‘‘නදියං, නජ්ජ’’න්ති ච වත්තබ්බං, සබ්බත්ථ ච පදානි පරිපුණ්ණානි කාතබ්බානි. ඉත්ථිලිඞ්ගෙසු හි පච්චත්තබහුවචනෙ දිට්ඨෙයෙව උපයොගබහුවචනං අනාගතම්පි දිට්ඨමෙව හොති, තථා උපයොගබහුවචනෙ දිට්ඨෙයෙව පච්චත්තබහුවචනං අනාගතම්පි දිට්ඨමෙව හොති, කරණසම්පදානනිස්සක්කසාමිභුම්මවචනානම්පි අඤ්ඤතරස්මිං දිට්ඨෙයෙව අඤ්ඤතරං දිට්ඨමෙව හොති. තථා හි ‘‘දාසා ච දාස්යො අනුජීවිනො චා’’ති එත්ථ ‘‘දාස්යො’’ති පච්චත්තබහුවචනෙ දිට්ඨෙයෙව අපරම්පි ‘‘දාස්යො’’ති උපයොගබහුවචනං තංසදිසත්තා දිට්ඨමෙව හොති.

‘‘සක්කො ච මෙ වරං දජ්ජා, සො ච ලබ්භෙථ මෙ වරො;

එකරත්තං ද්විරත්තං වා, භවෙය්යං අභිපාරකො;

උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සිය’’න්ති

එත්ථ ‘‘උම්මාදන්ත්යා’’ති කරණවචනෙ දිට්ඨෙයෙව තංසදිසානි සම්පදානනිස්සක්කසාමිභුම්මවචනානිපි දිට්ඨානියෙව හොන්ති. ‘‘බ්රාහ්මණ්යා පරිචාරකෙ’’ති එත්ථ ‘‘බ්රාහ්මණ්යා’’ති සාමිවචනෙ දිට්ඨෙයෙව තංසදිසානි කරණසම්පදානනිස්සක්කභුම්මවචනානිපි දිට්ඨානියෙව හොන්ති. ‘‘සෙති භූම්යා අනුත්ථුන’’න්ති එත්ථ ‘‘පථබ්යා චාරුපුබ්බඞ්ගී’’ති එත්ථ ච ‘‘භූම්යා, පථබ්යා’’ති සත්තමියා එකවචනෙ දිට්ඨෙයෙව තංසදිසානි කරණසම්පදානනිස්සක්කසාමිවචනානිපි දිට්ඨානියෙව හොන්ති. ‘‘බාරාණස්යං මහාරාජා’’ති එත්ථ ‘‘බාරාණස්ය’’න්ති භුම්මවචනෙ දිට්ඨෙයෙව තංසදිසානි අඤ්ඤානිපි ‘‘බ්රාහ්මණ්යං එකාදස්යං පඤ්චම්ය’’න්තිආදීනි භුම්මවචනානි දිට්ඨානියෙව හොන්ති.

ගණ්හන්ති ච තාදිසානි රූපානි පුබ්බාචරියාසභාපි ගාථාභිසඞ්ඛරණවසෙන. සාසනෙපි පන එතාදිසානි රූපානි යෙභුය්යෙන ගාථාසු සන්දිස්සන්ති.

කුසාවතී. කුසාවතිං. කුසාවතියා, කුසාවත්යා. කුසාවතියං, කුසාවත්යං. භොති කුසාවති.

බාරාණසී. බාරාණසිං. බාරාණසියා, බාරාණස්යා. බාරාණසියං, බාරාණස්යං, බාරාණස්සං ඉච්චපි, භොති බාරාණසි.

නළිනී. නළිනිං. නළිනියා, නළිඤ්ඤා. නළිනියං, නළිඤ්ඤං. භොති නළිනි. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

ගාථාවිසයං පන පත්වා ‘‘කුසාවතිම්හි, බාරාණසිම්හි, නළිනිම්හී’’තිආදිනා සද්දරූපානිපියොජෙතබ්බානි. තථා හි පාළියං ‘‘කුසාවතිම්හි’’ආදීනි ම්හියන්තානි ඉත්ථිලිඞ්ගරූපානි ගාථාසුයෙව පඤ්ඤායන්ති, න චුණ්ණියපදරචනායං. අක්ඛරසමයෙ පන තාදිසානි රූපානි අනිවාරිතානි ‘‘නදිම්හා චා’’තිආදිදස්සනතො. යං පන අට්ඨකථාසු චුණ්ණියපදරචනායං ‘‘සම්මාදිට්ඨිම්හී’’තිආදිකං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපං දිස්සති, තං අක්ඛරවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං චුණ්ණියපදට්ඨානෙ ‘‘සම්මාදිට්ඨියං පටිසන්ධියං සුගතියං දුග්ගතිය’’න්තිආදිදස්සනතො. අයං පනෙත්ථ නියමො සුගතසාසනෙ ගාථායං චුණ්ණියපදට්ඨානෙ ච ‘‘කඤ්ඤා රත්ති ඉත්ථී යාගු වධූ’’ති එවං පඤ්චන්තෙහි ඉත්ථිලිඞ්ගෙහි සද්ධිං නා ස ස්මා ස්මිං ම්හා ම්හිඉච්චෙතෙ සද්දා සරූපතො පරත්තං න යන්ති. ම්හිසද්දො පන ගාථායං ඉවණ්ණන්තෙහි ඉත්ථිලිඞ්ගෙහි සද්ධිං පරත්තං යාති. තත්රිදං වුච්චති –

‘‘ගාථායං චුණ්ණියෙ චාපි, නා සස්මාදී සරූපතො;

නාකාරන්තඉවණ්ණන්ත-ඉත්ථීති පරතං ගතා.

ම්හිසද්දො පන ගාථායං, ඉවණ්ණන්තිත්ථිභී සහ;

ය’තො පරත්තමෙතස්ස, පයොගානි භවන්ති හි.

යථා බලාකයොනිම්හි, න විජ්ජති පුමො සදා;

කුසාවභිම්හි නගරෙ, රාජා ආසි මහීපතී’’ති.

එවං කුසාවතී ඉච්චාදීනි අඤ්ඤථා භවන්ති, නගරනාමත්තා පනෙකවචනානිපි, න ජනපදනාමානි විය බහුවචනානි. ‘‘කාසී, කාසියො. කාසීහි, කාසීභි. කාසීනං. කාසීසු. භොතියො කාසියො. එවං අවන්තී අවන්තියො’’තිආදිනාපි නාමිකපදමාලා යොජෙතබ්බා. අඤ්ඤානිපි පදානි ගහෙතබ්බානි. එවං කාසීඉච්චාදීනි ජනපදනාමත්තා රූළ්හීවසෙන බහුවචනානෙව භවන්ති අත්ථස්ස එකත්තෙපි.

චන්දවතී, චන්දවතිං, චන්දවතියා, චන්දවතියං, භොති චන්දවති, එවං එකවචනවසෙන වා, චන්දවතියො, චන්දවතියො, චන්දවතීහි, චන්දවතීභි, චන්දවතීනං, චන්දවතීසු, භොතියො චන්දවතියො, එවං බහුවචනවසෙන වා නාමිකපදමාලා වෙදිතබ්බා, අඤ්ඤානිපි පදානි යොජෙතබ්බානි. ‘‘චන්දවතී’’ඉච්චාදීනි හි එකිස්සා බහූනඤ්චිත්ථීනං පණ්ණත්තිභාවතො පයොගානුරූපෙන එකවචනවසෙන වා බහුවචනවසෙන වා යොජෙතබ්බානි භවන්ති. එස නයො අඤ්ඤත්රාපි.

සවිනිච්ඡයොයං ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඊකාරන්තතාපකතිකං ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි භූධාතුමයානං උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං අප්පසිද්ධත්තා අඤ්ඤෙන උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගෙන නාමිකපදමාලං පූරෙස්සාම –

යාගු, යාගූ, යාගුයො. යාගුං, යාගූ, යාගුයො. යාගුයා, යාගූහි, යාගූභි. යාගුයා, යාගූනං. යාගුයා, යාගූහි, යාගූභි. යාගුයා, යාගූනං. යාගුයා, යාගුයං, යාගූසු. භොති යාගු, භොතියො යාගූ, යාගුයො.

එවං ‘‘ධාතු ධෙනු කාසු දද්දු කණ්ඩු කච්ඡු රජ්ජු’’ඉච්චාදීනි. තත්ර ධාතුසද්දො රසරුධිරමංසමෙදන්හාරුඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජසුක්කසඞ්ඛාතධාතුවාචකො පුල්ලිඞ්ගො, සභාවවාචකො පන සුගතාදීනං සාරීරිකවාචකො ලොකධාතුවාචකො ච චක්ඛාදිවාචකො ච ඉත්ථිලිඞ්ගො, භූ හූ කරපචාදිසද්දවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගොචෙව පුල්ලිඞ්ගො ච. අත්ර පනිත්ථිලිඞ්ගො අධිප්පෙතො.

සවිනිච්ඡයොයංඋකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං නාමිකපදමාලාවිභාගො.

උකාරන්තතාපකතිකං උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඉදානි භූසද්දාදීනං නාමිකපදමාලං වක්ඛාම පුබ්බාචරියමතං පුරෙචරං කත්වා –

ජම්බූ, ජම්බූ, ජම්බුයො. ජම්බුං, ජම්බූ, ජම්බුයො. ජම්බුයා, ජම්බූහි, ජම්බූභි. ජම්බුයා, ජම්බූනං. ජම්බුයා, ජම්බූහි, ජම්බූභි. ජම්බුයා , ජම්බූනං. ජම්බුයා, ජම්බුයං, ජම්බූසු. භොති ජම්බු, භොතියො ජම්බූ, ජම්බුයො. යමකමහාථෙරමතං.

එත්ථ ජම්බූසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගත්තං ‘‘අම්බා සාලා ච ජම්බුයො’’තිආදිනා පසිද්ධං. ‘‘ඉමෙ තෙ ජම්බුකා රුක්ඛා’’ති එත්ථ පන රුක්ඛසද්දං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘ජම්බුකා’’ති පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. තථා හි ජම්බූති කථෙතබ්බාති ජම්බුකා. කෙ රෙ ගෙ සද්දෙති ධාතු. අථ වා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ජම්බූ එව ජම්බුකා, ජම්බුකා ච තා රුක්ඛා චාති ජම්බුකාරුක්ඛා, යථා ලඞ්කාදීපො, පුල්ලිඞ්ගපක්ඛෙ වා සමාසවසෙන ‘‘ජම්බුකරුක්ඛා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාවිසයත්තා ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං දීඝං කත්වා ‘‘ජම්බුකාරුක්ඛා’’ති වුත්තං ‘‘සරණාගමනෙ කඤ්චී’’ති එත්ථ විය.

භූ, භූ, භුයො. භුං, භූ, භුයො. භුයා, භූහි, භූභි. භුයා, භූනං. භුයා, භූහි, භූභි. භුයා, භූනං. භුයා, භුයං, භූසු. භොති භු, භොතියො භූ, භුයො.

එවං ‘‘අභූ, අභූ, අභුයො. අභුං, අභූ, අභුයො. අභුයා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බා. අත්ර ‘‘අභුං මෙ කථං නු භණසි, පාපකං වත භාසසී’’ති නිදස්සනපදං.

‘‘වධූ ච සරභූ චෙව, සරබූ සුතනූ චමූ;

වාමූරූ නාගනාසූරූ’’, ඉච්චාදී ජම්බුයා සමා.

ඉදං පන සුඛුමං ඨානං සුට්ඨු මනසි කාතබ්බං. ‘‘වදඤ්ඤූ, වදඤ්ඤූ, වදඤ්ඤුයො. වදඤ්ඤුං, වදඤ්ඤූ, වදඤ්ඤුයො. වදඤ්ඤුයා’’ති ජම්බූසමං යොජෙතබ්බං. එවං ‘‘මග්ගඤ්ඤූ ධම්මඤ්ඤූ කතඤ්ඤූ’’ඉච්චාදීසුපි.

නනු ච භො –

‘‘සොහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො, කාහාමි කුසලං බහු’’න්ති

එවමාදිප්පයොගදස්සනතො වදඤ්ඤූසද්දාදීනං පුල්ලිඞ්ගභාවො පසිද්ධො, එවං සන්තෙ කස්මා ඉධ ඉත්ථිලිඞ්ගනයො දස්සිතොති? වදඤ්ඤූඉච්චාදීනං එකන්තපුල්ලිඞ්ගභාවාභාවතො ද්විලිඞ්ගානි තෙසං වාච්චලිඞ්ගත්තා. තථා හි –

‘‘සාහං ගන්ත්වා මනුස්සත්තං, වදඤ්ඤූ වීතමච්ඡරා;

සඞ්ඝෙ දානානි දස්සාමි, අප්පමත්තා පුනප්පුන’’න්ති ච,

‘‘කොධනා අකතඤ්ඤූ චා’’ති ච ඉත්ථිලිඞ්ගපයොගිකා බහූ පාළියො දිස්සන්ති, තස්මා එවං නීති අම්හෙහි ඨපිතා.

සවිනිච්ඡයොයං ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගානං පකතිරූපස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඌකාරන්තතාපකතිකං ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

ඔකාරන්තපදං භූධාතුමයං ඉත්ථිලිඞ්ගමප්පසිද්ධං, අඤ්ඤං පනොකාරන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගං පසිද්ධං.

ඔකාරන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගං, ගොසද්දොති විභාවයෙ;

ගොසද්දස්සෙව පුල්ලිඞ්ගෙ, රූපමස්සාහු කෙචන;

තථා හි කෙචි ‘‘ගො, ගාවො, ගවො. ගාවු’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තානි පුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස රූපානි විය ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස රූපානි ඉච්ඡන්ති, තෙසං මතෙ මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණානං වණ්ණවිසෙසාභාවො විය රූපවිසෙසාභාවතො ගොසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවපටිපාදනං අනිජ්ඣානක්ඛමං. කස්මාති චෙ? යස්මා මාතුගාමසද්දස්ස ‘‘මාතුගාමො, මාතුගාමා. මාතුගාම’’න්තිආදිනා නයෙන ද්වෙ පදමාලා කත්වා එකා පුල්ලිඞ්ගස්ස පදමාලා, එකා ඉත්ථිලිඞ්ගපදමාලාති වුත්තවචනං විය ඉදං වචනං අම්හෙ පටිභාති, තස්මා අනිජ්ඣානක්ඛමං.

අපිච ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස රූපෙසු පුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස රූපෙහි සමෙසු සන්තෙසු කථං ගොසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවො සියා? රූපමාලාවිසෙසාභාවතො. යථා හි රත්ති අග්ගි අට්ඨිසද්දානං ඉකාරන්තභාවෙන සමත්තෙපි ඉත්ථිලිඞ්ගපුමනපුංසකලිඞ්ගලක්ඛණභූතො රූපමාලාවිසෙසො දිස්සති. යථා පන ද්වින්නං ධාතුසද්දානං පුමිත්ථිලිඞ්ගපරියාපන්නානං රූපමාලාවිසෙසො දිස්සති, න තථා තෙහාචරියෙහි අභිමතස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස රූපමාලාවිසෙසො දිස්සති. යථා පන ද්වින්නං ධාතුසද්දානං පුමිත්ථිලිඞ්ගපරියාපන්නානං රූපමාලාවිසෙසො භවති, යථා ද්වින්නං ගොසද්දානං පුමිත්ථිලිඞ්ගපරියාපන්නානං රූපමාලාවිසෙසෙන භවිතබ්බං, යථා ච ද්වින්නං ආයුසද්දානං පුන්නපුංසකලිඞ්ගපරියාපන්නානං රූපමාලාවිසෙසො දිස්සති, තථා ද්වින්නං ගොසද්දානං පුමිත්ථිලිඞ්ගපරියාපන්නානං රූපමාලාවිසෙසෙන භවිතබ්බං. අවිසෙසත්තෙ සති කථං තෙසං පුමිත්ථිලිඞ්ගවවත්ථානං සියා, කථඤ්ච විසදාවිසදාකාරවොහාරතා සියා. ඉදං ඨානං අතීව සණ්හසුඛුමං පරමගම්භීරං මහාගහනං න සක්කා සබ්බසත්තානං මූලභාසාභූතාය සබ්බඤ්ඤුජිනෙරිතාය මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා නයං සම්මා අජානන්තෙන අකතඤාණසම්භාරෙන කෙනචි අජ්ඣොගාහෙතුං වා විජටෙතුං වා, අම්හාකං පන මතෙ ද්වින්නං ගොසද්දානං රූපමාලාවිසෙසො චෙව දිස්සති, පුමිත්ථිලිඞ්ගවවත්ථානඤ්ච දිස්සති, විසදාවිසදාකාරවොහාරතා ච දිස්සති, නපුංසකලිඞ්ගස්ස තදුභයමුත්තාකාරවොහාරතා ච දිස්සතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි ඉමස්සත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ ඉමං නීතිං ඨපෙස්සාම. එවඤ්හි සති පරියත්තිසාසනෙ පටිපන්නකා නික්කඞ්ඛභාවෙන න කිලමිස්සන්ති. එත්ථ තාව අත්ථග්ගහණෙ විඤ්ඤූනං කොසල්ලුප්පාදනත්ථං තිස්සො නාමිකපදමාලායො කථෙස්සාම – සෙය්යථිදං?

ගාවී, ගාවී, ගාවියො. ගාවිං, ගාවී, ගාවියො. ගාවියා, ගාවීහි, ගාවීභි. ගාවියා, ගාවීනං. ගාවියා, ගාවීහි, ගාවීභි. ගාවියා , ගාවීනං. ගාවියා, ගාවියං, ගාවීසු. භොති ගාවි, භොතියො ගාවී, ගාවියො.

අයං ගොසද්දතො විහිතස්ස ඊපච්චයස්ස වසෙන නිප්ඵන්නස්ස ඉත්ථිවාචකස්ස ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගාවීසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

ගො, ගාවො, ගවො. ගාවුං, ගාවං, ගවං, ගාවො, ගවො. ගාවෙන, ගවෙන, ගොහි, ගොභි. ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගාවා, ගාවස්මා, ගාවම්හා, ගවා, ගවස්මා, ගවම්හා, ගොහි, ගොභි. ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගාවෙ, ගාවස්මිං, ගාවම්හි, ගවෙ, ගවස්මිං, ගවම්හි, ගාවෙසු, ගවෙසු, ගොසු. භො ගො, භවන්තො ගාවො, ගවො.

අයං පුමවාචකස්ස ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස නාමිකපදමාලා.

ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො. ගාවං, ගවං, ගාවිං, ගාවො, ගාවී ගවො. ගොහි, ගොභි. ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගොහි, ගොභි. ගවං, ගුන්නං, ගොනං. ගොසු. භොති ගො, භොතියො ගාවො, ගාවී, ගවො. අයං පුමිත්ථිවාචකස්ස ඔකාරන්තස්සිත්ථිපුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දනාමිකපදමාලා.

එත්ථ පන ‘‘ගාවු’’න්ති පදං එකන්තපුමවාචකත්තා න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, එකන්තපුමවාචකත්තඤ්චස්ස ආහච්චපාළියා ඤායති ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ වස්සූපගතං භික්ඛුං ඉත්ථී නිමන්තෙසි ‘එහි භන්තෙ, හිරඤ්ඤං වා තෙ දෙමි, සුවණ්ණං වා තෙ දෙමි, ඛෙත්තං වා තෙ දෙමි, වත්ථුං වා තෙ දෙමි, ගාවුං වා තෙ දෙමි, ගාවිං වා තෙ දෙමි. දාසං වා තෙ දෙමි, දාසිං වා තෙ දෙමි, ධීතරං වා තෙ දෙමි භරියත්ථාය, අහං වා තෙ භරියා හොමි, අඤ්ඤං වා තෙ භරියං ආනෙමී’ති’’ එවං ආහච්චපාළියා ඤායති.

එත්ථ හි ‘‘ගාවු’’න්ති වචනෙන පුමා වුත්තො, ‘‘ගාවි’’න්ති වචනෙන ඉත්ථී, යං පන ඉමිස්සං ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගපදමාලායං ‘‘ගාවී’’ති පදං චතුක්ඛත්තුං වුත්තං, තං ‘‘කඤ්ඤා’’ති පදං විය ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස අවිසදාකාරවොහාරතාවිඤ්ඤාපනෙ සමත්ථං හොති. න හි ඉතරෙසු ලිඞ්ගෙසු සමානසුතිකභාවෙන චතුක්ඛත්තුං ආගතපදං එකම්පි අත්ථි, ‘‘ගාවී ගාවි’’න්ති ච ඉමෙසං සද්දානං කත්ථචි ඨානෙ ඉත්ථිපුමෙසු සාමඤ්ඤවසෙන පවත්තිං උපරි කථයිස්සාම. යා පනම්හෙහි ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො. ගාවං, ගවං, ගාවි’’න්තිආදිනා නයෙන පදමාලා කතා, තත්ථ ගොසද්දතො සියොනං ඊකාරාදෙසො අංවචනස්ස ච ඉංකාරාදෙසො භවති, තෙන ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ‘‘ගාවී ගාවී ගාවි’’න්ති රූපානි දස්සිතානි. තථා හි මුඛමත්තදීපනියං සද්දසත්ථවිදුනා වජිරබුද්ධාචරියෙන නිරුත්තිනයෙ කොසල්ලවසෙන ගොසද්දතො යොනමීකාරාදෙසො වුත්තො. යථා පන ගොසද්දතො යොනමීකාරාදෙසො භවති, තථා සිස්සීකාරාදෙසො අංවචනස්ස ච ඉංකාරාදෙසො භවති. අත්රිමා නයග්ගාහපරිදීපනියො ගාථා –

ඊපච්චයා සිද්ධෙස්වපි, ‘‘ගාවී ගාවී’’තිආදිසු;

පඨමෙකවචනාදි-අන්තෙසු ජිනසාසනෙ.

වදතා යොනමීකාරං, ගොසද්දස්සිත්ථියං පන;

අවිසදත්තමක්ඛාතුං, නයො දින්නොති නො රුචි.

කිඤ්ච භිය්යො අට්ඨකථාසු ච –

‘‘ගාවො’’ති වත්වා ‘‘ගාවි’’න්ති-වචනෙන පනිත්ථියං;

අවිසදත්තමක්ඛාතුං, නයො දින්නොති නො රුචි.

තථා හි සමන්තපාසාදිකාදීසු අට්ඨකථාසු ‘‘ඡෙකො හි ගොපාලකො සක්ඛරායො උච්ඡඞ්ගෙන ගහෙත්වා රජ්ජුදණ්ඩහත්ථො පාතොව වජං ගන්ත්වා ගාවො පිට්ඨියං පහරිත්වා පලිඝථම්භමත්ථකෙ නිසින්නො ද්වාරං පත්තං පත්තං ගාවිං ‘එකො ද්වෙ’ති සක්ඛරං ඛිපිත්වා ගණෙතී’’ති ඉමස්මිං පදෙසෙ ‘‘ගාවො’’ති වත්වා ‘‘ගාවි’’න්ති වචනෙන ඉත්ථිපුමවාචකස්ස ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස අවිසදාකාරවොහාරතා විහිතා. ‘‘ගාවො’’ති හි ඉමිනා සාමඤ්ඤතො ඉත්ථිපුමභූතා ගොණා ගහිතා, තථා ‘‘ගාවි’’න්ති ඉමිනාපි ඉත්ථිභූතො පුමභූතො ච ගොණො. එවං ‘‘ගාවො’’ති ච ‘‘ගාවි’’න්ති ච ඉමෙ සද්දා සද්දසත්ථවිදූහි අට්ඨකථාචරියෙහි නිරුත්තිනයකුසලතාය සමානලිඞ්ගවසෙන එකස්මිංයෙව පකරණෙ එකස්මිංයෙව වාක්යෙ පිණ්ඩීකතා. යදි හි ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තමානස්ස ඉත්ථිපුමවාචකස්ස ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස පදමාලායං ‘‘ගාවී ගාවි’’මිච්චෙතානි රූපානි න ලබ්භෙය්යුං, අට්ඨකථායං ‘‘ගාවො’’ති වත්වා ‘‘ගාව’’න්තිච්චෙව වත්තබ්බං සියා, ‘‘ගාවි’’න්ති පන න වත්තබ්බං. යථා ච පන අට්ඨකථාචරියෙහි ‘‘ගාවො’’ති ඉත්ථිපුමවසෙන සබ්බෙසං ගුන්නං සඞ්ගාහකවචනං වත්වා තෙයෙව ගාවො සන්ධාය පුන ‘‘ද්වාරං පත්තං පත්තං ගාවි’’න්ති සද්දරචනං කුබ්බිංසු, තස්මා ‘‘ගාවි’’න්ති ඉදම්පි සබ්බසඞ්ගාහකවචනමෙවාති දට්ඨබ්බං. අසබ්බසඞ්ගාහකවචනං ඉදං ගාවීසද්දෙන ඉත්ථියායෙව ගහෙතබ්බත්තාති චෙ? න, පකරණවසෙන අත්ථන්තරස්ස විදිතත්තා. න හි සබ්බවජෙසු ‘‘ඉත්ථියොයෙව වසන්ති, න පුමානො’’ති ච, ‘‘පුමානොයෙව වසන්ති, න ඉත්ථියො’’ති ච සක්කා වත්තුං. අපිච ‘‘ගාවිම්පි දිස්වා පලායන්ති ‘භික්ඛූ’ති මඤ්ඤමානා’’ති පාළි දිස්සති, එත්ථාපි ‘‘ගාවි’’න්ති වචනෙන ඉත්ථිභූතො පුමභූතො ච සබ්බො ගො ගහිතොති දට්ඨබ්බං. ඉතරථා ‘‘ඉත්ථිභූතොයෙව ගො භික්ඛූති මඤ්ඤිතබ්බො’’ති ආපජ්ජති. ඉති පාළිනයෙන ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තමානම්හා ඉත්ථිපුමවාචකස්මා ගොසද්දතො අංවචනස්ස ඉංකාරාදෙසො හොතීති විඤ්ඤායති.

වජිරබුද්ධාචරියෙනපිගොසද්දතො ඊපච්චයෙ කාතබ්බෙපි අකත්වා යොනමීකාරාදෙසො කතො. තස්සාධිප්පායො එවං සියා ගොසද්දතො ඊපච්චයෙ කතෙ සති ඊපච්චයවසෙන ‘‘ගාවී’’ති නිප්ඵන්නසද්දො යත්ථ කත්ථචි විසයෙ ‘‘මිගී මොරී කුක්කුටී’’ඉච්චාදයො විය ඉත්ථිවාචකොයෙව සියා, න කත්ථචිපි ඉත්ථිපුමවාචකො, තස්මා සාසනානුකූලප්පයොගවසෙන යොනමීකාරාදෙසො කාතබ්බොති. ඉති වජිරබුද්ධාචරියමතෙ ගොසද්දතො යොනං ඊකාරාදෙසො හොතීති ඤායති.

කිඤ්ච භිය්යො – යස්මා අට්ඨකථාචරියෙහි ‘‘ගාවො පිට්ඨියං පහරිත්වා’’තිආදිනා නයෙන රචිතාය ‘‘ද්වාරං පත්තං පත්තං ගාවිං ‘එකො ද්වෙ’ති සක්ඛරං ඛිපිත්වා ගණෙතී’’ති වචනපරියොසානාය සද්දරචනායං ‘‘එකො ගාවී, ද්වෙ ගාවී’’ති අත්ථයොජනානයො වත්තබ්බො හොති, ‘‘ගාවි’’න්ති උපයොගවචනඤ්ච දිස්සති. ඉති අට්ඨකථාචරියානං මතෙ ගොසද්දතො සියොනමීකාරාදෙසො අංවචනස්ස ඉංකාරාදෙසො හොතීති ඤායති. තස්මායෙවම්හෙහි යා සා ඔකාරන්තතාපකතිකස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො, ගාවං, ගාවි’’න්තිආදිනා නයෙන පදමාලා ඨපිතා, සා පාළිනයානුකූලා අට්ඨකථානයානුකූලා කච්චායනාචරියමතං ගහෙත්වා පදනිප්ඵත්තිජනකස්ස ගරුනො ච මතානුකූලා, ‘‘ගාවී’’ති පදස්ස චතුක්ඛත්තුං ආගතත්තා පන ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස අවිසදාකාරවොහාරත්තඤ්ච සාධෙති. ඉච්චෙසා පාළිනයාදීසු ඤාණෙන සම්මා උපපරික්ඛියමානෙසු අතීව යුජ්ජති, නත්ථෙත්ථ අප්පමත්තකොපි දොසො. එත්ථ පන පච්චත්තොපයොගාලපනානං බහුවචනට්ඨානෙ ‘‘ගාවියො’’ති පදඤ්ච කරණසම්පදානනිස්සක්කසාමීනමෙකවචනට්ඨානෙ ‘‘ගාවියා’’ති පදඤ්ච කරණනිස්සක්කානං බහුවචනට්ඨානෙ ‘‘ගාවීහි ගාවීභී’’ති පදානි ච සම්පදානසාමීනං බහුවචනට්ඨානෙ ‘‘ගාවීන’’න්ති පදඤ්ච භුම්මවචනට්ඨානෙ ‘‘ගාවියා, ගාවියං, ගාවීසූ’’ති පදානි චාති ඉමානි විත්ථාරතො සොළස පදානි එකන්තෙන ඊපච්චයවසෙන සිද්ධත්තා එකන්තිත්ථිවාචකත්තා ච න වුත්තානීති දට්ඨබ්බං.

අයං පනෙත්ථ නිච්ඡයො වුච්චතෙ සොතූනං නික්කඞ්ඛභාවාය – ඉත්ථිලිඞ්ගපදෙසු හි ‘‘ගාවී ගාවි’’න්ති ඉමානි ඊපච්චයවසෙන වා ඊකාරිංකාරාදෙසවසෙන වා සිජ්ඣන්ති. එතෙසු පච්ඡිමනයො ඉධාධිප්පෙතො, පුබ්බනයො අඤ්ඤත්ථ. තථා ‘‘ගාවී ගාවි’’න්ති ඉමානි ඊපච්චයවසෙනපි සිද්ධත්තා යෙභුය්යෙන ඉත්ථිවාචකානි භවන්ති ඊකාරිංකාරාදෙසවසෙනපි සිද්ධත්තා. කත්ථචි එකක්ඛණෙයෙව සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන ඉත්ථිපුමවාචකානි භවන්ති. එතෙසුපි පච්ඡිමොයෙව නයො ඉධාධිප්පෙතො, පුබ්බනයො අඤ්ඤත්ථ. ‘‘ගාවියො. ගාවියා, ගාවීහි, ගාවීභි. ගාවීනං. ගාවියං, ගාවීසූ’’ති එතානි පන ඊපච්චයවසෙනෙව සිද්ධත්තා සබ්බථාපි ඉත්ථීනංයෙව වාචකානි භවන්ති. ඉත්ථිභූතෙස්වෙව ගොදබ්බෙසු ලොකසඞ්කෙතවසෙන විසෙසතො පවත්තත්තා එකන්තතො ඉත්ථිදබ්බෙසු පවත්තානි ‘‘මිගී මොරී කුක්කුටී’’ඉච්චාදීනි පදානි විය. කිඤ්චාපි පන ‘‘නදී මහී’’ඉච්චාදීනිපි ඉත්ථිලිඞ්ගානි ඊපච්චයවසෙනෙව සිද්ධානි, තථාපි තානි අවිඤ්ඤාණකත්තා තදත්ථානං ඉත්ථිදබ්බෙසු වත්තන්තීති වත්තුං න යුජ්ජති. ඉත්ථිපුමනපුංසකභාවරහිතා හි තදත්ථා. යස්මා පන ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ගොසද්දෙ එනයොගො එසුකාරො ච න ලබ්භති, තස්මා ‘‘ගාවෙන ගවෙන ගාවෙසු ගවෙසූ’’ති පදානි න වුත්තානි. යස්මා ච ඉත්ථිලිඞ්ගෙන ගොසද්දෙන සද්ධිං සස්මාස්මිංවචනානි සරූපතො පරත්තං න යන්ති, තස්මා ‘‘ගාවස්ස ගවස්ස ගාවස්මා ගවස්මා ගාවස්මිං ගවස්මි’’න්ති පදානි න වුත්තානි. යස්මා ච තත්ථ ස්මාවචනස්ස ආදෙසභූතො ආකාරො ච ම්හාකාරො ච න ලබ්භති, තස්මා ‘‘ගාවා ගවා ගාවම්හා ගවම්හා’’ති පදානි න වුත්තානි. යස්මා ච ස්මිංවචනස්ස ආදෙසභූතො එකාරො ච ම්හිකාරො ච න ලබ්භති, තස්මා ‘‘ගාවෙ ගවෙ ගාවම්හි ගවම්හී’’ති පදානි න වුත්තානි. අපිච ‘‘යාය තායා’’තිආදීහි සමානාධිකරණපදෙහි යොජෙතුං අයුත්තත්තාපි ‘‘ගාවෙන ගවෙනා’’තිආදීනි ඉත්ථිලිඞ්ගට්ඨානෙ න වුත්තානි. තථා හි ‘‘යාය තාය’’ඉච්චාදීහි සද්ධිං ‘‘ගාවෙන ගවෙනා’’තිආදීනි න යොජෙතබ්බානි එකන්තපුල්ලිඞ්ගරූපත්තා.

කෙචි පනෙත්ථ වදෙය්යුං – යා තුම්හෙහි ඔකාරන්තතාපකතිකස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො’’තිආදිනා නයෙන පදමාලා ඨපිතා, සා ‘‘මාතුගාමො ඉත්ථී මාතුගාමා ඉත්ථියො’’ති වුත්තසදිසා ච හොතීති? තන්න. මාතුගාමඉත්ථීසද්දා හි නානාලිඞ්ගා පුමිත්ථිලිඞ්ගභාවෙන, නානාධාතුකා ච ගමු ඉසුධාතුවසෙන, ඉමස්මිං පන ඨානෙ ගො ගාවීසද්දා එකලිඞ්ගා ඉත්ථි ලිඞ්ගභාවෙන, එකධාතුකා ච ගමුධාතුවසෙනාති. යජ්ජෙවං ගොණසද්දස්ස ගොසද්දස්සාදෙසවසෙන කච්චායනෙන වුත්තත්තා තදාදෙසත්තං එකධාතුකත්තඤ්චාගම්ම තෙනාපි සද්ධිං මිස්සෙත්වා පදමාලා වත්තබ්බාති? න, ගොණසද්දස්ස අච්චන්තපුල්ලිඞ්ගත්තා අකාරන්තතාපකතිකත්තා ච. තථා හි සො විසුං පුල්ලිඞ්ගට්ඨානෙ උද්දිට්ඨො. අයං පන ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො’’තිආදිකා පදමාලා ඔකාරීකාරන්තපදානි මිස්සෙත්වා කතාති න සල්ලක්ඛෙතබ්බා, අථ ඛො විකප්පෙන ගොසද්දතො පරෙසං සි යො අංවචනානං ඊකාරිංකාරාදෙසවසෙන වුත්තපදවන්තත්තා ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගපදමාලා ඉච්චෙව සාරතො පච්චෙතබ්බා.

ඉදානි ගොසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවසාධකානි සුත්තපදානි ලොකිකප්පයොගානි ච කථයාම – ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ වස්සානං පච්ඡිමෙ මාසෙ සරදසමයෙ කිට්ඨසම්බාධෙ ගොපාලකො ගාවො රක්ඛෙය්ය, තා ගාවො තතො තතො දණ්ඩෙන ආකොටෙය්ය.

අන්නදා බලදා චෙතා, වණ්ණදා සුඛදා ච තා;

එතමත්ථං වසං ඤත්වා, නාස්සු ගාවො හනිංසු තෙ.

සබ්බා ගාවො සමාහරති. ගමිස්සන්ති භන්තෙ ගාවො වච්ඡගිද්ධිනියො’’ති ඉමානි සුත්තපදානි. ‘‘ගොසු දුය්හමානාසු ගතො’’තිආදීනි පන ලොකිකප්පයොගානි. ඉති ගොසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගභාවොපි පුල්ලිඞ්ගභාවො විය සාරතො පච්චෙතබ්බො.

තත්ර ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො’’තිආදීනි කිඤ්චාපි ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙන වුත්තානි, තථාපි යථාපයොගං ‘‘පජා දෙවතා’’තිපදානි විය ඉත්ථිපුරිසවාචකානෙව භවන්ති, තස්මා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘සා ගො’’ති වා ‘‘තා ගාවො’’ති වා වුත්තෙ ඉත්ථිපුමභූතා සබ්බෙපි ගොණා ගහිතාති වෙදිතබ්බා. න හි ඊදිසෙ ඨානෙ එකන්තතො ලිඞ්ගං පධානං, අත්ථොයෙව පධානො. ‘‘වජෙගාවො දුහන්තී’’ති වුත්තෙ කිඤ්චාපි ‘‘ගාවො’’ති අයං සද්දො පුමෙපි වත්තති, තථාපි දුහනක්රියාය පුමෙ අසම්භවතො අත්ථවසෙන ඉත්ථියො ඤායන්තෙ. ‘‘ගාවී දුහන්තී’’ති වුත්තෙ පන ලිඞ්ගවසෙන අත්ථවසෙන ච වචනතො කො සංසයමාපජ්ජිස්සති විඤ්ඤූ. ‘‘තා ගාවො චරන්තී’’ති වුත්තෙ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වචනතො කදාචි කස්සචි සංසයො සියා ‘‘නනු ඉත්ථියො’’ති, පුල්ලිඞ්ගවසෙන පන ‘‘තෙ ගාවො චරන්තී’’ති වුත්තෙ සංසයො නත්ථි, ඉත්ථියො ච පුමානො ච ඤායන්තෙ පුල්ලිඞ්ගබහුවචනෙන කත්ථචි ඉත්ථිපුමස්ස ගහිතත්තා. ‘‘අථෙත්ථ සීහා බ්යග්ඝා චා’’තිආදීසු විය ‘‘ගාවී චරතී’’ති ච ‘‘ගාවිං පස්සතී’’ති ච වුත්තෙ ඉත්ථී විඤ්ඤායතෙ ගාවීසද්දෙන ඉත්ථියා ගහෙතබ්බත්තා . ලොකිකප්පයොගෙසු හි සාසනිකප්පයොගෙසු ච ගාවීසද්දෙන ඉත්ථී ගය්හති. එකච්චං පන සාසනිකප්පයොගං සන්ධාය ‘‘ගාවී’’ති, ‘‘ගාවි’’න්ති ච ‘‘ඉත්ථිපුරිසසාධාරණවචනමවොචුම්හ. තථා හි ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ දක්ඛො ගොඝාතකො වා ගොඝාතකන්තෙවාසී වා ගාවිං වධිත්වා චතුමහාපථෙ බිලසො විභජිත්වා නිසින්නො අස්සා’’ති පාළි දිස්සති. අට්ඨකථාසු ච ‘‘ගාවො’’ති ඉත්ථිපුමසාධාරණං සද්දරචනං කත්වා පුන තදෙව ඉත්ථිපුමං සන්ධාය ‘‘ද්වාරං පත්තං පත්තං ගාවි’’න්ති රචිතා සද්දරචනා දිස්සති.

එත්ථ හි ගොජාතියං ඨිතා ඉත්ථීපි පුමාපි ‘‘ගාවී’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. විසෙසතො පන ‘‘ගාවී’’ති ඉදං ඉත්ථියා අධිවචනං. තථා හි තත්ථ තත්ථ පාළිප්පදෙසාදීසු ‘‘අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො බාහියං දාරුචීරියං ගාවී තරුණවච්ඡා අධිපතිත්වා ජීවිතා වොරොපෙසී’’ති, ‘‘ගාවුං වා තෙ දෙමි, ගාවිං වා තෙ දෙමී’’ති ච ‘‘තිණසීහො කපොතවණ්ණගාවීසදිසො’’ති ච පයොගදස්සනතො ඉත්ථී කථියතීති වත්තබ්බං. ගොසද්දෙන පන ‘‘ගොදුහනං. ගද්දුහනං. ගොඛීරං ගොධනො ගොරූපානි චා’’ති දස්සනතො ඉත්ථීපි පුමාපි කථියතීති වත්තබ්බං.

ඉදානි ඔකාරන්තස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස පදමාලායං පාළිනයාදිනිස්සිතො අත්ථයුත්තිනයො වුච්චතෙ විඤ්ඤූනං කොසල්ලජනනත්ථං –

සා ගො ගච්ඡති, සා ගාවී ගච්ඡති, තා ගාවො, ගාවී, ගවො ගච්ඡන්ති. තං ගාවං, ගාවිං, ගවං පස්සති, තා ගාවො, ගාවී, ගවො පස්සති. තාහි ගොහි, ගොභි කතං. තාසං ගවං, ගුන්නං, ගොනං දෙති. තාහි ගොහි, ගොභි අපෙති. තාසං ගවං , ගුන්නං, ගොනං සිඞ්ගානි. තාසු ගොසු පතිට්ඨිතං. භොති ගො ත්වං තිට්ඨ, භොතියො ගාවො ගාවී, ගවා තුම්හෙ තිට්ඨථ.

අපරොපි වුච්චතෙ –

සා ගො නදිං තරන්තී ගච්ඡති, සා ගාවී නදිං තරන්තී ගච්ඡති, තා ගාවො, ගාවී, ගවො නදිං තරන්තීයො ගච්ඡන්ති. තං ගාවං, ගාවිං, ගවං නදිං තරන්තිං පස්සති, තා ගාවො, ගාවී, ගවො නදිං තරන්තියො පස්සති. තාහි ගොහි, ගොභි නදිං තරන්තීහි කතං. තාසං ගවං, ගුන්නං, ගොනං නදිං තරන්තීනං දෙති. තාහි ගොහි, ගොභි නදිං තරන්තීහි අපෙති. තාසං ගවං, ගුන්නං, ගොනං නදිං තරන්තීනං සන්තකං. තාසු ගොසු නදිං තරන්තීසු පතිට්ඨිතන්ති.

තත්ර යා සා ‘‘ගො, ගාවී, ගාවො, ගාවී, ගවො’’තිආදිනා ඔකාරන්තස්සිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස පදමාලා ඨපිතා, සා ‘‘ගො, ගාවො ගවො’’තිආදිනා වුත්තස්ස ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස පදමාලාතො සවිසෙසා පච්චත්තොපයොගාලපනට්ඨානෙ චතුන්නං කඤ්ඤාසද්දානං විය ගාවීසද්දානං වුත්තත්තා. යස්මා පනායං විසෙසො, තස්මා ඉමස්ස ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස අඤ්ඤෙසමිත්ථිලිඞ්ගානං විය අවිසදාකාරවොහාරතා සල්ලක්ඛෙතබ්බා, න පුල්ලිඞ්ගානං විය විසදාකාරවොහාරතා, නාපි නපුංසකලිඞ්ගානං විය උභයමුත්තාකාරවොහාරතා සල්ලක්ඛෙතබ්බා. එත්ථ නිච්ඡයකරණී ගාථා වුච්චති –

දුවින්නං ධාතුසද්දානං, යථා දිස්සති නානතා;

ගොසද්දානං තථා ද්වින්නං, ඉච්ඡිතබ්බාව නානතා.

තථා හි පුමිත්ථිලිඞ්ගවසෙන ද්වින්නං ධාතුසද්දානං විසෙසො දිස්සති. තං යථා?

ධාතු , ධාතූ, ධාතවො. ධාතුං, ධාතූ, ධාතවො. ධාතුනා, ධාතූහි, ධාතූභි. ධාතුස්ස, ධාතූනං. ධාතුස්මා, ධාතුම්හා, ධාතූහි, ධාතූභි. ධාතුස්ස, ධාතූනං. ධාතුස්මිං, ධාතුම්හි, ධාතූසු. අයං පුල්ලිඞ්ගවිසෙසො.

ධාතු, ධාතූ, ධාතුයො. ධාතුං, ධාතූ, ධාතුයො. ධාතුයා, ධාතූහි, ධාතූභි. ධාතුයා, ධාතූනං. ධාතුයා, ධාතූහි, ධාතූභි. ධාතුයා, ධාතූනං. ධාතුයා, ධාතුයං, ධාතූසු. අයං ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස විසෙසො.

යථා ච ද්වින්නං ධාතුසද්දානං විසෙසො පඤ්ඤායති, තථා ද්වින්නම්පි ගොසද්දානං විසෙසො පඤ්ඤායතෙව. යථා ච පුන්නපුංසකලිඞ්ගානං ද්වින්නං ආයුසද්දානං ‘‘ආයු, ආයූ, ආයවො’’තිආදිනා, ‘‘ආයු, ආයූ, ආයූනී’’තිආදිනා ච විසෙසො පඤ්ඤායති, යථා ද්වින්නම්පි ගොසද්දානං විසෙසො පඤ්ඤායතෙව. තථා හි විසදාකාරවොහාරො පුල්ලිඞ්ගං, අවිසදාකාරවොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ගං, උභයමුත්තාකාරවොහාරො නපුංසකලිඞ්ගං.

ඉදානි ඉමමෙවත්ථං පාකටතරං කත්වා සඞ්ඛෙපතො කථයාම – පුරිසොති විසදාකාරවොහාරො, කඤ්ඤාති අවිසදාකාරවොහාරො, රූපන්ති උභයමුත්තාකාරවොහාරො. පුරිසො තිට්ඨති, කඤ්ඤා තිට්ඨති, කඤ්ඤා තිට්ඨන්ති, කඤ්ඤා පස්සති, භොතියො කඤ්ඤා තිට්ඨථ, එත්ථෙකපදමසමං, චත්තාරි සමානි. පුරිසා තිට්ඨන්ති, පුරිසා නිස්සටං, භවන්තො පුරිසා ගච්ඡථ. කඤ්ඤායො තිට්ඨන්ති, කඤ්ඤායො පස්සති, භොතියො කඤ්ඤායො ගච්ඡථ, තීණි තීණි සමානි. පුරිසං පස්සති, කඤ්ඤං පස්සති, ද්වෙ අසමානි. පුරිසෙ පස්සති, පුරිසෙ පතිට්ඨිතං, ද්වෙ සමානි. තෙන පුරිසෙන කතං, තාය කඤ්ඤාය කතං, තාය කඤ්ඤාය දෙති, තාය කඤ්ඤාය අපෙති, තාය කඤ්ඤාය සන්තකං, තාය කඤ්ඤාය පතිට්ඨිතං, එකමසමං, පඤ්ච සමානි. එවං පුල්ලිඞ්ගස්ස විසදාකාරවොහාරතා දිස්සති, ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස අවිසදාකාරවොහාරතා දිස්සති. නපුංසකලිඞ්ගස්ස පන ‘‘රූපං, රූපානි, රූපා. රූපං, රූපානි, රූපෙ. භො රූප, භවන්තො රූපානි, රූපා’’ති එවං තීසු පච්චත්තොපයොගාලපනට්ඨානෙසු සනිකාරාය විසෙසාය රූපමාලාය වසෙන උභයමුත්තාකාරවොහාරතා දිස්සති, පුමිත්ථිලිඞ්ගානං තීසු ඨානෙසු සනිකාරානි රූපානි සබ්බදා න සන්ති, ඉති විසදාකාරවොහාරො පුල්ලිඞ්ගං, අවිසදාකාරවොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ගං, උභයමුත්තාකාරවොහාරො නපුංසකලිඞ්ගන්ති වෙදිතබ්බං.

අයං නයො ‘‘සද්ධා සති හිරී, යා ඉත්ථී සද්ධා පසන්නා, තෙ මනුස්සා සද්ධා පසන්නා, පහූතං සද්ධං පටියත්තං, සද්ධං කුල’’න්තිආදීසු සමානසුතිකසද්දෙසුපි පදමාලාවසෙන ලබ්භතෙව. යා ච පන ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස අවිසදාකාරවොහාරතා වුත්තා, සා එකච්චෙසුපි සඞ්ඛ්යාසද්දෙසු ලබ්භති. තථා හි වීසතිආදයො නවුතිපරියන්තා සද්දා එකවචනන්තා ඉත්ථිලිඞ්ගාති වුත්තා, එත්ථ ‘‘වීසතියා’’ති පඤ්චක්ඛත්තුං වත්තබ්බං, තථා ‘‘තිංසායා’’තිආදීනං ‘‘නවුතියා’’ති පදපරියන්තානං, එවං වීසතිආදීනං කඤ්ඤාසද්දස්සෙව අවිසදාකාරවොහාරතා ලබ්භතීති අවගන්තබ්බං. යදි එවං තිචතුසද්දෙසු කථන්ති? තිචතුසද්දා පන යස්මා ‘‘තයො තිස්සො තීණි, චත්තාරො චතුරො චතස්සො චත්තාරී’’ති අත්තනො අත්තනො රූපානි අභිධෙය්යලිඞ්ගානුගභත්තා යථාසකලිඞ්ගවසෙන ‘‘පුරිසා කඤ්ඤායො චිත්තානී’’තිආදීහි විසදාවිසදොභයරහිතාකාරවොහාරසඞ්ඛාතෙහි සද්දෙහි යොගං ගච්ඡන්ති, තස්මා පච්චෙකලිඞ්ගවසෙන විසදාවිසදොභයරහිතාකාරවොහාරාති වත්තුමරහන්ති.

සබ්බනාමෙසුපි අයං තිවිධො ආකාරො ලබ්භති රූපවිසෙසයොගතො. කථං? පුන්නපුංසකවිසයෙ ‘‘තස්ස කස්ස’’ ඉච්චාදීනි සබ්බානි සබ්බනාමිකරූපානි චතුත්ථීඡට්ඨියන්තානි භවන්ති, ඉත්ථිලිඞ්ගවිසයෙ ‘‘තස්සා කස්සා’’ ඉච්චාදීනි සබ්බනාමිකරූපානි තතියාචතුත්ථීපඤ්චමීඡට්ඨීසත්තමියන්තානි භවන්ති, තස්මා සබ්බනාමත්තෙපි ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස අවිසදාකාරවොහාරතා එකන්තතො සම්පටිච්ඡිතබ්බා. එත්ථ පන සුලභානි චතුත්ථීඡට්ඨීරූපානි අනාහරිත්වා සුදුල්ලභභාවෙන තතියාපඤ්චමීසත්තමීරූපානි සාසනතො ආහරිත්වා දස්සෙස්සාම භගවතො පාවචනෙ නික්කඞ්ඛභාවෙන සොතූනං පරමසණ්හසුඛුමඤාණාධිගමත්ථං. තං යථා? ‘‘ආයස්මා උදායී යෙන සා කුමාරිකා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා තස්සා කුමාරිකාය සද්ධිං එකො එකාය රහො පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනීයෙ නිසජ්ජං කප්පෙසී’’ති. එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති තතියාය රූපං, ‘‘තස්සා’’ති තතියාය රූපෙ දිට්ඨෙයෙව ‘‘සබ්බස්සා කතරිස්සා’’තිආදීනි තතියාරූපානි පාළියං අනාගතානිපිදිට්ඨානියෙව නාම තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසමානගතිකත්තා, දිට්ඨෙන ච අදිට්ඨස්සපි යුත්තස්ස ගහෙතබ්බත්තා. ‘‘කස්සාහං කෙන හායාමී’’ති එත්ථ ‘‘කස්සා’’ති පඤ්චමියා රූපං, ‘‘කස්සා’’ති පඤ්චමියා රූපෙ දිට්ඨෙයෙව ‘‘සබ්බස්සා කතරිස්සා’’තිආදීනි පඤ්චමියා රූපානි පාළියං අනාගතානිපි දිට්ඨානියෙව නාම. ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු වෙසාලියං මහාවනෙ මක්කටිං ආමිසෙන උපලාපෙත්වා තස්සා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති. අඤ්ඤතරො භික්ඛු අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පටිබද්ධචිත්තො හොතී’’ති ච එත්ථ ‘‘තස්සා අඤ්ඤතරිස්සා’’ති ච සත්තමියා රූපං, තස්මිං දිට්ඨෙයෙව ‘‘සබ්බස්සා කතරිස්සා’’තිආදීනි සත්තමියා රූපානි පාළියං අනාගතානිපි දිට්ඨානියෙව නාමාති.

නනු ච භො ‘‘තස්සා කුමාරිකාය සද්ධි’’න්ති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති ඉදං විභත්තිවිපල්ලාසෙන වුත්තං, ‘‘තායා’’ති හිස්ස අත්ථො, තථා ‘‘කස්සාහං කෙන හායාමී’’ති ඉදම්පි විභත්තිවිපල්ලාසෙන වුත්තං. ‘‘කායා’’ති හිස්ස අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පටිබද්ධචිත්තො’’ති එත්ථාපි ‘‘අඤ්ඤතරිස්සා’’ති ඉදං විභත්තිවිපල්ලාසෙන වුත්තං. ‘‘අඤ්ඤතරිස්ස’’න්ති හිස්ස අත්ථොති? තන්න, ඊදිසෙසු චුණ්ණියපදවිසයෙසු විභත්තිවිපල්ලාසස්ස අනිච්ඡිතබ්බත්තා. නනු ච භො චුණ්ණියපදවිසයෙපි ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහී’’තිආදීසු ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති විභත්තිවිපල්ලාසත්ථං වදන්ති ගරූති? සච්චං, තථාපි තාදිසෙසු ඨානෙසු ද්වෙ අධිප්පායා භවන්ති ආධාරපටිග්ගාහකභාවෙන භුම්මසම්පදානානමිච්ඡිතබ්බත්තා. තථා හි ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙථා’’ති වත්තුකාමස්ස සතො ‘‘සඞ්ඝෙ දෙථා’’ති වචනං න විරුජ්ඣති, යුජ්ජතියෙව. තථා ‘‘සඞ්ඝෙ දෙථා’’ති වත්තුකාමස්සපි සතො ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙථා’’ති වචනම්පි න විරුජ්ඣති, යුජ්ජතියෙව, යථා පන අලාබු ලාබුසද්දෙසු විසුං විසුං විජ්ජමානෙසුපි ‘‘ලාබූනි සීදන්ති සිලා ප්ලවන්තී’’ති එත්ථ ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං අකාරලොපො හොතීති අක්ඛරලොපො බුද්ධියා කරියති. තථා ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහී’’තිආදීසුපි බුද්ධියා විභත්තිවිපල්ලාසස්ස පරිකප්පනං කත්වා ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති විපල්ලාසත්ථමිච්ඡන්ති ආචරියා. තස්මා ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි. වෙස්සන්තරෙ වරං දත්වා’’තිආදීසු විභත්තිවිපල්ලාසො යුත්තො ‘‘තස්සා කුමාරිකායා’’තිආදීසු පන න යුත්තො, විභත්තිවිපල්ලාසො ච නාම යෙභුය්යෙන ‘‘නෙව දානං විරමිස්ස’’න්තිආදීසු ගාථාසු ඉච්ඡිතබ්බො.

තථාපි වදෙය්ය යා සා තුම්හෙහි ‘‘තස්සා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතී’’ති පාළි ආභතා, න සා සත්තමීපයොගා. ‘‘තස්සා’’ති හි ඉදං ඡට්ඨියන්තපදං ‘‘තස්සාමක්කටියාඅඞ්ගජාතෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතී’’ති අත්ථසම්භවතොති? තන්න, අට්ඨකථායං ‘‘තස්සාති භුම්මවචන’’න්ති වුත්තත්තා. කිඤ්ච භිය්යො – අට්ඨකථායංයෙව ‘‘තස්සා ච සික්ඛාය සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සික්ඛති, තස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ අවීතික්කමන්තො සික්ඛතී’’ති ඉමස්මිං පදෙසෙ ‘‘තස්සා’’ති භුම්මවචනං නිද්දෙසො කතොති. නනු ච භො තත්ථාපි ‘‘තස්සා’’ති ඉදං විභත්තිවිපල්ලාසවසෙන භුම්මත්ථෙ සාමිවචනන්ති? ‘‘අතිවිය ත්වං විභත්තිවිපල්ලාසනයෙ කුසලොසි, විභත්තිවිපල්ලාසිකො නාමා’’ති භවං වත්තබ්බො. යො ත්වං ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි වුත්තපාළිම්පි උල්ලඞ්ඝසි, අට්ඨකථාවචනම්පි උල්ලඞ්ඝසි, අපරම්පි තෙ නිද්දෙසපාළිං ආහරිස්සාම. සචෙ ත්වං පණ්ඩිතජාතිකො, සඤ්ඤත්තිං ගමිස්සසි. සචෙ අපණ්ඩිතජාතිකො, අත්තනො ගාහං අමුඤ්චන්තොයෙව සඤ්ඤත්තිං න ගමිස්සති, සාසනෙ චිත්තිං කත්වා සුණොහීති. ‘‘තස්මා හි සික්ඛෙථ ඉධෙව ජන්තූ’’ති ඉමිස්සා පාළියා අත්ථං නිද්දිසන්තෙන පභින්නපටිසම්භිදෙන සත්ථුකප්පෙන අග්ගසාවකෙන ධම්මසෙනාපතිනා ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන ‘‘ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා ඉමිස්සා ඛන්තියා ඉමිස්සා රුචියා ඉමස්මිං ආදායෙ ඉමස්මිං ධම්මෙ’’ති එවං ‘‘ඉමිස්සා’’ති පදං භුම්මවචනවසෙන වුත්තං. තඤ්හි ‘‘ඉධා’’ති පදස්ස අත්ථවාචකත්තා සත්තමියා රූපන්ති විඤ්ඤායති. ඉති ‘‘ඉමිස්සා’’ති සත්තමියා රූපෙ දිට්ඨෙයෙව ‘‘සබ්බස්සා කතරිස්සා’’තිආදීනි සත්තමියා රූපානි පාළියං අනාගතානිපි දිට්ඨානියෙව නාම.

අපරම්පි තෙ සබ්බලොකානුකම්පකෙන සබ්බඤ්ඤුනා ආහච්චභාසිතං පාළිං ආහරිස්සාම, චිත්තිං කත්වා සුණොහි, ‘‘අට්ඨානමෙතං භික්ඛවෙ අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා අපුබ්බං අචරිමං ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති එත්ථ ‘‘එකිස්සා’’ති ඉදං සත්තමියා රූපං. එවං ‘‘එකිස්සා’’ති සත්තමියා රූපෙ දිට්ඨෙයෙව ‘‘සබ්බස්සා කතරිස්සා’’තිආදීනි සත්තමියා රූපානි පාළියං අනාගතානිපි දිට්ඨානියෙව නාම. න හි සබ්බථාපි වොහාරා සරූපතො පාළිආදීසු දිස්සන්ති, එකච්චෙ දිස්සන්ති, එකච්චෙ න දිස්සන්තියෙව. අත්රිදං වුච්චති –

‘‘තස්සා’’ඉච්චාදයො සද්දා, ‘‘තාය’’ඉච්චාදයො විය;

ඤෙය්යා පඤ්චසු ඨානෙසු, තතියාදීසු ධීමතා.

තිණ්ණන්නං පන නාදීනං, හොති සබ්යපදෙසතො;

‘‘තස්සා කස්සා’’තිආදීනි, භවන්ති තතියාදිසු.

අත්ර පනායං පාළිනයවිභාවනා අට්ඨකථානයවිභාවනා ච – තස්සා කඤ්ඤාය සද්ධිං ගච්ඡති, තස්සා කඤ්ඤාය කතං, තස්සා කඤ්ඤාය දෙති, තස්සා කඤ්ඤාය අපෙති, තස්සා කඤ්ඤාය අයං කඤ්ඤා හීනා, තස්සා කඤ්ඤාය අයං කඤ්ඤා අධිකා, තස්සා කඤ්ඤාය සන්තකං, තස්සා කඤ්ඤාය පතිට්ඨිතන්ති. දුල්ලභායං නීති සාධුකං චිත්තිං කත්වා පරියාපුණිතබ්බා සාසනස්ස චිරට්ඨිතත්ථං. එවං සබ්බථාපි පාළිඅට්ඨකථානයානුසාරෙන ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස අවිසදාකාරවොහාරතා ඤාතබ්බා.

එවං පන ඤත්වා විඤ්ඤුජාතිනා ‘‘ද්වින්නං ගොසද්දානං රූපමාලාවිසෙසෙන ලිඞ්ගනානත්තං හොතී’’ති නිට්ඨමෙත්ථාවගන්තබ්බං. ගොසද්දො හි ‘‘පුරිසො මාතුගාමො ඔරොධො ආපො සත්ථා’’තිආදයො විය න නියොගා විසදාකාරවොහාරො, නාපි ‘‘කඤ්ඤා රත්ති ඉත්ථී’’තිආදයො විය නියොගා අවිසදාකාරවොහාරො. තථා හි අයං පුල්ලිඞ්ගභාවෙ ධාතුසද්දො විය විසදාකාරවොහාරො, ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙ අවිසදාකාරවොහාරො . ඉති ඉමස්ස අත්ථස්ස සොතූනං ඤාපනෙන පරමසණ්හසුඛුමඤාණප්පටිලාභත්තං ‘‘ගො, ගාවී ගාවො. ගාවිං, ගවො’’තිආදිනා ඔකාරන්තස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස ආවෙණිකා නාමිකපදමාලා වුත්තා. එත්ථ පන ‘‘ගාවි’’න්ති එකක්ඛත්තුමාගතං, ‘‘ගො ගොහී’’තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘ගාවො ගාවී ගාව’’න්ති තික්ඛත්තුං, ‘‘ගාවියා’’ති පඤ්චක්ඛත්තුං, එවමෙත්ථ පඤ්චක්ඛත්තුං ආගතපදානං වසෙන අවිසදාකාරො දිස්සතීති ඉදං ඉත්ථිලිඞ්ගන්ති ගහෙතබ්බං. ඉමඤ්හි නයං මුඤ්චිත්වා නත්ථි අඤ්ඤො නයො යෙන ගොසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො සියා. තස්මා ඉදමෙව අම්හාකං මතං සාරතො පච්චෙතබ්බං. පුමිත්ථිලිඞ්ගසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං ගොසද්දානං රූපමාලාය නිබ්බිසෙසතං වදන්තානං පන ආචරියානං මතං පුල්ලිඞ්ගෙ වත්තමානෙන ගොසද්දෙනි’ත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තමානස්ස ගොසද්දස්ස රූපමාලාය සදිසත්තෙ සති මාතුගාමසද්දස්ස නාමිකපදමාලායො සමං යොජෙත්වා පුමිත්ථිලිඞ්ගභාවපරිකප්පනං විය හොතීති න සාරතො පච්චෙතබ්බං.

එත්ථ පන කිඤ්චි ලිඞ්ගසංසන්දනං කථයාම – හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨස්ස ඔකාරන්තපුල්ලිඞ්ගස්ස ගොසද්දස්ස නාමිකපදමාලායං ‘‘ගාවුං ගාවං ගාවෙනා’’තිආදීනි එකක්ඛත්තුමාගතානි, ‘‘ගො ගොහී’’තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘ගාවො ගවො ගව’’න්ති ඉමානි පන ‘‘සත්ථා රාජා’’තිආදීනි විය තික්ඛත්තුං, චතුක්ඛත්තුං වා පනෙත්ථ පඤ්චක්ඛත්තුං වා ආගතපදානි න සන්ති. තදභාවතො විසදාකාරො දිස්සති. පුරිසසද්දස්ස නාමිකපදමාලායම්පි ‘‘පුරිසො පුරිස’’න්තිආදීනි එකක්ඛත්තුමාගතානි, ‘‘පුරිසෙ’’තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘පුරිසා’’ති තික්ඛත්තුං. එවං විසදාකාරො දිස්සති. ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස පන ‘‘කඤ්ඤ’’න්තිආදීනි එකක්ඛත්තුමාගතානි, ‘‘කඤ්ඤාහී’’තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘කඤ්ඤායො’’තිආදීනි තික්ඛත්තුං, ‘‘කඤ්ඤා’’ති ඉදං චතුක්ඛත්තුං, ‘‘කඤ්ඤායා’’ති ඉදං පන පඤ්චක්ඛත්තුං. එවං අවිසදාකාරො දිස්සති. ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගස්සතු ‘‘සත්ථරී’’තිආදීනි එකක්ඛත්තුමාගතානි, ‘‘සත්ථූ’’තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘සත්ථා’’තිආදීනි තික්ඛත්තුං, එවං විසදාකාරො දිස්සති. ඉමිනා නයෙන සබ්බාසුපි පුමිත්ථිලිඞ්ගපදමාලාසු විසදාකාරො ච අවිසදාකාරො ච වෙදිතබ්බො. නපුංසකලිඞ්ගස්ස පන නාමිකපදමාලායං ‘‘චිත්තෙනා’’තිආදීනි එකක්ඛත්තුමාගතානි, ‘‘චිත්ත’’න්තිආදීනි ද්වික්ඛත්තුං, ‘‘චිත්තානී’’ති ඉදං තික්ඛත්තුං ආගතං. අට්ඨි ආයුසද්දාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ උභයමුත්තාකාරො දිස්සති. කිඤ්චාපෙත්ථ චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං වා ආගතපදානං අභාවතො විසදාකාරො උපලබ්භමානො විය දිස්සති, තථාපි යස්මා ‘‘චිත්තං අට්ඨි ආයූ’’තිආදීනි නපුංසකානි ‘‘ගච්ඡං අග්ගි භික්ඛූ’’තිආදීනං පුල්ලිඞ්ගානං නයෙන අප්පවත්තනතො විසදාකාරඤ්ච, ‘‘රත්ති යාගූ’’තිආදීනං ඉත්ථිලිඞ්ගානං නයෙන අප්පවත්තනතො අවිසදාකාරඤ්ච උභයමනුපගම්ම විසෙසතො ‘‘චිත්තං, චිත්තානි, චිත්තා. චිත්තං, චිත්තානි, චිත්තෙ’’තිආදිනා සනිකාරාය රූපමාලාය රූපවන්තානි භවන්ති, තස්මා තෙසමාකාරො උභයමුත්තොති දට්ඨබ්බො.

තිවිධොපායං ආකාරො සක්කටභාසාසු න ලබ්භති. තෙනෙස සබ්බෙසුපි බ්යාකරණසත්ථෙසු න වුත්තො. සබ්බසත්තානං පන මූලභාසාභූතාය ජිනෙරිතාය මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා ලබ්භති. තථා හි අයං නිරුත්තිමඤ්ජූසායං වුත්තො –

කිං පනෙතං ලිඞ්ගං නාම? කෙචි තාව වදන්ති –

‘‘ථනකෙසවතී ඉත්ථී, මස්සුවා පුරිසො සියා. උභින්නමන්තරං එතං, ඉතරො’භයමුත්තකො’ති

වුත්තත්තා විසිට්ඨා ථනකෙසාදයො ලිඞ්ග’’න්ති, එතං න සබ්බත්ථ, ගඞ්ගාසාලාරුක්ඛාදීනං ථනාදිනා සම්බන්ධාභාවතො.

අපරෙ වදන්ති – ‘‘න ලිඞ්ගං නාම පරමත්ථතො කිඤ්චි අත්ථි, ලොකසඞ්කෙතරූළ්හො පන වොහාරො ලිඞ්ගං නාමා’’ති. ඉදමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං. සබ්බලිඞ්ගිකොපි සද්දො හොති තටං තටී තටොති. යදි ච පරමත්ථතො ලිඞ්ගං නාම සියා, කථං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානං තෙසං එකත්ථ සමාවෙසො භවති, තස්මා යස්ස කස්සචි අත්ථස්ස අවිසදාකාරවොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ගං, විසදාකාරවොහාරො පුල්ලිඞ්ගං, උභයමුත්තාකාරවොහාරො නපුංසකලිඞ්ගන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

එත්ථ පන නාමිකපදමාලාසඞ්ඛාතපබන්ධවසෙනෙව අවිසදාකාරවොහාරාදිතා ගහෙතබ්බා, න එකෙකපදවසෙන. තථා හි ‘‘කඤ්ඤා පුරිසො චිත්ත’’න්ති ච, ‘‘කඤ්ඤායො පුරිසා චිත්තානී’’ති ච එවමාදිකස්ස එකෙකපදස්ස අවිසදාකාරවොහාරාදිතා න දිස්සති. යස්මා පන පබන්ධවසෙන විසදාකාරවොහාරාදිභාවෙ සිද්ධෙයෙව සමුදායාවයවත්තා එකෙකපදස්සපි අවිසදාකාරවොහාරාදිතා සිජ්ඣතෙව.

කෙචි පන නාමිකපදමාලාසඞ්ඛාතං පබන්ධං අපරාමසිත්වා එකෙකපදවසෙනෙව අවිසදාකාරවොහාරාදිකං ඉච්ඡන්ති, තෙ වත්තබ්බා ‘‘යදි එකෙකපදස්සෙව අවිසදාකාරවොහාරාදිතා සියා, එවං සන්තෙ ‘කඤ්ඤා පුරිසා සත්ථා ගුණවා රාජා’තිආදීනං පදානං ආකාරසුතිවසෙන, ‘පුරිසො සත්ථාරො කඤ්ඤායො’තිආදීනං පන ඔකාරසුතිවසෙන, ‘චිත්තං පුරිසං කඤ්ඤ’න්තිආදීනං අනුසාරසුතිවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානසුතිසම්භවා කථං අවිසදාකාරවොහාරාදිතා සියා’’ති? කිඤ්චාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘‘සියා එව, නානත්තං පන තෙසං දුප්පටිවෙධ’’න්ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘මා තුම්හෙ එවමවචුත්ථ, දුජ්ජානතරම්පි නිබ්බානං කථනසමත්ථං පුග්ගලං නිස්සාය ජානන්ති, තස්මා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා වදෙථා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා තතො උත්තරි තෙ පඤ්හං පුච්ඡිතබ්බා ‘‘බොධිසද්දො ආයුසද්දො ච කතරලිඞ්ගො’’ති. තෙ ජානන්තා එවං වක්ඛන්ති ‘‘බොධිසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො චෙව පුල්ලිඞ්ගො ච, ආයුසද්දො ච පන නපුංසකලිඞ්ගො ච පුල්ලිඞ්ගො චාති ද්විලිඞ්ගා එතෙ සද්දා’’ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘යදි බොධිසද්දො ච ආයුසද්දො ච ද්විලිඞ්ගා එතෙ සද්දා, එවං සන්තෙ ද්වින්නං බොධිසද්දානං එකපදභාවෙන වවත්ථිතානං අච්චන්තසමානසුතිකානං කථං අවිසදාකාරවොහාරතා ච විසදාකාරවොහාරතා ච සියා, කථඤ්ච පන ද්වින්නං ආයුසද්දානං එකපදභාවෙන වවත්ථිතානං අච්චන්තසමානසුතිකානං උභයමුත්තාකාරවොහාරතා ච විසදාකාරවොහාරතා ච සියා’’ති? එවං වුත්තා තෙ අද්ධා කිඤ්චි උත්තරි අපස්සන්තා නිරුත්තරා භවිස්සන්ති. සද්දසත්ථවිදූ පන සද්දසත්ථතො නයං ගහෙත්වා වදන්ති –

‘‘එසෙ’සා එත’මිති ච,

පසිද්ධි අත්ථෙසු යෙසු ලොකස්ස;

‘ථීපුමනපුංසකානී’ති,

වුච්චන්තෙ තානි නාමානී’’ති.

තෙසං කිර අයමධිප්පායො – ‘‘එසො පුරිසො, එසො මාතුගාමො, එසො රාජා, එසා ඉත්ථී, එසා ලතා, එතං නපුංසකං, එතං චිත්ත’’න්ති එවං පුරිසාදීසු යෙසු අත්ථෙසු ලොකස්ස ‘‘එසො එසා එත’’න්ති ච පසිද්ධි හොති, තෙසු අත්ථෙසු තානි නාමානි ‘‘පුමිත්ථිනපුංසකලිඞ්ගානී’’ති වුච්චන්ති, තංද්වාරෙන අඤ්ඤානිපීති. එවං වදන්තෙහි තෙහි ‘‘ඉමිනා නාම ආකාරෙන ‘එසො එසා එත’න්ති නාමානි අඤ්ඤානි ච පුල්ලිඞ්ගාදිනාමං ලභන්තී’’ති අයං විසෙසො න දස්සිතො, සද්ධම්මනයඤ්ඤූහි පන නෙරුත්තිකෙහි දස්සිතො ‘‘යස්ස කස්සචි අත්ථස්ස අවිසදාකාරවොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්තිආදිනා.

කෙචි පන ‘‘අවිසදාකාරානං අත්ථානං වාචකො වොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ග’’න්තිආදීනි වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. යදි හි අවිසදාකාරානං අත්ථානං වාචකො වොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ගං, එවං සන්තෙ මාතුගාමකලත්තකන්තකණ්ටකගුම්බාදයොපි වොහාරා ඉත්ථිලිඞ්ගානි සියුං අවිසදාකාරත්තා තදත්ථානං. යදි පන විසදාකාරානං අත්ථානං වාචකො වොහාරො පුල්ලිඞ්ගං, එවං සන්තෙ ‘‘දෙවතා සද්ධා ඤාණ’’මිච්චාදයොපි වොහාරා පුල්ලිඞ්ගානි සියුං විසදාකාරත්තා තදත්ථානං. අථ වා යදි අවිසදාකාරානං අත්ථානං වාචකො වොහාරො ඉත්ථිලිඞ්ගං, විසදාකාරානං පනත්ථානං වාචකො වොහාරො පුල්ලිඞ්ගං, එවං සන්තෙ එකස්සෙවත්ථස්ස එකක්ඛණෙ ද්වීහි ලිඞ්ගෙහි න වත්තබ්බතා සියා –

‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමාසි දෙවතෙ;

කරොමි තෙ තං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මමා’’ති.

යදි ච උභයමුත්තාකාරානං අත්ථානං වාචකො වොහාරො නපුංසකලිඞ්ගං, එවං සන්තෙ උභයමුත්තාකාරානං අත්ථානං තිණරුක්ඛාදීසු ‘‘ඉදං නාමා’’ති නියමාභාවතො ලිඞ්ගවචනං විරුද්ධං සියා. අපිච ‘‘පඤ්ඤාරතනං. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානං සාවකයුග’’න්ති ච ආදිනා නපුංසකලිඞ්ගවචනෙන තදත්ථානම්පි උභයමුත්තාකාරතා වුත්තා සියා. අපිච එකම්පි තීරං ‘‘තටං තටී තටො’’ති තීහි ලිඞ්ගෙහි න වත්තබ්බං සියා. එකම්පි ච ඤාණං ‘‘පඤ්ඤාණං පඤ්ඤා පජානනා අමොහො’’තිආදිනා තීහි ලිඞ්ගෙහි න වත්තබ්බං සියා, තස්මා තං නයං අග්ගහෙත්වා යථාවුත්තොයෙව නයො ගහෙතබ්බො.

ලොකස්මිඤ්හි ඉත්ථීනං හෙට්ඨිමකායො විසදො හොති, උපරිමකායො අවිසදො, උරමංසං අවිසදං, ගමනාදීනිපි අවිසදානි . ඉත්ථියො හි ගච්ඡමානා අවිසදං ගච්ඡන්ති, තිට්ඨමානා නිපජ්ජමානා නිසීදමානා ඛාදමානා භුඤ්ජමානා අවිසදං භුඤ්ජන්ති. පුරිසම්පි හි අවිසදං දිස්වා ‘‘මාතුගාමො විය ගච්ඡති තිට්ඨති නිපජ්ජති නිසීදති ඛාදති භුඤ්ජතී’’ති වදන්ති. ඉති යථා ඉත්ථියො යෙභුය්යෙන අවිසදාකාරා, තථා යස්ස කස්සචි සවිඤ්ඤාණකස්ස වා අවිඤ්ඤාණකස්ස වා අත්ථස්ස යෙ වොහාරා යෙභුය්යෙන අවිසදාකාරා, තෙයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගානි නාම භවන්ති. තං යථා? ‘‘කඤ්ඤා දෙවතා ධීතලිකා දුබ්බා සද්ධා රත්ති ඉත්ථී යාගු වධූ’’ ඉච්චෙවමාදීනි. පුරිසානං පන හෙට්ඨිමකායො අවිසදො හොති, උපරිමකායො විසදො, උරමංසං විසදං, ගමනාදීනිපි විසදානි හොන්ති. පුරිසා හි ගච්ඡමානා විසදං ගච්ඡන්ති, තිට්ඨමානා නිපජ්ජමානා නිසීදමානා ඛාදමානා භුඤ්ජමානා විසදං භුඤ්ජන්ති. ඉත්ථිම්පි හි ගමනාදීනි විසදානි කුරුමානං දිස්වා ‘‘පුරිසො විය ගච්ඡතී’’තිආදීනි වදන්ති. ඉති යථා පුරිසා යෙභුය්යෙන විසදාකාරා, තථා යස්ස කස්සචි සවිඤ්ඤාණකස්ස වා අවිඤ්ඤාණකස්ස වා අත්ථස්ස යෙ වොහාරා යෙභුය්යෙන විසදාකාරා, තෙයෙව පුල්ලිඞ්ගානි නාම භවන්ති. තං යථා? ‘‘පුරිසො මාතුගාමො ඔරොධො ආපො රුක්ඛො මොහො සත්ථා’’ ඉච්චෙවමාදීනි. යථා ච පන නපුංසකා උභයමුත්තාකාරා, තථා යස්ස කස්සචි සවිඤ්ඤාණකස්ස වා අවිඤ්ඤාණකස්ස වා අත්ථස්ස යෙ වොහාරා උභයමුත්තාකාරා, තෙයෙව නපුංසකලිඞ්ගානි නාම භවන්ති. තං යථා? ‘‘චිත්තං රූපං ඉත්ථාගාරං කලත්තං නාටකං රතනං ඤාණං අට්ඨි ආයු’’ඉච්චෙවමාදීනි. ඉච්චෙවං නාමිකානං සබ්බෙසම්පි වොහාරානං –

විසදාවිසදාකාරා, ආකාරො’භයමුත්තකො;

ලිඞ්ගස්ස ලක්ඛණං එතං, ඤෙය්යං ස්යාදිප්පබන්ධතො.

ඉදං ඨානං දුබ්බිනිවිජ්ඣං මහාවනගහනං නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා දස්සිතං සාධුකං මනසි කාතබ්බං. ඉති සබ්බෙසං නාමිකපදානං පබන්ධනිස්සිතෙන අවිසදාකාරවොහාරාදිභාවෙන ඉත්ථිලිඞ්ගාදිභාවස්ස සම්භවතො ද්වින්නම්පි ගොසද්දානං පබන්ධනිස්සිතෙන අවිසදාකාරවොහාරාදිභාවෙන යථාසකං ඉත්ථිලිඞ්ගාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

සවිනිච්ඡයොයං ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගස්ස නාමිකපදමාලාවිභාගො.

ඔකාරන්තතාපකතිකං ඔකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.

එවං සබ්බථාපි ආකාරන්ත ඉවණ්ණන්ත උවණ්ණන්තොකාරන්තවසෙන ඡබ්බිධානි ඉත්ථිලිඞ්ගානි නිරවසෙසතො ගහිතානි භවන්ති. එතෙසු පන කෙසඤ්චි ආකාරන්තානං ඊකාරන්තානඤ්ච කත්ථචි පච්චත්තෙකවචනස්ස එකාරාදෙසවසෙන යො පභෙදො දිස්සති, සො ඉදානි වුච්චති. තථා හි –

‘‘න ත්වං රාධ විජානාසි, අඩ්ඪරත්තෙ අනාගතෙ;

අබ්යයතං විලපසි, විරත්තෙ කොසියායනෙ’’ති

ඉමස්මිං රාධජාතකෙ ‘‘විරත්තා’’ති ආකාරන්තවසෙන වත්තබ්බෙ පච්චත්තවචනස්ස එකාරාදෙසවසෙන ‘‘විරත්තෙ’’ති වුත්තං. තථා ‘‘කොසියායනී’’ති ඊකාරන්තවසෙන වත්තබ්බෙ පච්චත්තවචනස්ස එකාරාදෙසවසෙන ‘‘කොසියායනෙ’’ති වුත්තං. තෙන අට්ඨකථාචරියො ‘‘විරත්තෙ කොසියායනෙති මාතා නො කොසියායනී බ්රාහ්මණී විරත්තා අම්හාකං පිතරි නිප්පෙමා ජාතා’’ති අත්ථං සංවණ්ණෙසි. නනු ච භො පාළියං ‘‘විරත්තෙ’’ති, ‘‘කොසියායනෙ’’ති ච පච්චත්තවචනස්ස දස්සනතො ‘‘එකාරන්තම්පි ඉත්ථිලිඞ්ගං අත්ථී’’ති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං ආකාරීකාරන්තොගධරූපවිසෙසත්තා තෙසං රූපානං. ආදෙසවසෙන හි සිද්ධත්තා විසුං එකාරන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගං නාම නත්ථි, තස්මා ඉත්ථිලිඞ්ගානං යථාවුත්තා ඡබ්බිධතායෙව ගහෙතබ්බා.

ඉච්චෙවං ඉත්ථිලිඞ්ගානං, පකිණ්ණනයසාලිනී;

පදමාලා විභත්තා මෙ, සාසනත්ථං සයම්භුනො.

සද්දනීතිසූරියොයං,

අනෙකසුවිනිච්ඡයරස්මිකලාපො;

සංසයන්ධකාරනුදො,

කස්ස මතිපදුමං න විකාසෙ.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

ඉත්ථිලිඞ්ගානං නාමිකපදමාලාවිභාගො

අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.