📜

16. භූවාදිගණිකපරිච්ඡෙද

ඉතො පරං අවග්ගන්තා, මිස්සකා චෙව ධාතුයො;

වක්ඛාමි ධාතුභෙදාදි-කුසලස්ස මතානුගා.

යකාරන්තධාතු

යා ගතිපාපුණෙසු. යාති, යන්ති. යාතු, යන්තු. යෙය්ය, යෙය්යුං, අනුපරියෙය්යුං. යථාසම්භවං පදමාලා යොජෙතබ්බා. යන්තො පුරිසො. යන්තී ඉත්ථී. යන්තං කුලං. යානං, උපයානං, උය්යානං ඉච්චාදීනි. දිවාදිගණිකස්ස පනස්ස ‘‘යායති, යායන්තී’’තිආදීනි රූපානි භවන්ති.

තත්ර යානන්තිආදීසු යන්ති එතෙනාති යානං, රථසකටාදි. උපයන්ති එතෙන ඉස්සරස්ස වා පියමනාපස්ස වා සන්තිකං ගච්ඡන්තීති උපයානං, පණ්ණාකාරං. ‘‘උපයානානි මෙ දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයි ගතෙ’’ති එත්ථ හි පණ්ණාකාරානි ‘‘උපයානානී’’ති ¶ වුච්චන්ති. සම්පන්නදස්සනීයපුප්ඵඵලාදිතාය උද්ධං ඔලොකෙන්තා යන්ති ගච්ඡන්ති එත්ථාති උය්යානං.

බ්යා උම්මීසනෙ. බ්යාති, බ්යන්ති. බ්යාසි, බ්යාථ. බ්යාමි, බ්යාම. යථාසම්භවං පදමාලා යොජෙතබ්බා. තත්ර පනායං පාළි ‘‘යාව බ්යාති නිම්මීසති, තත්රාපි රසතිබ්බයො’’ති. තත්ථ යාව බ්යාතීති යාව උම්මීසති, පුරාණභාසා එසා, අයඤ්හි යස්මිං කාලෙ බොධිසත්තො චූළබොධිපරිබ්බාජකො අහොසි, තස්මිං කාලෙ මනුස්සානං වොහාරො.

යු මිස්සනෙ ගතියඤ්ච. යොති, යවති. ආයු, යොනි.

තත්ථ ‘‘ආයූ’’ති ආසද්දො උපසග්ගො. ආයවන්ති මිස්සීභවන්ති සත්තා එතෙනාති ආයු. අථ වා ආයවන්ති ආගච්ඡන්ති පවත්තන්ති තස්මිං සති අරූපධම්මාති ආයු. තථා හි අට්ඨසාලිනියං වුත්තං ‘‘ආයවනට්ඨෙන ආයු. තස්මිඤ්හි සති අරූපධම්මා ආයවන්ති ආගච්ඡන්ති පවත්තන්ති, තස්මා ආයූති වුච්චතී’’ති. ‘‘ආයු, ජීවිතං, පාණො’’ ඉච්චෙතෙ පරියායා ලොකවොහාරවසෙන. අභිධම්මවසෙන පන ‘‘ඨිති යපනා යාපනා ජීවිතින්ද්රියං’’ ඉච්චෙතෙපි තෙහෙව සද්ධිං පරියායා. යොනීති අණ්ඩජාදීනං අණ්ඩජාදීහි සද්ධිං යාය මිස්සීභාවො හොති, සා යොනි. ඉදං පනෙත්ථ නිබ්බචනං ‘‘යවන්ති එත්ථ සත්තා එකජාතිසමන්වයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං මිස්සකා හොන්තීති යොනි’’ ඉති. එත්ථ ච යොනිසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො නීයතෙ. යොනීති ඛන්ධකොට්ඨාසස්සපි කාරණස්සපි පස්සාවමග්ගස්සපි නාමං. ‘‘චතස්සො නාගයොනියො. චතස්සො සුපණ්ණයොනියො’’ති එත්ථ හි ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනි නාම. ‘‘යොනි ¶ හෙසා භූමිජ ඵලස්ස අධිගමායා’’ති එත්ථ කාරණං. ‘‘න චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමි, යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති එත්ථ පස්සාවමග්ගො. එත්ථෙතං වුච්චති –

ඛන්ධානඤ්චාපි කොට්ඨාසෙ, මුත්තමග්ගෙ ච කාරණෙ;

ඉමෙසු තීසු අත්ථෙසු, යොනිසද්දො පවත්තති.

බ්යෙ සංවරණෙ. බ්යායති.

බ්යෙ පවත්තියං. බ්යෙති සහබ්යො.

එත්ථ සහබ්යොති සහ බ්යෙති සහ පවත්තතීති සහබ්යො, සහායො, එකභවූපගො වා. තථා හි ‘‘තාවතිංසානං දෙවානං සහබ්යතං උපපන්නො’’තිආදීසු එකභවූපගො ‘‘සහබ්යො’’ති වුච්චති.

හය ගතියං. හයති. හයො. හයොති අස්සො. සො හි හයති සීඝං ගච්ඡතීති හයොති වුච්චති. ඉමානි පනස්ස නාමානි –

අස්සො තුරඞ්ගො තුරගො, වාජී වාහො හයොපි ච;

තබ්භෙදා සින්ධවො චෙව, ගොජො අස්සතරොපි ච.

කාරණාකාරණඤ්ඤූ තු, ආජානීයො හයුත්තමො;

ඝොටකො තු ඛළුඞ්කස්සො, වළවොති ච වුච්චති;

අස්සපොතො කිසොරොති, ඛළුඞ්කොතිපි වුච්චති;

හරිය ගතිගෙලඤ්ඤෙසු. හරියති.

අය වය පය මය තය චය රය ගතියං. අයති. වයති. පයති. මයති. තයති. චයති. රයති. අයො, සමයො, වයො, පයො, රයො. මයතයචයධාතූනං නාමිකපදානි උපපරික්ඛිතබ්බානි.

තත්ථ ¶ අයොති කාළලොහං, අයති නානාකම්මාරකිච්චෙසු උපයොගං ගච්ඡතීති අයො. වයොති පඨමවයාදිආයුකොට්ඨාසො, වයති පරිහානිං ගච්ඡතීති වයො. පයොති ඛීරස්සපි උදකස්සපි නාමං, පයති ජනෙන පාතබ්බභාවං ගච්ඡතීති පයො. රයොති වෙගො, යො ‘‘ජවො’’තිපි වුච්චති, තස්මා රයනං ජවනං රයො. එත්ථ සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ අහ නිබ්බචනෙන. සමයසද්දො –

සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමයෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

තථා හි ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති එවමාදීසු සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො භික්ඛවෙ ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලි අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු හෙතු. ‘‘තෙන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති

ආදීසු ¶ පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු පටිවෙධො. එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකො සමයසද්දො එවාති සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙපි සඋපසග්ගො අභිසමයසද්දො වුත්තො.

තත්ථ සහකාරීකාරණතාය සන්නිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති මග්ගබ්රහ්මචරියං එත්ථ තදාධාරපුග්ගලොති සමයො, ඛණො. සමෙන්ති එත්ථ, එතෙන වා සඞ්ගච්ඡන්ති ධම්මා සහජාතධම්මෙහි උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං විය ච පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරියතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො, යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහො. පච්චයන්තරසමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු, යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධා එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්ති. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස නිරොධස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමො අප්පවත්තීති සමයො, පහානං. ඤාණෙන අභිමුඛං සම්මා එතබ්බො අධිගන්තබ්බොති සමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො, අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති සමයො. යථාභූතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.

නනු ¶ ච අත්ථමත්තං පති සද්දා අභිනිවිසන්තීති න එකෙන සද්දෙන අනෙකෙ අත්ථා අභිධීයන්තීති? සච්චමෙතං සද්දවිසෙසෙ අපෙක්ඛිතෙ. සද්දවිසෙසෙ හි අපෙක්ඛමානෙ එකෙන සද්දෙන අනෙකත්ථාභිධානං න සම්භවති. න හි යො කාලත්ථො සමයසද්දො, සොයෙව සමූහාදිඅත්ථං වදති. එත්ථ පන තෙසං තෙසං අත්ථානං සමය සද්දවචනීයතා සාමඤ්ඤමුපාදාය අනෙකත්ථතා සමයසද්දස්ස වුත්තා. එවං සබ්බත්ථ අත්ථුද්ධාරෙ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

ඉතො යාතො අයතො ච, නිප්ඵත්තිං සමුදීරයෙ;

විඤ්ඤූ සමයසද්දස්ස, සමවායාදිවාචිනො.

ඉතො යාතො අයතො ච, සමානත්ථෙහි ධාතුහි;

එවං සමානරූපානි, භවන්තීති ච ඊරයෙ.

නය රක්ඛණෙ ච. චකාරො ගතිපෙක්ඛකො. නයති. නයො. නයොති නයනං ගමනන්ති නයො, පාළිගති. නයන්ති වා රක්ඛන්ති අත්ථං එතෙනාති නයො, තථත්තනයාදි.

දය දානගතිහිංසාදානරක්ඛාසු. දයති. දයා.

දයාති මෙත්තාපි වුච්චති කරුණාපි. ‘‘දයාපන්නො’’ති එත්ථ හි මෙත්තා ‘‘දයා’’ති, මෙත්තචිත්තතං ආපන්නොති හි අත්ථො. ‘‘අදයාපන්නො’’ති එත්ථ පන කරුණා ‘‘දයා’’ති වුච්චති. නික්කරුණතං ආපන්නොති හි අත්ථො. එවං දයාසද්දස්ස මෙත්තාකරුණාසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. තථා හි අභිධම්මටීකායං වුත්තං ‘‘දයාසද්දො යත්ථ යත්ථ පවත්තති, තත්ථ තත්ථ අධිප්පායවසෙන යොජෙතබ්බො. දයාසද්දො හි අනුරක්ඛණත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය ච කරුණාය ච පවත්තතී’’ති.

වචනත්ථො පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බො – දයති දදාති සත්තානං අභයං එතායාති දයා. දයති ගච්ඡති විභාගං අකත්වා ¶ පාපකල්යාණජනෙසු සමං වත්තති, සීතෙන සමං ඵරන්තං රජොමලඤ්ච පවාහෙන්තං උදකමිවාතිපි දයා, මෙත්තා. දයති වා හිංසති කාරුණිකං යාව යථාධිප්පෙතං පරස්ස හිතනිප්ඵත්තිං න පාපුණාති, තාවාති දයා. දයති අනුග්ගණ්හාති පාපජනම්පි සජ්ජනො එතායාතිපි දයා. දයති අත්තනො සුඛම්පි පහාය ඛෙදං ගණ්හාති සජ්ජනො එතායාති දයා. දයන්ති ගණ්හන්ති එතාය මහාබොධිසත්තා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරකරණකාලෙ හත්ථගතම්පි අරහත්තඵලං ඡඩ්ඩෙත්වා සංසාරසාගරතො සත්තෙ සමුද්ධරිතුකාමා අනස්සාසකරං අතිභයානකං මහන්තං සංසාරදුක්ඛං, පච්ඡිමභවෙ ච සහ අමතධාතුපටිලාභෙන අනෙකගුණසමලඞ්කතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චාතිපි දයා, කරුණා. කරුණාමූලකා හි සබ්බෙ බුද්ධගුණා.

අපරො නයො – දයන්ති අනුරක්ඛන්ති සත්තෙ එතාය, සයං වා අනුදයති, අනුදයමත්තමෙව වා එතන්ති දයා, මෙත්තා චෙව කරුණා ච. කිඤ්චි පයොගමෙත්ථ කථයාම ‘‘සෙය්යථාපි ගහපති ගිජ්ඣො වා කඞ්කො වා කුලලො වා මංසපෙසිං ආදාය දයෙය්ය. පුත්තෙසු මද්දී දයෙසි, සස්සුයා සසුරම්හි ච. දයිතබ්බො රථෙසභ’’. තත්ථ දයෙය්යාති උප්පතිත්වා ගච්ඡෙය්ය, ගත්යත්ථවසෙනෙතං දට්ඨබ්බං. දයෙසීති මෙත්තචිත්තං කරෙය්යාසි. දයිතබ්බොති පියායිතබ්බො. උභයම්පෙතං විවරණං රක්ඛණත්ථං අන්තොගධං කත්වා අධිප්පායත්ථවසෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඌයී තන්තසන්තානෙ. ඌයති. ඌතො, ඌතවා.

පූයී විසරණෙ දුග්ගන්ධෙ ච. පූයති. පූතො, පූතවා. පූතිමච්ඡං කුසග්ගෙන, යො නරො උපනය්හති.

කනුයී ¶ සද්දෙ. කනුයති. කනුතො, කනුතවා.

ඛමාය විධූනනෙ. ඛමායති. ඛමාතො, ඛමාතවා.

ඵායි පායි වුද්ධියං. ඵායති. ඵීතො, ඵතවා.

තත්ථ තතවන්තුපච්චයා, යකාරලොපො, ධාත්වන්තස්ස සරස්ස ඉකාරාදෙසො ච දට්ඨබ්බො. එස නයො ‘‘පූතො පූතවා’’තිආදීසුපි යථාසම්භවං දට්ඨබ්බො. පායති. පායො. අපායො. එත්ථ ච නත්ථි පායො වුද්ධි එත්ථාති අපායො. අථ වා පන අයතො සුඛතො අපෙතොති අපායොතිපි නිබ්බචනීයං. අපායොති ච නිරයො තිරච්ඡානයොනි පෙත්තිවිසයො අසුරකායොති චත්තාරො අපායා.

තායු සන්තානපාලනෙසු. තායති. තායනං. දිවාදිගණෙ පන තා පාලනෙති ධාතුං පස්සථ, තස්ස ‘‘තායති තාණ’’න්ති රූපානි. උභයෙසං ක්රියාපදං සමං. අකාරයකාරපච්චයමත්තෙනෙව නානත්තං, නාමිකපදානි පන විසදිසානි ‘‘තායනං, තාණ’’න්ති.

චායු පූජානිසාමනෙසු. පූජා පූජනා. නිසාමනං ඔලොකනං සවනඤ්ච වුච්චති. ‘‘ඉඞ්ඝ මද්දි නිසාමෙහි. නිසාමයථ සාධවො’’ති ච ආදීසු හි ඔලොකනසවනානි නිසාමනසද්දෙන වුත්තානි. අපිච ඤාණෙන උපපරික්ඛණම්පි නිසාමනමෙවාති ගහෙතබ්බං. චායති, අපචායති. අනගාරෙ පබ්බජිතෙ, අපචෙ බ්රහ්මචාරියෙ. යෙ වුද්ධමපචායන්ති. අපචිතිං දස්සෙති. නිච්චං වුද්ධාපචායිනො.

යකාරන්තධාතුරූපානි.

රකාරන්තධාතු

රා ¶ ආදානෙ. රාති.

රි සන්තානෙ. රෙති. රෙණු. රෙණූති රජො.

රු ගතියං රොසනෙ ච. රවති, විරවති.

රු සද්දෙ. රොති, රවති. රවො, උපරවො. රුතමනුඤ්ඤං රුචියා ච පිට්ඨි. රුතන්ති රවනං රුතං, සද්දො.

රෙ සද්දෙ. රායති. රා. රත්ති. එත්ථ ච රාති සද්දො. රත්තීති නිසාසඞ්ඛාතො සත්තානං සද්දස්ස වූපසමකාලො. රා තිය්යති උච්ඡිජ්ජති එත්ථාති රත්ති.

බ්රූ වියත්තියං වාචායං. අපි හන්ත්වා හතො බ්රූති.

බ්රවීති, බ්රුන්ති. බ්රූසි, බ්රූථ. බ්රූමි, බ්රූම. බ්රූතෙ, බ්රුවන්තෙ. බ්රූසෙ, බ්රුව්හෙ. බ්රුවෙ, බ්රුම්හෙ.

බ්රූතු, බ්රුවිතු, බ්රුවන්තු. බ්රූහි, බ්රූථ. බ්රූමි, බ්රූම. බ්රූතං, බ්රුවන්තං.

එත්ථ ච අම්බට්ඨසුත්තෙ ‘‘පුන භවං ගොතමො බ්රුවිතූ’’ති පාළිදස්සනතො ‘‘බ්රුවිතූ’’ති වුත්තං. එවං සබ්බත්ථාපි උපපරික්ඛිත්වා නයො ගහෙතබ්බො.

බ්රුවෙය්ය, බ්රුවෙ, බ්රුවෙය්යුං. බ්රුවෙය්යාසි, බ්රුවෙය්යාථ. බ්රුවෙය්යාමි, බ්රුවෙය්යාම. බ්රුවෙථ, බ්රුවෙරං. බ්රුවෙථො, බ්රුවෙය්යාව්හො. බ්රුවෙය්යං. බ්රුවෙය්යාම්හෙ.

පබ්රූති. අනුබ්රූති. පබ්රූතු, අනුබ්රූතු. පබ්රුවෙය්ය, අනුබ්රුවෙය්ය. එවං සබ්බත්ථ පඅනුඋපසග්ගෙහිපි යථාසම්භවං පදමාලා යොජෙතබ්බා.

ආහ, ආහු. බ්රවෙ, බ්රවිත්ථ, බ්රවිරෙ. බ්රවිත්ථො, බ්රවිව්හො. බ්රවිං, බ්රවිම්හෙ. පරොක්ඛාවසෙන වුත්තානි.

අබ්රවා ¶ , අබ්රවූ. අබ්රවො, අබ්රවත්ථ. අබ්රවං, අබ්රවම්හා. අබ්රවත්ථ, අබ්රවත්ථුං. අබ්රවසෙ, අබ්රව්හං. අබ්රවිං, අබ්රවිම්හසෙ. හිය්යත්තනීවසෙන වුත්තානි.

අබ්රවි, අබ්රවුං. අබ්රවො, අබ්රවිත්ථ. අබ්රවිං, අබ්රවිම්හා. අබ්රවා, අබ්රවූ. අබ්රවසෙ, අබ්රවිව්හං. අබ්රවං, අබ්රවිම්හෙ. අජ්ජතනීවසෙන වුත්තානි.

බ්රුවිස්සති, බ්රුවිස්සන්ති. අබ්රවිස්සා, අබ්රවිස්සංසු. සෙසං සබ්බං නෙතබ්බං. කම්මපදං අප්පසිද්ධං. සචෙ පන සියා, ‘‘බ්රූයතී’’ති සියා ‘‘ලුයති, ලූයතී’’ති පදානි විය.

ජීර බ්රූහනෙ. බ්රූහනං වඩ්ඪනං. ජීරති. ජීරං. ජීරමානො. ජීරණං. අප්පස්සුතායං පුරිසො, බලිබද්දොව ජීරති.

පූර පූරණෙ. පූරති. පූරතොව මහොදධි. සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා. පූරිතුං, පූරිත්වා, පූරං, පූරිතං. පුණ්ණං, පරිපුණ්ණං. සම්පුණ්ණං, පූරණං. පූරණො කස්සපො. කාරිතෙ ‘‘පාරමියො පූරෙති, පූරයති, පූරාපෙති, පූරාපයති. පූරෙත්වා, පූරයිත්වා, පූරාපෙත්වා, පූරාපයිත්වා, පරිපූරෙත්වා’’ ඉච්චාදීනි භවන්ති.

ඝොර ගතිපටිඝාතෙ. ගතිපටිඝාතං ගතිපටිහනනං. ඝොරති.

ධොර ගතිචාතුරියෙ. ගතිචාතුරියං ගතිඡෙකභාවො. ධොරෙති.

සර ගතියං. සරති, විසරති, උස්සරති. උස්සාරණා. සරො. සංසාරො ඉච්චාදීනි. තත්ථ සරොති රහදො. සංසාරොති වට්ටං, යො ‘‘භවො’’තිපි වුච්චති.

චර චරණෙ. චරති, විචරති, අනුචරති, සඤ්චරති.

චර ¶ ගතිභක්ඛනෙසු. චරති, විචරති, අනුචරති, සඤ්චරති, පටිචරති. චරියා. චරිතා. චාරො. විචාරො. අනුවිචාරො. උපවිචාරො. චරණං. චාරකො. ඔචරකො. බ්රහ්මචරියං ඉච්චාදීනි.

තත්ථ චරතීති ගච්ඡති, භක්ඛති වා. තථා හි චරන්ති පදස්ස ගච්ඡන්තො ඛාදන්තො චාති අත්ථං වදන්ති ගරූ. පටිචරතීති පටිච්ඡාදෙති. චාරකොති තංපවෙසිතානං සත්තානං සුඛං චරති භක්ඛතීති චාරකො, රොධො. ඔචරකොති අධොචාරී. බ්රහ්මචරියන්ති දානම්පි වෙය්යාවච්චම්පි සික්ඛාපදම්පි බ්රහ්මවිහාරොපි ධම්මදෙසනාපි මෙථුනවිරතිපි සදාරසන්තොසොපි උපොසථොපි අරියමග්ගොපි සකලං සාසනම්පි අජ්ඣාසයොපි වුච්චති.

කින්තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං,

කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

ඉද්ධිජුතිබලවීරියූපපත්ති,

ඉදඤ්ච තෙ නාග මහාවිමානං.

අහඤ්ච භරියා ච මනුස්සලොකෙ,

සද්ධා උභො දානපතී අහුම්හා;

ඔපානභූතං මෙ ඝරං තදාසි,

සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච.

තං මෙ වතං තං පන බ්රහ්මචරියං,

තස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

ඉද්ධිජුතිබලවීරියූපපත්ති,

ඉදඤ්ච මෙ ධීර මහාවිමාන’’න්ති

ඉමස්මිඤ්හි පුණ්ණකජාතකෙ දානං ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තං.

‘‘කෙන ¶ පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;

කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.

තෙන පාණි කාමදදො, තෙන පාණි මධුස්සවො;

තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣතී’’ති

ඉමස්මිං අඞ්කුරපෙතවත්ථුම්හි වෙය්යාවච්චං ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තං. ‘‘ඉදං ඛො තං භික්ඛවෙ තිත්තිරියං නාම බ්රහ්මචරියං අහොසී’’ති ඉමස්මිං තිත්තිරජාතකෙ සික්ඛාපදං ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තං. ‘‘තං ඛො පන පඤ්චසිඛ බ්රහ්මචරියං නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය…පෙ… යාවදෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති ඉමස්මිං මහාගොවින්දසුත්තෙ බ්රහ්මවිහාරා ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තා. ‘‘එකස්මිං බ්රහ්මචරියස්මිං, සහස්සං මච්චුහායිනො’’ති එත්ථ ධම්මදෙසනා ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තා. ‘‘පරෙ අබ්රහ්මචාරී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ බ්රහ්මචාරිනො භවිස්සාමා’’ති සල්ලෙඛසුත්තෙ මෙථුනවිරති ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තා.

මයඤ්ච භරියා නාතික්කමාම,

අම්හෙ ච භරියා නාතික්කමන්ති;

අඤ්ඤත්ර තාහ බ්රහ්මචරියං චරාම;

තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති

මහාධම්මපාලජාතකෙ සදාරසන්තොසො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තො.

හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවෙසු, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති

එවං නිමිජාතකෙ අවීතික්කමවසෙන කතො උපොසථො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තො. ‘‘ඉදං ඛො පන පඤ්චසිඛ බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය…පෙ… අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති ¶ මහාගොවින්දසුත්තස්මිංයෙව අරියමග්ගො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තො. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාවදෙව මනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති පාසාදිකසුත්තෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තං.

‘‘අපි අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි ගාමණී’’ති

එත්ථ අජ්ඣාසයො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුත්තො. ඉච්චෙවං –

දානං වෙය්යාවටියඤ්ච, සික්ඛා බ්රහ්මවිහාරකා;

ධම්මක්ඛානං මෙථුනතා-විරති ච උපොසථො.

සදාරෙසු ච සන්තොසො, අරියමග්ගො ච සාසනං;

අජ්ඣාසයො චිමෙ බ්රහ්ම-චරියසද්දෙන වුච්චරෙ.

හුර කොටිල්ලෙ. හුරති.

සර සද්දොපතාපෙසු. සරති. සරො, සරණං.

එත්ථ ච සරොති සද්දොපි වුච්චති උසුපි. සරණන්ති සරති උපතාපෙති හිංසති සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාපං දුක්ඛං දුග්ගතිං පරිකිලෙසඤ්චාති සරණං, බුද්ධාදිරතනත්තයං. අථ වා සද්ධා පසන්නා මනුස්සා ‘‘අම්හාකං සරණමිද’’න්ති සරන්ති චින්තෙන්ති, තං තත්ථ ච වාචං නිච්ඡරන්ති ගච්ඡන්ති චාතිපි සරණං.

සර චින්තායං. සරති, සුසරති ඉච්චපි පයොගො. අප්පක්ඛරානඤ්හි බහුභාවො අඤ්ඤථාභාවො ච හොති, යථා ‘‘ද්වෙ, දුවෙ, තණ්හා තසිණා, පම්හං, පඛුම’’න්ති. අනුස්සරති, පටිස්සරති. සරන්ති එතාය සත්තා, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එතන්ති සති. අනුස්සති, පටිස්සති. සරතීති සතො. පුනප්පුනං සරතීති පටිස්සතො.

ද්වර ¶ සංවරණෙ. සංවරණං රක්ඛණා. ද්වරති. ද්වාරං. ද්විසද්දූපපදඅරධාතුවසෙනපි ඉදං රූපං සිජ්ඣති. තත්රිමානි නිබ්බචනානි – ද්වරන්ති සංවරන්ති රක්ඛන්ති එතෙනාති ද්වාරං, අථ වා ද්වෙ කවාටා අරන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්ති එත්ථාතිපි ද්වාරන්ති. ගෙහද්වාරම්පි කායද්වාරාදීනිපි උපායොපි ද්වාරන්ති වුච්චති. පාළියං තු ‘‘ද්වාරං ද්වාරා’’ති ච ඉත්ථිනපුංසකවසෙන ද්වාරසද්දො වුත්තො. තථා හි ‘‘ද්වාරම්පි සුරක්ඛිතං හොතී’’ති ච ‘‘ද්වාරාපෙසා’’ති ච තස්ස ද්විලිඞ්ගතා වුත්තා.

ගර ඝර සෙචනෙ. ගරති. ඝරති. ඝරං.

ධූර හුච්ඡනෙ. හුච්ඡන කොටිල්ලං. ධූරති.

තර ප්ලවනසරණෙසු. තරති. තරණං. තිත්ථං. තිණ්ණො. උත්තිණ්ණො. ඔතිණ්ණො ඉච්චාදීනි. තත්ථ තරණං වුච්චති නාවා, තරති උදකපිට්ඨෙ ප්ලවති, තරන්ති උත්තරන්ති වා නදිං එතෙනාති අත්ථෙන.

නාවා ප්ලවො තරං පොතො, තරණං උත්තරං තථා;

ජලයානන්ති එතානි, නාවානාමානි හොන්ති තු.

තර සම්භමෙ. සම්භමො අනවට්ඨානං. තරති. තරිතො. තුරඞ්ගො.

එත්ථ ච ‘‘සො මාසඛෙත්තං තරිතො අවාසරි’’න්ති පාළි නිදස්සනං. තත්ථ තරිතොති තුරිතො සම්භමන්තො. අවාසරින්ති උපගච්ඡිං උපවිසිං වා.

ජර රොගෙ. එත්ථ ජරරොගොයෙව ‘‘රොගො’’ති අධිප්පෙතො පයොගවසෙන. ජරසද්දස්ස හි ජරරොගෙ පවත්තනියමනත්ථං ‘‘රොගෙ’’ති වුත්තං. තෙන අඤ්ඤො රොගො ඉධ රොගසද්දෙන න වුච්චති. ජරති. ජරො. සජ්ජරො. පජ්ජරරොගො. ජරෙන පීළිතා මනුස්සා. යත්ථ තු අයං වයොහානිවාචකො ¶ , තත්ථ පයොගෙ ‘‘ජීරති, ජරා’’ති චස්ස රූපානි භවන්ති.

දර භයෙ. දරති. දරී. ‘‘බීලාසයා දරීසයා’’ති නිදස්සනං. තත්ථ දරීති භායිතබ්බට්ඨෙන දරී.

දර ආදරානාදරෙසු. දරති, ආදරති, අනාදරති. ආදරො, අනාදරො.

එත්ථ ච දරතීති දරං කරොතීති ච අනාදරං කරොතීති ච අත්ථො. යථා හි ආරකාසද්දො දූරාසන්නවාචකො, තථායම්පි දරධාතු ආදරානාදරවාචකො දට්ඨබ්බො. දරසද්දො ච කායදරථෙ චිත්තදරථෙ කිලෙසදරථෙ ච වත්තති. අයඤ්හි –

ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චි, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දර’’න්ති

එත්ථ කායදරථෙ චිත්තදරථෙ ච වත්තති. ‘‘වීතද්දරො වීතසොකො වීතසල්ලො, සයං අභිඤ්ඤාය අභාසි බුද්ධො’’ති එත්ථ පන කිලෙසදරථෙ වත්තති. වීතද්දරොති හි අග්ගමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා විගතකිලෙසදරථොති අත්ථො.

නර නයනෙ. නරති. නරො, නාරී.

එත්ථ නරොති පුරිසො. සො හි නරති නෙතීති නරො. යථා පඨමපකතිභූතො සත්තො දතරාය පකතියා සෙට්ඨට්ඨෙන පුරි උච්චාට්ඨානෙ සෙති පවත්තතීති පුරිසොති වුච්චති, එවං නයනට්ඨෙන නරොති වුච්චති. පුත්තභාතුභූතොපි හි පුග්ගලො මාතුජෙට්ඨභගිනීනං නෙතුට්ඨානෙ තිට්ඨති, පගෙව ඉතරො ඉතරාසං. නාරීති නරෙන යොගතො, නරස්සායන්ති වා නාරී. අපරම්පෙත්ථ නරසද්දස්ස නිබ්බචනං, නරියති සකෙන ¶ කම්මෙන නිය්යතීති නරො, සත්තො මනුස්සො වා. ‘‘කම්මෙන නිය්යතෙඔ ලොකො’’ති හි වුත්තං. තත්ථ නරසද්දස්ස තාව පුරිසවචනෙ ‘‘නරා ච අථ නාරියො’’ති නිදස්සනං. සත්තමනුස්සවචනෙ පන ‘‘බුද්ධො අයං එදිසකො නරුත්තමො. ආමොදිතා නරමරූ’’ති ච නිදස්සනං, තස්මා ‘‘නරොති පුරිසො, නරොති සත්තො, නරොති මනුස්සො’’ති තත්ථ තත්ථ යථාසම්භවං අත්ථො සංවණ්ණෙතබ්බො.

හර හරණෙ. හරණං පවත්තනං. හරති. සාවත්ථියං විහරති. විහාසි. විහංසු. විහරිස්සති. අප්පමත්තො විහිස්සති. වොහරති. සංවොහරති. සබ්බො හරති වා. රූපියසංවොහාරො, රූපියසබ්බොහාරො වා. පාටිහාරියං. පීතිපාමොජ්ජහාරො. විහාරො. වොහාරො. අභිහාරො. චිත්තං අභිනීහරති. සාසනෙ විහරං, විහරන්තො, විහරමානො. විහාතබ්බං, විහරිතුං. විහරිත්වා. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

තත්ථ පාටිහාරියන්ති සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පාටිහාරියං. පටීති හි අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු විය. විහාරොති ඨානනිසජ්ජාදිනා විහරන්ති එත්ථාති විහාරො, භික්ඛූනං ආවාසො. විහරණං වා විහාරො, විහරණක්රියා. වොහාරොති බ්යවහාරොපි පණ්ණත්තිපි වචනම්පි චෙතනාපි. තත්ථ

යො හි කොචි මනුස්සෙසු, වොහාරං උපජීවති;

එවං වාසෙට්ඨ ජානාති, වාණිජො සො නබ්රාහ්මණො’’ති.

අයං ¶ බ්යවහාරවොහාරො නාම. ‘‘සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති අයං පණ්ණත්තිවොහාරො නාම. තථා තථා වොහරන්ති පරාමසන්තීති අයං වචනවොහාරො නාම. ‘‘අට්ඨ අරියවොහාරා, අට්ඨ අනරියවොහාරා’’ති අයං චෙතනාවොහාරො නාම. ඉච්චෙවං –

බ්යවහාරෙ වචනෙ ච, පණ්ණත්තිචෙතනාසු ච;

වොහාරසද්දො චතූසු, ඉමෙස්වත්ථෙසු දිස්සති.

හර අපනයනෙ. අපනයනං නීහරණං. දොසං හරති. නීහරති. නීහාරො, පරිහරති. පරිහාරො. රජොහරණං. සබ්බදොසහරො ධම්මො. භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛෙ තිත්ථියෙ හරතීති පාටිහාරියං. මත්තාවණ්ණභෙදෙනෙත්ථ ‘‘පාටිහෙරං පාටිහීරං පාටිහාරිය’’න්ති තීණි පදරූපානි, භවන්ති.

හර ආදානෙ. අදින්නං හරති. හරිස්සති. හාහිති ඉච්චප. ‘‘ඛරාජිනං පර සුඤ්ච, ඛාරිකාජඤ්ච හාහිතී’’ති ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං. ආහරති, අවහරති, සංහරති, අපහරති, උපහරති, පහරති, සම්පහරති, සමාහරති. මනොහරො පාසාදො. පරස්සහරණං. ආහාරො, අවහාරො, සංහාරො, උපහාරො, සම්පහාරො, සමාහාරො. හරිය්යති, ආහරිය්යති. ආහරිය්යන්ති. ආහටං, හරිතුං, ආහරිතුං, ආහරිත්වා, ආහරිත්වාන. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

ධර ධරණෙ. ධරණං විජ්ජමානතා. ධරති. ධරතෙ සත්ථුසාසනං.

ධර අවිද්ධංසනෙ. නිබ්බානං නිච්චං ධරති.

ඛර ඛයෙ. ඛරති. ඛරණං. නක්ඛරන්ති න ඛිය්යන්තීති අක්ඛරානි. නක්ඛරන්ති න නස්සන්තීති නක්ඛත්තානීති පොරාණා.

ජාගරනිද්දක්ඛයෙ ¶ ජාගරති. ජාගරො, ජාගරණං, ජාගරං. දීඝා ජාගරතො රත්ති. ජාගරමානො. අයඤ්ච ධාතු තනාදිගණං පත්වා ‘‘ජාගරොති, පටිජාගරොතී’’ති රූපානි ජනෙති.

ඊර වචනෙ ගතිකම්පනෙසු ච. ඊරති. ඊරිතං. එරිතං. සමීරණො. ජිනෙරිතො ධම්මො. කුප්පන්ති වාතස්සපි එරිතස්ස.

තත්ථ සමීරණොති වාතො. සො හි සමීරති වායති, සමීරෙති ච රුක්ඛසාඛාපණ්ණාදීනි සුට්ඨු කම්පෙතීති ‘‘සමීරණො’’ති වුච්චති.

හරෙ ලජ්ජායං. අලුත්තන්තොයමෙකාරන්තො ධාතු, ගිලෙ පීතික්ඛයෙති ධාතු විය. හරායති. හරායනං. අට්ටීයාමි හරායාමි.

එත්ථ හරායතීති ලජ්ජති, හිරිං කරොතීති අත්ථො.

පර පාලනපූරණෙසු. ‘‘පරති, පරමො’’තිමස්ස රූපානි, නර නයනෙති ධාතුස්ස ‘‘නරති නරො’’ති රූපානි විය.

තත්ථ පරතීති පාලෙති, පූරති වා. සුද්ධකත්තුවසෙනිදං පදං වුත්තං. හෙතුකත්තුවසෙන හි ‘‘පාරෙති පාරයතී’’තිආදීනි රූපානි භවන්ති. පරමොති පාලකො පූරකො වා. එත්ථ ච ‘‘පාරමී’’ති පදං එතස්සත්ථස්ස සාධකං. තථා හි පාරමීති පරති, පාරෙති චාති පරමො, දානාදීනං ගුණානං පාලකො පූරකො ච මහාබොධිසත්තො. පරමස්ස ඉදං, පරමස්ස වා භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදික්රියා. ගරූහි පන ‘‘පූරෙතීති පරමො, දානාදීනං ගුණානං පූරකො පාලකො චා’’ති වුත්තං, තං වීමංසිතබං.

වර වරණෙ. වරති. වාරණො, වරුණො.

ගිර ¶ නිග්ගිරණො. නිග්ගිරණං පග්ඝරණං. ගිරති, ගිරි.

එත්ථ ගිරීති පබ්බතා, යො ‘සෙලො’’තිආදීහි අනෙකෙහි නාමෙහි කථියති. සො හි සන්ධිසඞ්ඛාතෙහි පබ්බෙහි චිතත්තා පබ්බමස්ස අත්ථීති පබ්බතො. හිමවමනාදිවසෙන ජලස්ස සාරභූතානං භෙසජ්ජාදිවත්ථූනඤ්ච ගිරණතො ගිරීති වුච්චති.

ඉමානි පනස්ස නාමානි –

පබ්බතො අචලො සෙලො, නගො ගිරි මහීධරො;

අද්දි සිලුච්චයො චාති, ගිරිපණ්ණත්තියො ඉමා.

සුර ඉස්සරියදිත්තීසු. සුරති. සුරො, අසුරො.

තත්ර සරොති සුරති ඊසති දෙවිස්සරියං පාපුණාති විරොචති චාති සුරො. සුන්දරා රා වාචා අස්සාති වා සුරො, දෙවො. දෙවාභිධානානි දිවාදිගණෙ පකාසෙස්සාම. අසුරොති දෙවො විය න සුරති න ඊසති න විරොචති චාති අසුරො. සුරානං වා පටිපක්ඛො මිත්තපටිපක්ඛා අමිත්තා වියාති අසුරො, දානවො, යො ‘‘පුබ්බදෙවො’’තිපි වුච්චති. තථා හි කුම්භජාතකෙ වුත්තං –

‘‘යං වෙ පිවිත්වා පුබ්බදෙවා පමත්තා,

තිදිවා චුතා සස්සතියා සමායා;

තං තාදිසං මජ්ජමිමං නිරත්ථං,

ජානං මහාරාජ කථං පිවෙය්යා’’ති.

සගාථාවග්ගසංවණ්ණනායං පන ‘‘න සුරං පිවිම්හ, න සුරං පිවිම්හා’ති ආහංසු, තතො පට්ඨාය අසුරා නාම ජාතා’’ති වුත්තං.

ඉමානි ¶ තදභිධානානි –

අසුරො පුබ්බදෙවො ච, දානවො දෙවතාරි තු;

නාමානි අසුරානන්ති, ඉමානි නිද්දිසෙ විදූ.

පාකො ඉති තු යං නාමං, එකස්ස අසුරස්ස තු;

පණ්ණත්තීතිපි එකච්චෙ, ගරවො පන අබ්රවුං.

කුර සද්දෙ අක්කොසෙ ච. කුරති. කුරරො, කුරරී. කුම්මො, කුම්මී.

ඛුර ඡෙදනෙ විලෙඛනෙ ච. ඛුරති. ඛුරො.

මුර සංවෙඨනෙ. මුරති. මුරො, මොරො.

ඝුර අභිමත්ත සද්දෙසු. ඝුරති. ඝොරො.

පුර අග්ගගමනෙ. අග්ගගමනං නාම පධානගමනං, පඨමමෙව ගමනං වා. පුරති. පුරං, පුරී. අවාපුරති. අවාපුරෙතං අමතස්ස ද්වාරං. අවාපුරණං ආදාය ගච්ඡති.

තත්ථ පුරන්ති රාජධානී. තථා හි ‘‘නගරං පුරං පුරී රාජධානී’’ති එතෙ පරියායා. ‘‘එසො ආළාරිකො පොසො, කුමාරී පුරමන්තරෙ’’තිආදීසු පන ගෙහං ‘‘පුර’’න්ති වුච්චති. පධානතාය පුරතො පුරතො ගමනෙන ගන්තබ්බන්ති පුරං, රාජධානී චෙව ගෙහඤ්ච. අවාපුරණන්ති අවාපුරන්ති විවරන්ති ද්වාරං එතෙනාති අවාපුරණං, යං ‘‘කුඤ්චිකා’’තිපි ‘‘තාළො’’තිපි වුච්චති. අවාපුරතීතිආදීසු අව ආඉච්චුභො උපසග්ගාති දට්ඨබ්බා.

ඵර ඵරණෙ. ඵරණං නාම බ්යාපනං ගමනං වා. සමං ඵරති සීතෙන. ආහාරත්ථං ඵරති. ඵරණං.

ගර උග්ගමෙ. ගරති. ගරු.

ගරූති ¶ මාතාපිතාදයො ගාරවයුත්තපුග්ගලා. තෙ හි ගරන්ති උග්ගච්ඡන්ති උග්ගතා පාකටා හොන්තීති ගරූති වුච්චන්ති. අපිච පාසාණච්ඡත්තං විය භාරියට්ඨෙන ගරූති වුච්චන්ති. ගරුසද්දො ‘‘ඉදමාසනං අත්ර භවං නිසීදතු, භවඤ්හි මෙ අඤ්ඤතරො ගරූන’’න්ති එත්ථ මාතාපිතූසු දිස්සති. ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්ති එත්ථ සබ්බලොකාචරියෙ සබ්බඤ්ඤුම්හි. අපිච ගරුසද්දො අඤ්ඤෙස්වත්ථෙසුපි දිස්සති. සබ්බමෙතං එකතො කත්වා අත්රිදං වුච්චති –

මාතාපිතාචරියෙසු, දුජ්ජරෙ අලහුම්හි ච;

මහන්තෙ චුග්ගතෙ චෙව, නිඡෙකාදිකරෙසු ච;

තථා වණ්ණවිසෙසෙසු, ගරුසද්දො පවත්තති.

කෙචි පනාචරියා ‘‘ගරු ගරූ’’ති ච ද්විධා ගහෙත්වා භාරියවාචකත්තෙ ගරුසද්දො ඨිතො. ආචරියවාචකත්තෙ පන ගුරුසද්දොති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පාළිවිසයෙ හි සබ්බෙසම්පි යථාවුත්තානං අත්ථානං වාචකත්තෙ ගරුසද්දොයෙව ඉච්ඡිතබ්බො, අකාරස්ස ආකාරභාවෙ ‘‘ගාරව’’න්ති සවුද්ධිකස්ස තද්ධිතන්තපදස්ස දස්සනතො. සක්කටභාසාවිසයෙ පන ගුරුසද්දොයෙව ඉච්ඡිතබ්බො, උකාරස්ස වුද්ධිභාවෙ අඤ්ඤථා තද්ධිතන්තපදස්ස දස්සනතො.

මර පාණචාගෙ. මරති. මත්තුං. මරිත්වා. හෙතුකත්තරි ‘‘පුරිසො පුරිසං මාරෙති, මාරයති. පුරිසො පුරිසෙන පුරිසං මාරාපෙති, මාරාපයති. පුරිසො පුරිසං මාරෙතුං මාරෙත්වා’’ ඉච්චාදීනි රූපානි. මච්චො. මරු. මරණං, මච්චු. මට්ටු. මාරො.

තත්ථ මත්තුන්ති මරිතුං. තථා හි අලීනසත්තුජාතකෙ ‘‘යො මත්තුමිච්ඡෙ පිතුනො පමොක්ඛා’’ති පාළි දිස්සති. මච්චොති මරිතබ්බසභාවතාය ‘‘මච්චො’’ති ලද්ධනාමො සත්තො ¶ . මරූති දීඝායුකොපි සමානො මරණසීලොති මරු, දෙවො. මරණන්ති චුති.

මරණං අන්තකො මච්චු, හින්දං කාලො ච මට්ටු ච;

නික්ඛෙපො චුති චෙතානි, නාමානි මරණස්ස වෙ.

මාරොති සත්තානං කුසලං මාරෙතීති මාරො, කාමදෙවො.

ඉමානිස්ස නාමානි –

මාරො නමුචි කණ්හො ච, වසවත්ති පජාපති;

පමත්තබන්ධු මද්දනො, පාපිමා දබ්බකොපි ච;

කන්දප්පො ච රතිපති, කාමො ච කුසුමායුධො.

අඤ්ඤෙ අඤ්ඤානිපි නාමානි වදන්ති, තානි සාසනානුලොමානි න හොන්තීති ඉධ න දස්සිතානි. අට්ඨකථාසු පන ‘‘මාරො, නමුචි, කණ්හො, පමත්තබන්ධූ’’ති චත්තාරොව නාමානි ආගතානි.

එත්ථ ච මාරොති දෙවපුත්තමාරෙන සද්ධිං පඤ්ච මාරා කිලෙසමාරො ඛන්ධමාරො අභිසඞ්ඛාරමාරො මච්චුමාරො දෙවපුත්තමාරොති.

ධර අවත්ථානෙ. ධරති.

භර පොසනෙ. භරති. භරිතො, භත්තා.

ථර සන්ථරණෙ. ථරති, සන්ථරති. සන්ථරණං.

දර විදාරණෙ. භූමිං දරති. කුදාලො.

දර දාහෙ. කායො දරති. දරො, දරථො.

තිර අධොගතියං. තිරති. තිරච්ඡානො, තිරච්ඡා වා.

අර ගතියං. අරති. අත්ථං, අත්ථො, උතු.

එත්ථ ¶ අත්ථං වුච්චති නිබ්බානං. තං තං සත්තකිච්චං අරති වත්තෙතීති උතු.

රකාරන්තධාතුරූපානි.

ලකාරන්තධාතු

ලා ආදානෙ. ලාති. ලානං, ගරුළො, සීහළො, රාහුලො, කුසලං, බාලො, මහල්ලකො, මහල්ලිකා.

තත්ර ගරුළොති ගරුං ලාති ආදදාති ගණ්හාතීති ගරුළො, යො ‘‘සුපණ්ණො, දිජාධිපො, නාගාරි, කරොටී’’ති ච වුච්චති. සීහළොති සීහං ලාති ආදදාති ගණ්හාතීති සීහළො, පුබ්බපුරිසො. තබ්බංසෙ ජාතා එතරහි සබ්බෙපි සීහළා නාම ජාතා.

රාහුලොතිආදීසු පන රාහු විය ලාති ගණ්හාතීති රාහුලො, කො සො? සික්ඛාකාමො ආයස්මා රාහුලභද්දො බුද්ධපුත්තො. තස්ස හි ජාතදිවසෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තස්ස මෙ තුට්ඨිං නිවෙදෙථා’’ති උය්යානෙ කීළන්තස්ස බොධිසත්තස්ස සාසනං පහිණි. බොධිසත්තො තං සුත්වා ‘‘රාහු ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. පුත්තස්ස හි ජායනං රාහුග්ගහො විය හොති. තණ්හාකිලිස්සනතාපාදනතො බාළ්හෙන ච සඞ්ඛලිකාදිබන්ධනෙන බන්ධං විය හොති මුච්චිතුං අප්පදානතොති ‘‘රාහු ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘කිං මෙ පුත්තො අවචා’’ති පුච්ඡිත්වා තං වචනං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්තා ‘රාහුලො’ ත්වෙව හොතූ’’ති ආහ, තතො පට්ඨාය කුමාරො රාහුලො නාම ජාතො.

මහාපදානසුත්තටීකායඤ්හි ¶ ‘‘රාහු ජාතො’’ති එත්ථ ‘‘රාහූති රාහුග්ගහො’’ති වුත්තං, තං පන ‘‘රාහුලො’’ති වචනස්සත්ථං පාකටං කාතුං අධිප්පායත්ථවසෙන වුත්තං. න හි කෙවලො ‘‘රාහූ’’ති සද්දො ‘‘රාහුග්ගහො’’ති අත්ථං වදති, අථ ඛො ජාතසද්දසම්බන්ධං ලභිත්වා වදති. තථා හි ‘‘රාහු ජාතො’’ති බොධිසත්තෙන වුත්තවචනස්ස ‘‘රාහුග්ගහො ජාතො’’ති අත්ථ්ौ භවති, තස්මා සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘මම නත්තා රාහු විය ලාතීති රාහුලොති වත්තබ්බො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘රාහුලොත්වෙව හොතූ’’ති ආහාති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ‘‘රාහුලො ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති පඨන්ති, කත්ථචි පොත්ථකෙ ච ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං, අත්ථස්ස අයුත්තිතො ටීකාය ච සද්ධිංවිරොචතො. න හි ‘‘රාහුලො’’ති කුමාරස්ස නාමං පඨමං උප්පන්නං, පච්ඡායෙව පන උප්පන්නං අය්යකෙන දින්නත්තා, තස්මා තදා බොධිසත්තෙන ‘‘රාහුලො ජාතො’’ති වත්තුං න යුජ්ජති. යථා හි අනභිසිත්තෙ අරාජිනි පුග්ගලෙ ‘‘මහාරාජා’’ති වොහාරො නප්පවත්තති. ටීකායඤ්ච ‘‘රාහූති රාහුග්ගහො’’ති වුත්තං. අථාපි තෙසං සියා ‘‘රාහුලො ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති පදස්ස විජ්ජමානත්තා එව ටීකායං ‘‘රාහුග්ගහො’’ති භාවවසෙන ලාසද්දෙන සමානත්ථො ආදානත්ථො ගහසද්දො වුත්තොති එවම්පි නුපපජ්ජති, ‘‘රාහුලානං ජාතං බන්ධනං ජාත’’න්ති පාඨස්ස වත්තබ්බත්තා. රාහුලොති හි ඉදං පදං ‘‘සීහළො’’ති පදං විය දබ්බවාචකං, න කදාචිපි භාවවාචකං, තස්මා ‘‘රාහුලො ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති එතං එකච්චෙහි දුරොපිතං පාඨං අග්ගහෙත්වා ‘‘රාහු ජාතො බන්ධනං ජාත’’න්ති අයමෙව පාඨො ගහෙතබ්බො, සාරතො ච පච්චෙතබ්බො සුපරිසුද්ධෙසු අනෙකෙසු පොත්ථකෙසු දිට්ඨත්තා, පොරාණෙහි ච ගම්භීරසුඛුමඤාණෙහි ආචරියපචාරියෙහි පඨිතත්තා.

අයං ¶ පනෙත්ථ සාධිප්පායා අත්ථප්පකාසනා – රාහු ජාතොති බොධිසත්තො පුත්තස්ස ජාතසාසනං සුත්වා සංවෙගප්පත්තො ‘‘ඉදානි මම රාහු ජාතො’’ති වදති, මුච්චිතුං අප්පදානවසෙන මම ගහණත්ථං රාහු උප්පන්නොති හි අත්ථො. බන්ධනං ජාතන්ති ඉමිනා ‘‘මම බන්ධනං ජාත’’න්ති වදති. තථා හි ටීකායං වුත්තං ‘‘රාහූති රාහුග්ගහො’’ති. තත්ථ රාහුග්ගහොති ගණ්හාතීති ගහො, රාහු එව ගහො රාහුග්ගහො, මම ගාහකො රාහු ජාතොති අත්ථො. අථ වා ගහණං ගහො, රාහුනො ගහො රාහුග්ගහො, රාහුග්ගහණං මම ජාතන්ති අත්ථො. පුත්තො හි රාහුසදිසො. පිතා චන්දසදිසො පුත්තරාහුනා ගහිතත්තා.

එකච්චෙ පන ‘‘රාහුලොත්වෙව හොතූ’’ති ඉමං පදෙසං දිස්වා ‘‘රාහු ජාතො’’ති වුත්තෙ ඉමිනා න සමෙති, ‘‘රාහුලො ජාතො’’ති වුත්තෙයෙව පන සමෙතීති මඤ්ඤමානා එවං පාඨං පඨන්ති ලිඛන්ති ච, තස්මා සො අනුපපරික්ඛිත්වා පඨිතො දුරොපිතො පාඨො න ගහෙතබ්බො, යථාවුත්තො පොරාණකො පොරාණාචරියෙහි අභිමතො පාඨොයෙව ආයස්මන්තෙහි ගහෙතබ්බො අත්ථස්ස යුත්තිතො, ටීකාය ච සද්ධිං අවිරොධතොති.

තත්ථ කුසලන්ති කුච්ඡිතානං පාපධම්මානං සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන කුසෙන ලාතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති කුසලං. බාලොති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකසඞ්ඛාතෙ ද්වෙ අනත්ථෙ දෙවදත්තකොකාලිකාදයො විය ලාති ආදදාතීති බාලො. ඉමානි පන තංනාමානි –

බාලො අවිද්වා අඤ්ඤො ච, අඤ්ඤාණී අවිචක්ඛණො;

අපණ්ඩිතො අකුසලො, දුම්මෙධො කුමති ජළො.

එළමූගො ¶ ච නිප්පඤ්ඤො, දුම්මෙධී අවිදූ මගො;

අවිඤ්ඤූ අන්ධබාලො ච, දුප්පඤ්ඤො ච අවිද්දසු.

මහල්ලකොති මහත්තං ලාති ගණ්හාතීති මහල්ලකො, ජිණ්ණපුරිසො. ඉමානිස්ස නාමානි –

ජිණ්ණො මහල්ලකො වුද්ධො, බුද්ධො වුඩ්ඪො ච කත්තරො;

ථෙරො චාති ඉමෙ සද්දා, ජිණ්ණපඤ්ඤත්තියො සියුං.

තථා හි –

‘‘දුරෙ අපස්සං ථෙරොව, චක්ඛුං යාචිතුමාගතො’’;

එවමාදීසු දට්ඨබ්බො, ථෙරසද්දො මහල්ලකෙ.

ඉමානි පන නාමානි ඉත්ථියා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වත්තබ්බානි –

ජිණ්ණා මහල්ලිකා වුද්ධී, බුද්ධී වුඩ්ඪී ච කත්තරා;

ථෙරී චාති ඉමෙ සද්දා, නාමං ජිණ්ණාය ඉත්ථියා;

දල ඵල විසරණෙ. දලති. ඵලති. දලිතො රුක්ඛො. ඵලිතො භූමිභාගො.

අල භූසනෙ. අලති. අලඞ්කාරො, අලඞ්කතො, අලඞ්කතං. ‘‘සාලඞ්කානනයොගෙපි, සාලඞ්කානනවජ්ජිතා’’ති ඉමිස්සඤ්හි කවීනං කබ්බරචනායං අලඞ්කසද්දො භූසනවිසෙසං වදති. කෙචි පනෙත්ථ අල භූසනපරියාපනවාරනෙසූති ධාතුං පඨන්ති, ‘‘අලතී’’ති ච රූපං ඉච්ඡන්ති. මයං පන අලධාතුස්ස පරියත්තිනිවාරණත්ථවාචකත්තං න ඉච්ඡාම පයොගාදස්සනතො. නිපාතභූතො පන අලංසද්දො පරියත්තිනිවාරණත්ථවාචකො දිස්සති ‘‘අලමෙතං සබ්බං. අලං මෙ තෙන රජ්ජෙනා’’තිආදීසු.

මීල නිමෙලනෙ. මීලති, නිමීලති, උම්මීලති. නිමීලනං.

බිල පතිත්ථම්භෙ. බිලති.

නීල ¶ වණ්ණෙ. නීලවත්ථං.

සීල සමාධිම්හි. සීලති. සීලං, සීලනං.

එත්ථ සීලන්ති සීලනට්ඨෙන සීලං. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘සීලන්ති කෙනට්ඨෙන සීලං? සීලනට්ඨෙන සීලං, කිමිදං සීලනං නාම? සමාධානං වා කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. උපධාරණං වා කුසලානං ධම්මානං පතිට්ඨානවසෙන ආධාරභාවොති අත්ථො. එතදෙව හි එත්ථ අත්ථද්වයං සද්දලක්ඛණවිදූ අනුජානන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘සිරට්ඨො සීලට්ඨො, සීතලට්ඨො සීලට්ඨො’ති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථං වණ්ණෙන්තී’’ති. තත්ථ ‘‘අත්ථද්වයං සද්දලක්ඛණ විදූ අනුජානන්තී’’ති ඉදං ‘‘සීල සමාධිම්හි සීල උපධාරණෙ’’ති ද්විගණිකස්ස සීලධාතුස්ස අත්ථෙ සන්ධාය වුත්තං. ඉමස්ස හි චුරාදිගණං පත්තස්ස උපධාරණෙ ‘‘සීලෙති, සීලයතී’’ති රූපානි භවන්ති, උපධාරෙතීතිපි තෙසං අත්ථො. ඉධ පන භූවාදිගණිකත්තා සමාධානත්ථෙ ‘‘සීලතී’’ති රූපං භවති, සමාධියතීති තස්ස අත්ථො. පුනපි එත්ථ සොතූනං සුඛග්ගහණත්ථං නිබ්බචනානි වුච්චන්තෙ. සීලති සමාධියති කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන න විප්පකිරතීති සීලං. අථ වා සීලන්ති සමාදහන්ති චිත්තං එතෙනාති සීලං. ඉමානි භූවාදිගණිකවසෙන නිබ්බචනානි. චුරාදිගණිකවසෙන පන සීලෙති කුසලෙ ධම්මෙ උපධාරෙති පතිට්ඨාභාවෙන භුසො ධාරෙතීති සීලං. සීලෙන්ති වා එතෙන කුසලෙ ධම්මෙ උපධාරෙන්ති භුසො ධාරෙන්ති සාධවොති සීලන්ති නිබ්බචනානි.

කිල බන්ධෙ. කිලති. කිලං.

කූල ආවරණෙ. කුලති. කූලං. වහෙ රුක්ඛෙ පකූලජෙ. කූලං බන්ධති. නදීකූලෙ වසාමහං. කූලති ආවරති උදකං බහි නික්ඛමිතුං න දෙතීති කූලං.

සූල ¶ රුජායං. සූලති. සූලං. කණ්ණසූලං න ජනෙති.

තූල නික්කරීසෙ. නික්කරීසං නාම කරීසමත්තෙනපි අමිනෙතබ්බතො ලහුභාවොයෙව. තූලති. තූලං භට්ඨංව මාලුතො.

පුල සඞ්ඝාතෙ. පුලති. පඤ්චපුලි.

මූල පතිට්ඨායං මූලති. මූලං. මූලසද්දො ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උස්සීරනාළිමත්තානිපී’’තිආදීසු මූලමූලෙ දිස්සති. ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදීසු අසාධාරණහෙතුම්හි. ‘‘යාවමජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්තිආදීසු සමීපෙ. අත්රිදං වුච්චති –

මූලමූලෙ මූලසද්දො, පදිස්සති තථෙව ච;

අසාධාරණහෙතුම්හි, සමීපම්හි ච වත්තති.

ඵල නිබ්බත්තියං. රුක්ඛො ඵලති. රුක්ඛඵලානි භුඤ්ජන්තා. මහප්ඵලං මහානිසංසං. සොතාපත්තිඵලං. තත්ථ ඵලන්ති මහානිබ්බත්තිකං.

ඵල භෙදෙ. ඵලති. මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා. පාදා ඵලිංසු. තත්ථ ඵලතූති භජ්ජිතු.

ඵල අබ්යත්තසද්දෙ. අසනී ඵලති. ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ අසනියා ඵලන්තියා න සන්තසන්ති. ඵලන්තියාති සද්දං කරොන්තියා.

චුල්ල හාවකරණෙ. හාවකරණං විලාසකරණං. චුල්ලති.

ඵුල්ල ¶ විකසනභෙදෙසු. ඵුල්ලති. ඵුල්ලං. ඵුල්ලිතො කිංසුකො. සුඵුල්ලිතමරවින්දවනං.

අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණං.

චිල්ල සෙඨිල්ලෙ. සිඨිලභාවො සෙඨිල්ලං. චිල්ලති.

වෙලු චෙලු කෙලු ඛෙලු පෙලු බෙලු සෙලු සල තිල ගතියං. වෙලති. චෙලති. කෙලති. ඛෙලති. පෙලති. බෙලති. සෙලති. සලති. තිලති. චෙලං, බෙලකො. එත්ථ චෙලන්ති වත්ථං. පෙලකොති සසො.

ඛල චලනෙ. ඛලති. ඛලො. ඛලොති දුජ්ජනො අසාධු අසප්පුරිසො පාපජනො.

ඛල සඤ්චිනනෙ. ඛලති. ඛලං. ඛලන්ති වීහිට්ඨපනොකාසභූතං භූමිමණ්ඩලං. තඤ්හි ඛලන්ති සඤ්චිනන්ති රාසිං කරොන්ති එත්ථ ධඤ්ඤානීති ඛලන්ති වුච්චති. ‘‘ඛලං සාලං පසුං ඛෙත්තං, ගන්තා චස්ස අභික්ඛණ’’න්ති පයොගො.

ගිල අජ්ඣොහරණෙ. ගිලති. ගිලමක්ඛං පුරිසො න බුජ්ඣති.

ගල අදනෙ. ගලති. ගලො. ගලන්ති අදන්ති අජ්ඣොහරන්ති එතෙනාති ගලො. ගලොති ගීවා වුච්චති.

සල සල්ල ආසුගතියං. ආසුගති සීඝගමනං. සලති. සල්ලති. සල්ලං. එත්ථ ච ‘‘සල්ලං උසු සරො සල්ලො කණ්ඩො තෙජනො’’ති පරියායා එතෙ.

ඛොල ගතිපටිඝාතෙ. ඛොලති.

ගිලෙ ¶ පීතික්ඛයෙ. ගිලායති. ගිලානො, ගෙලඤ්ඤං. ගිලානොති අකල්ලකො. විනයෙපි හි වුත්තං ‘‘නාහං අකල්ලකො’’ති. අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘නාහං අකල්ලකොති නාහං ගිලානො’’ති වුත්තං.

මිලෙ ගත්තවිනාමෙ. මිලායති. මිලායනො, මිලායන්තො, මිලායමානො.

කෙලෙ මමායනෙ. මමායනං තණ්හාදිට්ඨිවසෙන ‘‘මම ඉද’’න්ති ගහණං. කෙලායති. ත්වං කං කෙලායති.

සල චලනෙ සංවරණෙ ච, වල වල්ල චලනෙ ච. සංවරණාපෙක්ඛායං චකාරො. සලති. කුසලං. වලති. වල්ලති. වල්ලූරො.

තත්ථ කුසලන්ති කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයති චලයති කම්පෙති විද්ධංසෙතීති කුසලං. කුච්ඡිතං අපායද්වාරං සලන්ති සංවරන්ති පිදහන්ති සාධවො එතෙනාති කුසලං. වල්ලන්ති සංවරන්ති රක්ඛන්ති ඉතො කාකසෙනාදයො සත්තෙ අඛාදනත්ථායාති වල්ලූරො.

මල මල්ල ධාරණෙ. මලති. මලං. මල්ලති. මල්ලො.

භල භල්ල පරිභාසනහිංසාදානෙසු. භලති. භල්ලති.

කල සඞ්ඛ්යානෙ. කලති. කලා, කාලො.

එත්ථ කලාති සොළසභාගාදිභාගො. කාලොති ‘‘එත්තකො අත්ක්කන්තො’’තිආදිනා කලිතබ්බො සඞ්ඛාතබ්බොති කාලො, පුබ්බණ්හාදිසමයො.

කල්ල අසද්දෙ. අසද්දො. නිස්සද්දො. කල්ලති.

ජල දිත්තියං. ජලති. ජලං, ජලන්තො, පජ්ජලන්තො, ජලමානො.

කො ¶ එති සිරියා ජලං. ජලංව යසසා අට්ඨා, දෙවදත්තොති මෙ සුතං. සද්ධම්මපජ්ජොතො ජලිතො.

හුල චලනෙ. හුලති. හලො. හලොති ඵාලො, සො හි හොලෙති භූමිං භින්දන්තො මත්තිකඛණ්ඩං චාලෙතීති ‘‘හලො’’ති වුච්චති උකාරස්ස අකාරං කත්වා.

චල කම්පනෙ. චලති. චලිතො, අචලො. මහන්තො භූමිචාලො. චලනං, චාලො.

ජල ධඤ්ඤෙ. ජලති. ජලං.

ටල ටුල වෙලම්බෙ. ටලති. ටුලති.

ථල ඨානෙ. ථලති. ථලො. ථලොති නිරුදකප්පදෙසො. පබ්බජ්ජානිබ්බානෙසුපි තංසදිසත්තා තබ්බොහාරො. යථා හි ලොකෙ උදකොඝෙන අනොත්ථරණට්ඨානං ‘‘ථලො’’ති වුච්චති, එවං කිලෙසොඝෙන අනොත්ථරණීයත්තා පබ්බජ්ජා නිබ්බානඤ්ච ‘‘ථලො’’ති වුච්චති, ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති හි වුත්තං.

ඵාල විලෙඛනෙ. ඵාලති භූමිං විලෙඛති භින්දතීති ඵාලො.

නල ගන්ථෙ. නලති.

බල පාණනෙ. ඉහ පාණනං ජීවනං සසනඤ්ච. බලති. බලං, බාලො.

එත්ථ බලන්ති ජීවිතං කප්පෙන්ති එතෙනාති බලං, කායබලභොගබලාදිකං බලං. අථ වා බලන්ති සම්මාජීවනං ජීවන්ති එතෙනාති බලං, සද්ධාදිකං බලං. ආගමට්ඨකථායං පන ‘‘අස්සද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබල’’න්තිආදි වුත්තං, තං දළ්හට්ඨෙන බලන්ති වත්තබ්බානං සද්ධාදීනං අකම්පනභාවදස්සනත්ථං වුත්තන්ති ¶ දට්ඨබ්බං. අථ වා ධාතූනං අත්ථාතිසයයොගතො අස්සද්ධියාදීනං අභිභවනෙන සද්ධාදිබලානං අභිභවනත්ථොපි ගහෙතබ්බො ‘‘අබලා නං බලියන්තී’’ති එත්ථ විය. බාලොති බලති අස්සසති චෙව පස්සසති චාති බාලො, අස්සසිතපස්සසිතමත්තෙන ජීවති, න සෙට්ඨෙන පඤ්ඤාජීවිතෙනාති වුත්තං හොති. තථා හි අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘බලන්තීති බාලා, අස්සසිතපස්සසිතමත්තෙන ජීවන්ති, න පඤ්ඤාජීවිතෙනාති අත්ථො’’ති. පඤ්ඤාජීවිනොයෙව හි ජීවිතං සෙට්ඨං නාම. තෙනාහ භගවා ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති.

පුල මහත්තෙ. පුලති. විපුලං.

කුල සඞ්ඛානෙ බන්ධුම්හි ච. කොලති. කුලං, කොලො.

සල ගමනෙ. සලති.

කිල පීතිය කීළනෙසු. පීතස්ස භාවො පීතියං යථා දක්ඛියං. කීළනං කීළායෙව. කිලති.

ඉල කම්පනෙ. ඉලති. එලං, එලා. එත්ථ එලං වුච්චති දොසො. කෙනට්ඨෙන? කම්පනට්ඨෙන. දොසොති චෙත්ථ අගුණො වෙදිතබ්බො, න පටිඝො. ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

අපිච එලං වුච්චති උදකං. තථා හි ‘‘එලම්බුජං කණ්ටකිං වාරිජං යථා’’ති ඉමිස්සා පාළියා අත්ථං නිද්දිසන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො ‘‘එලං වුච්චති උදක’’න්ති ආහ. එලාති ලාලා වුච්චති ‘‘එලමූගො’’ති එත්ථ විය. අපිච එලාති ඛෙළො වුච්චති ‘‘සුත්වා නෙලපතිං වාචං, වාළා පන්ථා අපක්කමු’’න්ති එත්ථ විය. එත්ථ නෙලපතිං වාචන්ති ඛෙළබින්දුනිපාතවිරහිතං ¶ වචනන්ති අත්ථො. ලාලාඛෙළවාචකස්ස තු එලාසද්දස්ස අඤ්ඤං පවත්තිනිමිත්තං පරියෙසිතබ්බං. අනෙකප්පවත්තිනිමිත්තා හි සද්දා. කිං වා අඤ්ඤෙන පවත්තිනිමිත්තෙන, ඉල කම්පනෙති එවං වුත්තං කම්පනං එව ලාලාඛෙළවාචකස්ස එලාසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං, තස්මා ඉලන්ති ජිගුච්ඡිතබ්බභාවෙන කම්පෙන්ති හදයචලනං පාපුණන්ති ජනා එත්ථාති එලාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. සමානපවත්තිනිමිත්තායෙව හි සද්දා ලොකසඞ්කෙතවසෙන නානාපදත්ථවාචකාපි භවන්ති. තං යථා? හිනොති ගච්ඡතීති හෙතු, සප්පති ගච්ඡතීති සප්පො, ගච්ඡතීති ගොති. තථා අසමානප්පවත්තිනිමිත්තායෙව සමානපදත්ථවාචකාපි භවන්ති. තං යථා? රඤ්චතීති රාජා, භූමිං පාලෙතීති භූමිපාලො, නරෙ ඉන්දතීති නරින්දොති. එස නයො සබ්බත්ථාපි විභාවෙතබ්බො.

ඉල ගතියං. ඉලති.

හිල හාවකරණෙ. හෙලති.

සිල උඤ්ඡෙ. සිලති.

තිල සිනෙහනෙ. තිලති. තිලං, තෙලං, තිලො.

චිල වසනෙ. චිලති.

වල විලාසනෙ. වලති.

පිල ගහණෙ. පිලති.

මිල සිනෙහනෙ. මිලති.

ඵුල සඤ්චලෙ ඵරණෙ ච. ඵුලති.

ලකාරන්තධාතුරූපානි.

වකාරන්තධාතු

වා ¶ ගතිගන්ධනෙසු. වාති. වාතො.

වී පජනකන්ති අසනඛාදන ගතීසු. පජනං චලනං. කන්ති අභිරුචි. අසනං භත්තපරිභොගො. ඛාදනං පූවාදිභක්ඛනං. ගති ගමනං. වෙති.

වෙ තන්තසන්තානෙ. වායති. තන්තවායො.

වෙ සොසනෙ. වායති.

ධිවු ඛිවු නිදස්සනෙ. ධෙවති. ඛෙවති.

ථිවු දිත්තියං. ථෙවති. මධුමධුකා ථෙවන්ති.

ජීව පාණධාරණෙ. ජීවති. ජීවිතං, ජීවො, ජීවිකා. අත්ථි නො ජීවිකා දෙව, සා ච යාදිසකීදිසා. ජීවිතං කප්පෙති.

පිව මිව තිව නිව ථූලියෙ. පිවති. පිවරො. මිවති. තිවති. නිවති.

එත්ථ ච පිවරොති කච්ඡපො, යො කොචි වා ථූලසරීරො. තථා හි ‘‘පිවරො කච්ඡපෙ ථූලෙ’’ති පුබ්බාචරියෙහි වුත්තං.

අව පාලනෙ. අවති. බුද්ධො මම අවතං.

භව ගතියං. සවති.

කව වණ්ණෙ. කවති.

ඛිවු මදෙ. ඛිවති.

ධොවු ධොවනෙ. ධොවති.

දෙවු ¶ දෙව දෙවනෙ. දෙවති ආදෙවති, පරිදෙවති, ආදෙවො, පරිදෙවො, ආදෙවනා, පරිදෙවනා, ආදෙවිතත්තං, පරිදෙවිතත්තං.

සෙවු කෙවු ඛෙවු ගෙවු ගිලෙවු මෙවු මිලෙවු සෙචනෙ. සෙවති. කෙවති. ඛෙවති. ගෙවති. ගිලෙවති. මෙවති මිලෙවති.

දෙවු ප්ලුතගතියං. ප්ලුතගති පරිප්ලුතගමනං. දෙවති.

ධාතු ගතිසුද්ධියං. ධාවති, විධාවති. ආධාවති, පරිධාවති. ධාවකො.

චිවු ආදානසංවරෙසු. චිවති.

චෙවි චෙතනාතුල්යෙ. චෙවති.

වකාරන්තධාතුරූපානි.

සකාරන්තධාතු

සා පාකෙ. සාති.

සි සෙවායං. සෙවති. සෙවනා, සෙවකො, සෙවිතො, සිවො, සිවං.

නිහීයති පුරිසො නිහීනසෙවී,

න ච හායෙථ කදාචි තුල්යසෙවී;

සෙට්ඨමුපගමං උදෙති ඛිප්පං,

තස්මා අත්තනො උත්තරිතරං භජෙථ;

සි ගතිබුද්ධීසු. සෙති, අතිසෙති. අතිසිතුං, අතිසිත්වා, සෙතු.

සී ¶ සයෙ. සයො සුපනං. සෙති. සයති. සෙනං. සයනං.

සු ගතියං. සවති. පසවති. පසුතො, සුතො.

එත්ථ සුතොති දූතො, ‘‘විත්තිඤ්හි මං වින්දති සුත දිස්වා’’ති ‘‘දෙවසුතො ච මාතලී’’ති ච ඉමානි තත්ථ පයොගානි.

සු සවනෙ. සවනං සන්දනං. සවති. ආසවො.

සූ පසවෙ. පසවො ජනනං. සවති, පසවති. සුත්තං.

එත්ථ පන සුත්තන්ති අත්ථෙ සවති ජනෙතීති සුත්තං, තෙපිටකං බුද්ධවචනං, තදඤ්ඤම්පි වා හත්ථිසුත්තාදි සුත්තං.

සූ පාණගබ්භවිමොචනෙසු. සූති. පසූති. පසූතො.

සු පෙරණෙ. සුති.

සෙ ඛයෙ. සීයති. එකාරස්සීයාදෙසො.

සෙ පාකෙ. සෙති.

සෙ ගතියං. සෙති. සෙතු.

හිංස හිංසායං. හිංසති. හිංසකො, හිංසනා, හිංසා.

ඉස්ස ඉස්සායං. ඉස්සති. පුරිසපරක්කමස්ස දෙවා න ඉස්සන්ති. ඉස්සා, ඉස්සායනා.

නමස්ස වන්දනානතියං. වන්දනානති නාම වන්දනාසඞ්ඛාතං නමනං, සකම්මකොයෙවායං ධාතු, න නමුධාතු විය සකම්මකො චෙව අකම්මකො ච. නමස්සති.

ඝුස සද්දෙ. ඝුසති, ඝොසති. පටිඝොසො, නිග්ඝොසො, වචීඝොසො.

චුස ¶ පානෙ. චුසති.

පුස බුද්ධියං. පුසති. පොසො. සම්පීළෙ මම පොසනං. පොසනන්ති වඩ්ඪනං.

මුස ථෙය්යෙ. ථෙනනං ථෙය්යං චොරිකා. මුසති. දුද්දික්ඛො චක්ඛුමුසනො. මුසලො.

පුස පසවෙ. පුසති.

වාසි භූස අලඞ්කාරෙ. වාසති. භූසති, විභූසති. භූසනං, විභූසනං.

උස රුජායං. උසති.

ඉස උච්ඡෙ. එසති. ඉසි.

එත්ථ පන සීලාදයො ගුණෙ එසන්තීති ඉසයො, බුද්ධාදයො අරියා තාපසපබ්බජ්ජාය ච පබ්බජිතා නරා. ‘‘ඉසි තාපසො ජටිලො ජටී ජටාධරො’’ති එතෙ තාපසපරියායා.

කස විලෙඛනෙ. කසති, කස්සති. කස්සකො, ආකාසො.

එත්ථ කස්සකොති කසිකාරකො. ආකාසොති නභං. තඤ්හි න කස්සතීති ආකාසො. කසිතුං විලෙඛිතුං න සක්කාති අත්ථො. ඉමානි තදභිධානානි –

ආකාසො අම්බරං අබ්භං, අන්තලික්ඛ’මඝං නභං;

වෙහාසො ගගනං දෙවො, ඛ’මාදිච්චපථොපි ච.

තාරාපථො ච නක්ඛත්ත-පථො රවිපථොපි ච;

වෙහායසං වායුපථො, අපථො අනිලඤ්ජසං.

කස ¶ සිස ජස ඣස වස මස දිස ජුස යුස හිංසත්ථා. කසති. සිසති. ජසති. ඣසති. වසති. මසති. මසකො. ඔමසති, ඔමසවාදො. දිසති. ජුසති. යූසති.

තත්ථ ඔමසතීති විජ්ඣති. ඔමසවාදොති පරෙසං සූචියා විය විජ්ඣනවාදො. මසකොති මකසො.

භස්ස භස්සනෙ. භස්සන්ති කථනං වුච්චති ‘‘ආවාසො ගොචරො භස්සං. භස්සකාරක’’න්තිආදීසු විය. භස්සති. භට්ඨං. භට්ඨන්ති භාසිතං, වචනන්ති අත්ථො. එත්ථ පන –

‘‘සුභාසිතා අත්ථවතී, ගාථායො තෙ මහාමුනි;

නිජ්ඣත්තොම්හි සුභට්ඨෙන, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති

පාළි නිදස්සනං. තත්ථ නිජ්ඣත්තොති නිජ්ඣාපිතො ධම්මොජපඤ්ඤාය පඤ්ඤත්තිගතො අම්හි. සුභට්ඨෙනාති සුභාසිතෙන.

ජිසු නිසු විසු මිසු වස්ස සෙචනෙ. ජෙසති. නෙසති. වෙසති. මෙසති. දෙවො වස්සති.

මරිසු සහනෙ ච. චකාරො සෙචනාපෙක්ඛකො. මරිසති.

පුස පොසනෙ. පොසති. පොසො. කම්මචිත්තඋතුආහිආරෙහි පොසියතීති පොසො. ‘‘අඤ්ඤෙපි දෙවො පොසෙතී’’ති දස්සනතො පන චුරාදිගණෙපි ඉමං ධාතුං වක්ඛාම.

පිසු සිලිසු පුසු පලුසු උසු උපදාහෙ. පෙසති. සිලෙසති. සිලෙසො. පොසති. පලොසති. ඔසති. උසු.

ඝසු සංහරිසෙ. සංහරිසො සඞ්ඝට්ටනං. ඝස්සති.

හසු ආලිඞ්ගෙ. ආලිඞ්ගො උපගූහනං. හස්සති.

හස ¶ හසනෙ. හසති. අස්සා හසන්ති, ආජානීයා හසන්ති, පහසති, උහසති. කාරිතෙ ‘‘හාසෙති’’ඉච්චාදි, උහසියමානො, හාසො, පහාසො, හසනං, පහසනං, හසිතං. හකාරලොපෙන මන්දහසනං ‘‘සිත’’න්ති වුච්චති ‘‘සිතං පාත්වාකාසී’’තිආදීසු.

තත්ථ උහසතීති අවහසති. උදසියමානොති අවහසියමානො. තත්රායං පාළි ‘‘ඉධ භික්ඛුං අරඤ්ඤගතං වා රුක්ඛමූලගතං වා සුඤ්ඤාගාරගතං වා මාතුගාමො උපසඞ්කමිත්වා උහසති’’ ඉති ච ‘‘සො මාතුගාමෙන උහසියමානො’’ ඉති ච. හාසොති හසනං වා සොමනස්සං වා ‘‘හාසො මෙ උපපජ්ජථා’’තිආදීසු විය.

තුස හස හිස රස සද්දෙ. තුසති, හසති, හිසති, රසති, රසිතං. අත්රායං පාළි ‘‘භෙරියො සබ්බා වජ්ජන්තු, වීණා සබ්බා රසන්තු තා’’ ඉති.

රස අස්සාදනෙ. රසති. රසො.

රස අස්සාදසිනෙහෙසු. රසති. රසො.

රස හානියං. රසති. රසනං, රසො.

අත්රායං පාළි –

‘‘නහෙව ඨිත නා’සීනං, න සයානං න පද්ධගුං;

යාව බ්යාති නිමීසති, තත්රාපි රසතිබ්බයො’’ති.

තත්ථ රසතිබ්බයොති සො සො වයො රසති පරිහායති, න වඩ්ඪතීති අත්ථො.

ලස සිලෙසනකීළනෙසු. ලසති. ලාසො. ලසී ච තෙ නිප්පලිතා. ලසි වුච්චති මත්ථලුඞ්ගං. නිප්පලිතාති නික්ඛන්තා.

නිස ¶ සමාධිම්හි. සමාධි සමාධානං චිත්තෙකග්ගතා. නෙසති.

මිස මස සද්දෙ රොසෙ ච. මෙසති. මසති. මෙසො. මසකො.

පිසි පෙසු ගතියං. පිසති. පෙසති.

සසු හිංසායං. සසති. සත්ථං. සත්ථං වුච්චති අසි.

සංස ථුතියඤ්ච. චකාරො හිංසාපෙක්ඛාය. සංසති, පසංසති. පසංසා, පසංසනා. පසත්ථො භගවා. පසංසමානො, පසංසිතො, පසංසකො, පසංසිතබ්බො, පසංසනීයො, පාසංසො, පසංසිත්වා ඉච්චාදීනි.

දිස පෙක්ඛනෙ. එතිස්සා පන නානාරූපානි භවන්ති – ‘‘දිස්සති පදිස්සති’’ ඉච්චාදි අකම්මකං. ‘‘පස්සති දක්ඛති’’ඉච්චාදි සකම්මකං.

දිස්සතු, පස්සතු, දක්ඛතු. දිස්සෙය්ය, පස්සෙය්ය, දක්ඛෙය්ය. දිස්සෙ, පස්සෙ, දක්ඛෙ. දිස්ස, පස්ස, දක්ඛ. අදිස්සා, අපස්සා. අද්දා සීදන්තරෙ නගෙ. අද්දක්ඛා, අද්දක්ඛුං, අදස්සුං. අදස්සි, අපස්සි, අදක්ඛි.

දස්සිස්සති, පස්සිස්සති, දක්ඛිස්සති. අදස්සිස්සා, අපස්සිස්සා, දක්ඛිස්සා. එවං වත්තමානපඤ්චමියාදිවසෙන විත්ථාරෙතබ්බානි. කාරිතෙ ‘‘දස්සෙති දස්සයතී’’ති රූපානි. කම්මෙ ‘‘පස්සියති’’ ඉච්චාදීනි.

දිසා. පස්සො. පස්සං. පස්සිතා. දස්සෙතා. දස්සනං. විපස්සනා, ඤාණදස්සනන්ති නාමිකපදානි. තදත්ථෙ පන තුමත්ථෙ ච ‘‘දක්ඛිතායෙ’’ති රූපං. ‘‘ආගතාම්හ ඉමං ධම්මසමයං, දක්ඛිතායෙ අපරාජිතසඞ්ඝ’’න්ති හි පාළි. ඉමස්මිං පන පාළිප්පදෙසෙ ‘‘දක්ඛිතායෙ’’ති ඉදං තදත්ථෙ තුමත්ථෙ වා චතුත්ථියා රූපං. තථා ¶ හි දක්ඛිතායෙති ඉමස්ස දස්සනත්ථායාති වා පස්සිතුන්ති වා අත්ථො යොජෙතබ්බො. දිසාතිආදීසු පන පුරත්ථිමාදිභෙදාපි දිසාති වුච්චති. යථාහ –

‘‘දිසා චතස්සො විදිසා චතස්සො,

උද්ධං අධො දස දිසතා ඉමායො;

කතමං දිසං තිට්ඨති නාගරාජා,

යමද්දසා සුපිනෙ ඡබ්බිසාණ’’න්ති.

මාතාපිතාදයොපි. යථාහ –

‘‘මාතාපිතා දිසා පුබ්බා, ආචරියා දක්ඛිණා දිසා;

පුත්තදාරා දිසා පච්ඡා, මිත්තාමච්චා ච උත්තරා;

දාසකම්මකරා හෙට්ඨා, උද්ධං සමණබ්රාහ්මණා;

එතා දිසා නමස්සෙය්ය, අලමත්තො කුලෙ ගිහී’’ති;

පච්චයදායකාපි. යථාහ – ‘‘අගාරිනො අන්නදපානවත්ථදා, අව්හායිකා නම්පි දිසං වදන්තී’’ති.

නිබ්බානම්පි. යථාහ –

‘‘එතාදිසා පරමා සෙතකෙතු,

යං පත්වා නිද්දුක්ඛා සුඛිනො භවන්තී’’ති;

එවං දිසාසද්දෙන වුච්චමානං අත්ථරූපං ඤත්වා ඉදානිස්ස නිබ්බචනමෙවං දට්ඨබ්බං. දිස්සති චන්දාවට්ටනාදිවසෙන ‘‘අයං පුරිමා අයං පච්ඡිමා’’තිආදිනා නානප්පකාරතො පඤ්ඤායතීති දිසා, පුරත්ථිමදිසාදයො. තථා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං ගරුට්ඨාන’න්තිආදිනා පස්සිතබ්බාති දිසා, මාතාපිතාදයො. දිස්සන්ති සකාය පුඤ්ඤක්රියාය ඉමෙ දායකාති පඤ්ඤායන්තීති දිසා, පච්චයදායකා. දිස්සති උප්පාදවයාභාවෙන නිච්චධම්මත්තා සබ්බකාලම්පි විජ්ජතීති දිසා, නිබ්බානං. පස්සොති කාරණාකාරණං ¶ පස්සතීති පස්සො. එවං පස්සතීති පස්සං. අත්රායං පාළි –

‘‘පස්සති පස්සො පස්සන්තං, අපස්සන්තම්පි පස්සති;

අපස්සන්තො අපස්සන්තං, පස්සන්තම්පි න පස්සතී’’ති.

පස්සතීති පස්සිතා. දස්සෙතීති දස්සිතා. දස්සනන්ති දස්සනක්රියා. අපිච දස්සනන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තඤ්හි රූපාරම්මණං පස්සතීති දස්සනන්ති වුච්චති. තථා ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා’’ති වචනතො දස්සනං නාම සොතාපත්තිමග්ගො. කස්මා සොතාපත්තිමග්ගො දස්සනං? පඨමං නිබ්බානදස්සනතො. නනු ගොත්රභූ පඨමතරං පස්සතීති? නො න පස්සති, දිස්වා කත්තබ්බකිච්චං පන න කරොති සංයොජනානං අප්පහානතො, තස්මා ‘‘පස්සතී’’ති න වත්තබ්බො. යත්ථ කත්ථචි රාජානං දිස්වාපි පණ්ණාකාරං දත්වා කිච්චනිප්ඵත්තියා අදිට්ඨත්තා අජ්ජාපි රාජානං න පස්සාමීති වදන්තො ගාමවාසී නිදස්සනං.

විපස්සනාති අනිච්චාදිවසෙන ඛන්ධානං විපස්සනකං ඤාණං. ඤාණදස්සනන්ති දිබ්බචක්ඛුපි විපස්සනාපි මග්ගොපි ඵලම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. ‘‘අප්පමත්තො සමානො ඤාණදස්සනං ආරාධෙතී’’ති එත්ථ හි දිබ්බචක්ඛු ඤාණදස්සනං නාම. ‘‘ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතී’’ති එත්ථ විපස්සනාඤාණං. ‘‘අභබ්බා තෙ ඤාණදස්සනාය අනුත්තරාය සම්බොධායා’’ති එත්ථ මග්ගො, ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරිමනුස්සධම්මො අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසුවිහාරො’’ති එත්ථ ඵලඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි, අකුප්පා මෙ චෙතොවිමුත්ති, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච ¶ පන මෙ දස්සනං උදපාදි සත්තාහකාලඞ්කතො ආළාරො කාලාමො’’ති එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. එත්ථෙතං භවති –

‘‘දිබ්බචක්ඛුපි මග්ගොපි, ඵලඤ්චාපි විපස්සනා;

පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි, ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතාපි ච;

ඤාණදස්සනසද්දෙන, ඉමෙ අත්ථා පවුච්චරෙ’’ති.

දංස දංසනෙ. දංසති, විදංසති. දන්තො. කාරිතෙ ආලොකං විදංසෙති.

එස බුද්ධියං. එසති.

සංස කථනෙ. සංසති. යො මෙ සංසෙ මහානාගං.

කිලිස බාධනෙ. කිලිසති. කිලෙසො.

එත්ථ බාධනට්ඨෙන රාගාදයොපි ‘‘කිලෙසා’’ති වුච්චන්ති දුක්ඛම්පි. එතෙසු දුක්ඛවසෙන –

‘‘ඉදඤ්ච පච්චයං ලද්ධා, පුබ්බෙ කිලෙසමත්තනො;

ආනන්දියං විචරිංසු, රමණීයෙ ගිරිබ්බජෙ’’ති

පයොගො වෙදිතබ්බො. දිවාදිගණං පන පත්තස්ස ‘‘කිලිස්සතී’’ති රූපං.

වස සිනෙහනෙ. වසති. වසා.

එත්ථ ච වසා නාම විලීනසිනෙහො. සා වණ්ණතො නාළිකෙරතෙලවණ්ණා. ආචාමෙ ආසිත්තතෙලවණ්ණාතිපි වත්තුං වට්ටති.

ඊස හිංසාගතිදස්සනෙසු. ඊසති. ඊසො.

භාසබ්යත්තායං වාචායං. භාසති. භාසා, භාසිතං, භාතා. පරිභාසති. පරිභාසා, පරිභාසකො.

තත්ර ¶ භාසන්ති අත්ථං එතායාති භාසා, මාගධභාසාදි. භාසිතන්ති වචනං. වචනත්ථො හි භාසිතසද්දො නිච්චං නපුංසකලිඞ්ගො දට්ඨබ්බො. යථා ‘‘සුත්වා ලුද්දස්ස භාසිත’’න්ති. වාච්චලිඞ්ගො පන භාසිතසද්දො තිලිඞ්ගො දට්ඨබ්බො. යථා ‘‘භාසිතො ධම්මො, භාසිතං චතුසච්චං, භාසිතා වාචා’’ති. පුබ්බෙ භාසතීති භාතා, ජෙට්ඨභාතාති වුත්තං හොති. සො හි පුබ්බෙ ජාතත්තා එවං වත්තුංලභති. කිඤ්චාපි භාතුසද්දො ‘‘භාතිකසතං, සත්තභාතරො. භාතරං කෙන දොසෙන, දුජ්ජාසි දකරක්ඛිනො’’තිආදීසු ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතූසු වත්තති, තථාපි යෙභුය්යෙන ජෙට්ඨකෙ නිරූට්ඨො, ‘‘භාතා’’ති හි වුත්තෙ ජෙට්ඨභාතාති විඤ්ඤායති, තස්මා කත්ථචි ඨානෙ ‘‘කනිට්ඨභාතා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං.

නනු ච භො කත්ථචි ‘‘ජෙට්ඨභාතා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තන්ති? සච්චං, තං පන භාතාසද්දස්ස කනිට්ඨෙපි වත්තනතො පාකටීකරණත්ථං ‘‘ජෙට්ඨභාතා’’ති වුත්තං. යථා හි හරිණෙසු වත්තමානස්ස මිගසද්දස්ස කදාචි අවසෙසචතුප්පදෙසුපි වත්තනතො ‘‘හරිණමිගො’’ති විසෙසෙත්වා වාචං භාසන්ති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. යථා ච ගොහත්ථිමහිංසඅච්ඡසූකරසසබිළාරාදීසු සාමඤ්ඤවසෙන මිගසද්දෙ වත්තමානෙපි ‘‘මිගචම්මං මිගමංස’’න්ති ආගතට්ඨානෙ ‘‘හරිණස්සා’’ති විසෙසනසද්දං විනාපි ‘‘හරිණමිගචම්මං හරිණමිගමංස’’න්ති විසෙසත්ථාධිගමො හොති, එත්ථ න ගොහත්ථිආදීනං චම්මං වා මංසං වා විඤ්ඤායති. තථා ‘‘මිගමංසං ඛාදන්තී’’ති වචනස්ස ගොහත්ථිආදීනං මංසං ඛාදන්තීති අත්ථො න සම්භවති, එවමෙව කත්ථචි විනාපි ජෙට්ඨකඉති විසෙසනසද්දං ‘‘භාතා’’ති වුත්තෙයෙව ‘‘ජෙට්ඨකභාතා’’ති අත්ථො විඤ්ඤායතීති. නනු ච භො ‘‘මිගචම්මං, මිගමංස’’න්ති එත්ථ චම්මමංසසද්දෙහෙව ¶ විසෙසත්ථාධිගමො හොතීති? න හොති, මිගසද්දස්ස ඉව චම්මමංසසද්දානං සාමඤ්ඤවසෙන වත්තනතො, එවඤ්ච සති කෙන විසෙසත්ථාධිගමො හොතීති චෙ? ලොකසඞ්කෙතවසෙන, තථා හි මිගසද්දෙ ච චම්මසද්දාදීසු ච සාමඤ්ඤවසෙන වත්තමානෙසුපි ලොකසඞ්කෙතෙන පරිච්ඡින්නත්තා ගොහත්ථිආදීනං චම්මාදීනි න ඤායන්ති ලොකෙන, අථ ඛො හරිණචම්මාදීනියෙව ඤායන්ති. ‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුති කාරණ’’න්ති හි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ගිලෙසු අන්විච්ඡායං. පුනප්පුනං ඉච්ඡා අන්විච්ඡා. ගිලෙසති.

යෙසු පයතනෙ. යෙසති.

ජෙසු නෙසු එසු හෙසු ගතියං. ජෙසති. නෙසති. එසති. හෙසති. ධාත්වන්තස්ස පන සඤ්ඤොගවසෙන ‘‘ජෙස්සති, නෙස්සතී’’තිආදීනිපි ගහෙතබ්බානි. ජෙස්සමානො. ජෙස්සං, ජෙස්සන්තො. එත්ථ ච –

‘‘යථා ආරඤ්ඤකං නාගං, දන්තිං අන්වෙති හත්ථිනී;

ජෙස්සන්තං ගිරිදුග්ගෙසු, සමෙසු විසමෙසු චා’’ති

පාළි නිදස්සනං.

දෙසු හෙසු අබ්යත්තසද්දෙ. දෙසති. හෙසති.

කාස සද්දකුච්ඡායං. කාසති, උක්කාසති. කාසො. කාසං සාසං දරං බල්යං, ඛීණමෙධො නිගච්ඡති.

කාසු භාසු දිත්තියං. දිත්තීති පාකටතා, විරාජනතා වා. කාසති, පකාසති. පකාසති තෙජො. දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති. භාසති. පභාසති මිදං බ්යම්හං. පකාසො. කාසු ඔභාසො.

තත්ර ¶ පකාසතීති පකාසො, පාකටො හොතීති අත්ථො. තුච්ඡභාවෙන පුඤ්ජභාවෙන වා කාසති පකාසති පාකටා හොතීති කාසු. ‘‘කාසු’’ ඉති ආවාටොපි වුච්චති රාසිපි.

‘‘කිංනු සන්තරමානොව, කාසුං ඛනසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිංකාසුයා කරිස්සසී’’ති

එත්ථ හි ආවාටො කාසු නාම. ‘‘අඞ්ගාරකාසුං අපරෙ ඵුණන්ති, නරා රුදන්තා පරිදඩ්ඪගත්තා’’ති එත්ථ රාසි. කාරිතෙ – පකාසෙතීති පකාසකො. ඔභාසෙතීති ඔභාසකො. කම්මෙ පකාසියතීති පකාසිතො. එවං භාසිතො. භාවෙ – කාසනා. සඞ්කාසනා. පකාසනා. තුමන්තාදිත්තෙ ‘‘පකාසිතුං, පකාසෙතුං, ඔභාසිතුං, ඔභාසෙතුං. පකාසිත්වා, පකාසෙත්වා, ඔභාසිත්වා, ඔභාසෙත්වා’’ති රූපානි භවන්ති. තද්ධිතෙ භාසු එතස්ස අත්ථීති භාසුරො, පභස්සරො යො කොචි. භාසුරොති වා කෙසරසීහො. ඉමස්මිං අත්ථෙ භාසුසද්දො ‘‘රාජ දිත්තිය’’න්ති එත්ථ රාජසද්දො විය විරාජනවාචකො සියා, තස්මා රූපසිරියා විරාජනසම්පන්නතාය භාසු විරාජනතා එතස්ස අත්ථීති භාසුරොති නිබ්බචනං ඤෙය්යං.

නාසු රාසු සද්දෙ. නාසති. රාසති. නාසා, නාසිකා.

තත්ර නාසාති හත්ථිසොණ්ඩාපි නාසාති වුච්චති ‘‘සචෙ මං නාගනාසූරූ, ඔලොකෙය්ය පභාවතී’’තිආදීසු විය. මනුස්සාදීනං නාසිකාපි නාසාති වුච්චති ‘‘යො තෙ හත්ථෙ ච පාදෙ ච, කණ්ණනාසඤ්ච ඡෙදයී’’තිආදීසු විය. නාසන්ති අබ්යත්තසද්දං කරොන්ති එතායාති නාසා. නාසා එව නාසිකා. යත්ථ නිබ්බචනං න වදාම, තත්ථ තං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා අප්පසිද්ධත්තා ¶ වා න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, අවුත්තම්පි පයොගවිචක්ඛණෙහි උපපරික්ඛිත්වා යොජෙතබ්බං. අත්රිදං වුච්චති –

නාසා සොණ්ඩා කරො හත්ථො,

හත්ථිදබ්බෙ සමා මතා;

නාසා ච නාසිකා ච ද්වෙ,

නරාදීසු සමා මතා’’ති.

නස කොටිල්ලෙ. නසති.

භිසි භයෙ. භිංසති. භිංසනකො. තදාසි යං භිංසනකං. භෙස්මාකායො.

ආසිසි ඉච්ඡායං. ආපුබ්බො සිසි ඉච්ඡායං වත්තති. ආසිසති. ආසිසතෙව පුරිසො. ආසිසනා. ආසිසත්තං. ආසිසන්තො, ආසිසමානො, ආසමානො. ‘‘සුග්ගතිමාසමානා’’ති පාළි එත්ථ නිදස්සනං.

ගසු අදනෙ. ගසති.

ඝුසී කන්තිකරණෙ. ඊකාරන්තොයං, තෙන ඉතො න නිග්ගහීතාගමො. ඝුසති.

පංසු භංසු අවසංසනෙ. පංසති. භංසති.

ධංසු ගතියං. ධංසති. රජො නුද්ධංසති උද්ධං.

පස විත්ථාරෙ. පසති. පසු.

කුස අව්හානෙ රොදනෙ ච. කොසති, පක්කොසති. පක්කොසකො, පක්කොසිතො, පක්කොසනං.

කස්ස ගතියං. කස්සති, පරිකස්සති. පටිකස්සති. මූලාය පටිකස්සෙය්ය. පටිකස්සෙය්යාති ආකඩ්ඪෙය්ය, මූලාපත්තියංයෙව පතිට්ඨාපෙය්යාති අත්ථො.

අස ¶ දිත්යාදානෙසු ච. චකාරො ගතිපෙක්ඛකො. අසති.

දිස ආදානසංවරණෙසු. දිස්සති පුරිසො.

දාසු දානෙ. දාසති.

රොස භයෙ. රොසති. රොසකො.

භෙසු චලනෙ. භෙසති.

පස බාධනඵස්සනෙසු. පසති. පාසො, නාගපාසො, හත්ථපාසො.

ලස කන්තියං. ලසති, අභිලසති, විලසති. ලාසො, විලාසො, විලසනං.

චස භක්ඛණෙ. චසති.

කස හිංසායං. කසති.

තිස තිත්තියං. තිත්ති තප්පනං පරිපුණ්ණතා සුහිතතා. තිසති. තිත්ති.

වස නිවාසෙ. වසති, වසියති, වච්ඡති. වත්ථු, වත්ථං, පරිවාසො, නිවාසො, ආවාසො, උපවාසො, උපොසථො, විප්පවාසො, චිරප්පවාසී, චිරප්පවුත්ථො, වසිත්වා, වත්තුං, වසිතුං ඉච්චාදීනි.

අත්ර උපවාසොති අන්නෙන වජ්ජිතො වාසො උපවාසො. උපොසථොති උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසන්ති සීලෙන වා අනසනෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ අත්ථුද්ධාරො – ‘‘ආයාමාවුසො කප්පින උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසො ¶ උපොසථො. ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො විසාඛෙ උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු සීලං. ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු උපවාසො. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු පඤ්ඤත්ති. ‘‘න භික්ඛවෙ තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු උපවසිතබ්බදිවසොති.

වස කන්තියං. වච්ඡති. ජිනවච්ඡයො.

සස සුසනෙ. සසති. සසො.

සස පාණනෙ. සසති. සතොව අස්සසති, සතොව පස්සසති. සසො, සසනං. අස්සාසො පස්සාසො අස්සසන්තො පස්සසන්තො.

අස භුවි. අත්ථි. අස.

එත්ථ අත්ථීති ආඛ්යාතපදං. න අත්ථි ඛීරා බ්රාහ්මණී. අත්ථිතා, අත්ථිභාවො, ‘‘යං කිඤ්චි රතනං අත්ථී’’තිආදීසු විය නිපාතපදං. තස්මා අත්ථීති පදං ආඛ්යාතනිපාතවසෙන දුවිධන්ති වෙදිතබ්බං. අසඉති අවිභත්තිකං නාමිකපදං. එත්ථ ච ‘‘අසස්මීති හොතී’’ති පාළි නිදස්සනං. තත්ථ අත්ථීති අස, නිච්චස්සෙතං අධිවචනං. ඉමිනා සස්සතදිට්ඨි වුත්තා.

තත්රායං පදමාලා – ‘‘අත්ථි, සන්ති. අසි, අත්ථ. අස්මි, අස්ම, අම්හි, අම්හ’’ ඉච්චෙතානි පසිද්ධානි. ‘‘අත්ථු, සන්තු. ආහි, අත්ථ. අස්මි, අස්ම අම්හි, අම්හ’’ ඉච්චෙතානි ච, ‘‘සියා, අස්ස, සියුං, අස්සු, සියංසු. අස්ස, අස්සථ. සියං, අස්ස, අස්සාම’’ ඉච්චෙතානි ච පසිද්ධානි.

එත්ථ පන ‘‘තෙසඤ්ච ඛො භික්ඛවෙ සමග්ගානං සම්මොදමානානං…පෙ… සියංසු ද්වෙ භික්ඛූ අභිධම්මෙ නානාවාදා’’ති පාළි නිදස්සනං ¶ . තත්ථ සියංසූති භවෙය්යුං. අභිධම්මෙති විසිට්ඨෙ ධම්මෙ.

ඉදානි සියාසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො පභෙදො ච වුච්චතෙ. සියාති එකංසෙ ච විකප්පනෙ ච ‘‘පථවීධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා, සියා බාහිරා’’ති එකංසෙ. ‘‘සියා අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො ආපත්තිවීතික්කමො’’ති විකප්පනෙ.

සියාති එකමාරඛ්යාතපදං, එකමබ්යයපදං. ආඛ්යාතත්තෙ එකවචනන්තං, අබ්යයත්තෙ යථාපාවචනං. ‘‘පුත්තා මත්ථි ධනා මත්ථී’’ති එත්ථ අත්ථීති අබ්යයපදමිව එකවචනන්තම්පි බහුවචනන්තම්පි භවති. තස්සාඛ්යාතත්තෙ පයොගොවිදිතොව. අබ්යයත්තෙ පන ‘‘සුඛං න සුඛසහගතං, සියා පීතිසහගත’’න්ති ‘‘ඉමෙ ධම්මා සියා පරිත්තාරම්මණා’’ති ච එකවචනබහුවචනප්පයොගා වෙදිතබ්බා. එත්ථ ධාතුයා කිච්චං නත්ථි. පරොක්ඛායං ‘‘ඉතිහ අස ඉතිහ අසා’’ති දස්සනතො අස ඉති පදං ගහෙතබ්බං. හිය්යත්තනීරූපානි අප්පසිද්ධානි. අජ්ජතනියා පන ‘‘ආසි, ආසිංසු, ආසුං. ආසි, ආසිත්ථ. ආසිං, ආසිම්හා’’ ඉච්චෙතානි පසිද්ධානි. භවිස්සන්තියා ‘‘භවිස්සති, භවිස්සන්ති’’ ඉච්චාදීනි. කාලාතිපත්තියා ‘‘අභවිස්සා, අභවිස්සංසු’’ ඉච්චාදීනි භවන්ති.

සාස අනුසිට්ඨියං. සාසති, අනුසාසති. කම්මන්තං වො සාසති, සාසනං, අනුසාසනං, අනුසාසනී, අනුසිට්ඨි, සත්ථා, සත්ථං, අනුසාසකො, අනුසාසිකා.

තත්ර සාසනන්ති අධිසීලාදිසික්ඛත්තයසඞ්ගහිතසාසනං, පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතං වා සාසනං. තඤ්හි සාසති එතෙන, එත්ථ වාති ‘‘සාසන’’න්ති පවුච්චති. අපිච සාසනන්ති ‘‘රඤ්ඤො ¶ සාසනං පෙසෙතී’’තිආදීසු විය පාපෙතබ්බවචනං. තථා සාසනන්ති ඔවාදො, යො ‘‘අනුසාසනී’’ති ච, ‘‘අනුසිට්ඨී’’ති ච වුච්චති. සත්ථාති තිවිධයානමුඛෙන සදෙවකං ලොකං සාසතීති සත්ථා, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තෙ අනුසාසතීති අත්ථො. සත්ථන්ති සද්දෙ ච අත්ථෙ ච සාසති ආචික්ඛති එතෙනාති සත්ථං. කිංතං? බ්යාකරණං.

ඊස ඉස්සරියෙ. ඉස්සරියං ඉස්සරභාවො. ඊසති. වඞ්ගීසො, ජනපදෙසො, මනුජෙසො.

තත්ර වඞ්ගීසොති වාචාය ඊසො ඉස්සරොති වඞ්ගීසො. කො සො? ආයස්මා වඞ්ගීසො අරහා. ආහ ච සයමෙව –

‘‘වඞ්ගෙ ජාතොති වඞ්ගීසො, වචනෙ ඉස්සරොති ච;

‘වඞ්ගීසො’ ඉති මෙ නාමං, අභවී ලොකසම්මත’’න්ති;

ආස උපවෙසනෙ. උපවෙසනං නිසීදනං ‘‘ආසනෙ උපවිට්ඨො සඞ්ඝො’’ති එත්ථ විය. ආසති. අච්ඡති. ආසීනො. ආසනං. උපාසති. උපාසකො.

තත්ථ ආසනන්ති ආසති නිසීදති එත්ථාති ආසනං, යං කිඤ්චි නිසීදනයොග්ගං මඤ්චපීඨාදි.

කසී ගතිසොසනෙසු. ඊකාරන්තොයං ධාතු, තෙනිතො න නිග්ගහීතාගමො. කසති.

නිසී චුම්බනෙ. නිසති.

දිසී අප්පීතියං. ධම්මං දෙස්සති. දිසො. දිට්ඨො. දෙස්සී. දෙස්සො. දෙස්සියො.

තත්ර දිසොති ච දිට්ඨොති ච පච්චාමිත්තස්සාධිවචනමෙතං. සො හි පරෙ දෙස්සති නප්පියායති, පරෙහි වා දෙස්සියති පියො ¶ න කරියතීති ‘‘දිසො’’ති ච ‘‘දිට්ඨො’’ති ච වුච්චති. අථ වා දිසොති චොරො වාපච්චාමිත්තො වා. දිට්ඨොති පච්චාමිත්තොයෙව. අත්රිමෙ පයොගා –

‘‘දිසො දිසං යං තං කයිරා, වෙරී වා පන වෙරිනං;

මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තං, පාපියො නං තතො කරෙ’’ති ච.

‘‘දිසා හි මෙ ධම්මකථං සුණන්තූ’’ති ච, ‘‘දිසා හි මෙ තෙ මනුස්සෙ භජන්තු යෙ ධම්මමෙවාදපයන්ති සන්තො’’ති ච,

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තතී’’ති ච.

දෙස්සීති දෙස්සනසීලො අප්පියායනසීලොති දෙස්සී. ‘‘ධම්මකාමො භවං හොති, ධම්මදෙස්සී පරාභවො’’ති ඉදමෙත්ථ පයොගනිදස්සනං. දෙස්සොති අප්පියො, තථා දෙස්සියොති. එත්ථ ච –

‘‘න මෙ දෙස්සා උභො පුත්තා, මද්දීදෙවී න දෙස්සියා;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා පියෙ අදාසහ’’න්ති ච,

‘‘න මෙ සා බ්රාහ්මණී දෙස්සා, නපි මෙ බලං න විජ්ජතී’’ති ච,

‘‘මාතා පිතා න මෙ දෙස්සා, නපි දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති ච

පයොගා. සබ්බත්ථ මෙති ච මය්හන්ති ච සාමිවචනං දට්ඨබ්බං.

ඉමානි පන පච්චාමිත්තස්ස නාමානි –

‘‘පච්චමිත්තො රිපු දිට්ඨො, දිසො වෙරී ච සත්ව’රි;

අමිත්තො ච සපත්තො ච, එවං පණ්ණත්තිකාරිසූ’’ති.

එසු ගතියං. එසති.

භස්ස ¶ භස්සනදිත්තීසු. භස්සනං වචනං. දිත්ති සොභා. භස්සති. භස්සං, පභස්සරං.

ධිස සද්දෙ. ධිසති.

දිස අතිසජ්ජනෙ. දිසති, උපදිසති, සන්දිසති, නිද්දිසති, පච්චාදිසති, පටිසන්දිසති, උද්දිසති. දෙසො, උද්දෙසො ඉච්චාදීනි.

පිසු අවයවෙ. පිසති.

ඉසි ගතියං. ඉසති.

ඵුස සම්ඵස්සෙ. ඵුසති. ඵස්සො, ඵුසනා, සම්ඵුසනා, සම්ඵුසිතත්තං. එවරූපො කායසම්ඵස්සො අහොසි. ඵොට්ඨබ්බං, ඵුසිතං. දෙවො ච එකමෙකං ඵුසායති. ඵුට්ඨුං, ඵුසිතුං, ඵුසිත්වා, ඵුසිත්වාන, ඵුසිය, ඵුසියාන. ඵුස්ස ඵුස්ස බ්යන්තිං කරොති.

තත්ර ඵස්සොති ආරම්මණං ඵුසන්ති එතෙන, සයං වා ඵුසති, ඵුසනමත්තමෙව වා එතන්ති ඵස්සො, ආරම්මණෙ ඵුසනලක්ඛණො ධම්මො.

රුස රිස හිංසායං. රොසති. රිසති. පුරිසො.

එත්ථ ච ‘‘පුං වුච්චති නිරයො, තං රිසතීති පුරිසො’’ති ආචරියා වදන්ති.

රිස ගතියං. රෙසති.

විස පවෙසනෙ. විසති, පවිසති. පවෙසො, පවෙසනං, නිවෙසනං, පවිසං. එත්ථ නිවෙසනං වුච්චති ගෙහං.

මස ආමසනෙ. මසති, ආමසති, පරාමසති. පරාමාසො, පරාමසනං.

එත්ථ ¶ පරාමාසොති පරතො ආමසතීති පරාමාසො, අනිච්චාදිධම්මෙ නිච්චාදිවසෙන ගණ්හාතීති අත්ථො. ‘‘පරාමාසො මිච්ඡාදිට්ඨි කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො’’තිආදීනි බහූනි වෙවචනපදානි අභිධම්මතො ගහෙතබ්බානි.

ඉසු ඉච්ඡායං. ඉච්ඡති, සම්පටිච්ඡති. සම්පටිච්ඡනං, ඉච්ඡා, අභිච්ඡා, ඉච්ඡං, ඉච්ඡමානො.

වෙසු දානෙ. වෙච්ඡති, පවෙච්ඡති, පවෙච්ඡෙති. පවෙච්ඡං, පවෙච්ඡන්තො.

නිස බද්ධායං. බද්ධාති විනිබද්ධො, අහඞ්කාරස්සෙතං අධිවචනං. නිසති.

ජුසි පීතිසෙවනෙසු. ජොසති.

ඉස පරියෙසනෙ. එසති. ඉසි, ඉට්ඨං, අනිට්ඨං, එසං, එසමානො.

සංකසෙ අච්ඡනෙ. අච්ඡනං නිසීදනං. සඞ්කසායති.

සකාරන්තධාතුරූපානි.

හකාරන්තධාතු

හා චාගෙ. ජහති, විජහති. විජහනං, ජහිතුං, ජහාතවෙ, ජහිත්වා, ජහාය.

ම්හී ඊසංහසනෙ. ම්හයතෙ, උම්හයතෙ විම්හයතෙ.

තත්ථ ම්හයතෙති සිතං කරොති. උම්හයතෙති පහට්ඨාකාරං දස්සෙති. විම්හයතෙති විම්හයනං කරොති. තත්රායං පාළි ‘‘න නං උම්හයතෙ දිස්වා. පෙක්ඛිතෙන ම්හිතෙන ච. ම්හිතපුබ්බංව ¶ භාසති. යදා උම්හයමානා මං, රාජපුත්තී උදික්ඛති. උම්හාපෙය්ය පභාවතී. පම්හාපෙය්ය පභාවතී’’ති.

තත්ථ උම්හයමානාති පහට්ඨාකාරං දස්සෙත්වා හසමානා. උම්හාපෙය්යාති සිතවසෙන පහංසෙය්ය. පම්හාපෙය්යාති මහාහසිතවසෙන පරිහාසෙය්ය.

හු දානෙ. හවති. හුති.

හු පසජ්ජකරණෙ. පසජ්ජකරණං පකාරෙන සජ්ජනක්රියා. හවති. හුතො, හුතවා, හුතාවී, ආහුති.

හූ සත්තායං. හොති, හොන්ති. හොසි, හොථ. හොමි, හොම. පහොති, පහොන්ති. පහූතං, පහූතා, කුතො පහූතා කලහා විවාදා. හොන්තො, හොන්තා, හොන්තං, පහොන්තො. පච්ඡාසමණෙන හොතබ්බං. හොතුං හොතුයෙ, පහොතුං, හුත්වාන. වත්තමානාවිභත්තිරූපාදීනි. එත්ථ පසිද්ධරූපානෙව ගහිතානි.

හොතු, හොන්තු. හොසි, හොථ. හොමි, හොම. පඤ්චමීවිභත්තිරූපානි. එත්ථාපි පසිද්ධරූපානෙව ගහිතානි.

හුවෙය්ය, හුවෙය්යුං. හුවෙය්යාසි, හුවෙය්යාථ. හුවෙය්යාමි, හුවෙය්යාම. හුවෙථ, හුවෙරං. හුවෙථො, හුවෙය්යාව්හො. හුවෙය්යං, හුවෙය්යාම්හෙ. සත්තමියා රූපානි. එත්ථ පන ‘‘උපකො ආජීවකො ‘හුවෙය්ය පාවුසො’ති වත්වා සීසං ඔකම්පෙත්වා උම්මග්ගං ගහෙත්වා පක්කමී’’ති පාළියං හුවෙය්යාති පදස්ස දස්සනතො නයවසෙන ‘හුවෙය්ය, හුවෙය්යු’’න්තිආදීනි වුත්තානි. හුපෙය්යාතිපි පාඨො දිස්සති, යථා පච්චපෙක්ඛණා. තබ්බසෙන ‘‘හුපෙය්ය, හුපෙය්යුං ¶ . හුපෙය්යාසී’’තිආදිනා වකාරස්ස පකාරාදෙසභූතානි රූපානිපි ගහෙතබ්බානි.

අපරො නයො – හෙය්ය, හෙය්යුං. හෙය්යාසි, හෙය්යාථ. හෙය්යාමි, හෙය්යාම. හෙථ, හෙරං. හෙථො, හෙය්යාව්හො. හෙය්යං, හෙය්යාම්හෙ. ඉමානි අට්ඨකථානයෙන ගහිතරූපානි. එත්ථ පන ‘‘න ච උප්පාදො හොති. සචෙ හෙය්ය, උප්පාදස්සාපි උප්පාදො පාපුණෙය්යා’’ති ඉදම්පි නිදස්සනං දට්ඨබ්බං.

හුව, හුවු. හුවෙ, හුවිත්ථ. හුවං, හුවිම්හ. හුවිත්ථ, හොථ ඉච්චපි සඤ්ඤොගතකාරලොපෙන අහොසීති අත්ථො. තථාහි ‘‘කසිරා ජීවිකා හොථා’’ති පදස්සත්ථං වණ්ණෙන්තෙහි ‘‘දුක්ඛා නො ජීවිකා අහොසී’’ති අත්ථො වුත්තො. හුවිරෙ. හුවිත්ථො, හුවිව්හො. හුවිං, හුවිම්හෙ. පරොක්ඛාය රූපානි.

අහුවා, අහුවූ. අහුවො, අහුවත්ථ. අහුවං, අහුවම්හ. අහුවත්ථ, අහුවත්ථුං. අහුවසෙ, අහුවව්හං. අහුවිං, අහුවම්හසෙ. හිය්යත්තනීරූපානි.

එත්ථ අහුවම්හසෙති මයං භවම්හසෙති අත්ථො. ‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ’’ති පාළියං පන ‘‘අහුව අම්හසෙ’’ ඉති වා පදච්ඡෙදො කාතබ්බො ‘‘අහු අම්හසෙ’’ති වා. පච්ඡිමනයෙ වකාරාගමො ‘‘අහුවා’’ති ච ‘‘අහූ’’ති ච ද්වින්නම්පි අහොසීති අත්ථො. අම්හන්ති අම්හාකං. සෙති නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – අම්හාකං යං බලං අහොසි, මයං තෙන බලෙන තව කිච්චං අකරම්හාති.

අහොසි, අහුං, අහෙසුං. අහුවො, අහුවිත්ථ. අහොසිත්ථඉච්චපි. අහොසිං, අහුවාසිං ඉච්චපි, අහොසිම්හා, අහුම්හා ¶ . අහුවා, අහුවු, අහුවසෙ, අහුවිව්හං. අහුවං, අහුං ඉච්චපි. අහුවිම්හෙ. අජ්ජතනියා රූපානි.

එත්ථ ‘‘අහං කෙවට්ටගාමස්මිං, අහුං කෙවට්ටදාරකො’’ති දස්සනතො ‘‘අහු’’න්ති වුත්තං, අහොසින්ති අත්ථො. ‘‘අහං භදන්තෙ අහුවාසිං පුබ්බෙ සුමෙධනාමස්ස ජිනස්ස සාවකො’’ති දස්සනතො ‘‘අහුවාසි’’න්ති ඉච්චෙවත්ථො. තථා හි අනෙකවණ්ණවිමානවත්ථුඅට්ඨකථායං ඉමිස්සා පාළියා අත්ථං වණ්ණෙන්තෙහි අහුවාසින්ති අහොසින්ති අත්ථො පකාසිතො.

‘‘හෙස්සති, හෙහිස්සති, හෙහිති, හොහිතී’’ති ඉමානි චත්තාරි භවිස්සන්තියා මාතිකාපදානි වෙදිතබ්බානි.

ඉදානි තානි විභජිස්සාමි – හෙස්සාති, හෙස්සන්ති. හෙස්සසි, හෙස්සථ. හෙස්සාමි, හෙස්සාම. හෙස්සතෙ, හෙස්සන්තෙ. හෙස්සසෙ, හෙස්සව්හෙ. හෙස්සං, හෙස්සාම්හෙ. ඉමානි ‘‘අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉම’’න්ති දස්සනතො වුත්තානි.

හෙහිස්සති, හෙහිස්සන්ති. හෙහිස්සසි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

හොහිස්සති, හොහිස්සන්ති. හොහිස්සසි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

හෙහිති, හෙහින්ති. හෙහිසි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං.

හොහිති, හොහින්ති. හොහිසි. සෙසං විත්ථාරෙතබ්බං. භවිස්සන්තියා රූපානි.

අහුවිස්සා, අහුවිස්සංසු. අහුවිස්සසෙ, අහුවිස්සථ. අහුවිස්සං, අහුවිස්සම්හා. අහුවිස්සථ, අහුවිස්සිසු. අහුවිස්සසෙ ¶ , අහුවිස්සව්හෙ. අහුවිස්සිං, අහුවිස්සාම්හසෙ. කාලාතිපත්තිරූපානි.

ව්හෙ අව්හායනෙ බද්ධායං සද්දෙ ච. අව්හායනං පක්කොසනං. බද්ධාති අහඞ්කාරො, ඝට්ටනං වා සාරම්භකරණං වා. සද්දො රවො. ව්හෙති, ව්හායති, අව්හෙති, අව්හායති, අව්හාසි ඉච්චපි. කච්චායනො මාණවකොස්මි රාජ, අනූනනාමො ඉති මව්හයන්ති. ආසද්දො උපසග්ගොව, සො සඤ්ඤොගපරත්තා රස්සො ජාතො. අව්හිතො. අනව්හිතො තතො ආගා. අව්හා, අව්හායනා. වාරණව්හයනා රුක්ඛා. කාමව්හෙ විසයෙ. කුමාරො චන්දසව්හයො.

‘‘සත්තතන්තිං සුමධුරං,

රාමණෙය්යං අවාචයිං;

සො මං රඞ්ගම්හි අව්හෙති,

සරණං මෙ හොහි කොසියා’’ති.

එත්ථ අව්හෙතීති සාරම්භවසෙන අත්තනො විසයං දස්සෙතුං සඞ්ඝට්ටතීති අත්ථො. ‘‘සමාගතෙ එකසතං සමග්ගෙ, අව්හෙත්ථ යක්ඛො අවිකම්පමානො’’ති එත්ථාපි සාරම්භවසෙන ඝට්ටනං අව්හායනං නාම.

‘‘තත්ථ නච්චන්ති ගායන්ති, අව්හායන්ති වරාවරං;

අච්ඡරා විය දෙවෙසු, නාරියො සමලඞ්කතා’’ති

එත්ථ පන අව්හායන්ති වරාවරන්ති වරතො වරං නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච කරොන්තියො සාරම්භං කරොන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

පඤ්හ පුච්ඡායං. භික්ඛු ගරුං පඤ්හං පඤ්හති. පඤ්හො. අයං පන පාළි ‘‘පරිපුච්ඡති පරිපඤ්හති ඉදං භන්තෙ කථං ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති. පඤ්හසද්දො පුල්ලිඞ්ගවසෙන ගහෙතබ්බො. ‘‘පඤ්හො මං ¶ පටිභාති, තං සුණා’’ති යෙභුය්යෙන පුල්ලිඞ්ගප්පයොගදස්සනතො. කත්ථචි පන ඉත්ථිලිඞ්ගොපි භවති නපුංසකලිඞ්ගොපි. තථා හි ‘‘පඤ්හා මෙසා කුසලෙහි චින්තිතා. කොණ්ඩඤ්ඤ පඤ්හානි වියාකරොහී’’ති තද්දීපිකා පාළියො දිස්සන්ති, ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වා තත්ථ දට්ඨබ්බො.

පඤ්හ ඉච්ඡායං. පඤ්හති. පඤ්හො. එත්ථ ච පඤ්හොති ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො. ඉදං පනෙත්ථ නිබ්බචනං පඤ්හියති ඤාතුං ඉච්ඡියති සොති පඤ්හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘විස්සජ්ජිතම්හි පඤ්හෙ’’ති ඉමිස්සා නෙත්තිපාළියා අත්ථං සංවණ්ණෙන්තෙන ‘‘පඤ්හෙති ඤාතුං ඉච්ඡිතෙ අත්ථෙ’’ති.

මිහ සෙචනෙ. මිහති, උම්මිහති. මෙඝො, මෙහනං.

තත්ථ උම්මිහතීති පස්සාවං කරොති. මෙඝොති මිහති සිඤ්චති ලොකං වස්සධාරාහීති මෙඝො, පජ්ජුන්නො. මෙහනන්ති ඉත්ථීනං ගුය්හට්ඨානං.

දහ භස්මීකරණෙ ධාරණෙ ච. ආගාරානි අග්ගි දහති. අයං පුරිසො ඉමං ඉත්ථිං අය්යිකං දහති, මම අය්යිකාති ධාරෙතීති අත්ථො. ඉමස්ස පුරිසස්ස අයං ඉත්ථී අය්යිකා හොතීති අධිප්පායො. අත්ර පනායං පාළි ‘‘සක්යා ඛො අම්බට්ඨ රාජානං උක්කාකං පිතාමහං දහන්තී’’ති. අග්ගිනා දඩ්ඪං ගෙහං, දය්හති, දය්හමානං. දස්ස ඩාදෙසෙ ‘‘ඩහතී’’ති රූපං. ‘‘ඩහන්තං බාලමන්වෙති, භස්මාඡන්නොව පාවකො’’තිආදයො පයොගා එත්ථ නිදස්සනානි භවන්ති.

චහ පරිසක්කනෙ. චහති.

රහ චාගෙ. රහති. රහො, රහිතො.

රහි ගතියං. රහති. රහො, රහං.

දහි ¶ බහි වුද්ධියං. දහති. බහති.

බහි සද්ධෙ ච. චකාරො වුද්ධාපෙක්ඛො. බහති.

තුහි දුහි අද්දනෙ. තුහති. දුහති.

අරහ මහ පූජායං. අරහති. අරහං, අරහා. මහති.

මහනං, මහො. විහාරමහො. චෙතියමහො.

තත්ර නික්කිලෙසත්තා එකන්තදක්ඛිණෙය්යභාවෙන අත්තනො කතපූජාසක්කාරාදීනං මහප්ඵලභාවකරණෙන අරහණීයො පූජනීයොති අරහා, ඛීණාසවො.

ඊහ චෙතායං. ඊහති. ඊහා. ඊහා වුච්චති වීරියං.

වහ මහ බුද්ධියං. වහති, මහති.

අහි පිලහි ගතියං. අහති. පිලහති, අහි.

එත්ථ ච අහීති නිප්පාදොපි සමානො අහති ගච්ඡති ගන්තුං සක්කොතීති අහි.

ගරහ කලහ කුච්ඡනෙ. ගරහති. ගරහා, කලහති, කලහො.

වරහ වලහ පධානියෙ පරිභාසනහිංසාදානෙසු ච. වරහති. වලහති. වරාහො.

එත්ථ ච වරාහොති සූකරොපි හත්ථීපි වුච්චති. තථා හි ‘‘එනෙය්යා ච වරාහා ච. මහාවරාහොව නිවාපපුට්ඨො’’තිආදීසු සූකරො ‘‘වරාහො’’ති නාමෙන වුච්චති. ‘‘මහාවරාහස්ස නදීසු ජග්ගතො, භිසං ඝසමානස්සා’’තිආදීසු පන හත්ථී ‘‘වරාහො’’ති නාමෙන වුච්චති. මහාවරාහස්සාති හි මහාහත්ථිනොති අත්ථො.

වෙහු ජෙහු වාහු පයතනෙ. වෙහති, ජෙහති. වාහති. වාහනො.

වාහනො ¶ වුච්චති අස්සො. සො හි වාහන්ති සඞ්ගාමාදීසු කිච්චෙ උප්පන්නෙ පයතන්ති වීරියං කරොන්ති, එතෙනාති වාහනොති වුච්චති.

දාහු නිද්දක්ඛයෙ. දාහති.

ඌහ විතක්කෙ. ඌහති, ආයූහති, වියූහති, බ්යූහති අපොහති. ඌහනං, ආයූහනං, බ්යූහො, අපොහො.

තත්ථ ඌහතීති විතක්කෙති, ආයූහතීති වායමති, වියූහතීති පංසුං උද්ධරති. එවං බ්යූහතීති එත්ථාපි. අපොහතීති ඡඩ්ඩෙති, අථ වා විවෙචෙති.

ගාහු විලොළනෙ. ගාහති. ගාහො, චන්දග්ගාහො, සූරියග්ගාහො, නක්ඛත්තග්ගාහො.

ගහ ගහණෙ. ගහති, පග්ගහති. ආහුතිංපග්ගහිස්සාමි. පග්ගහො, පග්ගාහො.

පග්ගහොති පත්තො. පග්ගාහොති වීරියං.

සහ පරිසහනෙ. පරිසහනං ඛන්ති. සහති. සහො, අසහො, අසය්හො.

රුහ චම්මනි පාතුභාවෙ. රුහති. රුක්ඛො.

මාතු මානෙ. මාහති.

ගුහූ සංවරණෙ. ගුහති නිග්ගුහති. ගුහො, ගුය්හකො.

වහ පාපුණෙ. වහති. වාරිවහො.

දුහ පපූරණෙ. දුහති, දොහති. දුය්හමානා ගාවී.

දිහ උපචයෙ. දෙහති. දෙහො. දෙහොති සරීරං.

ලිහ ¶ අස්සාදනෙ. ලෙහති, පලෙහති. ලෙහනීයං. අත්රායං පාළි ‘‘සුනඛා හිමස්ස පලිහිංසු පාදෙ’’ති. අයං පනත්ථො – සුනඛා ඉමස්ස කුමාරස්ස පාදතලෙ අත්තනො ජිව්හාය පලිහිංසූති.

ඔහ චාගෙ. ඔහති. සබ්බමනත්ථං අපොහති. අපොහො.

බ්රහ්ම උග්ගමෙ. බ්රහති. බ්රහා.

දහ ථහ හිංසත්ථා. දහති. ථහති.

බ්රූහ වඩ්ඪනෙ. උපරූපරි බ්රූහතීති බ්රහ්මා. කාරිතෙ ‘‘විවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටතී’’ති පයොගො.

බ්රහ්මාති තෙහි තෙහි ගුණවිසෙසෙහි බ්රූහිතොති බ්රහ්මා. බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මාපි වුච්චති තථාගතොපි බ්රාහ්මණොපි මාතාපිතරොපි සෙට්ඨම්පි. ‘‘සහස්සො බ්රහ්මා ද්විසහස්සො බ්රහ්මා’’තිආදීසු හි මහාබ්රහ්මා ‘‘බ්රහ්මා’’ති වුච්චති. ‘‘බ්රහ්මාති ඛො භික්ඛවෙ තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති එත්ථ තථාගතො.

‘‘තමොනුදො බුද්ධො සමන්තචක්ඛු,

ලොකන්තගූ සබ්බභවාතිවත්තො;

අනාසවො සබ්බදුක්ඛප්පහීනො,

සච්චව්හයො බ්රහ්මෙ උපාසිතො මෙ’’ති

එත්ථ බ්රාහ්මණො. ‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො, පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ’’ති එත්ථ මාතාපිතරො. ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’ති එත්ථ සෙට්ඨං. එත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘මහාබ්රහ්මනි ¶ විප්පෙ ච, අථො මාතාපිතූසු ච;

තථාගතෙ ච සෙට්ඨෙ ච, බ්රහ්මසද්දො පවත්තතී’’ති.

අපරො නයො – බ්රහ්මාති තිවිධා බ්රහ්මානො සම්මුතිබ්රහ්මානො උපපත්තිබ්රහ්මානො විසුද්ධිබ්රහ්මානොති.

‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නෙ වාරෙතුමුස්සහෙ,

පරිබ්බජ මහාබ්රහ්මෙ, පචන්තඤ්ඤෙපි පාණිනො’’ති ච

එවමාදීසු හි බ්රහ්මසද්දෙන සම්මුතිබ්රහ්මානො වුත්තා.

‘‘අපාරුතා තෙසං අමතස්ස ද්වාරා,

යෙ සොතවන්තො පමුඤ්චන්තු සද්ධං;

විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං,

ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ,

අථ ඛො බ්රහ්මා සහම්පතී’’ති ච එවමාදීසු බ්රහ්මසද්දෙන උපපත්තිබ්රහ්මා. ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’තිආදිවචනතො බ්රහ්මන්ති අරියධම්මො වුච්චති. තතො නිබ්බත්තා අවිසෙසෙන සබ්බෙපි අරියා විසුද්ධිබ්රහ්මානො නාම පරමත්ථබ්රහ්මතාය. විසෙසතො පන ‘‘බ්රහ්මාති ඛො භික්ඛවෙ තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වචනතො සම්මාසම්බුද්ධො උත්තමබ්රහ්මා නාම සදෙවකෙ ලොකෙ බ්රහ්මභූතෙහි ගුණෙහි උක්කංසපාරමිප්පත්තිතො. එත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘සම්මුතියුපපත්තීනං, විසුද්ධීනං වසෙන ච;

බ්රහ්මානො තිවිධා හොන්ති, උත්තමෙන චතුබ්බිධා’’ති.

ධිම්හ ¶ නිට්ඨුභනෙ. ධිම්හෙති. ‘‘පටිවාමගතං සල්ලං, පස්ස ධිම්හාමි ලොහිත’’න්ති පාළි නිදස්සනං.

තත්ථ ධිම්හාමීති නිට්ඨුභාමීති අත්ථො.

හකාරන්තධාතුරූපානි.

ළකාරන්තධාතු

බිළ අක්කොසෙ. බෙළති. බිළාරො.

කීළ විහාරෙ. කීළති. කීළා.

අළ උග්ගමෙ. අළති. වාළො.

ලළ විලාසෙ. ලළති. ලළිතො අස්සො.

කළ මදෙ කක්කස්සෙ ච. කක්කස්සං කස්සසියං ඵරුසභාවො. කළති.

තුළ තොළනෙ. තොළති.

හුළ හොළ ගතියං. හුළති. හොළති.

රොළ අනාදරෙ. රොළති.

ලොළ උම්මාදෙ. ලොයති.

හෙළ හොළ අනාදරෙ. හෙළති. හොළති.

වාළ ආලපෙ. වාළති.

දාළ ධාළ විසරණෙ. දාළති. ධාළති.

හළ සිලාඝායං. හළති.

හීළ අනාදරෙ. හීළති. හීළා, හීළිකො, හීළිතො.

කළ ¶ සෙචනෙ. කළති. කළනං.

හෙළ වෙඨනෙ. හෙළති.

ඊළ ථුතියං. ඊළති.

ජුළ ගතියං. ජුළති, ජොළති.

පුළ මුළ සුඛනෙ. පුළති. මුළති.

ගුළ රක්ඛායං. ගුළති. ගුළො.

ජුළ බන්ධනෙ. ජුළති.

කුළ ඝසනෙ. කුළති.

ඛුළ බාල්යෙ ච. චකාරො ඝසනාපෙක්ඛකො. ඛුළති.

සුළ බුළ සංවරණෙ. සුළති. බුළති.

පුළ සඞ්ඝාතෙ. පුළති. පුළිනං.

සළ අබ්යත්තසද්දෙ. සළති. සාළිකො, සාළිකා.

‘‘උසභොව මහී නදති,

මිගරාජාව කූජති;

සුසුමාරොව සළති,

කිං විපාකො භවිස්සතී’’ති නිදස්සනං;

ඉමානි ළකාරන්තධාතුරූපානි.

ඉති භූවාදිගණෙ අවග්ගන්තධාතුරූපානි සමත්තානි. එත්තාවතා සබ්බාපි භූවාදිගණෙ ධාතුයො පකාසිතා.

ඉදානි භූවාදිගණිකධාතූනංයෙව කාචි අසමානසුතිකා, කාචි අසමානන්තිකා. තාසු කාචි සමානත්ථවසෙන සමොධානෙත්වා පුබ්බාචරියෙහි වුත්තා, තායෙව ධාතුයො එකදෙසෙන රූපවිභාවනාදීහි සද්ධිං පකාසයිස්සාම. තං යථා?

හූ ¶ භූ සත්තායං හොති, භවති. පහොති, පභවති. හුවෙය්ය පාවුසො. සචෙ උප්පාදො හෙය්ය. අජෙසි යක්ඛො නරවීරසෙට්ඨං, තත්ථප්පනාදො තුමුලො බහූව. අම්බා’යං අහුවා පුරෙ. අහු රාජා විදෙහානං. පහූතං මෙ ධනං සක්ක. පහූතමරියො පකරොති පුඤ්ඤං. පහූතවිත්තො පුරිසො. පහූතජිව්හො භගවා. පියප්පභූතා කලහා විවාදා. පච්ඡාසමණෙන හොතබ්බං. භවිතබ්බං. හොතුං, හෙතුයෙ, භවිතුං. හුත්වා, හුත්වාන. භවිත්වා, භවිත්වාන.

එත්ථ පන ‘‘අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ’’ති පාළි නිදස්සනං. තත්ථ නහෙතුයෙති අභවිතුං. හූධාතුතො තුංපච්චයස්ස තවෙපච්චයස්ස වා තුයෙ ආදෙසො, ඌකාරස්ස ච එකාරාදෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා හෙතුභාවාය න න සක්කාතිපි අත්ථො. අයං පනත්ථො ඉධ නාධිප්පෙතො, පුරිමොයෙවත්ථො අධිප්පෙතො හොතිස්ස ධාතුනො පයොගභාවාය උදාහරිතපදස්සත්ථභාවතො. තත්ථ පහොතීති ඉදං වත්ථං විපුලභාවෙන චීවරං කාතුං පහොති, නො නප්පහොති. පහොතීති වා පුරිසො අරයො ජෙතුං සක්කොති. අථ වා පහොතීති හොති. පභවතීති සන්දති. පහූතන්ති විපුලං, මහන්තන්ති අත්ථො. පහූතවිත්තොති විපුලවිත්තො මහද්ධනො. පහූතජිව්හොති සුපුථුලසුදීඝසුමුදුකජිව්හො, පියප්පභූතාති පියතො නිබ්බත්තා.

ගමු සප්ප ගතියං. ගච්ඡති, ගමති, ඝම්මති, ආගච්ඡති, උග්ගච්ඡති, අතිගච්ඡති, පටිගච්ඡති, අවගච්ඡති, අධිගච්ඡති, අනුගච්ඡති, උපගච්ඡති, අපගච්ඡති, විගච්ඡති, නිගච්ඡති, නිග්ගච්ඡති. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි. ‘‘සමුග්ගච්ඡතී’’තිආදිනා උපසග්ගද්වයවසෙනපි ¶ යථාසම්භවං යොජෙතබ්බානි. සප්පති, සංසප්පති, පරිසප්පති. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

තත්ථ ගමතීති ගච්ඡති. කාරිතෙ ‘‘දෙවදත්තං ගමෙති ගමයතී’’ති රූපානි භවන්ති. ‘‘අපායං ගමෙතීති අපායගමනීය’’න්ති ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං. චුරාදිගණං පත්තස්ස ආපුබ්බස්ස ඉමස්ස ‘‘ආගමෙති, ආගමයති, ආගමෙන්තො, ආගමයමානො’’ති සුද්ධකත්තුරූපානි භවන්ති.

තත්ථ ආගමෙතීති මුහුත්තං අධිවාසෙතීති අත්ථො. ඝම්මතීති ගච්ඡති. ආගච්ඡතීති ආයාති. උග්ගච්ඡතීති උය්යාති උද්ධං ගච්ඡති. අතිගච්ඡතීති අතික්කමිත්වා ගච්ඡති. පටිගච්ඡතීති පුන ගච්ඡති. අවගච්ඡතීති ජානාති. අධිගච්ඡතීති ලභති ජානාති වා. අනුගච්ඡතීති පච්ඡතො ගච්ඡති. උපගච්ඡතීති සමීපං ගච්ඡති. අපගච්ඡතීති අපෙති. විගච්ඡතීති විගමති. නිගච්ඡතීති ලභති. ‘‘යසං පොසො නිගච්ඡතී’’ති ඉදං නිදස්සනං. නිග්ගච්ඡතීති නික්ඛමති. සප්පතීති ගච්ඡති. සංසප්පතීති සංසරන්තො ගච්ඡති. පරිසප්පතීති සමන්තතො ගච්ඡති.

ඉදානි පන විඤ්ඤූනං සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ පරමකොසල්ලජනනත්ථං සප්පයොගං පදමාලං කථයාම. සෙය්යථිදං? සො ගච්ඡති, තෙ ගච්ඡන්ති, ගච්ඡරෙ. ත්වං ගච්ඡසි, තුම්හෙ ගච්ඡථ. අහං ගච්ඡාමි, මයං ගච්ඡාම. සො ගච්ඡතෙ, තෙ ගච්ඡන්තෙ. ත්වං ගච්ඡසෙ, තුම්හෙ ගච්ඡව්හෙ. අහං ගච්ඡෙ, මයං ගච්ඡාම්හෙ. වත්තමානාය රූපානි.

සො ගච්ඡතු, තෙ ගච්ඡන්තු. ත්වං ගච්ඡාහි, ගච්ඡ, ගච්ඡස්සු, තුම්හෙ ගච්ඡථ. අහං ගච්ඡාමි, මයං ගච්ඡාම. සො ගච්ඡතං, තෙ ගච්ඡන්තං. ත්වං ගච්ඡස්සු, තුම්හෙ ගච්ඡව්හො. අහං ගච්ඡෙ, මයං ගච්ඡාමසෙ. පඤ්චමියා රූපානි.

සො ¶ ගච්ඡෙය්ය, ගච්ඡෙ, තෙ ගච්ඡෙය්යුං. ත්වං ගච්ඡෙය්යාසි, තුම්හෙ ගච්ඡෙය්යාථ. අහං ගච්ඡෙය්යාමි, මයං ගච්ඡෙය්යාම, ගච්ඡෙමු. සො ගච්ඡෙථ, තෙ ගච්ඡෙරං. ත්වං ගච්ඡෙථො, තුම්හෙ ගච්ඡෙය්යාව්හො. අහං ගච්ඡෙය්යං, මයං ගච්ඡෙය්යාම්හෙ. සත්තමියා රූපානි.

සො ගච්ඡ, තෙ ගච්ඡු. ත්වං ගච්ඡෙ, තුම්හෙ ගච්ඡිත්ථ, ගඤ්ඡිත්ථ. අහං ගච්ඡං, මයං ගච්ඡිම්හ, ගඤ්ඡිම්හ. සො ගච්ඡිත්ථ, ගඤ්ඡිත්ථ, තෙ ගච්ඡිරෙ. ත්වං ගච්ඡිත්ථො, තුම්හෙ ගච්ඡිව්හො. අහං ගච්ඡිං, ගඤ්ඡිං, මයං ගච්ඡිම්හෙ. පරොක්ඛාය රූපානි.

සො අගච්ඡා, තෙ අගච්ඡූ. ත්වං අගච්ඡෙ, තුම්හෙ අගච්ඡථ. අහං අගච්ඡං, මයං අගච්ඡම්හා. සො අගච්ඡථ, තෙ අගච්ඡත්ථුං. ත්වං අගච්ඡසෙ, තුම්හෙ අගච්ඡිව්හං. අහං අගච්ඡං, මයං අගච්ඡිම්හෙ. අජ්ජතනියා රූපානි.

සො ගච්ඡිස්සති, තෙ ගච්ඡිස්සන්ති. ත්වං ගච්ඡිස්සසි, තුම්හෙ ගච්ඡිස්සථ. අහං ගච්ඡිස්සාමි, මයං ගච්ඡිස්සාම. සො ගච්ඡිස්සතෙ, තෙ ගච්ඡිස්සන්තෙ. ත්වං ගච්ඡිස්සසෙ, තුම්හෙ ගච්ඡිස්සව්හෙ. අහං ගච්ඡිස්සං, මයං ගච්ඡිස්සාම්හෙ. භවිස්සන්තියා රූපානි.

සො අගච්ඡිස්සා, තෙ අගච්ඡිස්සංසු. ත්වං අගච්ඡිස්සෙ, තුම්හෙ අගච්ඡිස්සථ. අහං අගච්ඡිස්සං, මයං අගච්ඡිස්සාම්හා. සො අගච්ඡිස්සථ, තෙ අගච්ඡිස්සිසු. ත්වං අගච්ඡිස්සසෙ, තුම්හෙ අගච්ඡිස්සව්හෙ. අහං අගච්ඡිස්සං, මයං අගච්ඡිස්සාම්හසෙ. කාලාතිපත්තියා රූපානි.

තත්ථ අජ්ජතනියා කාලාතිපත්තියා ච අකාරාගමං සබ්බෙසු පුරිසෙසු සබ්බෙසු වචනෙසු ලබ්භමානම්පි සාසනෙ අනියතං හුත්වා ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. තථා හි ‘‘අගච්ඡි, ගච්ඡි, අගච්ඡිස්සා, ගච්ඡිස්සා’’තිආදිනා ද්වෙ ද්වෙ රූපානි දිස්සන්ති. ගමති, ගමන්ති. ගමතු, ගමන්තු. ගමෙය්ය. ගමෙය්යුං. සෙසං සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං.

ඉදානි ¶ පරොක්ඛාහිය්යත්තනජ්ජතනීසු විසෙසො වුච්චතෙ – සො පුරිසො මග්ගං ග, සා ඉත්ථී ඝර’මාග. තෙ මග්ගං ගු, තා ඝර’මාගු. එකාරස්ස අකාරාදෙසං ත්වං මග්ගං ග, ත්වං ඝර’’මාග. තුම්හෙ මග්ගං ගුත්ථ, තුම්හෙ ඝර’මාගුත්ථ. අහං මග්ගං ගං, අහං ඝර’මාගං. අහං තං පුරිසං අන්වගං, මයං මග්ගං ගුම්හ, මයං ඝරං ආගුම්හ, මයං තං පුරිසං අන්වගුම්හ. අයං තාව පරොක්ඛාය විසෙසො.

‘‘සො මග්ගං අගමා, තෙ මග්ගං අගමූ’’ ඉච්චාදි හිය්යත්තනියා රූපං. ‘‘සො අගමි, තෙ අගමුං, තෙ ගුං’’ ඉච්චාදි අජ්ජතනියා රූපං.

ඉදානි තෙසං පදරූපානි පාකටීකරණත්ථං කිඤ්චි සුත්තං කථයාම – ‘‘සොපාගා සමිතිං වනං. අථෙත්ථ පඤ්චමො ආගා. ආගුං දෙවා යසස්සිනො. මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං. අගමා රාජගහං බුද්ධො. වඞ්කං අගමු පබ්බතං. බ්රාහ්මණා උපගච්ඡු ම’’න්ති එවමාදීනි භවන්ති.

ග ගු ග ගුත්ථ ගං ගුම්හ, අගු අගමු අගමුං;

අගමා’ගමි ගච්ඡන්ති, ආදිභෙදං මනෙ කරෙ.

ඉදානි නාමිකපදානි වුච්චන්තෙ – ගතො, ගන්තා, ගච්ඡං, ගච්ඡන්තී, ගච්ඡන්තං කුලං, සහගතං, ගති, ගමනං, ගමො, ආගමො, අවගමො, ගන්තබ්බං, ගමනීයං, ගම්මං, ගම්මමානං, ගමියමානං, ගො, මාතුගාමො, හිඞ්ගු, ජගු, ඉන්දගූ, මෙධගො ඉච්චාදීනි, කාරිතෙ – ගච්ඡාපෙති, ගච්ඡාපයති, ගච්ඡෙති, ගච්ඡයති, ගම්මෙති. කම්මෙ – ගම්මති, ගමියති, අධිගම්මති, අධිගමියති. තුමන්තාදිත්තෙ ‘‘ගන්තුං, ගමිතුං, ගන්ත්වා, ගන්ත්වාන, ගමිත්වා, ගමිත්වාන, ගමිය, ගමියාන, ගම්ම, ආගම්ම, ආගන්ත්වා, අධිගම්ම, අධිගන්ත්වා’’ ඉච්චාදීනි ¶ . සප්පධාතුස්ස පන ‘‘සප්පො, සප්පිනී, පීඨසප්පී, සප්පි’’ ඉච්චාදීනි රූපානි භවන්ති.

තත්ථ සහගතසද්දො තබ්භාවෙ වොකිණ්ණෙ නිස්සයෙ ආරම්මණෙ සංසට්ඨෙති ඉමෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති තබ්භාවෙ වෙදිතබ්බො, නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යායං භික්ඛවෙ වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති වොකිණ්ණෙ වෙදිතබ්බො, අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති නිස්සයෙ වෙදිතබ්බො, අට්ඨිකසඤ්ඤං නිස්සාය අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා’’ති ආරම්මණෙ, රූපාරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං සහජාතං සම්පයුත්ත’’න්ති සංසට්ඨෙ, ඉමිස්සා පීතියා සංසට්ඨන්ති අත්ථො. එත්ථෙතං වුච්චති –

තබ්භාවෙ චෙව වොකිණ්ණෙ, නිස්සයාරම්මණෙසු ච;

සංසට්ඨෙ ච සහගත-සද්දො දිස්සති පඤ්චසු;

ගතීති ගතිගති නිබ්බත්තිගභි අජ්ඣාසයගති විභවගති නිප්ඵත්තිගති ඤාණගතීති බහුවිධා ගති නාම.

තත්ථ ‘‘තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’’ති ච ‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා’’ති ච අයං ගතිගතිනාම. ‘‘ඉමෙසං ¶ ඛො අහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං නෙව ජානාමි ගතිංවා අගතිංවා’’ති අයං නිබ්බත්තිගති නාම. ‘‘එවං ඛො තෙ අහං බ්රහ්මෙ ගතිඤ්ච ජානාමි ජුතිඤ්ච ජානාමී’’ති අයං අජ්ඣාසයගති නාම. ‘‘විභවො ගති ධම්මානං, නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති අයං විභවගති නාම. ‘‘ද්වෙ ගතියො භවන්ති අනඤ්ඤා’’ති අයං නිප්ඵත්තිගති නාම. ‘‘තං තත්ථ ගතිමා ධිභිමා’’ති ච ‘‘සුන්දරං නිබ්බානං ගතො’’ති ච අයං ඤාණගති නාම. එත්ථෙතං වුච්චති –

ගතිගත්යඤ්ච නිබ්බත්යං, විභවජ්ඣාසයෙසු ච;

නිප්ඵත්තියඤ්ච ඤාණෙ ච, ගතිසද්දො පවත්තති.

ගච්ඡතීති ගො. මාතුයා සමභාවං මිස්සීභාවඤ්ච ගච්ඡති පාපුණාතීති මාතුගාමො. රොගං හිංසන්තං ගච්ඡතීති හිඞ්ගු.

ඉමානි තස්ස නාමානි

හිඞ්ගු හිඞ්ගුජතුච්චෙව, තථා හිඞ්ගුසිපාටිකා;

හිඞ්ගුජාතීති කථිතා, විනයට්ඨකථාය හි.

ජගූති චුතිතො ජාතිං ගච්ඡතීති ජගු. ඉන්ද්රියෙන ගච්ඡතීති ඉන්දගූ. අථ වා ඉන්දභූතෙන කම්මුනා ගච්ඡතීති ඉන්දගු. ‘‘හින්දගූ’’තිපි පාළි. තත්ථ හින්දන්ති මරණං. තං ගච්ඡතීති හින්දගූ. සබ්බමෙතං සත්තාධිවචනං, ලිඞ්ගතො පුල්ලිඞ්ගං. මෙධගොති අත්තනො නිස්සයඤ්ච පරඤ්ච මෙධමානො හිංසමානො ගච්ඡති පවත්තතීති මෙධගො, කලහො. ‘‘තතො සම්මන්ති මෙධගා’’ති එත්ථ හි කලහො මෙධගසද්දෙන භගවතා වුත්තො. ගමිත්වාති එත්ථ –

‘‘ඉසිව්හයං ගමිත්වාන, විනිත්වා පඤ්චවග්ගියෙ;

තතො විනෙසි භගවා, ගන්ත්වා ගන්ත්වා තහිං තහි’’න්ති

අයං ¶ පාළි නිදස්සනං. සප්පොති සප්පතීති සප්පො, සංසප්පන්තො ගච්ඡතීති අත්ථො. තෙනාහ ආයස්මා සාරිපුත්තො ‘‘යො කාමෙ පරිවජ්ජෙති, සප්පස්සෙව පදාසිරො’’ති ඉමිස්සා පාළියා නිද්දෙසෙ ‘‘සප්පො වුච්චති අහි. කෙනට්ඨෙන සප්පො? සංසප්පන්තො ගච්ඡතීති සප්පො. භුජන්තො ගච්ඡතීති භුජගො. උරෙන ගච්ඡතීති උරගො. පන්නසිරො ගච්ඡතීති පන්නගො. සරීරෙන සප්පතීති සරීසපො. බිලෙ සයතීති බිලාසයො. දාඨා තස්ස ආවුධොති දාඨාවුධො. විසං තස්සඝොරන්ති ඝොරවිසො. ජිව්හා තස්ස දුවිධාති දුජිව්හො. ද්වීහි ජිව්හාහි රසං සායතීති ද්විරසඤ්ඤූ’’ති. සප්පිනීති උරගී. පීඨසප්පීති පීඨෙන සප්පති ගච්ඡතීති පීඨසප්පී, පඞ්ගුළො. සප්පීති යො න පරිභුඤ්ජති, තස්ස බලායුවඩ්ඪනත්ථං සප්පති ගච්ඡති පවත්තතීති සප්පි, ඝතං.

සක්ක ටෙක ලඞ්ඝ ගත්යත්තා. සක්කති, නිසක්කති, පරිසක්කති. නිසක්කො, පරිසක්කනං. ටෙකති. ටීකා. ලඞ්ඝති, උල්ලඞ්ඝති, ඔලඞ්ඝති, ලඞ්ඝකො, උල්ලඞ්ඝිකා පීති.

කෙ රෙ ගෙ සද්දෙ. කායති. රායති. ගායති. ජාතකං. රා. ගීතං. කායිතුං. රායිතුං, ගායිතුං. කායිත්වා. රායිත්වා. ගායිත්වා.

තත්ථ ජාතකන්ති ජාතං භූතං අතීතං අත්තනො චරිතං කායති කථෙති භගවා එතෙනාති ජාතකං. ජාතකපාළි හි ඉධ ජාතකන්ති වුත්තං. අඤ්ඤත්ර පන ජාතං එවං ජාතකන්ති ගහෙතබ්බා. තථා හි ජාතකසද්දො පරියත්තියම්පි වත්තති ‘‘ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්ම’’න්තිආදීසු, ජාතියම්පි වත්තති ‘‘ජාතකං සමොධානෙසී’’තිආදීසු. රා වුච්චති සද්දො. ගීතන්ති ගායනං.

ඛෙ ¶ ජෙ සෙ ඛයෙ. ඛායති. ජායති. සායති. ඛයං ගච්ඡතීති අත්ථො.

එත්ථ පන සියා ‘‘නනු ච භො ඛායතීති පදස්ස ඛාදතීති වා පඤ්ඤායතීති වා අත්ථො භවති, තථා ජායතීති පදස්ස නිබ්බත්තතීති අත්ථො, සායතීති පදස්ස රසං අස්සාදෙතීති අත්ථො, එවං සන්තෙ භො කස්මා ඉධ එවං අත්ථො තුම්හෙහි කථියතී’’ති? සච්චං, ධාතූනන්තු අනෙකත්ථත්තා එවං අත්ථො කථෙතුං ලබ්භති. තථා හි ‘‘අප්පස්සුතායං පුරිසො, බලිබද්දොව ජීරතී’’ති එත්ථ ජීරතීති අයං සද්දො ජරං පාපුණාතීති අත්ථං අවත්වා වඩ්ඪතීති අත්ථමෙව වදති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

ගු ඝු කු උ සද්දෙ. ගවති. ඝවති. කවති. අවති.

ඛු රු කු සද්දෙ. ඛොති. රොති. කොති.

චු ජු පු ප්ලු ගා සෙ ගතියං. චවති. ජවති. පවති. ප්ලවති. ගාති. සෙති. චවනං, චුති. ජවනං, ජවො. පවනං, ප්ලවනං. ගානං. සෙතු. පොතො. ප්ලවො.

එත්ථ ගානන්ති ගමනං. පොතොති පවති ගච්ඡති උදකෙ එතෙනාති පොතො, නාවා. තථා ප්ලවති න සීදතීති ප්ලවො, නාවා එව. ‘‘භින්නප්ලවො සාගරස්සෙව මජ්ඣෙ’’ති හි ජාතකපාළි දිස්සති. ‘‘නාවා, පොතො, ප්ලවො, ජලයානං, තරණ’’න්ති නාවාභිධානානි.

ධෙ ථෙ සද්දසඞ්ඝාතෙසු. ධායති. ථායති. භාවෙ – ධියති, ථියති. ඉත්ථී. ථී.

දෙ තෙ පාලනෙ. දායති. දයා. තාණං.

රා ලා ආදානෙ. රාති. ලාති.

අති අදි බන්ධනෙ. අන්තති. අන්දති. අන්තං. අන්දු.

ජුතසුභ ¶ රුච දිත්තියං. ජොතති. සොභති. රොචති, විරොචති.

අක අග කුටිලායං ගතියං. අකති. අගති.

නාථ නාධ යාචනොපතාපිස්සරියාසීසාසු. නාථති. නාධති.

සල හුල චල කම්පනෙ. සලති. හුලති. චලති. කුසලං.

එත්ථ ච කුච්ඡිතෙ පාපකෙ ධම්මෙ සලයතීති කුසලං, හෙතුකත්තුවසෙනිදං නිබ්බචනං දට්ඨබ්බං. තථා හි අට්ඨසාලිනියං ‘‘කුච්ඡිතෙ පාපකෙ ධම්මෙ සලයන්ති චලයන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලා’’ති හෙතුකත්තුවසෙන අත්ථො කථිතො. ඉදං සලධාතුවසෙන කුසලසද්දස්ස නිබ්බචනං. අඤ්ඤෙසම්පි ධාතූනං වසෙන කුසලසද්දස්ස නිබ්බචනං භවති. තථා හි අට්ඨසාලිනියං අඤ්ඤානිපි නිබ්බචනානි දස්සිතානි. කථං? ‘‘කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්තීති කුසා, තෙ අකුසලධම්මසඞ්ඛාතෙ කුසෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන කුසෙන ලාතබ්බාති කුසලා, ගහෙතබ්බා පවත්තෙතබ්බාති අත්ථො. යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්ථප්පදෙසං ලුනන්ති, එවමිමෙපි උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන උභයභාගගතං කිලෙසපක්ඛං ලුනන්ති, තස්මා කුසා විය ලුනන්තීතිපි කුසලා’’ති. එවං අඤ්ඤානිපි නිබ්බචනානි දස්සිතානි. තත්ර ‘‘ධම්මා’’ ඉති පදාපෙක්ඛං කත්වා තදනුරූපලිඞ්ගවචනවසෙන ‘‘කුසලා’’ති නිද්දෙසො කතො, ඉධ පන සාමඤ්ඤනිද්දෙසවසෙන ‘‘කුසල’’න්ති නපුංසකෙකවචනනිද්දෙසො අම්හෙහි කතො. පුඤ්ඤවාචකො හි කුසලසද්දො ආරොග්යවාචකො ච එකන්තෙන නපුංසකලිඞ්ගො, ඉතරත්ථවාචකො පන තිලිඞ්ගිකො, යථා කුසලො ඵස්සො, කුසලා වෙදනා. කුසලං චිත්තන්ති. කුසලසද්දො ¶ ඉමස්මිං භූවාදිගණෙ ලාධාතුසලධාතුවසෙන නිප්ඵත්තිං ගතොති වෙදිතබ්බො. ඉති භූවාදිගණෙ සමොධානගතධාතුයො සමත්තා.

ඉච්චෙවං –

විත්ථාරතො ච සඞ්ඛෙපා, භූවාදීනං ගණො මයා;

යො විභත්තො සඋද්දෙසො, සනිද්දෙසො යථාරහං.

උපසග්ගනිපාතෙහි, නානාඅත්ථයුතෙහි ච;

යොජෙත්වාන පදානෙත්ථ, දස්සිතානි විසුං විසුං.

පාළිනිදස්සනාදීහි, දස්සිතානි සහෙව තු;

ත්යාද්යන්තානි ච රූපානි, ස්යාන්යන්තානි ච සබ්බසො.

පදානං සදිසත්තඤ්ච, තථා විසදිසත්තනං;

චොදනාපරිහාරෙහි, සහිතො චත්ථනිච්ඡයො.

අත්ථුද්ධාරො’භිධානඤ්ච, ලිඞ්ගත්තයවිමිස්සනං;

අභිධෙය්යකලිඞ්ගෙසු, සවිසෙසපදානි ච.

නානාපදබහුප්පද-සමොධානඤ්ච දස්සිතං;

රූළ්හීසද්දාදයො චෙව, සුවිභත්තා අනාකුලා.

සබ්බනාමං සබ්බනාම-සදිසානි පදානි ච;

නානාපදෙහි යොජෙතුං, දස්සිතානි යථාරහං.

තුමන්තානි ච රූපානි, ත්වාද්යන්තානි ච විඤ්ඤූනං;

පිටකෙ පාටවත්ථාය, සබ්බමෙතං පකාසිතං.

යෙ සද්දනීතිම්හි ඉමං විභාගං,

ජානන්ති සම්මා මුනිසාසනෙ තෙ;

අත්ථෙසු සබ්බෙසුපි වීතකඞ්ඛා,

අච්ඡම්භිනො සීහසමා භවන්ති.

විභූතභුතග්ගසයම්භුචක්කෙ ¶ ,

සුභූතභූරිං වදතා නරානං;

යො සද්දනීතිම්හි භුවාදිකණ්ඩො,

වුත්තො මයා තං භජථත්ථකාමො.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

පන්නරසහි පරිච්ඡෙදෙහි මණ්ඩිතො භූවාදිගණො නාම

සොළසමො පරිච්ඡෙදො.