අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > සද්දනීතිප්පකරණං (ධාතුමාලා)

MMR Vol 0

17. රුධාදිඡක්ක

රුධාදිගණික

දිවාදිගණික

ඉතො පරං පවක්ඛාමි, රුධාදිකගණාදයො;

සාසනස්සොපකාරාය, ගණෙ තු ඡබ්බිධෙ කථං.

රුධි ආවරණෙ. රුධිධාතු ආවරණෙ වත්තති. එත්ථ ආවරණං නාම පිදහනං වා පරිරුන්ධනං වා පලිබුද්ධනං වා හරිතුං වා අප්පදානං, සබ්බමෙතං වට්ටති. රුන්ධති, රුන්ධිති, රුන්ධීති, රුන්ධෙති, අවරුන්ධෙති. කම්මනි – මග්ගො පුරිසෙන රුන්ධියති. රොධො, ඔරොධො, විරොධො, පටිවිරොධො, විරුද්ධො, පටිවිරුද්ධො, පරිරුද්ධො. රුන්ධිතුං, පරිරුන්ධිතුං. රුන්ධිත්වා. පරිරුන්ධිත්වා.

තත්ර රොධොති චාරකො. සො හි රුන්ධති පවෙසිතානං කුරූරකම්මන්තානං සත්තානං ගමනං ආවරතීති රොධොති වුච්චති. ඔරොධොති රාජුබ්බරී, සා පන යථාකාමචාරං චරිතුං අප්පදානෙන ඔරුන්ධියති අවරුන්ධියතීති ඔරොධො. විරොධොති අනනුකූලතා. පටිවිරොධොති පුනප්පුනං අනනුකූලතා. විරුද්ධොති විරොධං ආපන්නො. පටිවිරුද්ධොති පටිසත්තුභාවෙන ¶ විරොධං ආපන්නො. පරිරුද්ධොති ගහණත්ථාය සම්පරිවාරිතො. වුත්තඤ්හි ‘‘යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනෙ පථෙ’’ති. අවරුද්ධොති පබ්බාජිතො.

මුච මොචනෙ. මිගං බන්ධනා මුඤ්චති. මුඤ්චනං, මොචනං. දුක්ඛප්පමොචනං, මොචො.

මොචොති චෙත්ථ අට්ඨිකකදලීරුක්ඛො. මුඤ්චිතුං. මුඤ්චිත්වා. කාරිතෙ ‘‘මොචෙති, මොචෙතුං, මොචෙත්වා’’තිආදීනි.

රිච විරෙචනෙ. රිඤ්චති. රිඤ්චනං, විරෙචනං, විරෙකො, විරෙචකො. රිඤ්චිතුං. රිඤ්චිත්වා.

සිච පග්ඝරණෙ. උදකෙන භූමිං සිඤ්චති. පුත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. අභිසෙකො. මුද්ධාභිසිත්තො ඛත්තියො. සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සති. සිත්තට්ඨානං. සිඤ්චිතුං. සිඤ්චිත්වා.

යුජ යොගෙ. යුඤ්ජති, අනුයුඤ්ජති. කම්මනි ‘‘යුඤ්ජියතී’’ති රූපානි. කෙචි ‘‘යුඤ්ජතෙ’’ති ඉච්ඡන්ති. යුඤ්ජනං, සංයොගො, අනුයොගො, භාවනානුයුත්තො, සඤ්ඤොගො, සඤ්ඤොජනං, අත්ථයොජනා. දීඝං සන්තස්ස යොජනං. යුඤ්ජිතුං, අනුයුඤ්ජිතුං. අනුයුඤ්ජිත්වා. යොජෙති. තත්ථ සංයොජනන්ති බන්ධනං කාමරාගාදි. යොජනන්ති –

විදත්ථි ද්වාදසඞ්ගුල්යො, තද්වයං රතනං මතං;

සත්තරතනිකා යට්ඨි, උසභං වීසයට්ඨිකං;

ගාවුතං උසභාසීති, යොජනං චතුගාවුතං.

භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු. පාලනං රක්ඛණං. බ්යවහරණං අජ්ඣොහරණං. භුඤ්ජති, පරිභුඤ්ජති, සංභුඤ්ජති. දාසපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජි. කාරිතෙ ‘‘භොජෙති භොජයතී’’තිආදීනි රූපානි. භොජනං, සම්භොගො, මහිභුජො, ගාමභොජකො ¶ , උපභොගො, පරිභොගො. භුත්තො ඔදනො භවතා. සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං. ඔදනං භුත්තො භුත්තවා භුත්තාවී. තුමන්තාදිත්තෙ ‘‘භුඤ්ජිතුං, පරිභුඤ්ජිතුං, භොජෙතුං, භොජයිතුං, භුඤ්ජිත්වා, භුඤ්ජිත්වාන, භුඤ්ජිය, භුඤ්ජියාන, භොජෙත්වා, භොජෙත්වාන, භොජයිත්වා, භොජයිත්වාන’’ ඉච්චාදීනි පරිසද්දාදීහි විසෙසිතබ්බානි.

තත්ර භුඤ්ජතීති භත්තං භුඤ්ජති, භොජනීයං භුඤ්ජති. තථා හි ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදති වා භුඤ්ජති වා’’තිආදි වුත්තං. අපිච කදාචි ඛාදනීයෙපි ‘‘භුඤ්ජතී’’ති වොහාරො දිස්සති. ‘‘ඵලානි ඛුද්දකප්පානි, භුඤ්ජ රාජ වරාවර’’න්ති හි වුත්තං. පරිභුඤ්ජතීති චීවරං පරිභුඤ්ජති, පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජති, ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පරිභුඤ්ජති, පටිසෙවතීති වුත්තං හොති. තෙනෙව ච පටිසෙවතීති පරිභුඤ්ජතීති අත්ථො සංවණ්ණියති. අපිච ‘‘කාමෙ භුඤ්ජතී’’ති ච ‘‘පඤ්චකාමගුණෙ පරිභුඤ්ජතී’’ති ච දස්සනතො පන භුඤ්ජනපරිභුඤ්ජනසද්දා පටිසෙවනත්ථෙන කත්ථචි සමානත්ථාපි හොන්තීති අවගන්තබ්බා. සංභුඤ්ජතීති සම්භොගං කරොති, එකතො වාසං කරොතීති අත්ථො. එත්ථ සියා ‘‘නනු ච භො අත්ර භුජධාතු පාලනබ්යවහරණෙසු වුත්තො, සො කථං එත්තකෙසුපි අත්ථෙසු වත්තතී’’ති? වත්තතෙව, අනෙකත්ථා හි ධාතවො, තෙ උපසග්ගසහායෙ ලභිත්වාපි අනෙකත්ථතරාව හොන්ති. ඉතො පට්ඨාය තුමන්තාදීනි රූපානි න වක්ඛාම. යත්ථ පන විසෙසො දිස්සති, තත්ථ වක්ඛාම.

කති ඡෙදනෙ. කන්තති, විකන්තති. සල්ලකත්තො.

භිදි විදාරණෙ. භින්දති. අනාගතත්ථෙ වත්තබ්බෙ ‘‘භෙජ්ජිස්සති, භින්දිස්සතී’’ති ද්විධා භවන්ති රූපානි. පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ භින්දතීති භික්ඛු. තෙනාහ –

‘‘න ¶ තෙන භික්ඛු සො හොති, යාවතා භික්ඛතෙ පරෙ;

විසං ධම්මං සමාදාය, භික්ඛු හොති න තාවතා.

යොධ පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, බාහිත්වා බ්රහ්මචරියං;

සඞ්ඛාය ලොකෙ චරති, සවෙ ‘භික්ඛූ’ති වුච්චතී’’ති.

ඉදඤ්ච ඛීණාසවං සන්ධාය වුත්තං, සෙක්ඛපුථුජ්ජනසමණාපි යථාසම්භවං ‘‘භික්ඛූ’’ති වත්තබ්බතං පාපුණන්තියෙව. සඞ්ඝං භින්දතීති සඞ්ඝභෙදකො. දෙවදත්තෙන සඞ්ඝො භින්නො,. භින්දියතීති භින්නොති හි නිබ්බචනං. න තෙ කට්ඨානි භින්නානි. භින්දතීති භෙත්තා.

ඡිදි ද්වෙධාකරණෙ. ඡින්දතීති ඡෙදකො, එවං ඡෙත්තා. කෙසෙ ඡෙත්තුං වට්ටති. ඡින්දියතීති ඡින්නො. ඡින්නොපි රුක්ඛො පුනදෙව රූහති. ඉදං පන භිදිඡිදිද්වයං දිවාදිගණං පත්වා ‘‘භිජ්ජති ඡිජ්ජතී’’ති සුද්ධකත්තුවාචකං රූපද්වයං ජනෙති, තස්මා ‘‘භිජ්ජතීති භින්නො’’තිආදිනා සුද්ධකත්තුවසෙනපි නිබ්බචනං කාතබ්බං.

තදි හිංසානාදරෙසු. තන්දති. තන්දී, තද්දු. තද්දති කච්ඡු.

උදි පසවකිලෙදනෙසු. පසවනං සන්දනං. කිලෙදනං තින්දතා. උන්දති. උන්දූරො, සමුද්දො.

විද ලාභෙ. වින්දති. ගොවින්දො, විත්ති. එත්ථ විත්තීති අනුභවනං, වෙදනා වා.

විද තුට්ඨියං. වින්දති, නිබ්බින්දති. නිබ්බින්දනං. විරජ්ජති. නිබ්බින්දො කාමරතියා. විත්ති, විත්තං, වෙදො. ලභති අත්ථවෙදං ධම්මවෙදං.

එත්ථ විත්තීති සොමනස්සං. ‘‘විත්ති හි මං වින්දති සුත දිස්වා’’ති හි වුත්තං. විත්තන්ති විත්තිජනනත්තා විත්තසඞ්ඛාතං ධනං. වෙදොති ¶ ගන්ථොපි ඤාණම්පි සොමනස්සම්පි වුච්චති. ‘‘තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ’’තිආදීසු හි ගන්ථො ‘‘වෙදො’’ති වුච්චති. ‘‘බ්රාහ්මණං වෙදගුමභිජඤ්ඤා අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්ත’’න්තිආදීසු ඤාණං. ‘‘යෙ වෙදජාතා විචරන්ති ලොකෙ’’තිආදීසු සොමනස්සං.

වෙදගන්ථෙ ච ඤාණෙ ච, සොමනස්සෙ ච වත්තති;

වෙදසද්දො ඉමං නානා-ධාතුතො සමුදීරයෙ.

ලිප ලිම්පනෙ. ලිම්පති, ලිම්පකො. අවලෙපො. අවලෙපොති අහඞ්කාරො.

ලුප අච්ඡෙදනෙ. ලුම්පති. විලුම්පකො, විලුත්තො විලොපො.

විලුම්පතෙව පුරිසො, යාවස්ස උපකප්පති;

යදා චඤ්ඤෙ විලුම්පන්ති, සො විලුත්තො විලුම්පතීති.

පිස චුණ්ණනෙ. පිංසති. පිසකො. පිසුණා වාචා. ආගමට්ඨකථායං පන ‘‘අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං යාය වාචාය භාසති, සා පිසුණා වාචා’’ති වුත්තං, තං නිරුත්තිලක්ඛණෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

හිසි විහිංසායං. හිංසති, විහිංසති. හිංසකො.

අහිංසකොති මෙ නාමං, හිංසකස්ස පුරෙ සතො;

අජ්ජාහං සච්චනාමොම්හි, න නං හිංසාමි කිඤ්චනං.

හිංසිතබ්බං කිංසතීති සීහො. ආදිඅන්තක්ඛරවිපල්ලාසවසෙන සද්දසිද්ධි, යථා ‘‘කන්තනට්ඨෙන තක්ක’’න්ති. විහෙසකො, විහෙසනං.

සුම්භ ¶ පහාරෙ. යො නො ගාවොව සුම්භති. පරිසුම්භති. සුම්භොති. අත්රිමෙ පාළිතො පයොගා –

‘‘සංසුම්භමානා අත්තානං, කාලමාගමයාමසෙ’’ති ච,

‘‘කෙසග්ගහණමුක්ඛෙපා, භූම්යා ච පරිසුම්භනා;

දත්වා ච නො පක්කමති, බහුදුක්ඛං අනප්පක’’න්ති ච,

අඤ්ඤත්ථ පන අඤ්ඤාපි වුත්තා. තා ඉධ අනුපපත්තිතො න වුත්තා. කෙචෙත්ථ මඤ්ඤෙය්යුං, යථා භූවාදිගණෙ ‘‘සකි සඞ්කායං ඛජි ගතිවෙකල්ලෙ’’තිආදීනං ධාතූනං පටිලද්ධවග්ගන්තභාවස්ස නිග්ගහීතාගමස්ස වසෙන ‘‘සඞ්කති ඛඤ්ජතී’’ති රූපානි භවන්ති, තථා ඉමස්මිං රුධාදිගණෙ ‘‘මුච මොචනෙ කති ඡෙදනෙ’’තිආදීනං ධාතූනං පටිලද්ධවග්ගන්තභාවස්ස නිග්ගහීතාගමස්ස වසෙන ‘‘මුඤ්චති කන්තතී’’තිආදීනි රූපානි භවන්ති. එවං සන්තෙ කො ඉමෙසං තෙසඤ්ච විසෙසොති? එත්ථ වුච්චතෙ – යෙ භූවාදිගණස්මිං අනෙකස්සරා අසංයොගන්තා ඉකාරන්තවසෙන නිද්දිට්ඨා, තෙ ආඛ්යාතත්තඤ්ච නාමිකත්තඤ්ච පත්වා සුද්ධකත්තුහෙතුකත්තුවිසයෙසු එකන්තතො නිග්ගහීතාගමෙන නිප්ඵන්නරූපා භවන්ති, න කත්ථචිපි තෙසං විනා නිග්ගහීතාගමෙන රූපප්පවත්ති දිස්සති. තං යථා? සඞ්කති, සඞ්කා, ඛඤ්ජති, ඛඤ්ජො ඉච්චාදි. අයං අනෙකස්සරානං ඉකාරන්තවසෙන නිද්දිට්ඨානං භූවාදිගණිකානං විසෙසො.

යෙ ච රුධාදිගණස්මිං අනෙකස්සරා අසංයොගන්ත්වා අකාරන්තවසෙන වා උකාරන්තවසෙන වා නිද්දිට්ඨා, තෙ ආඛ්යාතත්තං පත්වා සුද්ධකත්තුවිසයෙයෙව එකන්තතො නිග්ගහීතාගමෙන නිප්ඵන්නරූපා භවන්ති, න හෙතුකත්තුවිසයෙ. නාමිකත්තං පන සහනිග්ගහීතාගමෙන විනා ච නිග්ගහීතාගමෙන නිප්ඵන්නරූපා භවන්ති. යත්ථ ¶ විනා නිග්ගහීතාගමෙන නිප්ඵන්නරූපා, තත්ථ සසංයොගරූපායෙව භවන්ති. තං යථා? මුඤ්චති, මුඤ්චාපෙති, මොචෙති, මොචාපෙති. ඡින්දාපෙති. ඡෙදෙති, ඡෙදාපෙති. ඡින්දනං, ඡෙදො. මුඤ්චනං, මොචනං. කන්තති, කන්තනං, සල්ලකත්තො. පිට්ඨිමංසානි අත්තනො, සාමං උක්කච්ච ඛාදසි ඉච්චාදීනි. තත්ථ උක්කච්චාති උක්කන්තිත්වා, ඡින්දිත්වාති අත්ථො.

නනු ච භො එවං සන්තෙ ආඛ්යාතනාමිකභාවං පත්වා සුද්ධකත්තුහෙතුකත්තුවිසයෙසු එකන්තතො පටිලද්ධනිග්ගහීතාගමෙහි සකි ඛජි ආදීහියෙව රුධාදිගණිකෙහි භවිතබ්බං, න පන මුචඡිදිආදීහීති? තන්න, මුචඡිදිආදීහියෙව රුධාදිගණිකෙහි භවිතබ්බං රුචධාතුයා සමානගතිකත්තා, තථා හි යථා ‘‘රුන්ධිස්ස, රුන්ධයති, රුන්ධාපෙති, රුන්ධනං, රොධො, විරොධො’’තිආදීසු නිග්ගහීතාගමානිග්ගහීතාගමවසෙන ද්විප්පකාරානි රූපානි දිස්සන්ති, තථා මුචඡිදිආදීනම්පීති.

නනු කච්චායනෙ නිග්ගහීතාගමස්ස නිච්චවිධානත්ථං ‘‘රුධාදිතො නිග්ගහීතපුබ්බඤ්චා’’ති ලක්ඛණං වුත්තන්ති? සච්චං, තං පන ක්රියාපදත්තං සන්ධාය වුත්තං. යදි ච නාමිකපදත්තම්පි සන්ධාය වුත්තං භවෙය්ය, ‘‘විරොධො’’තිආදීනං දස්සනතො වාසද්දං පක්ඛිපිත්වා වත්තබ්බං සියා, න ච වාසද්දං පක්ඛිපිත්වා වුත්තං, තෙන ඤායති ක්රියාපදත්තංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති.

නනු ච භො එවං සන්තෙ සකිඛජිආදීනං නිච්චං සනිග්ගහීතාගමක්රියාපදත්තංයෙව සන්ධාය ‘‘රුධාදිතො නිග්ගහීතපුබ්බඤ්චා’’ති ඉදං වුත්තන්ති සක්කා මන්තුන්ති? න සක්කා, සකිඛජිආදීනං රුධධාතුයා අසමානගතිකත්තා නාමිකත්තෙ ද්විප්පකාරස්ස අසම්භවතො. තථා හි යෙසං යා නාමිකත්තෙ නිග්ගහීතාගමානිග්ගහීතාගමවසෙන ද්විප්පකාරවන්තතා, සා ¶ එව තෙසං රුධාදිගණභාවස්ස ලක්ඛණං. තඤ්ච සකිඛජිආදීනං නත්ථි. ‘‘සඞ්කා ඛඤ්ජො’’තිආදිනා හි නාමත්තෙ එකොයෙව පකාරො දිස්සති සනිග්ගහීතාගමො, ‘‘කමු පදවික්ඛෙපෙ’’ඉච්චාදීනං පන ‘‘කමො, කමනං, චඞ්කමො, චඞ්කමන’’න්තිආදිනා නාමිකත්තෙ ද්විප්පකාරවන්තතාසම්භවෙපි නිග්ගහීතාගමස්ස අබ්භාසවිසයෙ පවත්තත්තා සා ද්විප්පකාරවන්තතා රුධාදිගණභාවස්ස ලක්ඛණං න හොති, තස්මා අබ්භාසවිසයෙ පවත්තං නිග්ගහීතාගමං වජ්ජෙත්වා යා ද්විප්පකාරවන්තතා, සායෙව රුධාදිගණිකභාවස්ස ලක්ඛණන්ති සන්නිට්ඨානං කාතබ්බං. අයං නයො අතීව සුඛුමො සම්මා මනසි කාතබ්බො.

රුධාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණ්හව්හො අත්ථයුත්තිතොති.

දිවු කීළාවිජිගිසාබ්යවහාරජුතිථුතිකන්තිගතිසත්තීසු. එත්ථ ච කීළාති ලළනා, විහාරො වා. ලළනාති ච ලළිතානුභවනවසෙන රමණං. විහාරො ඉරියාපථපරිවත්තනාදිනා වත්තනං. විජිගිසාති විජයිච්ඡා. බ්යවහාරොති වොහාරො. ජුතීති සොභා. ථුතීති ථොමනා. කන්තීති කමනීයතා. ගතීති ගමනං. සත්තීති සාමත්ථියං. ඉමෙසු අත්ථෙසු දිවුධාතු වත්තති. දිබ්බති. දෙවො. දෙවී. දෙවතා.

එත්ථ දෙවොති තිවිධා දෙවා සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. තෙසු මහාසම්මතකාලතො පට්ඨාය ලොකෙන ‘‘දෙවා’’ති සම්මතත්තා රාජරාජකුමාරාදයො සම්මුතිදෙවා ¶ නාම. දෙවලොකෙ උපපන්නා උපපත්තිදෙවා නාම. ඛීණාසවා විසුද්ධිදෙවා නාම. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො දෙවියො කුමාරා. උපපත්තිදෙවා නාම භුම්මදෙවෙ උපාදාය තදුත්තරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා’’ති.

ඉදං පනෙත්ථ නිබ්බචනං – දිබ්බන්ති කාමගුණඣානාභිඤ්ඤාචිත්තිස්සරියාදීහි කීළන්ති, තෙසු වා විහරන්තීති දෙවා. දිබ්බන්ති යථාභිලාසිතං විසයං අප්පටිඝාතෙන ගච්ඡන්තීති දෙවා. දිබ්බන්ති යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ සක්කොන්තීති දෙවා. අථ වා තංතංබ්යසනනිත්ථරණත්ථිකෙහි සරණං පරායණන්ති දෙවනීයා අභිත්ථවනීයාති දෙවා. සොභාවිසෙසයොගෙන කමනීයාති වා දෙවා.

එත්ථ ච ථුතිකන්ති අත්ථා කම්මසාධනවසෙන දට්ඨබ්බා, කීළාදයො ඡ අත්ථා කත්තුසාධනවසෙන. කෙචි පන ‘‘දිවු කීළාවිජිගිසාබ්යවහාරජුතිථුතිගතීසූ’’ති පඨන්ති. කෙචි ‘‘ගතී’’ති පදං විහාය ‘‘ජුතිථුතීසූ’’ති පඨන්ති. කෙචි ‘‘ථුතී’’ති පදං විහාය ‘‘ජුතිගතීසූ’’ති පඨන්ති, කෙචි පන දිවුධාතුං ‘‘සත්තිථුතික’’න්තිඅත්ථෙපි ඉච්ඡන්ති. තෙනාහ අභිධම්මස්ස අනුටීකාකාරො ‘‘දෙවසද්දො යථා කීළාවිජිගිසාවොහාරජුතිගතිඅත්ථො, එවං සත්තිඅභිත්ථවකමනත්ථොපි හොති ධාතුසද්දානං අනෙකත්ථභාවතො’’තිආදි.

ඉදං පන යථාවුත්තෙසු සම්මුතිදෙවාදීසු පච්චෙකං නිබ්බචනං – දිබ්බන්ති කීළන්ති අත්තනො විසයෙ ඉස්සරියං කරොන්තීති දෙවා, රාජානො. දිබ්බන්ති කීළන්ති පඤ්චහි කාමගුණෙහි, පටිපක්ඛෙ වා විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, වොහරන්ති ච ලොකස්ස යුත්තායුත්තං, ජොතන්ති පරමාය සරීරජුතියා, ථොමියන්ති තබ්භාවත්ථිකෙහි, කාමියන්ති දට්ඨුං සොතුඤ්ච ¶ සොභාවිසෙසයොගෙන, ගච්ඡන්ති ච යථිච්ඡිතට්ඨානං අප්පටිහතගමනෙන, සක්කොන්ති ච ආනුභාවසම්පත්තියා තංතංකිච්චං නිප්ඵාදෙතුන්ති දෙවා, චාතුමහාරාජිකාදයො. කීළන්ති පරමාය ඣානකීළාය, විජෙතුං ඉච්ඡන්ති පටිපක්ඛං, පරමසුඛුමඤාණවිසෙසවිසයං අත්ථඤ්ච වොහරන්ති, ජොතන්ති සබ්බකිලෙසදොසකලුසාභාවා පරමවිසුද්ධාය ඤාණජුතියා, ථොමියන්ති ච විඤ්ඤාතසභාවෙහි පරමනිම්මලගුණවිසෙසයොගතො, කාමියන්ති ච අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය දට්ඨුං සොතුං පූජිතුඤ්ච, ගච්ඡන්ති ච අමතමහානිබ්බානං අපච්චාගමනීයාය ගතියා, සක්කොන්ති ච චිත්තාචාරං ඤත්වා තෙ තෙ සත්තෙ හිතෙ නියොජෙතුං අමතමහානිබ්බානසුඛෙ ච පතිට්ඨාපෙතුන්ති දෙවා, විසුද්ධිදෙවා.

දෙවසද්ද ‘‘විද්ධෙ විගතවලාහකෙ දෙවෙ’’තිආදීසු අජටාකාසෙ ආගතො. ‘‘දෙවො ච ථොකං ථොකං ඵුසායතී’’තිආදීසු මෙඝෙ. ‘‘අයඤ්හි දෙව කුමාරො’’තිආදීසු ඛත්තියෙ. ‘‘අහං දෙව සකලජම්බුදීපෙ අඤ්ඤස්ස රඤ්ඤො සන්තිකෙ කිඤ්චි භයං න පස්සාමී’’තිආදීසු ඉස්සරපුග්ගලෙ. ‘‘පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති දෙවො මඤ්ඤෙ’’තිආදීසු උපපත්තිදෙවෙ. ‘‘දෙවාතිදෙවං නරදම්මසාරථි’’න්තිආදීසු විසුද්ධිදෙවෙ ආගතො.

දෙවීති රාජභරියාපි දෙවධීතාපි ‘‘දෙවී’’ති වුච්චති. දෙවස්ස භරියාති හි දෙවී, සාපි අත්ථතො ‘‘දිබ්බතීති දෙවී’’ති වත්තබ්බා, යථා ‘‘භික්ඛතීති භික්ඛුනී’’ති. තථා හි වුත්තං විමානවත්ථුඅට්ඨකථායං ‘‘දිබ්බති අත්තනො පුඤ්ඤිද්ධියා කීළතීති දෙවී’’ති.

දෙවතාති ¶ දෙවපුත්තොපි බ්රහ්මාපි දෙවධීතාපි. ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරා දෙවතා අභික්කන්තාය රුත්තියා අභික්කන්තවණ්ණා’’තිආදීසු හි දෙවපුත්තො ‘‘දෙවතා’’ති වුත්තො ‘‘දෙවොයෙව දෙවතා’’ති කත්වා, තථා ‘‘තා දෙවතා සත්තසතා උළාරා, බ්රහ්මා විමානා අභිනික්ඛමිත්වා’’තිආදීසු බ්රහ්මානො.

‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, යා ත්වං තිට්ඨසි දෙවතෙ;

ඔභාසෙන්තී දිසා සබ්බා, ඔසධී විය තාරකා’’ති-

දෙවො සුරො ච විබුධො, නිජ්ජරො අමරො මරු;

සුධාසී තිදසො සග්ග-වාසී අනිමිසොපි ච;

දිවොකො’මතපායී ච, සග්ගට්ඨො දෙවතානි ච.

ඛි ඛයෙ. ඛියති. ඛයො. ඛියනං. රාගක්ඛයො.

ඛි නිවාසෙ කොධහිංසාසු ච. ඛියති. න ගච්ඡසි යමක්ඛයං. නාගදානෙන ඛියන්ති.

තත්ථ ඛියතීති නිවසති. යමක්ඛයන්ති යමනිවෙසනං. ඛියන්තීති කුජ්ඣන්ති හිංසන්ති වා.

ඝා ගන්ධොපාදානෙ. ඝායතීති ඝානං. ඝානෙන ගන්ධං ඝායිතුං ඝායිත්වා.

රුච රොචනෙ. රොචනං රුචි. භත්තං මෙ රුච්චති. භත්තම්පිතස්ස න රුච්චති. පබ්බජ්ජා මම රුච්චති. රුච්චිතුං, රුච්චිත්වා. කෙචි පන ඉමස්මිං දිවාදිගණෙ ‘‘රුච දිත්තිම්හී’’ති පඨන්ති. තං න යුත්තං කත්ථචිපි දිත්තිසඞ්ඛාතසොභනත්ථවාචකස්ස ¶ රුචධාතුනො ‘‘රුච්චතී’’ති රූපාභාවතො. තස්මා එවං සල්ලක්ඛෙතබ්බං, දිත්තිරුචීනං වාචකො රුචධාතු භුවාදිගණිකො. තස්ස හි ‘‘රොචති, විරොචති. එකත්තමුපරොචිත’’න්ති රූපානියෙව භවන්ති, න ‘‘රුච්චතී’’ති රූපං. රුචියායෙව වාචකො පන දිවාදිගණිකොපි හොති චුරාදිගණිකොපි. තස්ස හි දිවාදිගණිකකාලෙ ‘‘ගමනං මය්හං රුච්චතී’’ති රූපං. චුරාදිගණිකකාලෙ ‘‘කිං නු ජාතිං න රොචෙසී’’ති රූපං. ආපුබ්බො චෙ ආචික්ඛනෙ වත්තති, ‘‘ආරොචෙති, ආරොචයතී’’ති රූපානි දිස්සන්ති.

මුච මොක්ඛෙ. දුක්ඛතො මුච්චති. සද්ධාය අධිමුච්චති. මුත්ති, විමුත්ති, අධිමුත්ති, මුච්චමානො.

උච සමවායෙ. උච්චති. ඔකො, ඌකා, උක්කා.

ඔකොති උදකම්පි ආවාසොපි. ‘‘ඔකපුණ්ණෙහි චීවරෙහී’’ති ච, ‘‘වාරිජොව ථලෙ ඛිත්තො, ඔකමොකතමුබ්භතො’’ති චෙත්ථ පයොගො. ඌකාති සීසෙ නිබ්බත්තකිමිවිසෙසො.

උක්කාති දීපිකාදයො වුච්චන්ති. ‘‘උක්කාසු ධාරියමානාසූ’’ති හි ආගතට්ඨානෙ දීපිකා ‘‘උක්කා’’ති වුච්චති. ‘‘උක්කං බන්ධෙය්ය, උක්කං බන්ධිත්වා, උක්කාමුඛං ආලිම්පෙය්යා’’ති ආගතට්ඨානෙ අඞ්ගාරකපල්ලං. ‘‘කම්මාරානං යථා උක්කා, අන්තො ඣායති නො බහී’’ති ආගතට්ඨානෙ කම්මාරුද්ධනං. ‘‘එවං විපාකො උක්කාපාතො භවිස්සතී’’ති ආගතට්ඨානෙ වාතවෙගො ‘‘උක්කා’’ති වුච්චති. ‘‘සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ¶ ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්යා’’ති ආගතට්ඨානෙ සුවණ්ණකාරානං මූසා ‘‘උක්කා’’ති වෙදිතබ්බා. ඉච්චෙවං –

දීපිකාවාතවෙගෙසු, කම්මාරානඤ්ච උද්ධනෙ;

මූසායම්පි ච අඞ්ගාර-කපල්ලෙ චාති පඤ්චසු;

විසයෙසු පනෙතෙසු, උක්කාසද්දො පවත්තති;

ඡෙ ඡෙදනෙ. ඡියති, ඡියන්ති. අවච්ඡිතං, අවච්ඡාතං. ඡෙත්වාන මොළිං වරගන්ධවාසිතං.

සජ සඞ්ගෙ. සඞ්ගො ලගනං. සජ්ජති. සජ්ජනං, සජ්ජිතො, සත්තො.

යුජ සමාධිම්හි. සමාධානං සමාධි, කායකම්මාදීනං සම්මාපයොගවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. යුජ්ජති. යොගො, යොගී.

‘‘වායමෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වො’හ’මත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු’’න්ති

වචනතො අවස්සං කාතුං යුජ්ජති උපපජ්ජතීති යොගොති වුච්චති.

රන්ජ රාගෙ. රජ්ජති. විරජ්ජති. රජ්ජමානො, රජ්ජං, රජ්ජන්තො, රාගො, විරාගො, රජ්ජනං, විරජ්ජනං, රජනීයං. උපසග්ගවසෙන අඤ්ඤො අත්ථො භවති. සම්හා රට්ඨා නිරජ්ජති, අත්තනො රට්ඨා නිග්ගච්ඡතීති අත්ථො.

තත්ථ විරාගොති විරජ්ජන්ති එත්ථ සංකිලෙසධම්මාති විරාගො, නිබ්බානං මග්ගො ච.

විජී භයචලනෙසු. විජ්ජති, සංවිජ්ජති. සංවෙගො, සංවෙජනීයං. උබ්බිජ්ජති. උබ්බෙගො, උබ්බිග්ගහදයො.

ලුජ ¶ විනාසෙ. ලුජ්ජතීති ලොකො. ලොපො, ලුත්ති, ලුජ්ජනං, ලුත්තො.

ඨා ගතිනිවත්තියං. ඨායති. ඨායී, ඨිති, ඨානං, ඨිතො, තත්රට්ඨො, තිට්ඨං, කප්පට්ඨායී, ආසභට්ඨානට්ඨායී.

‘‘සුඛං සයාමි ඨායාමි, සුඛං කප්පෙමි ජීවිතං;

අහත්ථපාසො මාරස්ස, අහො සත්ථානුකම්පකො’’ති

පාළි නිදස්සනං. ලාපං ගොචරට්ඨායිනන්ති ච. තත්ථ ඨායාමීති තිට්ඨාමි.

ඩිගතියං. ඩියති. ඩෙමානො. ඩිනො වා. ‘‘උච්චෙ සකුණ ඩෙමාන, පත්තයාන විහඞ්ගම. වජ්ජෙසි ඛො ත්වං වාමූරු’’න්ති නිදස්සනං.

එත්ථ ඩියතීති ඩෙමානොති නිබ්බචනං ගහෙතබ්බං.

තා පාලනෙ. තායති. අඝස්ස තාතා. සො නූන කපණො තාතො, චිරං රුජ්ජති අස්සමෙ. තාණං, පරිත්තං, ගොත්තං. ත්වං ඛොසි උපාසක කතකල්යාණො කතභීරුත්තාණො.

තත්ර පරිත්තන්ති මහාතෙජවන්තතාය සමන්තතො සත්තානං භයං උපද්දවං උපසග්ගඤ්ච තායති රක්ඛතීති පරිත්තං, ගං තායතීති ගොත්තං.

නත ගත්තවිනාමෙ. ගත්තවිනාමො ගත්තවික්ඛෙපො. නච්චති. නච්චං. නිගණ්ඨො නාටපුත්තො.

දා සොධනෙ. දායති. දානං. අනුයොගදාපනත්ථං. අනුයොගං දත්වා. දානං දත්වා.

දා ¶ සුපනෙ. දායති. නිද්දායති. නිද්දායනං, නිද්දායමානො, නිද්දායන්තො.

දාදානෙ. පුරිසො දානං දායති. ආපුබ්බො ගහණෙ. අදින්නං ආදියති. සීලං සමාදියති. කම්මෙ – පුරිසෙන දානං දීයති, අදින්නං ආදියති. කාරිතෙ – ආදපෙති, සමාදපෙති, ආදපයති, සමාදපයති, යෙ ධම්මමෙවාදපයන්ති සන්තො.

දා අවඛණ්ඩනෙ. දියති, දියන්ති. පරිත්තං.

එත්ථ ච පරිත්තන්ති සමන්තතො ඛණ්ඩිතත්තා පරිත්තං. අප්පමත්තකඤ්හි ගොමයපිණ්ඩං පරිත්තන්ති වුච්චති. තස්මා පරිත්තන්ති අප්පකස්ස නාමං කාමාවචරස්ස ච ධම්මස්ස අප්පෙසක්ඛත්තා.

දා සුද්ධියං. දායති. වොදායති. වොදානං. අකම්මකොයං ධාතු. තථා හි ‘‘වොදායති සුජ්ඣති එතෙනාති වොදානං, සමථවිපස්සනා’’ති නෙත්තිසංවණ්ණනායං වුත්තං.

තත්ර දීනොති පරික්ඛීණඤාතිධනාදිභාවෙන දුක්ඛිතො. ආදීනවොතිආදීනං දුක්ඛං වාති අධිගච්ඡති එතෙනාතිආදීනවො, දොසො.

භිදි භිජ්ජනෙ. භිජ්ජනධම්මං භිජ්ජති. භිජ්ජතීති භින්නො. භිජ්ජනං භෙදො.

ඡිදි ඡිජ්ජනෙ. සුත්තං ඡිජ්ජති. ඡිජ්ජතීති ඡින්නො. එවං ඡිද්දං. ඡිජ්ජනං ඡෙදො.

ඛිදි ¶ දීනියෙ. දීනභාවො දීනියං, යථා දක්ඛියං. ඛිජ්ජති, ඛින්නො, අඛින්නමති, ඛෙදො, ඛෙදඞ්ගතො ලොකහිතාය නාථො.

එත්ථ ඛෙදඞ්ගතොති කායිකදුක්ඛසඞ්ඛාතං පරිස්සමං පත්තො, දුක්ඛමනුභවීති අත්ථො.

පද ගතියං. පජ්ජති. මග්ගං පටිපජ්ජති. පටිපත්තිං පටිපජ්ජති. අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොති, ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. ආපත්තිං ආපජ්ජති. අකම්මකම්පි භවති, තෙසං අධම්මො ආපජ්ජති, පජ්ජො, බ්යග්ඝපජ්ජො, සම්පදායො.

එත්ථ ච පජ්ජොති මග්ගො. බ්යග්ඝපජ්ජෙ සද්දුලපථෙ ජාතොති බ්යග්ඝපජ්ජො, එවංනාමකො කුලපුත්තො. සම්පදියති ඤාපියති ධම්මො එතෙනාති සම්පදායො, අක්ඛාතා.

විද සත්තායං. සත්තා විජ්ජමානාකාරො. විජ්ජති, සංවිජ්ජති. ජාතවෙදො, විජ්ජා, අවිජ්ජා, විදිතො.

තත්ථ ජාතවෙදොති අග්ගි. සො හි ජාතොව වෙදයති ධූමජාලුට්ඨානෙන පඤ්ඤායති, තස්මා ජාතවෙදොති වුච්චති. විජ්ජාති ධම්මානං සභාවං විදිතං කරොතීති විජ්ජා, ඤාණං. අවිජ්ජාති ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා, මොහො.

මද උම්මාදෙ. උම්මාදො නාම මුය්හ නං වා සතිවිප්පවාසො වා චිත්තවික්ඛෙපො වා. මජ්ජති, පමජ්ජති. මත්තො, සුරාමදමත්තො. මත්තො අහං මහාරාජ. පුත්තමංසානි ඛාදයිං. මත්තහත්ථී, පමත්තො, උම්මත්තො.

අප්පමාදො ¶ අමතං පදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මිය්යන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.

මිද සිනෙහනෙ. මෙජ්ජති. මෙත්තා, මෙත්ති, මිත්තං, මිත්තො.

අන්තරධා අදස්සනෙ. අන්තරපුබ්බො ධාධාතු විජ්ජමානස්ස වත්ථුනො අදස්සනෙ වත්තති. අන්තරධායති. අන්තරධානං, අන්තරධායන්තො. සා දෙවතා අන්තරහිතා. අන්තරාපිධායති.

බුධ අවගමනෙ. අවගමනං ජානනං. බුජ්ඣති, බුද්ධො, බුද්ධි, බුද්ධං, බොධො, බොධි. බුජ්ඣිතා සච්චානි. සකලං බුද්ධො, බුද්ධවා, විබොධෙති, බොධෙතා, බුද්ධො, විබුද්ධො ඉච්චාදීනි.

තත්ර බුද්ධොති බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො. අථ වා පාරමිතාපරිභාවිතාය පඤ්ඤාය සබ්බම්පි ඤෙය්යං අබුජ්ඣීති බුද්ධො. කෙචි පන කම්මෙනපි බුද්ධසද්දස්ස සිද්ධං ඉච්ඡන්තා එවං නිබ්බචනං කරොන්ති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවාති අධිගතගුණවිසෙසෙහි ඛීණාසවෙහි බුජ්ඣිතබ්බොති බුද්ධො’’ති. විත්ථාරො පන නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බො. බුද්ධීති බුජ්ඣතීති බුද්ධි. එවං බුද්ධං බොධො බොධි ච. අථ වා බුජ්ඣනං බුද්ධි. එවං බොධො බොධි ච, සබ්බමෙතං පඤ්ඤායාධිවචනං.

ඉදානි බොධිසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං වදාම. බොධීති හි රුක්ඛොපි මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි නිබ්බානම්පි එවංපණ්ණත්තිකො පුග්ගලොපි වුච්චති, තථා හි ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති ච, ‘‘අන්තරා ච බොධිං අන්තරා ච ගය’’න්ති ච ආගතට්ඨානෙ රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති ¶ ආගතට්ඨානෙ මග්ගො. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරි සුමෙධසො’’ති ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ‘‘බොධි භන්තෙ රාජකුමාරො භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දතී’’ති ‘‘අරියසාවකො බොධීති වුච්චතී’’ති ච ආගතට්ඨානෙ එවංපණ්ණත්තිකො පුග්ගලො.

රුක්ඛෙ මග්ගෙ ච නිබ්බානෙ, ඤාණෙ සබ්බඤ්ඤුතාය ච;

තථා පණ්ණත්තියඤ්චෙව, බොධිසද්දො පවත්තති.

බුජ්ඣතීති බුජ්ඣිතා, බොධෙතීති බොධෙතා.

එත්ථ ච කොචි පයොගො තුමන්තාදීනි ච රූපානි වුච්චන්තෙ – ‘‘ගුය්හමත්ථමසම්බුද්ධං, සම්බොධයති යො නරො. පරං සම්බුද්ධුමරහති. බුජ්ඣිතුං, බුද්ධුං, බුජ්ඣිත්වා, බුජ්ඣිත්වාන, බුජ්ඣිතුන, බුද්ධිය, බුද්ධියාන, බුද්ධා, බුද්ධාන’’ ඉති භවන්ති.

තත්ර අසම්බුද්ධන්ති පරෙහි අඤ්ඤාතං, ‘‘අසම්බොධ’’න්තිපි පාඨො, පරෙසං බොධෙතුං අයුත්තන්ති අත්ථො. සම්බුද්ධුන්ති සංබුජ්ඣිතුං. බුද්ධාති බුජ්ඣිත්වා, එවං බුද්ධානාති එත්ථාපි.

කෙචි පන ‘‘නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ ‘බොධිමග්ගෙන බුධ්වා’ති ච, ‘‘බුධ්වා බොධිතලෙ යමාහ සුගතො’ති ච ධකාරවකාරසඤ්ඤොගවතො පදස්ස දස්සනතො ත්වාපච්චයන්තභාවතො ච ධකාරවකාරසංයොගවසෙන ‘‘බුධ්වා’’ති පදසිද්ධි ඉච්ඡිතබ්බා’’ති වදන්ති, තං තාදිසස්ස පදරූපස්ස බුද්ධවචනෙ අදස්සනතො ච, බුද්ධවචනස්ස අනනුකූලතාය ච, පරිසුද්ධෙ ච පොරාණපොත්ථකෙ ¶ වකාරසංයොගවිගතස්ස ‘‘බොධිමග්ගෙන බුද්ධා’’තිච, ‘‘බුද්ධා බොධිතලෙ’’ති ච පදස්ස දස්සනතො න ගහෙතබ්බං. තථා හි න තාදිසො පාඨො බුද්ධවචනස්ස අනුකූලො හොතීති. න හි බුද්ධවචනෙ වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි පරියෙසන්තා තාදිසං වකාරධකාරසඤ්ඤොගපදං පස්සිස්සන්ති. එවං ‘‘බුධ්වා’’ති පදරූපස්ස බුද්ධවචනස්ස අනනුකූලතා දට්ඨබ්බා. තඤ්හි සක්කටගන්ථෙ කතපරිචයභාවෙන වඤ්චිතෙහි විදූහි ඉච්ඡිතං, න සද්ධම්මනීතිවිදූහි. එත්ථ ඉමානි නිදස්සනපදානි වෙදිතබ්බානි –

කො මං විද්ධා නිලීයති. ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡති. ලද්ධාන පුබ්බාපරියං විසෙසං, අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ.

උම්මාදන්තිමහං දිට්ඨා, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලං;

න සුපාමි දිවාරත්තිං, සහස්සංව පරාජිතො’’ති;

තත්ථ විද්ධාති විජ්ඣිත්වා. ලද්ධාති ලභිත්වා. ලද්ධානාති ලභිත්වාන. දිට්ඨාති දිස්වා. ඉති ‘‘විද්ධා ලද්ධා ලද්ධාන දිට්ඨා’’ති පදානි ත්වාපච්චයෙන සද්ධිං ගතානිපි සඤ්ඤොගවසෙන වකාරපටිබද්ධානි න හොන්ති, තස්මා ‘‘බුද්ධා බුද්ධාන’’ ඉච්චෙතානිපි ‘‘ලද්ධා ලද්ධාන’’ ඉච්චාදීනි විය පරිහීනවකාරසඤ්ඤොගානි එව ගහෙතබ්බානි. යෙ ‘‘බුධ්වා’’ති රූපං ඉච්ඡන්ති පඨන්ති ච, මඤ්ඤෙ තෙ ත්වාපච්චයො වඤ්චෙති, තෙන තෙ වඤ්චනං පාපුණන්ති, තස්මා තාදිසං රූපං අග්ගහෙත්වා යො සද්දනීතියං සද්දවිනිච්ඡයො වුත්තො, සොයෙව ආයස්මන්තෙහි සාරතො පච්චෙතබ්බො.

බුධ බොධනෙ. සකම්මකාකම්මකොයං ධාතු. තථා හි බොධනසද්දුච්චාරණෙන ජානනං විකසනං නිද්දක්ඛයො ච ගහිතො, තස්මා ‘‘බුධ ඤාණෙ, බුධ විකසනෙ, බුධ නිද්දක්ඛයෙ’’ති වුත්තං හොති. බුජ්ඣති භගවා, ධම්මෙ බුජ්ඣති, පබුජ්ඣති, පදුමං බුජ්ඣති. පුරිසො බුද්ධො, පබුද්ධො, බොධති, පබොධති ඉච්චාදීනි.

සංධා ¶ සන්ධිම්හි. සංපුබ්බො ධාධාතු සන්ධිම්හි වත්තති. නෙවස්ස මද්දී භාකුටි, න සන්ධියති න රොදති. න සන්ධියතීති ඉදං අඤ්ඤෙහි පකරණෙහි අසාධාරණං දිවාදිරූපං.

ධනු යාචනෙ. මාතා හි තව ඉරන්ධති, විධරස්ස හදයං ධනිය්යති. ඉදම්පි අසාධාරණං දිවාදිරූපං.

යුධ සම්පහාරෙ. යුජ්ඣති. යොධො, යුද්ධං, චරණායුධො, යකාරස්ස වකාරභාවෙ ‘‘ආවුධ’’න්ති රූපං. තත්ර චරණායුධොති කුක්කුටො.

කුධ කොපෙ. කුජ්ඣති. කොධො, කුජ්ඣනා, කුජ්ඣිතත්තං. කුද්ධො අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සති.

සුධ සොචෙය්යෙ. සොචෙය්යං සුචිභාවො. සුජ්ඣති. සුද්ධි, විසුද්ධි, සුජ්ඣනං, සුද්ධො, විසුද්ධො, පරිසුද්ධො. කාරිතෙ ‘‘සොධෙති, සොධකො’’ ඉච්චාදීනි.

සිධු සංරාධනෙ. සිජ්ඣති. සිද්ධි.

රධ හිංසායං. රජ්ඣති, විරජ්ඣති, අපරජ්ඣති. අපරාධො.

රාධ සාධ සංසිද්ධියං. රාධයති, සාධයති. ආරාධනං, සාධනං. සපරහිතං සාධෙතීති සාධු, සප්පුරිසො. අච්චන්තං සාධෙතබ්බන්ති සාධු, ලද්ධකං සුන්දරං දානසීලාදි.

විධ විජ්ඣනෙ. විජ්ඣති. පටිවිජ්ඣති. ඛණ විද්ධ, විධු, විජ්ඣනකො, විද්ධො, පටිවිද්ධො, විජ්ඣනං, වෙධො, පටිවෙධො, විජ්ඣිත්වා, විද්ධා, විද්ධාන. කො මං විද්ධා නිලීයති.

ඉධ වුද්ධියං. ඉජ්ඣති, සමිජ්ඣති. ඉද්ධි, ඉජ්ඣනං, සමිජ්ඣනං, ඉද්ධො. තත්ථ ඉද්ධීති ඉජ්ඣනං ඉද්ධි. ඉජ්ඣන්ති වා සත්තා එතාය ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි.

ගිධු ¶ අභිකඞ්ඛායං. ගිජ්ඣති, ගිජ්ඣො. ගද්ධො. ගද්ධබාධිපුබ්බො. කාමගිද්ධො න ජානාසි. ගෙධො.

රුධි ආවරණෙ. රුජ්ඣති, විරුජ්ඣති, පටිවිරුජ්ඣති. විරොධකො, විරුද්ධො. රොධො, විරොධො, පටිවිරොධො, අනුවිරොධො.

අනුවිධා අනුකරණෙ. අනුවිපුබ්බො ධාධාතු අනුක්රියායං වත්තති. පුරිසො අඤ්ඤස්ස පුරිසස්ස ක්රියං අනුවිධීයති තත්රායං පාළි –

දූසිතො ගිරිදත්තෙන, හයො සාමස්ස පණ්ඩවො;

පොරාණං පකතිං හිත්වා, තස්සෙවානුවිධීයතී’’ති.

අනුරුධ කාමෙ. කාමො ඉච්ඡා. අනුපුබ්බො රුධධාතු ඉච්ඡායං වත්තති. අනුරුද්ධො, අනුරොධො. අනුස්මාති කිං විරොධො.

තත්ථ අනුරුද්ධොති අනුරුජ්ඣති පණීතං පණීතං වත්ථුං කාමෙතීති අනුරුද්ධො. අනුරොධොති අනුකූලතා. අයං පාළි ‘‘සො උප්පන්නං ලාභං අනුරුජ්ඣති, අලාභෙ පටිවිරුජ්ඣතී’’ති.

බ්යධ තාළනෙ. බ්යජ්ඣති. බ්යාධො. බ්යාධොති ලුද්ධො. තං තං මිගං බ්යජ්ඣති තාළෙති හිංසතීති බ්යාධො.

මන ඤාණෙ. මඤ්ඤති, අවමඤ්ඤති, අතිමඤ්ඤති. සෙය්යාදිවසෙන මඤ්ඤතීති මානො. ‘‘මඤ්ඤනා, මඤ්ඤිතත්තං, මානො, අහඞ්කාරො, උන්නති, කෙතු, පග්ගහො, අවලෙපො’’ති පරියායා.

ජන ¶ ජනනෙ. සකම්මකොයං ධාතු. ‘‘ජඤ්ඤතී’’තිමස්ස රූපං, කරොතීති අත්ථො. කාරිතෙ – ජනෙසි ඵුස්සතී මමං. ජනයති, සුඛං ජනෙති, ජනයතීති ජනකො, පිතා, යො කොචි වා නිබ්බත්තෙතා. පුථු කිලෙසෙ ජනෙතීති පුථුජ්ජනො. තත්ථ ‘‘ජනෙති ජනයතී’’ති රූපානි චුරාදිගණං පත්වා සුද්ධකත්තුරූපානි භවන්ති. කරොතීති හි තෙසං අත්ථො. හෙතුකත්තුවසෙනපි තදත්ථො වත්තබ්බො ‘‘නිබ්බත්තෙතී’’ති.

ජනී පාතුභාවෙ. ඊකාරන්තොයං අකම්මකො ධාතු, විපුබ්බො චෙ, සකම්මකො. පුත්තො ජායති, ජාතො. පුථු කිලෙසා ජායන්ති එත්ථාති පුථුජ්ජනො. ජනනං ජාති, ‘‘සඤ්ජාති, නිබ්බත්ති, අභිනිබ්බත්ති, ඛන්ධානං පාතුභාවො’’ති පරියායා. ඉත්ථී පුත්තං විජායති, ඉත්ථී පුත්තං විජාතා. සො පුරිසො විජාතමාතුයාපි අමනාපො. උපවිජඤ්ඤා ඉත්ථී. කාරිතෙ ‘‘ජාපෙති, ජාපයති. අත්ථජාපිකා පඤ්ඤා’’ති රූපානි.

හන හිංසායං. ඉධ හිංසාවචනෙන ඝට්ටනං ගහෙතබ්බං. සද්දො සොතම්හි හඤ්ඤති. පටිහඤ්ඤති. බුද්ධස්ස භගවතො වොහාරො ලොකිලෙ සොතෙ පටිහඤ්ඤති. ඉමානි කත්තුපදානි. භූවාදිගණං පන පත්වා ‘‘ලොහෙන වෙ හඤ්ඤති ජාතරූපං, න ජාතරූපෙන හනන්ති ලොහ’’න්ති පාළියං ‘‘හඤ්ඤතී’’ති පදං කම්මපදං, ජාතරූපං ලොහෙන කම්මාරෙහි හඤ්ඤතීති අත්ථො. ‘‘හනන්තී’’ති පදං කත්තුපදං, ලොහං ජාතරූපෙන කම්මාරා හනන්තීති හි අත්ථො. එත්ථ හනනං පහරණන්ති ගහෙතබ්බං.

රූප රුප්පනෙ. රුප්පනං කුප්පනං ඝට්ටනං පීළනං. රුප්පති. රූපං, රුප්පනං. ඉමස්ස පන ‘‘රූප රූපක්රියාය’’න්ති චුරාදිගණෙ ඨිතස්ස ‘‘රූපෙති රූපයතී’’ති රූපානි භවන්ති.

තත්ථ ¶ රූපන්ති කෙනට්ඨෙන රූපං? රුප්පනට්ඨෙන රූපං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘කිඤ්ච භික්ඛවෙ රූපං? රුප්පතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පති, ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙනපි රුප්පති, රුප්පතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා ‘රුප’න්ති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ රුප්පතීති කුප්පති ඝට්ටියති පීළියති, භිජ්ජතීති අත්ථො. භිජ්ජතීති විකාරං ආපජ්ජති, විකාරාපත්ති ච සීතාදිසන්නිපාතෙ විසදිසරූපප්පවත්තියෙව. එත්ථ ච කුප්පතීති එතෙන කත්තුඅත්ථෙ රූපපදසිද්ධිං දස්සෙති, ඝට්ටියති පීළියතීති එතෙහි කම්මත්ථෙ. කොපාදික්රියායෙව හි රුප්පනක්රියාති, සො පන කත්තුභූතො කම්මභූතො ච අත්ථො භිජ්ජමානො නාම හොතීති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘භිජ්ජතීති අත්ථො’’ති වුත්තං.

අථ වා රුප්පතීති රූපන්ති කම්මකත්තුත්ථෙ රූපපදසිද්ධි වුත්තා. විකාරො හි රුප්පනන්ති වුච්චති, තෙනෙව භිජ්ජතීති අත්ථොති කම්මකත්තුත්ථෙන භිජ්ජතීති සද්දෙන අත්ථං දස්සෙති. තත්ථ යදා කම්මත්ථෙ ‘‘රුප්පතී’’ති පදං, තදා ‘‘සීතෙනා’’තිආදි කත්තුඅත්ථෙ කරණවචනං. යදා පන ‘‘රුප්පතී’’ති පදං කත්තුඅත්ථෙ කම්මකත්තුඅත්ථෙ වා, තදා හෙතුම්හි කරණවචනං දට්ඨබ්බං.

රූපසද්දො ඛන්ධ භව නිමිත්ත පච්චය සරීර වණ්ණසණ්ඨානාදීසු අත්ථෙසු වත්තති. අයඤ්හි ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති එත්ථ රූපක්ඛන්ධෙ වත්තති. ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති එත්ථ රූපභවෙ. ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධාරූපානි පස්සතී’’ති ¶ එත්ථ කසිණනිමිත්තෙ. ‘‘සරූපා භික්ඛවෙ උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා, නො අරූපා’’ති එත්ථ පච්චයෙ. ‘‘ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති එත්ථ සරීරෙ. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති එත්ථ වණ්ණෙ. ‘‘රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො’’ති එත්ථ සණ්ඨානෙ. ඉච්චෙවං –

ඛන්ධෙ භවෙ නිමිත්තෙ ච, සරීරෙ පච්චයෙපි ච;

වණ්ණෙ සණ්ඨානආදිම්හි, රූපසද්දො පවත්තති.

කුප කොපෙ. කුප්පති. කුප්පන්ති වාතස්සපි එරිතස්ස. කොපො, පකොපො. වචීපකොපං රක්ඛෙය්ය.

තප සන්තාපෙ. තප්පති, සන්තප්පති. සන්තාපො.

ලුප අදස්සනෙ. ලුප්පනං, ලොපො, ලුත්ති.

ලුභ ගිද්ධියං. ලුබ්භති. අත්තනොයෙව ජණ්ණුකං ඔලුබ්භ තිට්ඨති. ලුබ්භනං, ලොභො, ලුබ්භිත්වා, ලුබ්භිත්වාන, ලුබ්භිය, ලුබ්භියාන, ඔලුබ්භිත්වා, ඔලුබ්භිත්වාන, ඔලුබ්භිය, ඔලුබ්භියාන, ලුබ්භිතුං, ඔලුබ්භිතුං.

තත්ථ ලොභොති ලුබ්භන්ති තෙන සත්තා, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. එත්ථ පන ‘‘ලොභො ලුබ්භනා ¶ ලුබ්භිතත්තං රාගො තණ්හා තසිණා මුච්ඡා එජා වනං වනථො’’ ඉච්චාදීනි ලොභස්ස බහුනාමානි වෙදිතබ්බානි.

ඛුභ සඤ්චලනෙ. ඛුබ්භති, සංඛුබ්භති. ඛුබ්භිත්ථනගරං. සඞ්ඛොභො. කාරිතෙ – ඛොභෙති, ඛොභයති.

සමු උපසමෙ. චිත්තං සම්මති, උපසම්මති, වූපසම්මති, සමණො, සන්ති, සන්තො.

එත්ථ සමණොති සම්මති සන්තචිත්තො භවතීති සමණො. කාරිතවසෙන පන කිලෙසෙ සමෙති උපසමෙතීති සමණොති නිබ්බචනං දට්ඨබ්බං. තථා හි ‘‘යං සමෙතීති ඉදං අරියං. සමයතීතිධ සත්තාන’’න්ති ද්වෙ කාරිතරූපානි.

සමු ඛෙදෙ නිරොධෙ ච. ඛෙදො. කිලමනං. නිරොධො අභාවගමනං. අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නස්ස කායො සම්මති. අග්ගි සම්මති. සන්තො.

සන්තසද්දො ‘‘දීඝං සන්තස්ස යොජන’’න්තිආදීසු කිලන්තභාවෙ ආගතො. ‘‘අයඤ්ච විතක්කො අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා’’තිආදීසු නිරුද්ධභාවෙ. ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො ගම්භීරො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො’’තිආදීසු සන්තඤාණගොචරතායං. ‘‘උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’තිආදීසු කිලෙසවූපසමෙ. ‘‘සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්තී’’තිආදීසු සාධූසු. ‘‘පඤ්චිමෙ භික්ඛවෙ මහාචොරා සන්තො සංවිජ්ජමානා’’තිආදීසු අත්ථිභාවෙ. එත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘කිලන්තත්තෙ ¶ නිරුද්ධත්තෙ, සන්තධීගොචරත්තනෙ;

කිලෙසූපසමෙ චෙව, අත්ථිභාවෙ ච සාධුසු;

ඉමෙසු ඡසු ඨානෙසු, සන්තසද්දො පනාගතො’’ති.

දමු දමනෙ. දම්මති. දන්තො, දමො, දමනං. කාරිතෙ ‘‘චිත්තං දමෙති, දමයතී’’ති රූපානි.

තත්ථ දමොති ඉන්ද්රියසංවරාදීනං එතං නාමං. ‘‘සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො. වෙදන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො’’ති එත්ථ හි ඉන්ද්රියසංවරො ‘‘දමො’’ති වුත්තො. ‘‘යදි සච්චා දමා චාගා, ඛන්ත්යා භිය්යොධ විජ්ජතී’’ති එත්ථ පඤ්ඤා ‘‘දමො’’ති වුත්තා. ‘‘දානෙන දමෙන සංයමෙන සච්චවජ්ජෙනා’’ති එත්ථ උපොසථකම්මං ‘‘දමො’’ති වුත්තං. ‘‘දමුපසමෙනා’’ති එත්ථ ඛන්ති ‘‘දමො’’ති වුත්තා. ඉච්චෙවං –

‘‘ඉන්ද්රියසංවරො පඤ්ඤා, ඛන්ති චාපි උපොසථො;

ඉමෙ අත්ථා පවුච්චන්ති, දමසද්දෙන සාසනෙ’’ති.

යා ගතිපාපුණෙසු. යායති, යායන්ති. පරියායො. යායමානො මහාරාජා, අද්දා සීදන්තරෙ නගෙ. යායන්තො. යායන්තමනුයායති. යාතානුයායී. යායිතුං, යායිත්වා ඉච්චාදීනි.

එත්ථ පරියායසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ, පරියායසද්දො වාරදෙසනාකාරණෙසු සමන්තතො ගන්තබ්බට්ඨානෙ ච සදිසෙ ච වත්තති. ‘‘කස්ස නු ඛො ආනන්ද අජ්ජ පරියායො භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු හි වාරෙ වත්තති. ‘‘මධුපිණ්ඩිකපරියායොතිනං ධාරෙහී’’තිආදීසු දෙසනායං. ‘‘ඉමිනාපි ඛො තෙ රාජඤ්ඤ පරියායෙන එවං හොතූ’’තිආදීසු ¶ කාරණෙ. ‘‘පරියායපථො’’තිආදීසු සමන්තතො ගන්තබ්බට්ඨානෙ. ‘‘කොපසද්දො ඛොභපරියායො’’තිආදීසු සදිසෙ වත්තති. ඉච්චෙවං –

සමන්තතොව ගන්තබ්බ-ට්ඨානෙ ච සදිසෙ සියා.

විලී විලීනභාවෙ. සප්පි විලීයති. කාරිතෙ විලාපයති.

වා ගතිගන්ධනෙසු. වායති. වායො, වාතො.

සිවු තන්තසන්තානෙ. සිබ්බති, සංසිබ්බති. සිබ්බං, සිබ්බන්තො. කාරිතෙ – සිබ්බෙති, සිබ්බයති, සිබ්බාපෙති, සිබ්බාපයති.

ධිවු ඛිවු නිදස්සනෙ. ධිබ්බති. ඛිබ්බති.

සා අන්තකම්මනි. සියති අනවසෙසතො මානං සියති සමුච්ඡින්දතීති අග්ගමග්ගො මානසන්ති හි වුත්තං.

සා අස්සාදනෙ. රසං සායති. සායිතං, සායනං.

සි පාණිප්පසවෙ. සූයති, පසූයති. පසූතා ගාවී.

සිලිස ආලිඞ්ගනෙ. සිලිස්සති. සිලෙසො.

කිලිස උපතාපෙ. කිලිස්සති, සංකිලිස්සති. කිලෙසො, සංකිලෙසො. ඉකාරලොපෙ ක්ලිස්සති ක්ලෙසො ¶ ඉච්චාදීනි. අපිච මලීනතාපි කිලිසසද්දෙන වුච්චති, කිලිට්ඨවත්ථං පරිදහති. ‘‘චිත්තෙන සංකිලිට්ඨෙන, සංකිලිස්සන්ති මාණවා’’තිආදීසු ධාතූනං අනෙකත්ථතාය.

මස අප්පීභාවෙ ඛමායඤ්ච. මස්සති.

ලීස අප්පීභාවෙ. ලිස්සති. ලෙසො. ‘‘ලිස ලෙසනෙ’’තිපි පඨන්ති ආචරියා.

තස පිපාසායං. තස්සති, පරිතස්සති. පරිතස්සනා, තසිණා, තසිතො.

දුස දොසනෙ. දුස්සති. දොසො, දොසනං, දොසිතො.

දුස අප්පීතියං. දුස්සති, පදුස්සති. දොසො, පදොසො, දුට්ඨො, පදුට්ඨො, දූසකො, දූසිතො, දූසනා.

අසු ඛෙපෙ. ඛෙපො ඛිපනං. අස්සති. නිරස්සතිආදියති ච ධම්මං. ඉස්සාසො.

එත්ථ ච නිරස්සතීති ඡඩ්ඩෙති සත්ථාරං තථා ධම්මක්ඛානාදීනි. ඉස්සාසොති උසුං අස්සති ඛිපතීති ඉස්සාසො, ධනුග්ගහො.

එත්ථ ච යෙන විනයකම්මෙන ‘‘නිස්සාය තෙ වත්ථබ්බ’’න්ති නියස්සියති භජාපියතීති නියසො බාලං, තං නියසකම්මං නාම. ‘‘කරොහි මෙ යක්ඛ නියසකම්ම’’න්ති එත්ථ පන නිග්ගහකම්මං නියසකම්මං නාම.

භස්ස භස්සනෙ. භස්සති. භස්සං, භස්සකාරකො.

වස සද්දෙ. සකුණො වස්සති. අධමො මිගජාතානං, සිඞ්ගාලො තාත වස්සති. මණ්ඩූකො වස්සති.

නස ¶ අදස්සනෙ. නස්සනධම්මං නස්සති. පනස්සති. විනස්සති. නස්ස වසලි, චර පිරෙ විනස්ස. නට්ඨො, විනට්ඨො. කාරිතෙ – නාසෙති, නාසයති.

සුස සොසනෙ. පණ්ණං සුස්සති. කාරිතෙ – වාතො පණ්ණං සොසෙති, සොසයති. කම්මෙ – වාතෙන පණ්ණං සොසියති. භාවෙ ක්රියාපදමප්පසිද්ධං. සොසො, සුක්ඛං කට්ඨං. සුස්සං, සුස්සන්තො. සුස්සමානො දහදො.

තුස තුට්ඨියං. තුස්සති, සන්තුස්සති. සන්තුට්ඨි, සන්තොසො, තොසනං, තුට්ඨබ්බං, තුස්සිතබ්බං, තුසිතා. කාරිතෙ ‘‘තොසෙති’’ ඉච්චාදීනි.

හා පරිහානියං. හායති, පරිහායති. හායන්ති තත්ථ වළවා. භාවෙ ‘‘භයං වා ඡම්භිතත්තං වා ලොමහංසො වා, සො පහීයිස්සතී’’ති ච ‘‘රාගො පහීයතී’’ති ච රූපං. කම්මෙ ක්රියාපදමප්පසිද්ධං. ‘‘රාගො පහීයතී’’ති ඉදං පන ‘‘හා චාගෙ’’ති වුත්තස්ස භූවාදිගණිකධාතුස්ස රූපං ‘‘රාගං පජහතී’’ති කත්තුපදස්ස දස්සනතො.

නහ බන්ධනෙ. නය්හති. උපනය්හති. සන්නය්හති. සන්නාහො. සන්නද්ධො.

මුහ වෙචිත්තෙ. මුය්හති, සම්මුය්හති, පමුය්හති. මොහො, පමොහො. මූළ්හො. මොමූහො පුරිසො. මොමූහං චිත්තං. කාරිතෙ – මොහෙති. පමොහකො. එත්ථ ච මොමූහොති අවිසදතාය මොමූහො, මහාමූළ්හොති අත්ථො.

සහ සුහ සත්තියං. සය්හති. සුය්හති.

න්හා ¶ සොචෙය්යෙ. න්හායති, අප්පක්ඛරානං බහුභාවෙ නහායති. නහායිත්වා, න්හායිත්වා. නහානං, න්හානං. සීසං න්හාතො. එත්ථ ච සීසං න්හාතොති සීසං ධොවිත්වා න්හාතොති අත්ථො ගහෙතබ්බො පොරාණෙහි අනුමතත්තා.

සිනිහ පීතියං. සිනිය්හති. සිනෙහකො, සිනෙහිතො, සිනිද්ධො. පුත්තෙ සිනෙහො අජායථ. ඉකාරලොපෙන ස්නෙහො. තථා හි ‘‘නිස්නෙහමභිකඞ්ඛාමී’’ති පාළි දිස්සති.

විරිළ ලජ්ජායං චොදනෙ ච. විරිළිතො. ලජ්ජාවසෙන අත්ථො පසිද්ධො, න චොදනාවසෙන. තථා හි ‘‘විරිළිතොති ලජ්ජිතො’’ති අත්ථසංවණ්ණකා ගරූ වදන්ති ‘‘ලජ්ජනාකාරප්පත්තො’’ති ච.

දිවාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණ්හව්හො අත්ථයුත්තිතොති.

සු සවනෙ. ‘‘සුණොති, සුණාති. සුණිංසු. පටිස්සුණි, පටිස්සුණිංසු. අස්සොසි, අස්සොසුං. පච්චස්සොසි, පච්චස්සොසුං’’ ඉච්චාදීනි, ‘‘සුණිස්සති, සොස්සති’’ ඉච්චාදීනි ච භවන්ති. අබ්භාසවිසයෙ ‘‘සුස්සූසති, සුස්සූසා’’ ඉච්චාදීනි. අනබ්භාසවිසයෙ – සාවකො, සොතො, සුණං, සුණන්තො, සුණමානො, සුය්යමානො, සවනං, සුතං. අසුයිත්ථාති වා සුතං. සුතවා, සොතං, සොණො, සුණිතුං, සොතුං. සුණිත්වා, සුණිය, සුණියාන, සුත්වා, සුත්වාන. කාරිතෙ – සාවෙති, සාවයති. කම්මෙ – සද්දො සුය්යති, සූයති ච. භාවෙ පදරූපමප්පසිද්ධං.

තත්ථ ¶ සාවකොති අන්තෙවාසිකො, සො දුවිධො ආගතප්ඵලො අනාගතප්ඵලො ච, තත්ථ ආගතප්ඵලො සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතොති ‘‘සාවකො’’ති වුච්චති, ඉතරො ගරූනං ඔවාදං සුණාතීති ‘‘සාවකො’’ති. සාවකො, අන්තෙවාසිකො, සිස්සොති පරියායා.

එත්ථ සුතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං වදාම සද්ධිං සොතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙන. සුතසද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච අනුපපදෙන, සුතසද්දො ච –

ගමනෙ විස්සුතෙ තින්තෙ, නියොගො’පචිතෙපි ච;

සද්දෙ ච සොතද්වාරානු-සාරඤාතෙසු දිස්සති.

තථා හි ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්ස පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදීසු තින්තස්සාති අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා’’තිආදීසු අනුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාත’’න්තිආදීසු සද්දොති අත්ථො. ‘‘බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධම්මධරොති අත්ථො.

සොතසද්දොපි අනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස –

මංසවිඤ්ඤාණඤාණෙසු, තණ්හාදීසු ච දිස්සති;

ධාරායං අරියමග්ගෙ, චිත්තසන්තතියම්පි ච.

‘‘සොතායතනං ¶ , සොතධාතු, සොතින්ද්රිය’’න්තිආදීසු සොතසද්දො මංසසොතෙ දිස්සති, ‘‘සොතෙන සද්දං සුත්වා’’තිආදීසු සොතවිඤ්ඤාණෙ. ‘‘දිබ්බාය සොතධාතුයා’’තිආදීසු ඤාණසොතෙ. ‘‘යානි සොතානි ලොකස්මින්ති, යානි එතානි සොතානි මයා කිත්තිතානි පකිත්තිතානි ආචික්ඛිතානි දෙසිතානි පඤ්ඤපිතානි පට්ඨපිතානි විවරිතානි විභත්තානි උත්තානීකතානි පකාසිතානි. සෙය්යථිදං? තණ්හාසොතො දිට්ඨිසොතො කිලෙසසොතො දුච්චරිතසොතො අවිජ්ජාසොතො’’තිආදීසු පඤ්චසු ධම්මෙසු. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධං ගඞ්ගාය නදියා සොතෙන වුය්හමාන’’න්තිආදීසු උදකධාරායං. ‘‘අරියස්සෙතං ආවුසො අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස අධිවචනං, යදිදං සොතො’’තිආදීසු අරියමග්ගෙ. ‘‘පුරිසස්ස ච විඤ්ඤාණසොතං පජානාති උභයතො අබ්බොච්ඡින්නං ඉධලොකෙ පතිට්ඨිතඤ්ච පරලොකෙ පතිට්ඨිතඤ්චා’’තිආදීසු චිත්තසන්තතියන්ති.

සොණොති සුනඛො. සො හි සාමිකස්ස වචනං සුණාතීති සොණොති වුච්චති.

සුනඛො සාරමෙය්යො ච, සුණො සූනො ච කුක්කුරො;

සොණො ස්වානො සුවානො ච, සාළුරො මිගදංසනො.

සා සුනිධාති’මෙ සද්දා, පුමානෙසු පවත්තරෙ;

සුනඛී කුක්කුරී සී’ති, ඉමෙ ඉත්ථීසු වත්තරෙ.

සුනඛා සාරමෙය්යාති, ආදි බහුවචො පන;

පවත්තති පුමිත්ථීසු, අඤ්ඤත්රාපි අයං නයො;

කුක්කුරොති ¶ අයං තත්ථ, බාලකාලෙ රවෙන වෙ;

මහල්ලකෙපි සුනඛෙ, රූළ්හියා සම්පවත්තති.

තථා හි අට්ඨකථාචරියා කුක්කුරජාතකෙ ‘‘යෙ කුක්කුරා රාජකුලම්හි වඩ්ඪා, කොලෙය්යකා වණ්ණබලූපපන්නා’’තිඉමස්මිංපදෙසෙ එවමත්ථං වණ්ණයිංසු ‘‘යෙ කුක්කුරාති යෙ සුනඛා. යථා හි තරුණොපි පස්සාවො පූතිමුත්තන්ති තදහුජාතොපි සිඞ්ගාලො ‘‘ජරසිඞ්ගාලො’ති, කොමලාපි ගළාචීලතා ‘පූතිලතා’ති, සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො ‘පූතිකායො’ති වුච්චති, එවමෙව වස්සසතිකොපි සුනඛො ‘කුක්කුරො’ති වුච්චති, තස්මා මහල්ලකා කායූපපන්නාපි තෙ ‘කුක්කුරා’ත්වෙව වුත්තා’’ති.

කි හිංසායං. කිණොති, කිණාති, කිණන්ති.

සක සාමත්ථියෙ. සමත්ථභාවො සාමත්ථියං, යථා දක්ඛියං. සක්කුණාති, සක්කුණන්ති. අසක්ඛි. සක්ඛිස්සති. සක්කො. සක්කී.

එත්ථ සක්කොති දෙවරාජා. සො හි පරහිතං සකහිතඤ්ච කාතුං සක්කුණාතීති සක්කො. අපිච සක්යකුලජාතො යො කොචිපි. තථා හි ‘‘අථ ඛො මහානාමො සක්කො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘භගවන්තඤ්ච පිඞ්ගියො මං සක්ක සමුද්ධරාහීති ආලපි. සක්යා වත භො කුමාරා පරමසක්යා වත භො කුමාරා’’ති වචනමුපාදාය සබ්බෙපි සක්යකුලෙ ජාතා ‘‘සක්යා’’ති ච ‘‘සාකියා’’ති ච ‘‘සක්කා’’ති ච වුච්චන්ති. එත්ථ ස්වාදිත්තෙපි අනෙකස්සරධාතුතො එකොව උණාපච්චයො හොති, න ණු ණාපච්චයාති දට්ඨබ්බං.

ඛී ¶ ඛයෙ. ඛීණොති. ඛීණාති. ඛීණා ජාති. ඛීණො. අයොගා භූරිසඞ්ඛයො.

චි චයෙ. ණකාරස්ස නකාරත්තං. පාකාරං චිනොති. චිතං කුසලං. චෙතො පුග්ගලො.

රාධ සාධ සංසිද්ධියං. රාධුණාති. සාධුණාති. රාධනං. ආරාධනං. සාධනං.

පී පීතියං. පීණොති, පීණාති. පීති, පියො.

අප පාපුණෙ සම්භු ච. පාපුණොති, පාපුණාති. පත්තො. සබ්බඤ්ඤුතං සත්ථා පත්තො. සම්පත්තො යමසාධනං. සම්භුණාති, න කිඤ්චි අත්ථං අභිසම්භුණාති. සම්භුණන්තො, අභිසම්භුණමානො.

තත්ථ පත්තොති පසද්දො උපසග්ගො ‘‘පප්පොතී’’ති එත්ථ පසද්දො විය. තථා හි ‘‘පත්තො’’ති එත්ථ පාපුණීති අත්ථෙ පපුබ්බස්ස අපධාතුස්ස පකාරෙ ලුත්තෙ තපච්චයස්ස ද්විභාවො භවති. තත්ථ න අභිසම්භුණාතීති න සම්පාපුණාති, න සාධෙතීති වුත්තං හොති.

ඛිප ඛෙපෙ. ඛිපුණාති. ඛිප්පං. ඛිප්පන්ති මච්ඡපඤ්ජරො.

එත්ථ ච සබ්බගුය්හෙසු නිමියති පක්ඛිපියතීති මිත්තො. ‘‘මිත්තො හවෙ සත්තපදෙන හොතී’’ති වචනං පන වොහාරවසෙන වුත්තං, න අත්ථවසෙන. වුච්චෙය්ය චෙ, යො කොචි අවිස්සාසිකො ¶ අත්තනො පටිවිරුද්ධොපි ච මිත්තො නාම භවෙය්ය, න චෙවං දට්ඨබ්බං. එවඤ්ච පන දට්ඨබ්බං ‘‘සත්තපදවීතිහාරමත්තෙනපි සහ ගච්ඡන්තො සහ ගච්ඡන්තස්ස පියවාචානිච්ඡාරණෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලාපසල්ලාපකරණමත්තෙන මිත්තො නාම හොතීති වත්තබ්බං. කිංකාරණා? දළ්හවිස්සාසො මිත්තො නාම න භවෙය්යාති මිත්තස්ස ගුණපසංසාවසෙන එවං වුත්ත’’න්ති.

වු සංවරණෙ. වුණොති, වුණාති, සංවුණොති, සංවුණාති. පණ්ඩිතො සීලසංවුතො.

සු අභිසවෙ. අභිසවො නාම පීළනං මන්ථනං සන්ධානං සින්හානං වා. සුණොති, සුණාති.

සි නිසානෙ. සිණොති, සිණාති. නිසිතසත්ථං.

න හි නූනායං සා ඛුජ්ජා, ලභති ජිව්හාය ඡෙදනං;

සුනිසිතෙන සත්ථෙන, එවං දුබ්භාසිතං භණං;

වුස පාගබ්බියෙ. පාගබ්බියං නාම කායවාචාමනෙහි පගබ්බභාවො. වුසුණාති.

හි ගතිබුද්ධීසු උපතාපෙ ච. හිනොති.

එත්ථ පන අසමානන්තත්තෙපි සමානත්ථානං සමොධානං වුච්චති.

තික තිග සඝ දික්ඛ කිවි චිරි ජිරි දාස දු හිංසායං. තිකුණාති. තිගුණාති. සඝුණාති. දික්ඛුණාති. කිවුණාති ¶ . චිරුණාති. ජිරුණාති. දාසුණාති. දුණොති, දුණාතීති රූපානි හිංසාවාචකානි භවන්ති.

සුවාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණව්හො අත්ථයුත්තිතො.

කී දබ්බවිනිමයෙ. දබ්බවිනිමයො කයවික්කයවසෙන භණ්ඩස්ස පරිවත්තනං. කිණාති, කිණන්ති. වික්කිණාති, වික්කිණන්ති. කෙතුං, කිණිතුං. වික්කෙතුං, වික්කිණිතුං. කිණිත්වා, වික්කිණිත්වා. කීතං භණ්ඩං. කයො, වික්කයො. වික්කිණෙය්ය හනෙය්ය වා.

ඛි ගතියං. ඛිණාති. අතිඛිණො සරො. ඛං, ඛානි. නකාරස්ස ණකාරත්තං.

තත්ථ ඛිණාතීති ගච්ඡති. අතිඛිනොති අතිගතො. අත්රායං පාළි ‘‘සෙන්ති චාපාතිඛිණාව, පුරාණානි අනුත්ථුන’’න්ති. තත්ථ චාපාතිඛිණා’ති චාපතො අතිඛිණා අතිගතා. අට්ඨකථායං පන ‘‘චාපාතිඛිණාති චාපතො අතිඛිණා චාපා විනිමුත්තාති අත්ථො’’ති පදත්ථවිවරණං කතං, තම්පි ගතත්ථඤ්ඤෙව සන්ධාය අධිප්පායත්ථවසෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ර ඛන්ති සග්ගො. සො හි කතපුඤ්ඤෙහි ගන්තබ්බත්තා ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඛානීති සග්ගා.

චි චයෙ. පුඤ්ඤං චිනාති. පාකාරං චිනාති. පාරමියො විචිනාති, විචිනති ච. පුප්ඵං ඔචිනාති, ඔචිනති වා. පචිනාති. පචිනිත්වා. චිතං කුසලං. චයො සඤ්චයො. චිතො පාකාරො. චිනාතීති චෙතො, ඉට්ඨකවඩ්ඪකී. යො සත්තො පුඤ්ඤසඤ්චයො ¶ . ‘‘සඤ්චයො රාසි සමූහො පිණ්ඩො ගණො සඞ්ඝො කදම්බො වග්ගො කරො ඝටා’’ඉච්චෙවමාදයො පරියායා.

ජි ජයෙ. ජිනාති, විජිනාති, ජිනියති. ජෙතා, ජිනො. ජිතො මාරො. මාරං ජිතො. ජිතවා, ජිතාවී, ජිතබ්බො, ජෙය්යො, ජයනං, ජිතං, විජිතං, ජයො, පරාජයනං, පරාජයො. යස්ස ජිතං නාවජීයති. ජිතමස්ස නොයාති කොචි ලොකෙ. ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො.

තත්ථ ජෙතාති ජිනාතීති ජෙතා, යො කොචි පුග්ගලො. අජිනීති ජිනො, සබ්බඤ්ඤූ ධම්මරාජා. කිං සො අජිනි? පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ මාරාදිඅරයො ච. ඉති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ මාරාදයො ච අරයො අජිනීති ජිනො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘මාදිසා වෙ ජිනා හොන්ති, යෙ පත්තා ආසවක්ඛයං;

ජිතා මෙ පාපකා ධම්මා, තස්මාහං උපක ජිනො’’ති,

‘‘තථාගතො භික්ඛවෙ අභිභූ අනභිභූතො’’ති ච.

ජිනසද්දො හි කෙවලො සබ්බඤ්ඤුම්හි පවත්තති, සොපපදො පන පච්චෙකබුද්ධාදීසු තම්හි ච යථාරහං පවත්තති. ‘‘පච්චෙකජිනො, ඔධිජිනො, අනොධිජිනො, විපාකජිනො, අවිපාකජිනො’’ති ඉමානෙත්ථ නිදස්සනපදානි.

ජි ජානියං. ජිනාති, න ජිනාති න ජාපයෙ, ජිනො රථස්සං මණිකුණ්ඩලෙ ච, පුත්තෙ ච දාරෙ ච තථෙව ජිනො. ජිනො ධනඤ්ච දාසෙ ච.

ඤා ¶ අවබොධනෙ. ජානාති, ඤායති, නායති. අනිමිත්තා න නායරෙ. ජඤ්ඤා සො යදි හාපයෙ. මා මං ජඤ්ඤූති ඉච්ඡති. ‘‘ඉමෙ අම්හාක’’න්ති ඤාතබ්බට්ඨෙන ඤාති, ඤාතකො. ඤාතිමිත්තා සුහජ්ජා ච. ඤාතකො නො නිසින්නොති. ඤාතබ්බං ඤෙය්යං, සඞ්ඛාරවිකාරලක්ඛණනිබ්බානපඤ්ඤත්තිධම්මා. ඊදිසෙසු ඨානෙසු ඤෙය්යසද්දො එකන්තෙන නපුංසකො, වාච්චලිඞ්ගත්තෙ සබ්බලිඞ්ගිකො, යථා? ඤෙය්යො ඵස්සො. ඤෙය්යා වෙදනා. ඤෙය්යං චිත්තං. ඤෙය්යො පුරිසො, ඤෙය්යා ඉත්ථී, ඤෙය්යං ධනන්ති ච.

ථු අභිත්ථවෙ. ථුනාති. අභිත්ථුනාති. ථුති, අභිත්ථුති. ථවනා, අභිත්ථවනා, ථුතො, අභිත්ථුතො.

නෙස්සාම තං යත්ථ ථුනන්ති දුග්ගතා,

පුරාණානි අනුත්ථුන’’න්ති ච පයොගො.

දු හිංසායං. දුනාති. මිත්තද්දු. දුමො.

එත්ථ මිත්තද්දූති මිත්තං දුනාති හිංසති දුබ්භතීති මිත්තද්දු. අත්ර ‘‘වෙදා න තාණාය භවන්ති තස්ස, මිත්තද්දුනො භූනහුනො නරස්සා’’ති පාළි නිදස්සනං. දුමොති දුනියති ගෙහසම්භාරාදිඅත්ථාය හිංසියති ඡින්දියති, පණ්ණපුප්ඵාදිඅත්ථිකෙහි වා පණ්ණපුප්ඵාදිහරණෙන පීළියතීති දුමො.

ධූ කම්පනෙ. ධුනාති. ධූමො, ධොනා, ධොනො, ධුතො. ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

තත්ථ ¶ ධූමොති ධුනාති කම්පතීති ධූමො. ධූමසද්දො කොධෙ තණ්හාය විතක්කෙ පඤ්චසු කාමගුණෙසු ධම්මදෙසනායං පකතිධූමෙති ඉමෙසු අත්ථෙසු වත්තති. ‘‘කොධො ධූමො භස්මානි මොසවජ්ජ’’න්ති එත්ථ හි කොධෙ වත්තති. ‘‘ඉච්ඡා ධූමායිතො සදා’’ති එත්ථ තණ්හායං. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවතො අවිදූරෙ ධූමායන්තො නිසින්නො හොතී’’ති එත්ථ විතක්කෙ.

හිත්වා තුවං පබ්බජ බ්රහ්මදත්තා’’ති

එත්ථ පඤ්චසු කාමගුණෙසු. ‘‘ධූමං කත්තා හොතී’’ති එත්ථ ධම්මදෙසනායං. ‘‘ධජො රථස්ස පඤ්ඤානො, ධූමො පඤ්ඤානමග්ගිනො’’ති එත්ථ පකතිධූමෙ. ඉච්චෙවං –

කොධතණ්හාවිතක්කෙසු, පඤ්චකාමගුණෙසු ච;

දෙසනායඤ්ච පකති-ධූමෙ ධූමො පවත්තති.

ධොනාති පඤ්ඤා. වුත්තඤ්හෙතං නිද්දෙසෙ ‘‘ධොනා වුච්චති පඤ්ඤා, යා පඤ්ඤා පජානනා සම්මාදිට්ඨි, කිංකාරණා ධොනාති වුච්චති පඤ්ඤා? යං තාය පඤ්ඤාය කායදුච්චරිතං ධුතඤ්ච ධොතඤ්ච සන්ධොතඤ්ච නිද්ධොතඤ්ච, වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතං ධුතඤ්ච ධොතඤ්ච සන්ධොතඤ්ච නිද්ධොතඤ්ච. තංකාරණා ධොනා වුච්චති පඤ්ඤා. අථ වා සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨිං ධුතා ච ධොතා ච සන්ධොතා ච නිද්ධොතා ච, තංකාරණා ධොනා වුච්චති පඤ්ඤා’’ති. ‘‘ධොනස්ස හි නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙ, පකප්පිතා දිට්ඨි භවාභවෙසූ’’ති අයමෙත්ථ පාළි නිදස්සනං ¶ . අත්ර ධොනා අස්ස අත්ථීති ධොනො, තස්ස ධොනස්සාති නිබ්බචනං. ධාතූනමනෙකත්ථතාය ධූධාතු කම්පනත්ථෙපි ධොවනත්ථෙපි වත්තති.

මුන ඤාණෙ. මුනාති. මොනං, මුනි. ඉමස්මිං ඨානෙ ධාතුයා ආඛ්යාතත්තෙ එකන්තෙන අන්තලොපො භවති. සොභිතත්ථෙරගාථායං පන අනාගතවචනෙ උකාරස්ස වුද්ධිවසෙන ‘‘අහං මොනෙන මොනිස්ස’’න්ති රූපන්තරඤ්ච දිස්සති. තත්ථ මොනිස්සන්ති ජානිස්සං. නාමත්තෙ අන්තලොපො න හොති. තත්ථ මොනන්ති කිඤ්චාපි ‘‘න මොනෙන මුනි හොතී’’ති එත්ථ තුණ්හීභාවො ‘‘මොන’’න්ති වුච්චති, තථාපි ඉධ ‘‘ඤාණෙ’’ති වචනතො න සො අධිප්පෙතො, ඤාණමෙවාධිප්පෙතං, තස්මා මොනෙය්යපටිපදාසඞ්ඛාතං මග්ගඤාණමොනම්පි ගහෙතබ්බං. මුනීති මුනාති ජානාති හිතාහිතං පරිච්ඡින්දතීති මුනි. අථ වා ඛන්ධාදිලොකෙ තුලං ආරොපෙත්වා මිනන්තො විය ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා ඛන්ධා, ඉමෙ බාහිරා’’තිආදිනා නයෙන ඉමෙ උභො අත්ථෙ මුනාතීති මුනි. තෙනාහ භගවා –

‘‘න මොනෙන මුනි හොති, මූළ්හරූපො අවිද්දසු;

යො ච තුලංව පග්ගය්හ, වරමාදාය පණ්ඩිතො.

පාපානි පරිවජ්ජෙති, ස මුනි තෙන සො මුනි;

යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති.

අපරාපෙත්ථ භවති අත්ථවිභාවනා. මුනීති මොනං වුච්චති ඤාණං, කායමොනෙය්යාදීසු වා අඤ්ඤතරං, තෙන සමන්නාගතත්තා පුග්ගලො ‘‘මුනී’’ති වුච්චති. සො පනෙස අගාරියමුනි අනගාරියමුනි සෙක්ඛමුනි අසෙක්ඛමුනි පච්චෙකමුනි මුනිමුනීති අනෙකවිධො ¶ . තත්ථ අගාරියමුනීති ගිහිපි ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො. අනගාරියමුනීති තථාරූපොව පබ්බජිතො. සෙක්ඛමුනීති සත්ත සෙක්ඛා. අසෙක්ඛමුනීති ඛීණාසවො. පච්චෙකමුනීති පච්චෙකබුද්ධො. මුනිමුනීති සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හි ආයස්මාපි සාරිපුත්තො ආහ ‘‘මුනීති වුච්චති තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති.

පූ පවනෙ. පවනං සොධනං. පුනාති. පුඤ්ඤං, පුත්තො, දන්තපොණං.

එත්ථ ච පුඤ්ඤන්ති අත්තනො කාරකං පුනාති සොධෙතීති පුඤ්ඤං. අථ වා යත්ථ සයං උප්පන්නං තංසන්තානං පුනාති විසොධෙතීති පුඤ්ඤං. කින්තං? සුචරිතං කුසලකම්මං. සකම්මිකත්තා ධාතුස්ස කාරිතවසෙන අත්ථවිවරණං ලබ්භති. පුත්තොති අත්තනො කුලං පුනාති සොධෙතීති පුත්තො. එවඤ්ච සති හීනජච්චානං චණ්ඩාලාදීනං පුත්තො නාම න භවෙය්යාති න වත්තබ්බං සද්දානමත්ථකථනස්ස නානප්පකාරෙන පවත්තිතො, තස්මා අත්තනො පිතු හදයං පූරෙතීති පුත්තොති එවමාදිනාපි නිබ්බචනං ගහෙතබ්බමෙව. නානාධාතුවසෙනපි හි පදානි සිද්ධිං සමුපගච්ඡන්ති.

පුත්තො ච නාම අත්රජො ඛෙත්රජො අන්තෙවාසිකො දින්නකොති චතුබ්බිධො. තත්ථ අත්තානං පටිච්ච ජාතො අත්රජො නාම. සයනපීඨෙ පල්ලඞ්කෙ උරෙති එවමාදීසු නිබ්බත්තො ඛෙත්රජො නාම. සන්තිකෙ සිප්පුග්ගණ්හනකො අන්තෙවාසිකො නාම. පොසාපනත්ථාය දින්නො දින්නකො නාම දන්තපොණන්ති දන්තෙ පුනන්ති විසොධෙන්ති එතෙනාති දන්තපොණං, දන්තකට්ඨං.

පී තප්පනකන්තීසු. පිණාතීති පීති. එත්ථ ච පීතීති පීණනං පීති, තප්පනං කන්තීති ච වුත්තං හොති. ඉදං භාවවසෙන නිබ්බචනං. ඉදං ¶ පන හෙතුකත්තුවසෙන පිණයතීති පීති, තප්පෙතීති අත්ථො.

සා පනෙසා ඛුද්දකාපීති ඛණිකාපීති ඔක්කන්තිකාපීති උබ්බෙගාපීති ඵරණාපීතීති පඤ්චවිධා හොති. තත්ථ ඛුද්දකාපීති සරීරෙ ලොමහංසනමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකාපීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකාපීති සමුද්දතීරං වීචි විය කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගාපීති බලවතී හොති කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණා හොති. ඵරණාපීතියා පන උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිඵුටං හොති, එවං පඤ්චවිධා පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණත්තා ‘‘පිණාතී’’ති පීතීති සුද්ධකත්තුවසෙනපි වත්තුං යුජ්ජති. එත්ථ ‘‘පියායති, පිතා, පියො, පෙමො’’තිආදීනි පීධාතුයා එව රූපානි. තත්ථ ‘‘පුත්තං පියායතීති පිතා’’ති වදන්ති. පියායිතබ්බොති පියො. පෙමනං පෙමො.

මා පරිමාණෙ. මිනාති. මානං, පරිමාණං, මත්තං, මත්තා, මනො, විමානං, මිනිතබ්බං, මෙතබ්බං, ඡායා මෙතබ්බා. ඊදිසෙසු ඨානෙසු අනීයපච්චයො න ලබ්භති.

එත්ථ මනොති එකාය නාළියා එකාය ච තුලාය මිනමානො විය ආරම්මණං මිනාති පරිච්ඡින්දතීති මනො. විසෙසතො මිනියතෙ පරිච්ඡින්දියතෙති විමානං, දෙවානං පුඤ්ඤබලෙන නිබ්බත්තබ්යම්හං දෙවනිකෙතං. යං විමානං උපසොභිතං, පභාසතිමිදං බ්යම්හන්ති ච ආදිනා ථොමියති.

මී හිංසායං. මිනාති. මීනො, කුමීනං.

එත්ථ ¶ මීනොති මච්ඡො. මච්ඡස්ස හි ‘‘මීනො මච්ඡො අම්බුජො වාරිජො වාරිචරො’’ති අනෙකානි නාමානි. විසෙසනාමානි පන ‘‘අමරො ඛලිසො චන්දකුලො කන්දඵලි ඉන්දඵලි ඉන්දවලො කුලිසො වාමි කුඞ්කුතලො කණ්ඩිකො සකුලො මඞ්ගුරො සිඞ්ගී සතවඞ්කො රොහිතො පාඨීනො කාණො සවඞ්කො පාවුසො’’ ඉච්චෙවමාදීනි, ‘‘තිමි තිමිඞ්ගලො’’ ඉච්චෙවමාදීනි ච භවන්ති. කුමීනන්ති කුච්ඡිතෙනාකාරෙන මච්ඡෙ මිනන්ති හිංසන්ති එතෙනාති කුමීනං, මච්ඡබන්ධනපඤ්ජරො. සො පන පාළියං කුමීනසද්දෙන වුච්චති. තථා හි –

‘‘වාරිජස්සෙව මෙ සතො, බන්ධස්ස කුමිනාමුඛෙ;

අක්කොසති පහරති, පියෙ පුත්තෙ අපස්සතො’’ති

එත්ථ මුනීති අත්තනො චිත්තං මුනාති මවති බන්ධති රාගදොසාදිවසං ගන්තුං න දෙතීති මුනි.

රි ගතිදෙසනෙසු. රිකාති. රෙණු. නකාරස්ස ණත්තං.

ලී සිලෙසෙ. ලිනාති, නිලිනාති. ලීනං, සල්ලීනං, පටිසල්ලානං.

වී තන්තසන්තානෙ. වත්ථං විනාති. ඉමිනා සුත්තෙන චීවරං විනාහි. කම්මෙ – ඉදං ඛො ආවුසො චීවරං මං උද්දිස්ස විය්යති. වීතං. සුවීතං. අප්පකං හොති වෙතබ්බං. කාරිතෙ ‘‘වායාපෙති, තන්තවායෙහි චීවරං වායාපෙස්සාමා’ති චීවරං වායාපෙසුං’’ ඉච්චෙවමාදීනි භවන්ති.

වී හිංසායං. විනාති. වෙණු. වෙණූති වංසො.

ලූ ¶ ඡෙදනෙ. ලුනාති. ලොණං, කුසලං, බාලො, ලූතො.

එත්ථ ච ලොණන්ති ලුනාති වීතරසභාවං විනාසෙති සරසභාවං කරොතීති ලොණං, ලවණං. කුසො විය හත්ථප්පදෙසං අකුසලධම්මෙ ලුනාතීති කුසලං, අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකලක්ඛණො ධම්මො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙ ද්වෙ අත්ථෙ ලුනාතීති බාලො, අවිද්වා. ලූතොති මක්කටකො වුච්චති. තස්ස හි සුත්තං ‘‘ලූතසුත්ත’’න්ති වදන්ති. යූසං පාතුං පටඞ්ගමක්ඛිකාදීනං ජීවිතං ලුනාතීති ලූතො.

එත්ථ සීමාති සිනීයතෙ සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන කම්මවාචාය බන්ධියතෙති සීමා. සා දුවිධා බද්ධසීමා අබද්ධසීමාති. තාසු අබද්ධසීමා මරියාදකරණවසෙන ‘‘සීමා’’ති වෙදිතබ්බා. සිනාති බන්ධති කෙසෙ මොළිකරණවසෙන එත්ථාති සීසං. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

සු හිංසායං. සුණාති. පරසු. පරං සුණන්ති හිංසන්ති එතෙනාති පරසු.

අස භොජනෙ. වුත්තානං ඵලමස්නාති. අසනං.

එත්ථ අසනන්ති ආහාරො. සො හි අසියති භුඤ්ජියතීති ‘‘අසන’’න්ති වුච්චති. ‘‘අස්නාථ ඛාදථ පිවථා’’ති ඉදමෙත්ථ නිදස්සනං.

කිලිස විබාධනෙ. කිලිස්නාති. කිලෙසො.

එත්ථ ච කිලෙසොති රාගාදයොපි දුක්ඛම්පි වුච්චති.

උද්ධස උඤ්ඡෙ. උඤ්ඡො පරියෙසනං. උද්ධස්නාති.

විස විප්පයොගෙ. විස්නාති. විසං.

පුස සිනෙහසවනපූරණෙසු. පුස්නාති.

කියාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණ්හව්හො අත්ථයුත්තිතො.

ඉදානි ගහාදිගණො වුච්චතෙ. එත්ථෙකෙ එවං මඤ්ඤන්ති.

ගහාදීනං ගණො නාම, පච්චෙකං නුපලබ්භති;

අථමෙකො ගහධාතු, ගහාදීනං ගණො සියා.

යතො ප්පණ්හා පරා හෙය්යුං, ධාතුතො ජිනසාසනෙ;

තෙපි අඤ්ඤෙ න විජ්ජන්ති, අඤ්ඤත්ර ගහධාතුයා.

ඉති චින්තාය එකච්චෙ, ගහධාතුං කියාදිනං;

පක්ඛිපිංසු ගණෙ එවං, න වදිංසු ගහාදිකං.

න තෙසං ගහණං ධීරො, ගණ්හෙය්ය සුවිචක්ඛණො;

යතො කච්චායනෙ වුත්තො, ගහාදීනං ගණො විසුං.

‘‘ගහාදිතො ප්පණ්හා’’ ඉති, ලක්ඛණං වදතා හි සො;

කච්චායනෙන ගරුනා, දස්සිතො නනු සාසනෙ.

සචෙ ¶ විසුං ගහාදීනං, ගණො නාම න ලබ්භති;

ගහාදිදීපකෙ සුත්තෙ, හිත්වාන බාහිරං ඉදං.

‘‘ගහතො ප්පණ්හා’’ ඉච්චෙව, වත්තබ්බං අථ වා පන;

‘‘කියාදිතො නාප්පණ්හා’’ති, කාතබ්බං එකලක්ඛණං.

යස්මා තථා න වුත්තඤ්ච, න කතඤ්චෙකලක්ඛණං;

තස්මා අයං විසුංයෙව, ගණො ඉච්චෙව ඤායති.

‘‘සරා සරෙ ලොප’’මිති-ආදීනි ලක්ඛණානිව;

ගම්භීරං ලක්ඛණං එතං, දුජ්ජානං තක්කගාහිනා.

උසාදයොපි සන්ධාය, ආදිග්ගහො කතො තහිං;

තථා හි ‘‘උණ්හාපෙතී’’ති, ආදිරූපානි දිස්සරෙ.

ඉදානි පාකටං කත්වා, ආදිසද්දඵලං අහං;

සප්පයොගං ගහාදීනං, ගණං වක්ඛාමි මෙ සුණ.

ගහ උපාදානෙ. උපාදානං ගහණං, න කිලෙසුපාදානං. උපසද්දො හෙත්ථ න කිඤ්චි අත්ථවිසෙසං වදති. අථ වා කායෙන චිත්තෙන වා උපගන්ත්වා ආදානං ගහණං උපාදානන්ති සමීපත්ථො උපසද්දො. කත්ථචි හි උපසද්දො ආදානසද්දසහිතො දළ්හග්ගහණෙ වත්තති ‘‘කාමුපාදාන’’න්තිආදීසු. ඉධ පන දළ්හග්ගහණං වා හොතු සිථිලග්ගහණං වා, යං කිඤ්චි ගහණං උපාදානමෙව, තස්මා ගහධාතු ගහණෙ වත්තතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ඝෙප්පති, ගණ්හාති වා. පරිග්ගණ්හාති, පටිග්ගණ්හාති, අධිගණ්හාති, පග්ගණ්හාති, නිග්ගණ්හාති. පධානගණ්හනකො. ගණ්හිතුං, උග්ගණ්හිතුං. ගණ්හිත්වා, උග්ගණ්හිත්වා. අඤ්ඤථාපි රූපානි භවන්ති. අහං ජාලිං ගහෙස්සාමි. ගහෙතුං. ගහෙත්වා. උග්ගාහකො, සඞ්ගාහකො, අජ්ඣොගාළ්හො. කාරිතෙ ‘‘ගණ්හාපෙති, ගණ්හාපයති, අඤ්ඤතරං සතිපට්ඨානං උග්ගණ්හාපෙන්ති, සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන ගණ්හාපෙත්වා. උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො. උපජ්ඣං ගාහාපෙත්වා ¶ . ගාහෙති, ගාහයති, ගාහාපෙස්සති. ගාහාපයන්ති සබ්භාවං. ගාහකො, ගාහෙත්වා’’ ඉච්චාදීනි. කම්මනි – ගය්හති, සඞ්ගය්හති, ගණ්හියති වා. තථා හි ‘‘ගණ්හියන්ති උග්ගණ්හියන්තී’’ති නිද්දෙසපාළි දිස්සති. ‘‘ගෙහං, ගාහො, පරිග්ගහො, සඞ්ගාහකො, සඞ්ගහෙතා’’ ඉච්චාදීනි යොජෙතබ්බානි.

තත්ර අකාරානන්තරත්යන්තපදානං ‘‘ඝෙප්පති, ඝෙප්පන්ති. ඝෙප්පසී’’ති ච ‘‘ගණ්හති, ගණ්හන්ති. ගණ්හසී’’ති ච ආදිනා නයෙන සබ්බාසු විභත්තීසු සබ්බථා පදමාලා යොජෙතබ්බා. ආකාරෙකාරානන්තරත්යන්තපදානං ‘‘ගණ්හාති ගණ්හාපෙතී’’තිආදිනා යථාසම්භවං පදමාලා යොජෙතබ්බා වජ්ජෙතබ්බට්ඨානං වජ්ජෙත්වා.

ඉමානි පන පසිද්ධානි කානිචි අජ්ජතනීරූපානි ‘‘අග්ගහී මත්තිකාපත්තං. අග්ගහුං, අග්ගහිංසු, අග්ගහෙසු’’න්ති. භවිස්සන්තීආදීසු ගහෙස්සති, ගහෙස්සන්ති. සෙසං පරිපුණ්ණං කාතබ්බං. අග්ගහිස්සා, අග්ගහිස්සංසු. සෙසං පරිපුණ්ණං කාතබ්බං.

උස දාහෙ. දාහො උණ්හං. උසති දහතීති උණ්හං. උණ්හසද්දො ‘‘උණ්හං භත්තං භුඤ්ජතී’’තිආදීසු දබ්බමපෙක්ඛති, ‘‘සීතං උණ්හං පටිහනතී’’තිආදීසු පන ගුණං උණ්හභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා. උණ්හභාවො හි සීතභාවො ච ගුණො.

තස විපාසායං. තණ්හා. කෙනට්ඨෙන තණ්හා? තස්සති පරිතස්සතීති අත්ථෙන.

ජුසි පීතිසෙවනෙසු. ජුණ්හො සමයො. කාළෙ වා යදි වා ජුණ්හෙ, යදා වායති මාලුතො.

තත්ථ ජුණ්හොති ජොසෙති ලොකස්ස පීතිංසොමනස්සඤ්ච උප්පාදෙතීති ජුණ්හො.

ජුත ¶ දිත්තියං. ජුණ්හා රත්ති. ජොතති සයං නිප්පභාපි සමානා චන්දතාරකප්පභාසෙනපි දිබ්බති විරොචති සප්පභා හොතීති ජුණ්හා.

සා තනුකරණෙ. සණ්හවාචා. සියති තනුකරියති, න ඵරුසභාවෙන කක්කසා කරියතීති සණ්හා.

සො අන්තකම්මනි. සණ්හං, ඤාණං. සියති සයං සුඛුමභාවෙන අතිසුඛුමම්පි අත්ථං අන්තං කරොති නිප්ඵත්තිං පාපෙතීති සණ්හං.

තිජ නිසානෙ. නිසානං තික්ඛතා. තිණ්හො පරසු. තිතික්ඛතීති තිණ්හො.

සි සෙවායං. අත්තනො හිතමාසීසන්තෙහි සෙවියතෙති සිප්පං, යං කිඤ්චි ජීවිතහෙතු සික්ඛිතබ්බං සිප්පායතනං. අපිච සිප්පන්ති අට්ඨාරස මහාසිප්පානි – සුති සූරමති බ්යාකරණං ඡන්දොවිචිති නිරුත්ති ජොතිසත්ථං සික්ඛා මොක්ඛඤාණං ක්රියාවිධි ධනුබ්බෙදො හත්ථිසික්ඛා කාමතන්තං අස්සලක්ඛණං පුරාණං ඉතිහාසො නීති තක්කො වෙජ්ජකඤ්චාති.

කු කුච්ඡායං. කුච්ඡා ගරහා. කණ්හා ධම්මා. කණ්හො පුරිසො.

තත්ථ කණ්හාති අපභස්සරභාවකරණත්තා පණ්ඩිතෙහි කුච්ඡිතබ්බා ගරහිතබ්බාති කණ්හා, අකුසලධම්මා. කාළවණ්ණත්තා සුවණ්ණවණ්ණාදිකං උපනිධාය කුච්ඡිතබ්බො නින්දිතබ්බොති කණ්හො, කාළවණ්ණො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කණ්හො වතායං පුරිසො, කණ්හං භුඤ්ජති භොජනං;

කණ්හෙ භූමිප්පදෙසස්මිං, න මය්හං මනසො පියො’’ති ච,

ගහාදිකෙ ධාතුගණෙ, සන්ධාය තසිආදයො;

ආදිග්ගහො කතො ප්පණ්හා, ගහාදීසු යථාරහං.

ගහතො ධාතුතො හි ප්පො,ආඛ්යාතත්තෙවදිස්සති;

ආඛ්යාතත්තෙ ච නාමත්තෙ, ණ්හාසද්දො උසතො තථා.

උසගහෙහි අඤ්ඤස්මා, නාමත්තෙව දුවෙ මතා;

එවං විසෙසතො ඤෙය්යො, ගහාදිගණනිච්ඡයො.

එත්ථ පන කිඤ්චාපි සාසනෙ ‘‘තණ්හායතී’’ති ක්රියාපදම්පි දිස්සති, තථාපි තස්ස ‘‘පබ්බතායති, මෙත්තායතී’’තිආදීනි විය නාමස්මා විහිතස්ස ආයපච්චයස්ස වසෙන සිද්ධත්තා ක්රියාපදත්තෙපි ණ්හාපච්චයො මුඛ්යතො ලබ්භතීති න සක්කා වත්තුං. ‘‘තණ්හායතී’’ති හි ඉදං ණ්හාපච්චයවතා තසධාතුතො නිප්ඵන්නතණ්හාසද්දස්මා පරස්ස ආයපච්චයස්ස වසෙන නිප්ඵන්නං. තථා කිඤ්චාපි රූපියසංවොහාරසික්ඛාපදවණ්ණනායං ‘‘වාසිඵලං තාපෙත්වා උදකං වා ඛීරං වා උණ්හාපෙතී’’ති ඉමස්මිං පදෙසෙ ‘‘උණ්හාපෙතී’’ති හෙතුකත්තුවාචකං ක්රියාපදං දිස්සති, තථාපි තස්ස ණ්හාපච්චයවතා උසධාතුතො නිප්ඵන්නඋණ්හාසද්දතො විහිතස්ස කාරිතසඤ්ඤස්ස ණාපෙපච්චයස්ස වසෙන නිප්ඵන්නත්තා ක්රියාපදත්තෙපි ණ්හාපච්චයො මුඛ්යතො ලබ්භතීති න සක්කා වත්තුං. ‘‘උණ්හාපෙතී’’ති ඉදං වුත්තප්පකාරඋණ්හාසද්දතො ණාපෙපච්චයවසෙන නිප්ඵන්නං, එතස්මිං දිට්ඨෙ ‘‘උණ්හාපයතී’’ති පදම්පි දිට්ඨමෙව හොති.

කිඤ්ච ¶ භිය්යො විනයට්ඨකථායං ‘‘උණ්හාපෙතී’’ති කාරිතපදස්ස දිට්ඨත්තායෙව ‘‘උණ්හතී’’ති කත්තුපදම්පි නයතො දිට්ඨමෙව හොති කත්තුකාරිතපදානං එකධාතුම්හි උපලබ්භමානත්තා, යථා? ගණ්හති, ගණ්හාපෙති, ගච්ඡති, ගච්ඡාපෙතීති, තස්මා ‘‘උස දාහෙ’’ති ධාතුස්ස ‘‘උණ්හතී’’ති රූපං උපලබ්භතීති මන්ත්වා ‘‘උණ්හතීති උණ්හ’’න්ති නිබ්බචනං කාතබ්බං. ඉති ප්පපච්චයො ගහතො ච අඤ්ඤතො ච එකධා ලබ්භති, ණ්හාපච්චයො පන ගහතො උසතො ච ද්විධා අඤ්ඤතො එකධා ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපෙත්ථ එවං නියමො වුත්තො, තථාපි සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අඤ්ඤානිපි එකෙකස්ස ධාතුස්ස නාමිකපදානි ද්වෙ ද්වෙ ක්රියාපදානි විචිනිතබ්බානි. යෙන පන බුද්ධවචනානුරූපෙන නයෙන ගහාදිගණෙ ආදිසද්දෙන තසධාතාදයො අම්හෙහි ගහිතා, ඉමස්මා නයා අඤ්ඤො නයො පසත්ථතරො නත්ථි, අයමෙව පසත්ථතරො, තස්මා අයං නීති සාසනට්ඨිතියා ආයස්මන්තෙහි සාධුකං ධාරෙතබ්බා වාචෙතබ්බා ච.

ගහාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණ්හව්හො අත්ථයුත්තිතො.

තනු විත්ථාරෙ. තනොති. ආයතනං, තනු. කම්මනි ‘‘තනිය්යති, තනිය්යන්ති. විතනිය්යතී’’ති රූපානි. අත්රායං පාළි ‘‘යථා හි ආසභං චම්මං, පථබ්යා විතනිය්යතී’’ති. ගරූ පන ‘‘පතායතෙ, පතඤ්ඤතී’’ති රූපානි වදන්ති. තනිතුං, තනිත්වාන. තුමන්තාදිරූපානි.

තත්ථ ¶ ආයතනන්ති ආයභූතෙ ධම්මෙ තනොති විත්ථාරෙතීති ආයතනං. තනූති සරීරං. තඤ්හි කලලතො පට්ඨාය කම්මාදීහි යථාසම්භවං තනිය්යති විත්ථාරියති මහත්තං පාපියතීති ‘‘තනූ’’ති වුච්චති. ‘‘තනු වපු සරීරං පුං කායො දෙහො’’තිආදයො සරීරවාචකා සද්දා. සරීරං ඛන්ධපඤ්චකං. යඤ්හි මහාජනො සරීරන්ති වදති, තං පරමත්ථතො ඛන්ධපඤ්චකමත්තමෙව, න තතො අත්තා වා අත්තනියං වා උපලබ්භති. ‘‘කාමරාගබ්යාපාදානං තනුත්තකරං සකදාගාමිමග්ගචිත්ත’’න්තිආදීසු පන තනුසද්දො අප්පත්ථවාචකො, අප්පත්ථවාචකස්ස ච තස්ස ක්රියාපදං න පස්සාම, තස්මා නිපාතපදෙන තෙන භවිතබ්බං. තනුසද්දො නිපාතපදන්ති වුත්තට්ඨානම්පි න පස්සාම, නිච්ඡයෙන පන අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති ගහෙතබ්බො.

තනොති, තනොන්ති. තනොසි, තනොථ. තනොමි, තනොම. තනුතෙ, තනුන්තෙ. තනුසෙ, තනුසෙ, තනුව්හෙ. තනෙ, තනුම්හෙ. සෙසං යථාසම්භවං විත්ථාරෙතබ්බං.

තනොතු, තනොන්තු. තනෙය්ය, තනෙ, තනෙය්යුං. විතන, විතනු. අතනා, අතනු. අම්මාය පතනු කෙසා. අතනි, අතනිංසු. තනිස්සති, තනිස්සන්ති. අතනිස්සා, අතනිස්සංසු. කම්මනි ‘‘තනිය්යති, තනිය්යන්ති. තනිය්යසී’’තිආදිනා විත්ථාරෙතබ්බං.

සක සත්තියං. සත්ති සමත්ථභාවො. සක්කොති සක්කො. විඤ්ඤාපෙතුං අසක්ඛි. සක්ඛිස්සසි. සක්ඛති. ත්වම්පි අම්ම පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසි. සක්කතෙ ජරාය පටිකම්මං කාතුන්ති පාළි.

තත්ථ ¶ සක්කොති දෙවරාජා. සො හි අත්ථානං සහස්සම්පි මුහුත්තෙන චින්තනසමත්ථතාය සපරහිතං කාතුං සක්කොතීති ‘‘සක්කො’’ති වුච්චති. අඤ්ඤත්ර පන ධාතූනං අවිසයෙ තද්ධිතවසෙන සක්කච්චං දානං අදාසීති සක්කොති එවම්පි අත්ථං ගහෙත්වා සක්කසද්දො නිරුත්තිනයෙන සාධෙතබ්බො. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘සක්කො මහාලි දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො සක්කච්චං දානං අදාසි, තස්මා ‘සක්කො’ති වුච්චතී’’ති. සක්කොන්තො. සක්කොන්තී. සක්කොන්තං කුලං.

ඛුණු ඛිණු හිංසායං. ඛුණොති. ඛිණොති.

ඉණු ගතියං. ඉණොති. ඉණං ඉණායිකො.

තිණු අදනෙ. තිණොති. තිණං. එත්ථ තිණන්ති යවසං. තඤ්හි තිණියතෙ තිණභක්ඛෙහි ගොණාදීහි අදියතෙ ඛාදියතෙති තිණං.

හනු අපනයනෙ. අපනයනං අනාලාපකරණං නිබ්බචනතාකරණං. හනොති. හනුතෙ.

මනු බොධනෙ. මනොති. මනුතෙ. මනො. මනං. මානසං. මනුස්සො. මානවො. මාණවො.

එත්ථ මනොති මනුතෙ බුජ්ඣතීති මනො, එවං මනං. ඉමෙසං පන ද්වින්නං මනසද්දානං ‘‘යස්මිං මනො නිවිසති. සන්තං තස්ස මනං හොතී’’තිආදීසු පුන්නපුංසකලිඞ්ගතා දට්ඨබ්බා. මානසන්ති රාගොපි චිත්තම්පි අරහත්තම්පි. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං ¶ චරති මානසො’’ති එත්ථ හි රාගො මානසං. ‘‘චිත්තං මනො මානස’’න්ති එත්ථ චිත්තං. ‘‘අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතො’’ති එත්ථ අරහත්තං. එත්ථෙතං වුච්චති –

රාගො චිත්තං අරහත්තඤ්ච, ‘‘මානස’’න්ති සමීරිතං;

සත්ථුනො සාසනෙ පාප-සාසනෙ’ඛිලසාසනෙ.

තත්ථ සම්පයුත්තමනසි භවොති රාගො මානසො. මනො එව මානසන්ති කත්වා චිත්තං මානසං. අනවසෙසතො මානං සියති සමුච්ඡින්දතීති අග්ගමග්ගො මානසං. තන්නිබ්බත්තත්තා පන අරහත්තස්ස මානසතා දට්ඨබ්බා. මනූති සත්තො. ‘‘යෙන චක්ඛුපසාදෙන, රූපානි මනු පස්සතී’’ති එත්ථ හි ‘‘මනූ’’ති සත්තො වුත්තො. අථ වා මනූති පඨමකප්පිකකාලෙ මනුස්සානං මාතාපිභුට්ඨානෙ ඨිතො මනුනාමකො පුරිසො, යො සාසනෙ ‘‘මහාසම්මතරාජා’’ති වුත්තො. සො හි සකලලොකස්ස හිතං කාතුං මනුතෙ ජානාතීති ‘‘මනූ’’ති වුච්චති. යථාබලං අත්තනො හිතං මනුතෙ ජානාතීති මනුස්සො, මනස්ස වා උස්සන්නත්තා මනුස්සො. අථ වා වුත්තප්පකාරස්ස මනුනො අපච්චං මනුස්සො. එවං මානවො මාණවො ච, නකාරස්ස හි ණකාරෙ කතෙ ‘‘මාණවො’’ති රූපං සිජ්ඣති. කෙචි පනාහු ‘‘දන්තජනකාරසහිතො මානවසද්දො සබ්බසත්තසාධාරණවචනො, මුද්ධජණකාරසහිතො පන මාණවසද්දො කුච්ඡිතමූළ්හාපච්චවචනො’’ති, තං වීමංසිත්වා යුත්තඤ්චෙ, ගහෙතබ්බං, න පනෙත්ථ වත්තබ්බං ‘‘මාණවසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරවචනෙ ඉදං වචනං විරුජ්ඣතී’’ති අන්තරසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අන්තරඅන්තරිකාසද්දානම්පි ආහරණස්ස දස්සනතො.

තත්ර ¶ පනායං වීමංසනා – චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තස්මිඤ්හි ‘‘සුභො මාණවොතොදෙය්යපුත්තො’’ති ඉමස්මිං පදෙසෙ අට්ඨකථාචරියෙහි ‘‘සුභොති සො කිර දස්සනීයො අහොසි පාසාදිකො, තෙනස්ස අඞ්ගසුභතාය ‘සුභො’ත්වෙව නාමං අකංසු. ‘මාණවො’ති පන තං තරුණකාලෙ වොහරිංසු, සො මහල්ලකකාලෙපි තෙනෙව වොහාරෙන වොහරියතී’’ති එවං මුද්ධජණකාරස්ස මාණවසද්දස්ස අත්ථො පකාසිතො, තට්ටීකායම්පි ගරූහි ‘‘යං අපච්චං කුච්ඡිතං මුද්ධං වා, තත්ථ ලොකෙ මාණවවොහාරො, යෙභුය්යෙන ච සත්තා දහරකාලෙ මුද්ධධාතුකා හොන්තීති වුත්තං ‘තරුණකාලෙ වොහරිංසූ’’ති, එවං මුද්ධජණකාරස්ස මාණවසද්දස්ස අත්ථො පකාසිතො. ඉදානි මාණවසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො භවති, මාණවොති සත්තොපි චොරොපි තරුණොපි වුච්චති. ‘‘චොදිතා දෙවදූතෙහි, යෙ පමජ්ජන්ති මාණවා’’තිආදීසු හි සත්තො ‘‘මාණවො’’ති වුත්තො. ‘‘මාණවෙහි සහ ගච්ඡන්ති කතකම්මෙහිපි අකතකම්මෙහිපී’’තිආදීසු චොරො. ‘‘අම්බට්ඨො මාණවො’’තිආදීසු තරුණො ‘‘මාණවො’’ති වුත්තො.

එත්ථ ආපොති අප්පොති තං තං ඨානං විස්සරතීති ආපො.

මා පරිමාණෙ. මිනොති. උපමා, උපමානං, විමානං. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

එත්ථ ච යා අච්චන්තං න මිනොති න විච්ඡින්දති, සා මානස්ස සමීපෙ වත්තතීති උපමා යථා ‘‘ගොණො විය ගවජො’’ති. උපමානන්ති ¶ උපමා එව. තථා හි ‘‘වීතොපමානමප්පමාණමනාථනාථ’’න්ති. එත්ථ වීතොපමානන්ති ඉමස්ස වීතොපමං, නිරුපමන්ති අත්ථො. අථ වා උපමානන්ති උපමෙතබ්බාකාරො ‘‘සීහො විය භගවා’’ති. එත්ථ හි සීහො උපමා, භගවා උපමෙය්යො තෙජොපරක්කමාදීහි උපමෙතබ්බත්තා, තෙජොපරක්කමාදයො උපමෙතබ්බාකාරො. එත්ථ පන සාතිසයත්තා කිඤ්චාපි සීහස්ස තෙජාදීහි භගවතො තෙජාදිඋපමෙතබ්බාකාරො නත්ථි, තථාපි හීනූපමාවසෙන ‘‘සීහො විය භගවා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විමානන්ති උතුසමුට්ඨානත්තෙපි කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානත්තා කම්මෙන විසෙසතො මිනියති පරිච්ඡින්දියතීති විමානං.

කර කරණෙ. ‘‘කරොති, කයිරති, කුබ්බති, ක්රුබ්බති, පකරොති, උපකරොති, අපකරොති, පටිකරොති, නිරාකරොති, පටිසඞ්ඛරොති, අභිසඞ්ඛරොති’’ ඉච්චෙවමාදීනි කත්තරි භවන්ති. කම්මෙ පාළිනයවසෙන ඉකාරාගමට්ඨානෙ යකාරස්ස ද්වෙභාවො. තස්මිංයෙවඨානෙ රයකාරානං විපරියායෙ සති න ද්වෙභාවො. තථා ඊකාරාගමට්ඨානෙ ‘‘කරිය්යති, කයිරති, කරීයති, කය්යති, පකරීයති, පකරිය්යති, පටිසඞ්ඛරිය්යති, අභිසඞ්ඛරිය්යති’’ ඉච්චෙවමාදීනි කම්මනි භවන්ති.

එත්ථ ච කයිරතීති පදං ද්වීසු ඨානෙසු දිස්සති කත්තරි කම්මෙ ච. තෙස කත්තුවසෙන ‘‘පුරිසො කම්මං කයිරතී’’ති යොජෙතබ්බං, කම්මවසෙන පන අයං පාළි ‘‘කුටි මෙ කයිරති අදෙසිතවත්ථුකා’’ති. තත්ථ ච කත්තුවසෙන වුත්තං කත්තුපදං යිරපච්චයෙන සිද්ධං. කම්මවසෙන පන වුත්තං කම්මපදං ඉකාරාගමස්ස ආදිඅන්තභූතානං රයකාරානං විපරියායෙනාති දට්ඨබ්බං. ‘‘කාරෙති, කාරයති, කාරාපෙති, කාරාපයතී’’ති චත්තාරි කාරිතරූපානි, යානි ‘‘හෙතුකත්තුරූපානී’’ති වුච්චන්ති තද්දීපකත්තා.

ඉදානි ¶ පන පදමාලා වත්තබ්බා, තත්ර පඨමං ‘‘කුබ්බතී’’ති පදස්සෙව පදමාලං යොජෙස්සාම සබ්බාසු විභත්තීසු එකාකාරෙන යොජෙතබ්බත්තා. ‘‘කරොතී’’ති ඔකාරානන්තරත්යන්තපදස්ස පන ‘‘කාරෙතී’’ති එකාරානන්තරත්යන්තපදස්ස ච පදමාලං යථාසම්භවං පච්ඡා යොජෙස්සාම එකාකාරෙන අයොජෙතබ්බත්තා.

තත්ර කුබ්බති, කුබ්බන්ති. කුබ්බසි, කුබ්බථ. කුබ්බාමි, කුබ්බාම. කුබ්බතෙ, කුබ්බන්තෙ. කුබ්බසෙ, කුබ්බව්හෙ. කුබ්බෙ, කුබ්බම්හෙ. වත්තමානාවසෙන වුත්තරූපානි.

පඤ්චමියාදීනං වසෙන පන කුබ්බතු, කුබ්බන්තු. කුබ්බෙය්ය, කුබ්බෙය්යුං. සෙසං ‘‘භවති, භවන්තී’’ති වුත්තනයානුසාරෙන සබ්බත්ථ විත්ථාරෙතබ්බං.

‘‘කරියතී’’තිආදීනිපි අ කාරානන්තරත්යන්තපදානි එවමෙව යොජෙතබ්බානි. එත්ථ ච ‘‘කුබ්බති, කුබ්බන්ති. කුබ්බසී’’තිආදිනා වුත්තා අයං පදමාලා පාළිනයදස්සනතො එදිසී වුත්තා. සද්දසත්ථවිදූ පන සාසනිකා සද්දසත්ථෙයෙව ආදරං කත්වා ‘‘කුබ්බති, කුබ්බසී’’ති එවංපකාරානි රූපානි පාළියං නත්ථීති මඤ්ඤන්තා න ඉච්ඡන්ති. තෙහි සද්දසත්ථෙ විය පාළියම්පි ‘‘අසන්තො නානුකුබ්බන්තී’’තිආදීසු ඔකාරපච්චයස්සාදෙසභූතො උකාරො සරෙයෙව පරෙ වකාරං පප්පොතීති මඤ්ඤමානා ‘‘කුබ්බන්ති, කුබ්බන්තෙ’’තිආදීනියෙව රූපානි ඉච්ඡන්ති, පරසරස්සාභාවතො ‘‘කුබ්බති, කුබ්බසී’’තිආදීනි පාළියං නත්ථීති න ඉච්ඡන්ති. මයං පන පාළිනයදස්සනතො තානි රූපානි ඉච්ඡාම. අත්ර සොතාරානං කඞ්ඛාවිනොදනත්ථං කිඤ්චි පාළිනයං වදාම – ‘‘සීලවන්තො න කුබ්බන්ති, බාලො සීලානි කුබ්බතී’’ති ච, ‘‘කස්මා භවං විජනමරඤ්ඤනිස්සිතො, තපො ඉධ ක්රුබ්බතී’’ති ච, ‘‘ඵරුසාහි වාචාහි පක්රුබ්බමානො’’ති ච. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු අකාරාගමො කාතබ්බො ¶ . අචින්තෙය්යො හි පාළිනයො, යෙභුය්යෙන සද්දසත්ථනයවිදූරො ච. තථා හි යථා ‘‘අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතං පවිසන්තී’’ති පාළිගතිදස්සනතො ‘‘අග්ගිනි, අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිං, අග්ගිනී, අග්ගිනයො. අග්ගිනිනා’’ති පදමාලා කාතබ්බා හොති, එවමෙව ‘‘බාලො සීලානි කුබ්බතී’’ති පාළිගතිදස්සනතො ‘‘කුබ්බති, කුබ්බන්ති. කුබ්බසී’’ති පදමාලාපි යොජෙතබ්බාව.

යථා ච ‘‘බහුම්පෙතං අසබ්භි ජාතවෙදා’’ති පාළිගතිදස්සනතො ‘‘සන්තො සබ්භීහි සද්ධිං සතං ධම්මො න ජරං උපෙතීති පවෙදයන්තී’’ති අට්ඨකථාගතිදස්සනතො ච ‘‘සබ්භි, සබ්භී, සබ්භයො. සබ්භිං, සබ්භී, සබ්භයො. සබ්භිනා’’ති පදමාලා යොජෙතබ්බා හොති, එවමෙව ‘‘බාලො සීලානි කුබ්බතී’’ති පාළිගතිදස්සනතො ‘‘කුබ්බති, කුබ්බන්ති. කුබ්බසී’’ති පදමාලාපි යොජෙතබ්බාව. තථා ‘‘ක්රුබ්බති, ක්රුබ්බන්ති. ක්රුබ්බසී’’තිආදි සබ්බං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං.

ඉදානි යථාපටිඤ්ඤාතා පදමාලා අනුප්පත්තා. කරොති, කරොන්ති. කරොසි, කරොථ. කරොමි, කුම්මි, කරොම, කුම්ම. කුරුතෙ, කුබ්බන්තෙ. කුරුසෙ, කුරුව්හෙ. කරෙ, කරුම්හෙ. වත්තමානාවසෙන වුත්තරූපානි.

කරොතු, කුරුතු, කරොන්තු. කරොහි, කරොථ. කරොමි, කුම්මි, කරොම, කුම්ම. කුරුතං, කුබ්බන්තං. කරස්සු, කුරුස්සු, කුරුව්හො. කරෙ, කුබ්බාමසෙ. පඤ්චමීවසෙන වුත්තරූපානි.

‘‘න නො විවාහො නාගෙහි, කතපුබ්බො කුදාචනං;

තං විවාහං අසංයුත්තං, කථං අම්හෙ කරොමසෙ’’ති

පාළිදස්සනතො ¶ ‘‘කරොමසෙ’’ති පදං කස්මා ඉධ න වුත්තං, නනු කරධාතුතො පරං ඔකාරං පටිච්ච ආමසෙවචනස්සාවයවභූතො ආකාරො ලොපං පප්පොතීති? තන්න, ‘‘කරොමසෙ’’ති එත්ථ ‘‘ආමසෙ’’ති වචනස්ස අභාවතො මවචනස්ස සබ්භාවතො. එත්ථ හි සෙකාරො ආගමො, තස්මා ‘‘කරොමා’’ති වත්තමානාවචනවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො, න පන පඤ්චමීවචනවසෙන. එවංභූතො ච සෙකාරො කත්ථචි නාමිකපදතො පරො හොති ‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ. යං බලං අහුවම්හසෙ’’තිආදීසු. කත්ථචි පනාඛ්යාතිකපදතො සාදෙසනිරාදෙසවසෙන –

‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං; ඔක්කන්තාමසි භූතානි;

සුතං නෙතං අභිණ්හසො, තස්මා එවං වදෙමසෙ’’ති

කරෙය්ය, කරෙය්යුං. කරෙය්යාසි, කරෙය්යාථ. කරෙය්යාමි, කරෙය්යාම. කුබ්බෙථ, කුබ්බෙරං. කුබ්බෙථො, කුබ්බෙය්යව්හො. කරෙය්යං, කරෙ, කරෙය්යාම්හෙ. සත්තමීවසෙන වුත්තරූපානි.

කර, කරු. කරෙ, කරිත්ථ. කරං, කරිම්හ. කරිත්ථ, කරිරෙ. කරිත්ථො, කරිව්හො. කරිං, කරිම්හෙ. පරොක්ඛාවසෙන වුත්තරූපානි.

එත්ථ කරාති පුරිසො කම්මං කරීති පඨමපුරිසයොජනාය යොජෙතබ්බං. ‘‘ආගුං කර මහාරාජ, අකරං කම්මදුක්කට’’න්ති එත්ථාපි ‘‘මහාරාජ භවං ආගුං කරී’’ති පඨමපුරිසයොජනාය යොජෙතබ්බං. එවඤ්හි සති අයං පයොගො ‘‘මඤ්ඤෙ භවං පත්ථයති, රඤ්ඤො භරියං පතිබ්බත’’න්තිආදයො විය පඨමපුරිසප්පයොගො භවති.

ජාතකට්ඨකථායං ¶ පන මජ්ඣිමපුරිසප්පයොගො වුත්තො ‘‘ආගුං කරාති මහාරාජ ත්වං මහාපරාධං මහාපාපං කරි. දුක්කටන්ති යං කතං දුක්කටං හොති,තං ලාමකං කම්මං අකර’’න්ති, තස්මා ජාතකට්ඨකථාවසෙනාපි කදාචි කරඉති ච කරීති ච අකරන්ති ච මජ්ඣිමපුරිසප්පයොගො භවතීති දට්ඨබ්බං. යෙභුය්යවසෙන පන ‘‘පුරිසො කම්මං කර, පුරිසො කම්මං කරි, අහං කම්මං අකර’’න්ති පඨමුත්තමපුරිසප්පයොගො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච කරඉති යථාවුත්තවිභත්තිවසෙන, කරීති අජ්ජතනීවසෙන, අකරන්ති හිය්යත්තනීවසෙන වුත්තං. තත්ථ ‘‘කරිත්ථො’’ති පදං ‘‘අඤ්ඤං භත්තාරං පරියෙස, මා කිසිත්ථො මයා විනා’’ති එත්ථ ‘‘කිසිත්ථො’’ති පදෙන සමං පරොක්ඛායත්තනොපදමජ්ඣිමපුරිසෙකවචනවසෙන, එදිසො පන නයො අඤ්ඤත්රාපි යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො.

අකා, අකරා, අකර ඉති රස්සපාඨොපි. අකරු. එත්ථ ‘‘සබ්බාරිවිජයං අකා’’ති පදං නිදස්සනං. අකරාති පුරිසො කම්මං අකාසීති අතීතක්රියාවාචකො පඨමපුරිසප්පයොගො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘රජ්ජස්ස කිර සො භීතො, අකරා ආලයෙ බහූ’’ති පාළි දිස්සති. ‘‘මා මෙතං අකරා කම්මං, මා මෙ උදකමාහරී’’ති එත්ථ පන සන්තෙපි අතීතවාචකපට්ඨමපුරිසප්පයොගභාවෙ මාසද්දයොගතො හිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්තියො පඤ්චමීවිභත්තිඅත්ථෙ අනුත්තකාලිකා හුත්වා ‘‘ත්වං මා කරොසි, මා ආහරසී’’ති මජ්ඣිමපුරිසප්පයොගාරහා භවන්ති.

කිඤ්ච භිය්යො ‘‘ජරාධම්මං මා ජීරීති අලබ්භනෙය්යං ඨාන’’න්තිආදීසුපි සන්තෙපි අතීතවාචකපඨමපුරිසප්පයොගභාවෙ මාසද්දයොගතො අජ්ජතනීවිභත්තිපඤ්චමීවිභත්තිඅත්ථෙ අනුත්තකාලිකා හුත්වා ‘‘මා ජීරතූ’’තිආදිනා පඨමපුරිසප්පයොගාරහා ¶ භවන්ති. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘ජරාධම්මං මා ජීරීති යං මය්හං ජරාසභාවං, තං මා ජීරිතු. එස නයො සෙසෙසුපී’’ති. යං පනම්හෙහි ‘‘අකර ඉති රස්සපාඨොපී’’ති වුත්තං, තස්ස ‘‘අතිකර’මකරා’චරිය, මය්හම්පෙතං න රුච්චතී’’ති ඉමාය පාළියා වසෙන අත්ථිතා වෙදිතබ්බා. තස්සායමත්ථො ‘‘ආචරිය භවං අතික්කන්තකරණං අකරා’’ති පඨමපුරිසවසෙන ගහෙතබ්බො. අපිච ‘‘භව’’න්ති වත්තබ්බෙ අත්ථෙ ‘‘ත්ව’’න්ති වචනං වත්තබ්බමෙවාති අධිප්පායවසෙන ‘‘ආචරිය ත්වං අතික්කන්තකරණං කරොසී’’ති යොජනාපි කාතබ්බාව.

අකරො, අකත්ථ, අකරොථ. අකරං, අකං, අකරම්හ, අකම්හ. එත්ථ ‘‘සංවඩ්ඪයිත්වා පුළිනං, අකං පුළිනචෙතිය’’න්ති පාළි නිදස්සනං. අකත්ථ, අකත්ථුං. අකුරුසෙ, අකරව්හං. අකරිං, අකරං, අකරම්හසෙ. හිය්යත්තනීවසෙන වුත්තරූපානි.

එත්ථ ච පඤ්චවිධො සෙකාරො ආහරිත්වා දස්සෙතබ්බො. තථා හි පඤ්චවිධො සෙකාරො පදාවයව අපදාවයවඅනෙකන්තපදාවයව සොසද්දත්ථ ආදෙසවසෙන. තත්ථ පදාවයවො සෙකාරො ‘‘ත්වං කම්මං කුරුසෙ, ත්වං අත්ථකුසලො අභවසෙ’’තිආදීසු දට්ඨබ්බො. අපදාවයවො පන ‘‘තස්මා එවං වදෙමසෙ. මූලා අකුසලා සමූහතාසෙ’’තිආදීසු දට්ඨබ්බො. අනෙකන්තපදාවයවො ‘‘අරොගා ච භවාමසෙ. මණිං තාත ගණ්හාමසෙ’’ආදීසු දට්ඨබ්බො. එත්ථ හි සෙකාරො යදි පඤ්චමීවිභත්තියං ආමසෙවචනස්සාවයවො, තදා පඤ්චමීවිභත්තියුත්තානං පත්ථනාසීසනත්ථානං ‘‘භවාමසෙ, ගණ්හාමසෙ’’ති පදානං අවයවො හොති. යදි පන ආගමො, පඤ්චමීවිභත්තියුත්තානං පත්ථනාසීසනත්ථානං ‘‘භවාම, ගණ්හාමා’’ති පදානං අවයවො න හොති, එවං ‘‘භවාමසෙ’’තිආදීසු ¶ සෙකාරස්ස අනෙකන්තපදාවයවත්තං වෙදිතබ්බං. සොසද්දත්ථො ‘‘එසෙසෙ එකෙ එකට්ඨෙ’’ති එත්ථ දට්ඨබ්බො. එසෙසෙති ඉමස්ස හි ‘‘එසොසො එකො එකට්ඨො’’ති අත්ථො. ආදෙසො ‘‘අකරම්හස තෙ කිච්ච’’න්ති එත්ථ, ‘‘ඔක්කන්තාමසි භූතානී’’ති චෙත්ථ දට්ඨබ්බො එකාරස්ස අකාරිකාරාදෙසකරණවසෙන. තත්ථ ‘‘අකරම්හස තෙ කිච්ච’’න්ති ඉමස්ස ‘‘අකරම්හසෙ තෙ කිච්ච’’න්ති අත්ථො. ‘‘අකරම්හසෙ’’ති චෙත්ථ සචෙ සෙකාරො ආගමො, තදා ‘‘කරම්හා’’ති පදං හිය්යත්තනීපරස්සපදෙ උත්තමපුරිසබහුවචනන්තං. සචෙ පන ම්හසෙවචනස්සාවයවො, තදා ‘‘අකරම්හසෙ’’ති පදං හිය්යත්තනීඅත්තනොපදෙ උත්තමපුරිසබහුවචනන්තං. එවං පඤ්චවිධො සෙකාරො භවතීති අවගන්තබ්බං.

අකරි, කරි, අකාසි, අකරුං, අකරිංසු, අකංසු, අකංසුං. අකරො, අකරිත්ථ, අකාසිත්ථ.

එත්ථ ච අකරොති ත්වං අකරොති යොජෙතබ්බං. ‘‘අකරො’’ ඉති හි පදං ‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්කා’’ති එත්ථ මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනත්ථං ‘‘අදො’’ති පදමිව දට්ඨබ්බං පාළියං අවිජ්ජමානත්තෙපි නයවසෙන ගහෙතබ්බත්තා. ගරූ පන ‘‘අකරො’’ති වුත්තට්ඨානෙ ‘‘අකාසී’’ති මජ්ඣිමපුරිසවචනං ඉච්ඡන්ති. තාදිසඤ්හි පදං යෙභුය්යෙන පඨමපුරිසවචනමෙව හොති. තථා හි ‘‘අදාසි මෙ, අකාසි මෙ’’ති පඨමපුරිසපාළියො බහූ සන්දිස්සන්ති. ‘‘මාකාසි මුඛසා පාපං, මා ඛො සූකරමුඛො අහූ’’තිආදීසු පන මාසද්දයොගතො ‘‘ත්වං පාපං මා අකාසි, මා සූකරමුඛො අහොසී’’ති පදයොජනා කාතබ්බා හොතීති දට්ඨබ්බං.

අකරිං ¶ , කරිං, අකාසිං, අකරිම්හ, කරිම්හ, අකාසිම්හ. අකරා, අකරූ. අකරුසෙ, අකරිව්හං. අකරං, අකරිම්හෙ. අජ්ජතනීවසෙන වුත්තරූපානි.

කරිස්සති, කරිස්සන්ති. කරිස්සසි, කරිස්සථ. කරිස්සාමි, කරිස්සාම. කරිස්සතෙ, කරිස්සන්තෙ. කරිස්සසෙ, කරිස්සව්හෙ. කරිස්සං, කස්සං ඉච්චපි. තථා හි පාළි දිස්සති ‘‘කස්සං පුරිසකාරිය’’න්ති. කරිස්සම්හෙ. තථා කාහති, කාහන්ති. කාහසි, කාහථ. කාහාමි, කාහාම. කාහිති, කාහින්ති. කාහිසි ඉච්චෙවමාදිනා යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. භවිස්සන්තීවසෙන වුත්තරූපානි.

අකරිස්සා, අකරිස්ස, අකරිස්සංසූති සෙසං සබ්බං යොජෙතබ්බං. කාලාතිපත්තිවසෙන වුත්තරූපානි.

කයිරති, කයිරන්ති. කයිරසි, කයිරාථ. කයිරාමි, කයිරාම. කයිරතෙ. සෙසං යොජෙතබ්බං. වත්තමානාවසෙන වුත්තරූපානි.

කයිරතු, කයිරන්තු. සෙසං යොජෙතබ්බං. පඤ්චමීවසෙන වුත්තරූපානි.

කයිරා, කුයිරා. කයිරුං. අත්රායං පාළි ‘‘කුම්භිම්හිප’ඤ්ජලිං කුයිරා, චාතඤ්චාපි පදක්ඛිණ’’න්ති. තත්ථ කුම්භිම්හිපි අඤ්ජලින්ති ඡෙදො. කයිරාසි, කයිරාථ. කයිරාමි, කයිරාම. කයිරෙථ, කයිරෙරං. කයිරෙථො, කයිරාව්හො. කයිරං, කයිරාම්හෙ. සත්තමීවසෙන වුත්තරූපානි.

තත්ථ කයිරාති ඉදං ‘‘පුඤ්ඤඤ්චෙ පුරිසො කයිරා’’ති දස්සනතො පඨමපුරිසවසෙන යොජෙතබ්බං, ‘‘අධම්මං සාරථි කයිරා’’ති එත්ථාපි ‘‘සාරථි භවං අධම්මං කරෙය්යා’’ති ¶ පඨමපුරිසවසෙන යොජෙතබ්බං, න මජ්ඣිමපුරිසවසෙන. අථ වා ‘‘කයිරාසී’’ති වත්තබ්බෙ සිකාරලොපං කත්වා ‘‘කයිරා’’ති මජ්ඣිමපුරිසවචනං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

එත්ථ පන සියා – යථා ‘‘පුත්තං ලභෙථ වරද’’න්ති පාළියං ‘‘ලභෙථා’’ති ඉමස්ස පදස්ස ‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථව’’න්තිආදීසු ‘‘සමාසෙථා’’තිආදීනං විය පඨමපුරිසවසෙන අත්ථං අග්ගහෙත්වා පුරිසවිපල්ලාසං කත්වා ‘‘ලභෙය්ය’’න්ති උත්තමපුරිසවසෙනත්ථො අට්ඨකථාචරියෙහි ගහිතො, තථා තුම්හෙහිපි ‘‘අධම්මං සාරථි කයිරා’’ති එත්ථ ‘‘කයිරා’’ති පදස්ස පුරිසවිපල්ලාසං කත්වා ‘‘කරෙය්යාසී’’ති මජ්ඣිමපුරිසවසෙනත්ථො වත්තබ්බො, අට්ඨකථාචරියෙහිපි ‘‘කරෙය්යාසී’’ති තදත්ථො වුත්තොති? සච්චං, එවං සන්තෙපි අට්ඨකථාචරියෙහි වොහාරත්ථෙසු පරමකොසල්ලසමන්නාගතත්තා ‘‘ත්ව’’න්ති වත්තබ්බෙ අත්ථෙ භවංසද්දො පවත්තති, ‘‘භව’’න්ති වත්තබ්බෙ අත්ථෙ ත්වංසද්දො පවත්තතීති චින්තෙත්වා අධිප්පායත්ථවසෙන ‘‘කරෙය්යාසී’’ති අත්ථො වුත්තො, න පුරිසවිපල්ලාසවසෙන. තථා හි ‘‘පුත්තං ලභෙථ වරද’’න්ති ඉමස්ස අට්ඨකථායං ‘‘ලභෙථා’’ති උල්ලිඞ්ගිත්වා ‘‘ලභෙය්ය’’න්ති පුරිසවිපල්ලාසවසෙන විවරණං කතං. ‘‘අධම්මං සාරථි කයිරා’’ති ඉමස්ස පන අට්ඨකථායං ‘‘කයිරා’’ති උල්ලිඞ්ගිත්වා ‘‘කරෙය්යාසී’’ති විවරණං කතං, තස්මා ‘‘අධම්මං සාරථි කයිරා’’ති එත්ථ පුරිසවිපල්ලාසො න චින්තෙතබ්බො. අථ වා යථා ‘‘පුත්තං ලභෙථ වරද’’න්ති එත්ථ ච ‘‘කායෙ රජො න ලිම්පෙථා’’තිආදීසු එථවචනං ගහිතං, එවං එථවචනං අග්ගහෙත්වා ‘‘ලභෙ අථා’’ති පදච්ඡෙදො කරණීයො. එවඤ්හි සති පුරිසවිපල්ලාසෙන කිච්චං නත්ථි. තත්ථ ලභෙති සත්තමියා ¶ උත්තමපුරිසවචනං ‘‘වජ්ඣඤ්චාපි පමොචයෙ’’ති පදමිව. අථාති අධිකාරන්තරෙ නිපාතො පදපූරණෙ වා. එත්ථ ච අධිකාරන්තරවසෙන අපරම්පි වරං පුත්තං ලභෙය්යන්ති අත්ථො. යස්මා පනෙත්ථ ද්වින්නමත්ථානං උප්පත්ති දිස්සති, යස්මා චෙතෙසු ද්වීසු දුජ්ජානො භගවතො අධිප්පායො, තස්මා ද්වෙපි අත්ථා ගහෙතබ්බාව.

එත්ථ පන කිඤ්චාපි ලිඞ්ගවිපල්ලාසො විභත්තිවිපල්ලාසො වචනවිපල්ලාසො කාලවිපල්ලාසො පුරිසවිපල්ලාසො අක්ඛරවිපල්ලාසොති ඡබ්බිධො විපල්ලාසො ආහරිත්වා දස්සෙතබ්බො, තථාපි සො උපරි ආවිභවිස්සතීති න දස්සිතො. තත්ර කයිරාථාති පදං සත්තමියා පරස්සපදවසෙන අත්තනොපදවසෙන ච ද්විධා භිජ්ජති, තථා මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනවසෙන පඨමපුරිසෙකවචනවසෙන ච. තථා හි ‘‘යථා පුඤ්ඤානි කයිරාථ, දදන්තා අපරාපර’’න්ති එත්ථ ‘‘කයිරාථා’’ති ඉදං සත්තමියා පරස්සපදවසෙන මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනවසෙන ච වුත්තං. යථානුරූපං පුඤ්ඤානි කරෙය්යාථයෙවාති හි අත්ථො. ‘‘කයිරාථ ධීරො පුඤ්ඤානී’’ති එත්ථ පන ‘‘කයිරාථා’’ති ඉදං සත්තමියා අත්තනොපදවසෙන පඨමපුරිසෙකවචනවසෙන ච වුත්තං. කරෙය්යාති හි අත්ථො. ඉධ පරොක්ඛාදිවසෙන යිරපච්චයසහිතානි රූපානි යෙභුය්යෙන සාසනෙ අප්පසිද්ධානීති න දස්සිතානි.

අත්තනො ඵලං කරොතීති කාරණං. කරොතීති කත්තා, එවං කාරකො කාරකං වා. එත්ථ හි කාරකසද්දො යත්ථ කත්තුකාරකකම්මකාරකාදිවාචකො, තත්ථ පුල්ලිඞ්ගොපි හොති, යෙභුය්යෙන නපුංසකලිඞ්ගොපි. යත්ථ පන රජතකාරකම්මකාරලොහකාරාදිවාචකො, තත්ථ පුල්ලිඞ්ගො එව. කාරාපෙතීති කාරාපකො. කරං, කුබ්බං, ක්රුබ්බං, කරොන්තො, කුබ්බන්තො, කුබ්බානො, කුරුමානො, පක්රුංබ්බමානො ¶ . කාරිකා, කාරාපිකා. කරොන්තී, කුබ්බන්තී. කාරකං කුලං. කාරාපකං, කරොන්තං, කුබ්බන්තං, කුරුමානං. සඞ්ඛාරො, පරික්ඛාරො, පරික්ඛතො, පුරක්ඛතො, කරණං, ක්රියා. අක්ඛරචින්තකා පන ‘‘ක්රියා’’ ඉච්චපි පදමිච්ඡන්ති. එත්ථ ක්රියාසද්දො කිඤ්චාපි ‘‘අඵලා හොති අක්රුබ්බතො’’තිආදීසු කකාරරකාරසංයොගවන්තානි පදානි දිස්සන්ති, තථාපි ක්ලෙසසද්දො විය පාළියං න දිස්සති, අදිස්සමානොපි සො අට්ඨකථාචරියාදීහි ගරූහි ගහිතත්තා ගහෙතබ්බොව. තථා හි ‘‘ක්රියාක්රියාපත්තිවිභාගදෙසකො’’තිආදිකා සද්දරචනා දිස්සති.

කාතුං, කත්තුං. කාතවෙ, කාරෙතුං. කත්වා, කත්වාන, කාතුන, කරිත්වා, කරිත්වාන, කච්ච, අධිකච්ච, කරිය, කරියාන, පුරක්ඛිත්වා, කාරෙත්වා. අඤ්ඤානිපි තුමන්තාදීනි යොජෙතබ්බානි.

තත්ර කච්චාති කත්වා. අධිකච්චාති අධිකං කත්වා. අක්ඛරචින්තකා පන සද්දසත්ථනයං නිස්සාය ‘‘අධිකිච්ච’’ ඉති රූපං ඉච්ඡන්ති, මයං පනෙතාදිසං රූපං පාළියා අනුකූලං න හොතීති න ඉච්ඡාම. තථා හි ථෙරිකාගාථායං ගොතමියා පරිනිබ්බානවචනෙ ‘‘පදක්ඛිණං කච්ච නිපච්ච පාදෙ’’ති පාළි දිස්සති. තත්ථ හි පදක්ඛිණං කත්වාති අත්ථො. කච්චාති පදස්ස දස්සනෙන අධිකච්චාති පදම්පි දිට්ඨමෙව හොති, එස නයො අඤ්ඤත්රාපි යථාරහං වෙදිතබ්බො.

ඉදානි කරොතිස්ස ධාතුස්ස අප්පමත්තකං අත්ථාතිසයයොගං කථයාම – තණ්හඞ්කරො. කාරණා. ඵරුසාහි වාචාහි පක්රුබ්බමානො. සන්තෙ න කුරුතෙ පියන්ති.

තත්ර ¶ තණ්හඞ්කරොති වෙනෙය්යානං තණ්හං ලොභං කරොති හිංසතීති තණ්හඞ්කරො. අථ වා රූපකායධම්මකායසම්පත්තියා අත්තනි සකලලොකස්ස තණ්හං සිනෙහං කරොති ජනෙතීති තණ්හඞ්කරො. කාරණාති හිංසනා. පක්රුබ්බමානොති හිංසමානො. සන්තෙ න කුරුතෙ පියන්ති සප්පුරිසෙ අත්තනො පියෙ ඉට්ඨෙ කන්තෙ මනාපෙ න කරොතීති අත්ථො. අථ වා පියං පියායමානො තුස්සමානො මොදමානො සන්තෙ න කුරුතෙ න සෙවතීති අත්ථො. යථා ‘‘රාජානං සෙවතී’’ති එතස්මිං අත්ථෙ රාජානං පියං කුරුතෙති සද්දසත්ථවිදූ මන්තෙන්ති, දුල්ලභායං නීති සාධුකං මනසි කාතබ්බා.

එත්ථ ච පරික්ඛාරසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො නීයතෙ, ‘‘පරික්ඛාරොති සත්තහි නගරපරික්ඛාරෙහි සුපරික්ඛිත්තං හොතී’’තිආදීසු පරිවාරො වුච්චති. ‘‘රථො සෙතපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු අලඞ්කාරො. ‘‘යෙ චිමෙ පබ්බජිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරා සමුදානෙතබ්බා’’තිආදීසු සම්භාරො. එත්ථෙතඤ්හි වුච්චති –

සාසනඤ්ඤූහි විඤ්ඤූහි, පරික්ඛාරොති සාසනෙ;

පරිවාරො අලඞ්කාරො, සම්භාරො ච පවුච්චති.

ජාගර නිද්දක්ඛයෙ. ජාගරොති. ජාගරං. දීඝා ජාගරතො රත්ති.

තනාදී එත්තකා දිට්ඨා, ධාතවො මෙ යථාබලං;

සුත්තෙස්වඤ්ඤෙපි පෙක්ඛිත්වා, ගණ්හව්හො අත්ථයුත්තිතොති.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ රුධාදිඡක්කං