📜

19. සබ්බගණවිනිච්ඡය

ඉතො පරං පවක්ඛාමි, සබ්බගණවිනිච්ඡයං;

සොතූනං පටුභාවත්ථං, පරමෙ පිටකත්තයෙ.

පච්චයාදිවිභාගෙහි, නයෙහි විවිධෙහි තං;

සුඛග්ගාහාය සොතූනං, සුණාථ මම භාසතො.

තත්ථ පඨමො භූවාදිගණො, දුතියො රුධාදිගණො, තතියො දිවාදිගණො, චතුත්ථො ස්වාදිගුණො, පඤ්චමො කියාදිගණො, ඡට්ඨො ගහාදිගණො, සත්තමො තනාදිගණො, අට්ඨමො චුරාදිගණො, ඉමස්මිං භගවතො පාවචනෙ අට්ඨවිධා ධාතුගණා භවන්ති. එතෙසු විකරණපච්චයවසෙන –

භූවාදිතො අකාරො ච, සානුසාරො රුධාදිතො;

අකාරො චෙවිවණ්ණො ච, එකාරොකාරමෙව ච.

යපච්චයො දිවාදිම්හා, ණු ණා උණා සුවාදිතො;

ක්යාදිතො පන නායෙව, ප්පණ්හා පන ගහාදිතො.

ඔයිරා තු තනාදිම්හා, ණෙ ණයා ච චුරාදිතො;

අග්ගහිතග්ගහණෙන, පච්චයා දස පඤ්ච ච.

හිය්යත්තනී සත්තමී ච, වත්තමානා ච පඤ්චමී;

චතස්සෙතා පවුච්චන්ති, සබ්බධාතුකනාමිකා.

එතෙසු විසයෙස්වෙව, අකාරො සුද්ධකත්තරි;

අඤ්ඤත්ර ඛ ඡ සාදීහි, සහාපි චුපලබ්භති.

‘‘භවති හොති සම්භොති, ජෙති ජයති කීයති;

ඩෙති යාති ඉති එති, අවති කොති සඞ්කති.

භික්ඛති පිවති පාති, වදෙති වදති’’ ඉති;

භූවාදිධාතුරූපානි, භවන්තීති පකාසයෙ.

රූපං ‘‘රුන්ධති රුන්ධීති, රුන්ධෙති පුන රුන්ධිති;

සුම්භොති’’ච්චාදීරූපානි, රුධාදීන්ති දීපයෙ.

‘‘දිබ්බති සිබ්බති චෙව, යුජ්ජති විජ්ජති තථා;

ඝායති හායති’’ච්චාදි, රූපමාහු දිවාදිනං.

‘‘සුණොති ච සුණාති ච, වුණොති ච වුණාති ච;

පාපුණාති හිනොතී’’ති, ආදිරූපං සුවාදිනං.

‘‘කිනාති ච ජිනාති ච, ධුනාති ච මුනාති ච;

අස්නාති’’ච්චාදිරූපඤ්ච, ක්යාදීනන්ති විභාවයෙ.

‘‘ඝෙප්පති පටිග්ගණ්හාති, සණ්හඤ්ච සණ්හකොති ච;

කණ්හං තණ්හා ච තිණ්හුණ්හ’’-මිච්චාදි ච ගහාදිනං.

‘‘තනොති ච කරොති ච, කයිරති සනොති ච;

සක්කොත’ප්පොති පප්පොති’’-ච්චාදිරූපං තනාදිනං.

‘‘චොරෙති චොරයන්තෙ ච, චින්තෙති චින්තයන්ති ච;

මන්තෙති’’ච්චාදිකඤ්චාපි, රූපමාහු චුරාදිනං.

විකරණවසෙනෙවං, රූපභෙදො පකාසිතො;

ධාතූනං ධාතුභෙදාදි-කුසලස්ස මතානුගො.

කිරියාය ධාරණතො, ධාතවො එකධා මතා;

ද්විධාපි ච පවුච්චන්ති, සකම්මාකම්මතො පන.

තත්ථ සකම්මකා නාම, ගමිභක්ඛාදයා සියුං;

ඨාසාදයො අකම්මා ච, උපසග්ගං විනා වදෙ;

සකම්මකකම්මභූතො, දිවු ඉච්චාදයො පුන;

ගහෙත්වාන තිධා හොන්ති, එවඤ්චාපි විභාවයෙ.

සකම්මකෙ ද්විධා භිත්වා, එකකම්මද්විකම්මතො;

අකම්මකෙහි සද්ධිං තෙ, තිවිධාපි භවන්ති හි.

අකම්මකා රුතායෙව, එකකම්මා ගමාදයො;

හොන්ති ද්විකම්මකා නාම, දුහිකරවහාදයො.

සකම්මාකම්මකත්තම්හි, ධාතූනමුපසග්ගතො;

නියමො නත්ථි සො තස්මා, න මයා එත්ථ වුච්චති.

එකට්ඨානා ගමිච්චාදී, ද්විට්ඨානා භූපචාදයො;

තිට්ඨානා ස්වාදයො එවං, ඨානතොපි තිධා මතා.

ගුපාදයො නියොගෙන, ආඛ්යාතත්තෙ සවුද්ධිකා;

වච තුරාදයො න හි, වුද්ධිකා කාරිතං විනා;

ඛි ජි ඉච්චාදයො ධාතූ, සවුද්ධාවුද්ධිකා මතා;

ඉති වුද්ධිවසෙනාපි, තිවිධො ධාතුසඞ්ගහො.

අලුත්තවිකරණා ච, ලුත්තවිකරණා තථා;

ලුත්තාලුත්තවිකරණා, එවම්පි තිවිධා සියුං.

තත්රාලුත්තවිකරණා, ගමි රුධි දිවාදයො;

පා භාදයො ජිනිච්චාදී, කමතො ඉතරෙ සියුං.

සුද්ධස්සරා එකස්සරා, තථානෙකස්සරාති ච;

තිධා භවන්ති යුයාතා-පාභාලාදී කරාදයො.

චතුධාදිනයො චාපි, ලබ්භමානවසෙන ච;

ගහෙතබ්බො නයඤ්ඤූහි, යථාවුත්තානුසාරතො.

පුන සුද්ධස්සරා ධාතූ, එකස්සරා ච සත්තධා;

ආඉවණ්ණඋවණ්ණන්ත-එඔන්තවසා මතා.

අවණ්ණිවණ්ණුවණ්ණන්තෙ-කාරන්තානං වසෙන වෙ;

අනෙකස්සරධාතූ ච, සත්තධාව පකිත්තිතා.

එවං පන්නරසධාපි, ධාතූනමිධ සඞ්ගහො;

තප්පභෙදං පකාසෙය්යුං, ඉඋඉච්චාදිනා විදූ.

තත්ර ‘‘ඉගතියං, ඉ අජ්ඣයනෙ, උ සද්දෙ’’ ඉච්චෙතෙ සුද්ධස්සරා ධාතවො. යා රා ලා ඉච්චාදයො එකස්සරා ආකාරන්තා. ඛිජිනිඉච්චාදයො එකස්සරා ඉකාරන්තා. පීඉච්චාදයො එකස්සරා ඊකාරන්තා. ඛු දු කු ඉච්චාදයො එකස්සරා උකාරන්තා, භූ හූ ඉච්චාදයො එකස්සරා ඌකාරන්තා. ඛෙ ජෙ සෙ ඉච්චාදයො එකස්සරා එකාරන්තා. සො ඉච්චාදයො එකස්සරා ඔකාරන්තා.

කර පච සඞ්ගාම ඉච්චාදයො අනෙකස්සරා අකාරන්තා, ඔමාඉච්චාදයො අනෙකස්සරා ආකාරන්තා, සකි ඉච්චාදයො අනෙකස්සරා ඉකාරන්තා. චක්ඛී ඉච්චාදයො අනෙකස්සරා ඊකාරන්තා. අන්ධුඉච්චාදයො අනෙකස්සරා උකාරන්තා. කක්ඛූ ඉච්චාදයො අනෙකස්සරා ඌකාරන්තා. ගිලෙ මිලෙ ඉච්චාදයො අනෙකස්සරා එකාරන්තාති එවං පන්නරසවිධෙන ධාතුසඞ්ගහො.

අථ තෙත්තිංසවිධෙනපි ධාතුසඞ්ගහො භවති. කථං?

ධාතූ සුද්ධස්සරා චෙව, පුන චෙකස්සරාපි ච;

කකාරන්තා ඛකාරන්තා, ගන්තා ඝන්තා ච ධාතවො.

චකාරන්තා ඡකාරන්තා, ජන්තා ඣන්තා ච ඤන්තකා;

ටකාරන්තා ඨකාරන්තා, ඩන්තා ඪන්තා ච ණන්තකා.

තන්තා චෙව තථා ථන්තා, දන්තා ධන්තා ච නන්තකා;

පන්තා ඵන්තා බකාරන්තා, භන්තා මන්තා ච යන්තකා.

රන්තා ලන්තා වකාරන්තා, සන්තා හන්තා ච ළන්තකා;

ඉති තෙත්තිංසධා ඤෙය්යො, ධාතූනමිධ සඞ්ගහො.

මතෙ සත්ථුස්ස ඪණළා, පදාදිම්හි න දිස්සරෙ;

තෙනෙකස්සරධාතූසු, ඪණළා න කථීයරෙ.

ඉකාරන්තතිකාරන්ත-වසෙන තු යථාරහං;

නාමං සම්භොති ධාතූනං, ඉතිප්පච්චයයොගතො.

පචිභික්ඛිඡිදිඛාදි, කරොති භවති ගමි;

ගතිගච්ඡතිහොතීති, ආදිවොහාරමුද්ධරෙ.

එවං තෙත්තිංසභෙදෙහි ගහිතෙසු නිඛිලෙසු ධාතූසු –

සහහිංසඊහවසා, සීහසද්දගතිං වදෙ;

සහනතො හනනතො, සීහොති හි ගරූ වදුං.

තථා හි සීහො වාතාතපාදිපරිස්සයම්පි සහති, ‘‘කිං මෙ බහූහි ඝාටිතෙහී’’ති අත්තනො ගොචරත්ථාය ඛුද්දකෙ පාණෙ අගණ්හන්තො, ‘‘මාහං ඛුද්දකෙ පාණෙ විසමගතෙ සඞ්ඝාතං ආපාදෙසී’’ති අනුද්දයවසෙන සහිතබ්බෙ ඛුද්දකසත්තෙපි සහති. හිංසිතබ්බෙ පන කායූපපන්නෙ සූකරමහිංසාදයො සත්තෙ හිංසති, තස්මාපි ‘‘සීහො’’ති වුච්චති. යථා පන කන්තනට්ඨෙන ආදිඅන්තවිපල්ලාසතො තක්කං වුච්චති, එවං හිංසනට්ඨෙනපි සීහොති වෙදිතබ්බො. අථ වා සබ්බිරියාපථෙසු දළ්හවීරියත්තා සුට්ඨු ඊහතීති සීහො. වුත්තඤ්හි –

‘‘යථා සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා’’ති.

අපරො නයො –

සහනා ච හිංසනා ච, තථා සීඝජවත්තතො;

සීහො ඉච්චපි භාසෙය්ය, සක්යසීහස්ස සාසනෙ.

වුත්තඤ්හි සුත්තනිපාතට්ඨකථායං ‘‘සහරා ච හනනා ච සීඝජවත්තා ච සීහො’’ති.

ඉදානි තදත්ථුද්ධාරො වුච්චතෙ, සීහසද්දො ‘‘සීහො භික්ඛවෙ මිගරාජා’’තිආදීසු මිගරාජෙ ආගතො. ‘‘අථ ඛො සීහො සෙනාපති යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදීසු පඤ්ඤත්තියං. ‘‘සීහොති ඛො භික්ඛවෙ තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’තිආදීසු තථාගතෙ. තත්ථ තථාගතෙ සදිසකප්පනාය ආගතො.

එත්ථෙතං වුච්චති –

සීහෙ පඤ්ඤත්තියඤ්චාපි, බුද්ධෙ අප්පටිපුග්ගලෙ;

ඉමෙසු තීසු අත්ථෙසු, සීහසද්දො පවත්තති.

රූපිරුප්පතිධාතූහි, රූපසද්දගතිං වදෙ;

‘‘රූපයති රුප්පතී’’ති, වත්වා නිබ්බචනද්වයං.

වුත්තඤ්හෙතං ගරූහි ‘‘රූපයතීති රූපං, වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රූපන්ති කෙනට්ඨෙන රූපං? රුප්පනට්ඨෙනා’’ති. භගවතා පනෙතං වුත්තං ‘‘කිඤ්ච භික්ඛවෙ රූපං වදෙථ, රුප්පතීති ඛො භික්ඛවෙ තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති, සීතෙනපි රුප්පතී’’ති විත්ථාරො. අත්ථුද්ධාරො පනස්ස හෙට්ඨා වුත්තොව.

පසවතෙමනත්ථෙන, ධාතුනා උදිනා පන;

සමුද්දසද්දනිප්ඵත්තිං, වදෙය්ය මතිමා නරො.

එත්ථ හි සමුද්දොති අට්ඨහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා සමුද්දති අත්තසන්නිස්සිතානං මච්ඡමකරාදීනං පීතිසොමනස්සං පසවති ජනෙතීති සමුද්දො. අයමස්මාකං ඛන්ති. අට්ඨකථාචරියා පන ‘‘සමුද්දනට්ඨෙන සමුද්දො, කිලෙදනට්ඨෙන තෙනමනට්ඨෙනාති වුත්තං හොතී’’ති වදන්ති. මිලින්දපඤ්හෙ පන ආයස්මා නාගසෙනො ‘‘භන්තෙ නාගසෙන සමුද්දො සමුද්දොති වුච්චති, කෙන කාරණෙන ආපං උදකං සමුද්දොති වුච්චතී’’ති මිලින්දෙන රඤ්ඤා පුට්ඨො ආහ ‘‘යත්තකං මහාරාජ උදකං, තත්තකං ලොණං, යත්තකං ලොණං, තත්තකං උදකං, උදකසමත්තා සමුද්දොති වුච්චතී’’ති. තදා රඤ්ඤා මිලින්දෙන ‘‘කල්ලොසි භන්තෙ නාගසෙනා’’ති වුත්තං. එත්ථ හි සමං උදකෙන ලොණං එත්ථාති සමුද්දොති නිබ්බචනං වෙදිතබ්බං ‘‘නීලොද’’න්තිආදීසු විය. තත්ථ භදන්තනාගසෙනමතඤ්ච අම්හාකං මතඤ්ච පකතිසමුද්දං සන්ධාය වුත්තත්තා න විරුජ්ඣති, අට්ඨකථාචරියානං මතම්පි ‘‘තණ්හාසමුද්දො’’ති ච ‘‘සමුද්දොපෙසො’’ති ච ආගතානි සමුද්දසරික්ඛකානි ච තණ්හාචක්ඛුසොතාදීනි සන්ධාය වුත්තත්තා න විරුජ්ඣතීති දට්ඨබ්බං.

ඛාදධාතුවසා චාපි, ඛනුධාතුවසෙන වා;

ඛනිතො වාපි ධාතුම්හා, ධාතො ඛංපුබ්බතොපි වා;

ඛන්ධසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, සද්දක්ඛන්ධවිදූ වදෙ.

තත්ථ ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාපි දුක්ඛා’’ති වචනතො සයම්පි දුක්ඛධම්මොයෙව සමානො ජාතිජරාබ්යාධිමරණදුක්ඛාදීහි අනෙකෙහි දුක්ඛෙහි ඛජ්ජති ඛාදියතීති ඛන්ධො, තෙහෙව දුක්ඛෙහි ඛඤ්ඤති අවදාරියතීතිපි ඛන්ධො, ඛනියති පරිඛඤ්ඤතීතිපි ඛන්ධො, අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා තුච්ඡත්තා ඛං සුඤ්ඤාකාරං ධාරෙතීතිපි ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධාදි. අත්ථුද්ධාරතො පන –

ඛන්ධසද්දො රාසිගුණ-පණ්ණත්තීසු ච රූළ්හියං;

කොට්ඨාසෙ චෙව අංසෙ ච, වත්තතීති විභාවයෙ.

වුත්තඤ්හෙතං සම්මොහවිනොදනියං විභඞ්ගට්ඨකථායං – ඛන්ධසද්දො සම්බහුලෙසු ඨානෙසු නිපතති රාසිම්හි ගුණෙ පණ්ණත්තියං රූළ්හියන්ති. ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ මහාසමුද්දෙ න සුකරං උදකස්ස පමාණං ගහෙතුං ‘‘එත්තකානි උදකාළ්හකානී’ති වා ‘එත්තකානි උදකාළ්හකසතානී’ති වා ‘එත්තකානි උදකාළ්හකසහස්සානී’ති වා ‘එත්තකානි උදකාළ්හකසතසහස්සානී’ති වා, අථ ඛො අසඞ්ඛ්යෙය්යො අප්පමෙය්යො මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’තිආදීසු හි රාසිතො ඛන්ධො නාම. න හි පරිත්තකං උදකං උදකක්ඛන්ධොති වුච්චති, බහුකමෙව වුච්චති, තථා න පරිත්තකං රජො රජක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකා ගාවො ගවක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකං බලං බලක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකං පුඤ්ඤං පුඤ්ඤක්ඛන්ධොති වුච්චති. බහුකමෙව හි රජො රජක්ඛන්ධො, බහුකා ච ගවාදයො ගවක්ඛන්ධො, බලක්ඛන්ධො, පුඤ්ඤක්ඛන්ධොති වුච්චන්ති. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු පන ගුණතො ඛන්ධො නාම. ‘‘අද්දසා ඛා භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධං ගඞ්ගාය නදියා සොතෙන වුය්හමාන’’න්ති එත්ථ පණ්ණත්තිතො ඛන්ධො නාම. ‘‘යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු රූළ්හීතො ඛන්ධො නාම. ස්වායමිධ රාසිතො අධිප්පෙතො. අයඤ්හි ඛන්ධට්ඨො නාම පිණ්ඩට්ඨො පූගට්ඨො ඝටට්ඨො රාසට්ඨො, තස්මා රාසිලක්ඛණා ඛන්ධාති වෙදිතබ්බා. කොට්ඨාසට්ඨාතිපි වත්තුං වට්ටති. ලොකස්මිඤ්හි ඉණං ගහෙත්වා චොදියමානා ‘‘ද්වීහි ඛන්ධෙහි දස්සාම, තීහි ඛන්ධෙහි දස්සාමා’’ති වදන්ති. ඉති කොට්ඨාසලක්ඛණා ඛන්ධාතිපි වත්තුං වට්ටති. එවමෙත්ථ ‘‘රූපක්ඛන්ධොති රූපරාසි රූපකොට්ඨාසො, වෙදනාක්ඛන්ධොති වෙදනාරාසි වෙදනාකොට්ඨාසො’’ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘ඛන්ධෙ භාරං. ඛන්ධතො ඔතාරෙති, මහාහනුසභක්ඛන්ධො’’තිආදීසු පන අංසො ‘‘ඛන්ධො’’ති වුච්චති.

ආපුබ්බයතතො චාපි, ආයූපපදතො පුන;

තනුතො තනිතො වාපි, ආයතනරවො ගතො.

වුත්තම්පි චෙතං – ආයතනතො, ආයානං වා තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. චක්ඛු රූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිකිච්චෙන ආයතන්ති උට්ඨහන්ති ඝටන්ති වායමන්තීති වා වුත්තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනන්ති විත්ථාරෙන්තීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පවත්තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං යාව න නිවත්තති, තාව නයන්ති, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති. ඉති සබ්බෙපිමෙ ධම්මා ආයතනතො, ආයානං වා තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනන්ති වුච්චන්ති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ‘‘ලොකෙ ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො, සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු සමොසරණට්ඨානං . ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු කාරණං.

චක්ඛුආදීසු චාපි චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නිවසන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති චක්ඛාදයො ච නෙසං නිවාසට්ඨානං. චක්ඛාදීසු තෙ ආකිණ්ණා තන්නිස්සිතත්තා තදාරම්මණත්තා චාති චක්ඛාදයො ච නෙසං ආකරො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්ඨානං තත්ථ තත්ථ ද්වාරාරම්මණවසෙන සමොසරණතො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො තන්නිස්සයාරම්මණභාවෙන තත්ථෙව උප්පත්තිතො, චක්ඛාදයො ච නෙසං කාරණං තෙසං අභාවෙ අභාවතො. ඉති නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති ඉමෙහි කාරණෙහි එතෙ ධම්මා ආයතනන්ති වුච්චන්ති, තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චාති ධම්මායතනන්ති එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති. ඉච්චෙවං –

නිවාසො ආකරො චෙව, ජාතිදෙසො ච කාරණං;

සමොසරණට්ඨානඤ්ච, වුච්චතා’යතනං ඉති;

විදිවිදෙහි ධාතූහි, අකාරපුබ්බකෙහි වා;

අන්තවිරහිතසද්දූ-පපදෙන ජුනාපි වා.

අවිජ්ජාසද්දනිප්ඵත්ති, දීපෙතබ්බා සුධීමතා.

එත්ථ පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො, තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා, තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා, අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා, පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා.

යං පන අට්ඨකථායං ‘‘අපිච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණපටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නා නං ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා’’ති වුත්තං, එතං න සද්දත්ථතො වුත්තං, අථ ඛො අවිජ්ජාය ඡාදනකිච්චත්තා වුත්තං. තථා හි අභිධම්මටීකායං ඉදං වුත්තං –

‘‘බ්යඤ්ජනත්ථං දස්සෙත්වා සභාවත්ථං දස්සෙතුං ‘අපිචා’තිආදිමාහ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානි ‘ඉදං වත්තු, ඉදමාරම්මණ’න්ති අවිජ්ජාය ඤාතුං න සක්කාති අවිජ්ජා තප්පටිච්ඡාදිකා වුත්තා, වත්ථාරම්මණසභාවච්ඡාදනතො එව අවිජ්ජාදීනං පටිච්චසමුප්පාදභාවස්ස, ජරාමරණාදීනං පටිච්චසමුප්පන්නභාවස්ස ච ඡාදනතො පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නඡාදනං වෙදිතබ්බන්ති. තත්ථ දුග්ගතිගාමිකම්මස්ස විසෙසප්පච්චයත්තා අවිජ්ජා ‘අවින්දියං වින්දතී’ති වුත්තා, තථා විසෙසපච්චයො වින්දනීයස්ස න හොතීති ‘වින්දියං න වින්දතී’ති ච, අත්තනිස්සිතානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පවත්තාපනං උප්පාදනං ආයතනං, සම්මොහභාවෙනෙව අනභිසමයභූතත්තා ‘අවිදිතං අඤ්ඤාතං කරොති, අන්තවිරහිතෙ ජවාපෙතී’ති වණ්ණාගමවිපරියායවිකාරවිනාසධාතුඅත්ථවිසෙසයොගෙහි පඤ්චවිධස්ස නිරුත්තිලක්ඛණස්ස වසෙන තීසුපි පදෙසු අකාරවිකාරජකාරෙ ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං වණ්ණානං ලොපං කත්වා ජකාරස්ස ච දුතියස්ස ආගමං කත්වා අවිජ්ජාති වුත්තා’’ති.

අරහධාතුතො ඤෙය්යා, අරහංසද්දසණ්ඨිති;

අරාරූපපදහන-ධාතුතො වාථවා පන.

රහතො රහිතො චාපි, අකාරපුබ්බතො ඉධ;

වුච්චතෙ අස්ස නිප්ඵත්ති, ආරකාදිරවස්සිතා.

තථා හි අරහන්ති අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්චාති අරහං. වුත්තඤ්ච –

‘‘පූජාවිසෙසං සහ පච්චයෙහි,

යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො;

අත්ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ,

තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙත’’න්ති.

තථා සො කිලෙසාරයො මග්ගෙන හනීති අරහං. වුත්තඤ්ච –

‘‘යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;

පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතො’’ති.

යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිං පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමිං ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා විභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්ස සො බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණපරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරෙ හනීතිපි අරහං. වුත්තඤ්ච –

‘‘අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;

ලොකනාථෙන තෙනෙස, අරහන්ති පවුච්චතී’’ති.

තථා අත්තහිතං පරහිතඤ්ච පරිපූරෙතුං සම්මා පටිපජ්ජන්තෙහි සාධූහි දූරතො රහිතබ්බා පරිච්චජිතබ්බා පරිහාතබ්බාති රහා, රාගාදයො පාපධම්මා, න සන්ති එතස්ස රහාති අරහං. ‘‘අරහො’’ති වත්තබ්බෙ ඔකාරස්ස සානුසාරං අකාරාදෙසං කත්වා ‘‘අරහං’’න්ති වුත්තං. ආහ ච –

‘‘පාපධම්මා රහා නාම, සාධූහි රහිතබ්බතො;

තෙසං සුට්ඨු පහීනත්තා, භගවා අරහං මතො’’ති.

අථ වා ඛීණාසවෙහි සෙක්ඛෙහි කල්යාණපුථුජ්ජනෙහි ච න රහිතබ්බො න පරිච්චජිතබ්බො, තෙ ච භගවාති අරහං. ආහ ච –

‘‘යෙ ච සච්ඡිකතධම්මා,

අරියා සුද්ධගොචරා;

න තෙහි රහිතො හොති,

නාථො තෙනා’රහං මතො’’ති.

රහොති ච ගමනං වුච්චති, නත්ථි එතස්ස රහො ගමනං ගතීසු පච්චාජාතීති අරහං. ආහ ච –

‘‘රහො වා ගමනං යස්ස, සංසාරෙ නත්ථි සබ්බසො;

පහීනජාතිමරණො, අරහං සුගතො මතො’’ති.

පාසංසත්තා වා භගවා අරහං. අක්ඛරචින්තකා හි පසංසායං අරහසදං වණ්ණෙන්ති. පාසංසභාවො ච භගවතො අනඤ්ඤසාධාරණො යථාභුච්චගුණාධිගතො සදෙවකෙ ලොකෙ සුප්පතිට්ඨිතො. ඉති පාසංසත්තාපි භගවා අරහං. ආහ ච –

‘‘ගුණෙහි සදිසො නත්ථි, යස්මා ලොකෙ සදෙවකෙ;

තස්මා පාසංසියත්තාපි, අරහං ද්විපදුත්තමො’’ති.

ඉමානි නිබ්බචනානි ‘‘අරහ පූජායං, හන හිංසායං, රහ චාගෙ, රහි ගතිය’’න්ති ඉමෙසං ධාතූනං වසෙන ඉධ වුත්තානි කිලෙසෙහි ආරකත්තා ‘‘අරහ’’න්ති ච පාපකරණෙ රහාභාවා ‘‘අරහ’’න්ති ච අසප්පුරිසානං ආරකා දූරෙති ‘‘අරහ’’න්ති ච සප්පුරිසානං ආරකා ආසන්නෙති ‘‘අරහ’’න්ති ච. නිබ්බචනානි පන ධාතුසද්දනිස්සිතානි න හොන්තීති ඉධ න ගහිතානි. පසංසා පන අත්ථතො පූජා එවාති ‘‘අරහ පූජාය’’න්ති ධාතුස්ස අත්ථො භවිතුං යුත්තොති ඉධ අම්හෙහි ගහිතා, අට්ඨකථාචරියෙහි තු අරහසද්දස්ස ලබ්භමානවසෙන සබ්බෙපි අත්ථා ගහිතා ධාතුනිස්සිතා ච අධාතුනිස්සිතා ච. කථං? –

ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතීති.

ටීකාචරියෙහිපි තථෙව ගහිතා. කථං? –

ආරකා මන්දබුද්ධීනං, ආරකා ච විජානතං;

රහානං සුප්පහීනත්තා, විදූනමරහෙය්යතො;

භවෙසු ච රහාභාවා, පාසංසා අරහං ජිනොති.

යථා පන අරහංසද්දස්ස, එවං අරහාසද්දස්සාපි නිබ්බචනානි වෙදිතබ්බානි.

සුපුබ්බගමිතො චෙව, සුපුබ්බගදිතොපි ච;

ධීරො සුගතසද්දස්ස, නිප්ඵත්තිං සමුදීරයෙ.

එත්ථ හි සුගතොති සොභනං ගතං එතස්සාති සුගතො, සුන්දරං ඨානං ගතොති සුගතො, සම්මා ගතොති සුගතො, සම්මා ච ගදතීති සුගතොති ධාතුනිස්සිතං අත්ථං ගහෙත්වා සද්දනිප්ඵත්ති කාතබ්බා. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථාසු –

‘‘සොභනගමනත්තා , සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ච ගදත්තා සුගතො. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති, තඤ්ච භගවතො සොභනං පරිසුද්ධමනවජ්ජං. කිං පන තන්ති? අරියමග්ගො, තෙනෙස ගමනෙන ඛෙමං දිසං අසජ්ජමානො ගතොති සොභනගමනත්තා සුගතො’’තිආදි.

භගසද්දූපපදතො, වනුතො වමුතොපි ච;

භගවාසද්දනිප්ඵත්තිං, පවදෙ අඤ්ඤථාපි වා.

අත්රිමානි නිබ්බචනානි – භගසඞ්ඛාතා ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තියො වනි භජි සෙවීති භගවා. සොමනස්සකුමාරත්තභාවාදීසු චරිමත්තභාවෙ ච භගසඞ්ඛාතං සිරිං ඉස්සරියං යසඤ්ච වමි උග්ගිරි ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයීති භගවා. අථ වා නක්ඛත්තෙහි සමං පවත්තත්තා භගසඞ්ඛාතෙ සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකෙ වමි, තන්නිවාසිතත්තාවාසසමතික්කමනතො තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහීති භගවාති.

පරධාතුවසා වාපි, පරූපපදතොපි වා;

මුතො තථා මජතො ච, මයතො මුනතො මිතො.

පුන මිතොති එතෙහි, ධාතූහි ඛලු සත්තහි;

වදෙ පරමසද්දස්ස, නිප්ඵත්තිං ජිනසාසනෙ.

උත්තමවාචීපරම-සද්දෙන සහ අට්ඨහි;

පදෙහි පාරමීසද්දං, වදෙ තද්ධිතපච්චයිං.

පාරසද්දූපපදතො, මජතොපි මුතොථ වා;

මයතො වා මුනතො වා, මිතො වා පුනපි මිතො.

එතෙහි ඡහි ධාතූහි, මහාපුරිසවාචකං;

පාරමීසද්දමීරෙන්ති, තතො පාරමිතාරවං.

එත්ථ තාව උත්තමත්ථවාචකපරමසද්දවසෙන පාරමීනිබ්බචනං කථෙස්සාම. තතො පරධාතුවසෙන, තතො පරසද්දූපපදමුධාතාදිවසෙන තතො පාරසද්දූපපදමජධාතාදිවසෙන.

දානසීලාදිගුණවිසෙසයොගෙන සත්තුත්තමතාය පරමා. මහාබොධිසත්තා බොධිසත්තා, තෙසං භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදික්රියා. අථ වා පරති පාලෙති පූරෙති චාති පරමො, දානාදීනං ගුණානං පාලකො පූරකො ච බොධිසත්තො, පරමස්ස අයං, පරමස්ස වා භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදික්රියා. අථ වා පරං සත්තං අත්තනි මවති බන්ධති ගුණවිසෙසයොගෙනාති පරමො, පරං වා අධිකතරං මජ්ජති සුජ්ඣති කිලෙසමලතොති පරමො, පරං වා සෙට්ඨං නිබ්බානං මයති ගච්ඡතීති පරමො, පරං වා ලොකං පමාණභූතෙන ඤාණවිසෙසෙන ඉධලොකං විය මුනාති පරිච්ඡින්දතීති පරමො, පරං වා අතිවිය සීලාදිගුණගණං අත්තනො සන්තානෙ මිනොති පක්ඛිපතීති පරමො, පරං වා අත්තභූතතො ධම්මකායතො අඤ්ඤං පටිපක්ඛං වා තදනත්ථකරං කිලෙසචොරගණං මිනාති හිංසතීති පරමො, මහාසත්තො, පරමස්ස අයං, පරමස්ස වා භාවො, කම්මං වා පාරමී, දානාදික්රියා.

අපරො නයො – පාරෙ නිබ්බානෙ මජ්ජති සුජ්ඣති, සත්තෙ ච මජ්ජෙති සොධෙතීති පාරමී, මහාපුරිසො, තස්ස භාවො, කම්මං වා පාරමිතා. පාරෙ නිබ්බානෙ සත්තෙ මවති බන්ධති යොජෙඊති පාරමී, පාරං වා නිබ්බානං මයති ගච්ඡති, සත්තෙ ච මායෙති ගමෙතීති පාරමී, මුනාති වා පාරං නිබ්බානං යාථාවතො, තත්ථ වා සත්තෙ මිනොති පක්ඛිපතීති පාරමී, කිලෙසාරිං වා සත්තානං පාරෙ නිබ්බානෙ මිනාති හිංසතීති පාරමී, මහාපුරිසො, තස්ස භාවො, කම්මං වා පාරමිතා, දානාදික්රියාව. ඉමිනා නයෙන පාරමීනං සද්දත්ථො වෙදිතබ්බො.

කරධාතුවසා වාපි, කිරධාතුවසෙන වා;

කංසද්දූපපදරුධි-ධාතුතො වාපි දීපයෙ;

කරුණාසද්දනිප්ඵත්තිං, මහාකරුණසාසනෙ.

තත්ථ කරුණාති පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා. කිරති පරදුක්කං වික්ඛිපතීති කරුණා. කං වුච්චති සුඛං, තං රුන්ධති විබාධති කාරුණිකං න සුඛාපෙතීතිපි කරුණා.

විදිවිධවිදධාතු-වසෙන පරිදීපයෙ;

විජ්ජාසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, සද්දනිප්ඵත්තිකොවිදො.

තත්ථ විජ්ජාති වින්දියං කායසුචරිතාදිං වින්දති යාථාවතො උපලභතීති විජ්ජා. තමොඛන්ධාදිපදාලනට්ඨෙන වා අත්තනො පටිපක්ඛං විජ්ඣතීති විජ්ජා. තතො එව අත්තනො විසයං විදිතං කරොතීතිපි විජ්ජා.

මෙධධාතුවසා චෙව, මෙධාධාතූහි ච ද්විධා;

මෙධාසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, මෙධාවී සමුදීරයෙ.

තත්ථ මෙධාති සම්මොහං මෙධති හිංසතීති මෙධා. පාපකෙ වා අකුසලෙ ධම්මෙ මෙධති හිංසතීතිපි මෙධා. අථ වා –

‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති,

නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;

සීලං සිරිඤ්චාපි සතඤ්ච ධම්මො,

අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්තී’’ති

වචනතො පන මෙධති සීලෙන සිරියා සතඤ්ච ධම්මෙහි සහ ගච්ඡති, න එකිකා හුත්වා තිට්ඨතීතිපි මෙධා. අපරො නයො – සුඛුමම්පි අත්ථං ධම්මඤ්ච ඛිප්පමෙව මෙති ච ධාරෙති චාති මෙධා, එත්ථ මෙතීති ගණ්හාතීති අත්ථො. තථා හි අට්ඨසාලිනියං වුත්තං ‘‘අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන වා මෙධා’’ති.

රන්ජධාතුවසා චෙව, රාපුබ්බතිරතොපි ච;

රත්තිසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, සද්දත්ථඤ්ඤූ විභාවයෙ.

රන්ජන්ති සත්තා එත්ථාති රත්ති, රා සද්දො තිය්යති ඡිජ්ජති එත්ථාති රත්ති, සත්තානං සද්දස්ස වූපසමකාලොති අත්ථො.

මා මානෙ ඉති සොඅන්ත, කම්මනීති චුභොහි තු;

ධාතූහි මාසසද්දස්ස, නිප්ඵත්තිං සමුදීරයෙ.

තථා හි සත්තානං ආයුං මානන්තො විය සියති අන්තං කරොතීති මාසො, චිත්තමාසාදයො ද්වාදස මාසා. සෙය්යථිදං? චිත්තො විසාඛො ජෙට්ඨො ආසාළ්හො සාවණො භද්දො අස්සයුජො කත්තිකො මාගසිරො ඵුස්සො මාඝො ඵග්ගුණොති. තත්ර චිත්තො මාසො ‘‘රම්මකො’’ති වුච්චති. ‘‘යථාපි රම්මකෙ මාසෙ, බහූ පුප්ඵන්ති වාරිජා’’ති පාළි දිස්සති. භද්දො පන ‘‘පොට්ඨපාදො’’ති වුච්චති.

අථ වා මාසොති අපරණ්ණවිසෙසස්සපි සුවණ්ණමාසස්සපි නාමං. තත්ථ අපරණ්ණවිසෙසො යථාපරිමිතෙ කාලෙ අසියති භක්ඛියතීති මාසො, ඉතරො පන ‘‘මම ඉද’’න්ති මසියති ආමසියති ගණ්හියතීති මාසොති වුච්චති.

සංපුබ්බවදචරෙහි, සංවච්ඡරරවස්ස තු;

නිප්ඵත්තිං සමුදීරෙය්ය, සක්යසීහස්ස සාසනෙ.

තථා හි තං තං සත්තං ධම්මප්පවත්තිඤ්ච සඞ්ගම්ම වදන්තො විය චරති පවත්තතීති සංවච්ඡරො.

භිදිභික්ඛිධාතුවසා , අථ වා භයවාචකං;

භීසද්දං පුරිමං කත්වා, ඉක්ඛධාතුවසෙන ච;

භික්ඛුසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, කථයෙය්ය විචක්ඛණො.

තථා හි කිලෙසෙ භින්දතීති භික්ඛු. ඡින්නභින්නපටධරොතිපි භික්ඛු. භික්ඛනසීලොතිපි භික්ඛු. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛති, ඉක්ඛනසීලොති වා භික්ඛු.

සදභිදීහි ධාතූහි, සබ්භිසද්දගතිං වදෙ;

සප්පුරිසෙ ච නිබ්බානෙ, එස සද්දො පවත්තති.

අත්රිමානි නිබ්බචනානි – සීදනසභාවෙ කිලෙසෙ භින්දතීති සබ්භි, සප්පුරිසො, යො ‘‘අරියො’’තිපි ‘‘පණ්ඩිතො’’තිපි වුච්චති. අපිච සීදනසභාවා කිලෙසා භිජ්ජන්ති එත්ථාති සබ්භි, නිබ්බානං, යං ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිනාමං ලභති. තථා හි සංයුත්තට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘යස්මා නිබ්බානං ආගම්ම සීදනසභාවා කිලෙසා භිජ්ජන්ති, තස්මා තං සබ්භීති වුච්චතී’’ති.

එත්ථෙතං වදාම –

‘‘යස්මා නිබ්බානමාගම, සංසීදනසභාවිනො;

ක්ලෙසා භිජ්ජන්ති තං තස්මා, සබ්භීති අමතං’බ්රවු’’න්ති.

බ්රූධාතුසදධාතූහි, භිසිසද්දස්ස සම්භවං;

ගුණෙහි බ්රූහිතා ධීරා, පොරාණාචරියා’බ්රවුං.

තථා හි බ්රවන්තා එත්ථ සීදන්තීති භිසීති භිසිසද්දස්ස සම්භවං පොරාණා කථයිංසු.

සුඛධාතුවසා චාපි, සුපුබ්බඛාදතොපි වා;

සුපුබ්බඛනුතො වාපි, සුඛසද්දගතිං වදෙ.

සුඛන්ති හි සුඛයතීති සුඛං. යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු දුක්ඛං ඛාදතීතිපි සුඛං. සුට්ටු දුක්ඛං ඛනතීතිපි සුඛං.

දුක්ඛධාතුවසා චාපි, දුපුබ්බඛාදතොපි වා;

දුපුබ්බඛනුතො වාපි, දුක්ඛසද්දගතිං වදෙ.

දුක්ඛන්ති හි දුක්ඛයතීති දුක්ඛං. යස්සුප්පජ්ජති, තං දුක්ඛිතං කරොතීති අත්ථො. දුට්ඨු සුඛං ඛාදතීතිපි දුක්ඛං. දුට්ඨු සුඛං ඛනතීතිපි දුක්ඛං. අථ වා ද්විධා සුඛං ඛනතීතිපි දුක්ඛං.

ගන්ධධාතුවසා චාපි, ගමුධාතුවසෙන වා;

ගමුධාධාතුතො වාපි, ගන්ධසද්දගතිං වදෙ.

තථා හි ගන්ධයතීති ගන්ධො, අත්තනො වත්ථුං සූචයති ‘‘ඉදං සුගන්ධං, ඉදං දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති, පටිච්ඡන්නං, වා පුප්ඵඵලාදිං ‘‘ඉදමෙත්ථ අත්ථී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තො විය අහොසීති අත්ථො. අථ වා ගන්ධයති ඡින්දති මනාපගන්ධො සුගන්ධභාවෙන දුග්ගන්ධං, අමනාපගන්ධො ච දුග්ගන්ධභාවෙන සුගන්ධන්ති ගන්ධො. එත්ථ පන ගන්ධසද්දස්ස ඡෙදනවාචකත්තෙ –

‘‘අතිජාතං අනුජාතං, පුත්තමිච්ඡන්ති පණ්ඩිතා;

අවජාතං න ඉච්ඡන්ති, යො හොති කුලගන්ධනො’’ති

අයං පාළි නිදස්සනං. වායුනා වා නීයමානො ගච්ඡතීති ගන්ධො. කච්චායනස්මිඤ්හි ‘‘ඛාදාමගමානං ඛන්ධන්ධගන්ධා’’ති ඛාදඅමගමිඉච්චෙතෙසං ධාතූනං යථාක්කමං ඛන්ධ අන්ධගන්ධාදෙසා වුත්තා. අථ වා ගච්ඡන්තො ධරියතෙ සොති ගන්ධො. වුත්තඤ්හෙතං භදන්තෙන බුද්ධදත්තාචරියෙන වෙය්යාකරණෙන නිරුත්තිනයදස්සිනා ‘‘ධරියතීති ගච්ඡන්තො, ගන්ධො සූචනතොපි වා’’ති.

රසධාතුවසා චෙව, රමාසධාතුතොපි ච;

රසසද්දස්ස නිප්ඵත්තිං, ආහු ධම්මරසඤ්ඤුනො.

රසොති හි රසන්ති තං අස්සාදෙන්තීති රසො, රමන්තා තං අසන්තීතිපි රසො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රමමානා න’සන්තීති රසොති පරිදීපිතො’’ති. තත්රායමත්ථො – දෙවමනුස්සාදයො සත්තා යස්මා රමමානා නං ධම්මජාතං අසන්ති භක්ඛන්ති, තස්මා තං ධම්මජාතං රසො නාමාති නිරුත්තඤ්ඤූහි පරිදීපිතොති. පදච්ඡෙදො පන එවං වෙදිතබ්බො –

නං අසන්ති න සන්තීති, පදච්ඡෙදො සියා තහිං;

කම්මකාරකභාවෙන, අත්ථො හි තත්ථ ඉච්ඡිතො.

ඉති වුත්තානුසාරෙන, අවුත්තෙසු පදෙසුපි;

යථාරහං නයඤ්ඤූහි, නයො නෙය්යො සුසොභනො.

ධාතුචින්තාය යෙ මුත්තා, අනිප්ඵන්නාති තෙ මතා;

තෙ චාපි බහවො සන්ති, පීතලොහිතකාදයො;

නිප්ඵන්නෙ අපි ධාතූහි, සද්දෙ ධගාඉතිආදයො;

අනිප්ඵන්නංව පෙක්ඛන්ති, ගවාදිවිධිභෙදතො.

තථා හි ‘‘ගච්ඡතීති ගො’’, ඉති වුත්තපදං පුන;

අනිප්ඵන්නං කරිත්වාන, ‘‘ගාවො’’ ඉච්චාදිකංබ්රවුං.

එකන්තෙන අනිප්ඵන්නා, සද්දා විඩූඩභාදයො;

ධාතුරූපකසද්දා ච, ‘‘පබ්බතායති’’ආදයො.

සෙය්යථිදං? ‘‘විඩූඩභො, තිස්සො, යෙවාපනො, පීතං, ලොහිතං’’ ඉච්චෙවමාදීනි නාමිකපදානි අනිප්ඵන්නානි භවන්ති. ‘‘නීලං, පීතං, යෙවාපනකො’’ ඉච්චාදීනි පන නීලවණ්ණෙ පීතවණ්ණෙ. කෙ රෙ ගෙ සද්දෙති ධාතුවසෙන ආගතත්තා නීලතීති නීලං, පීතතීති පීතං, යෙ වා පන ඉතිවචනෙන භගවතා කියතෙ කථියතෙති යෙවාපනකොති නිබ්බචනමරහන්තීති නිප්ඵන්නානීති වත්තබ්බානි. කෙචි පනෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘නනු නීලති පීතතීතිආදීනි ක්රියාපදානි තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ න දිස්සන්තී’’ති? කිඤ්චාපි න දිස්සන්ති, තථාපි එතරහි අවිජ්ජමානා පුරාණභාසා එසාති ගහෙතබ්බානි. යථා හි ‘‘නාථතීති නාථො’’ති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘නාථතී’’ති ක්රියාපදං බුද්ධවචනෙ න දිස්සති, තථාපි නාථ යාචනොපතාපිස්සරියාසීසනෙසූති ධාතුනො දිට්ඨත්තා අට්ඨකථාචරියා ගණ්හිංසුයෙව, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. න හි ක්රියාපදපරිහීනො ධාතු වුච්චෙය්ය.

කිඤ්ච භිය්යො – යථා ‘‘යාව බ්යාති නිමීසති, තත්රාපි රසතිබ්බයො’’ති ජාතකපාළියං ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවමනුස්සානං වොහාරපථෙ අසඤ්චරන්තං පුරාණභාසාභූතං ‘‘බ්යාතී’’ති ක්රියාපදම්පි දිස්සති, තථා ‘‘නීලති, පීතතී’’තිආදීහිපි පුරාණභාසාභූතෙහි ක්රියාපදෙහි භවිතබ්බං. තත්ථ යාව බ්යාතීති යාව උම්මීසති. අයඤ්හි තස්මිං කාලෙ වොහාරො, යස්මිං කාලෙ බොධිසත්තො චූළබොධි නාම පරිබ්බාජකො අහොසි. යථා පන විඩූඩභසද්දාදයො ධාතුවසෙන අනිප්ඵන්නා නාම වුච්චන්ති, තථා ‘‘පබ්බතායති, සමුද්දායති, චිච්චිටායති, ධූමායති, දුද්දුභායති, මෙත්තායති, කරුණායති, මමායති’’ ඉච්චෙවමාදයො ච ‘‘ඡත්තීයති, වත්ථීයති, පරික්ඛාරීයති, ධනීයති, පටීයති’’ ඉච්චෙවමාදයො ච ‘‘අතිහත්ථයති, උපවීණයති, දළ්හයති, පමාණයති, කුසලයති, විසුද්ධයති’’ ඉච්චෙවමාදයො ච ධාතුවසෙන අනිප්ඵන්නායෙව නාම වුච්චන්ති.

තත්ථ ‘‘පබ්බතායතී’’තිආදීසු සඞ්ඝො පබ්බතමිව අත්තානමාචරති පබ්බතායති, එවං සමුද්දායති. සද්දො චිච්චිටමිව අත්තානමාචරති චිච්චිටායති. වත්ථු ධූමමිව අත්තානමාචරති ධූමායති. සද්දො දුද්දුභඉති ආචරති දුද්දුභායති, භික්ඛු මෙත්තායති, තථා කරුණායති. ‘‘මම ඉද’’න්ති ගණ්හති මමායති. අඡත්තං ඡත්තමිව ආචරති ඡත්තීයති. අපුත්තං පුත්තමිව ආචරති පුත්තීයති, සිස්සං ආචරියො, අත්තනො පත්තමිච්ඡති පත්තීයති. එවං වත්ථීයති, පරික්ඛාරීයති, චීවරීයති, ධනීයති, පටීයති. හත්ථිනා අතික්කමති අතිහත්ථයති. වීණාය උපගායති උපවීණයති. දළ්හං කරොති වීරියං දළ්හයති. පමාණං කරොති පමාණයති. කුසලං පුච්ඡති කුසලයති. විසුද්ධා හොති රත්ති විසුද්ධායති.

තත්රායං පදමාලා – ‘‘පබ්බතායති, පබ්බතායන්ති. පබ්බතායසි, පබ්බතායථ. පබ්බතායාමි, පබ්බතායාමා’’ති ඉමිනා නයෙන අට්ඨන්නං විභත්තීනං වසෙන සෙසං සබ්බං යොජෙතබ්බං, එවං ‘‘සමුද්දායති, ඡත්තීයතී’’තිආදීසු. තත්ර කාරිතවසෙනපි ‘‘පබ්බතායන්තං පයොජයති පබ්බතායති, පුත්තියන්තං පයොජයති පුත්තීයති’’ ඉච්චාදි පදසිද්ධි භවති. අයං පන පදමාලා – පබ්බතායති, පබ්බතායන්ති. පබ්බතායසි. සෙසං යොජෙතබ්බං. ඉච්චෙවං ධාතුවසෙන නිප්ඵන්නානිප්ඵන්නපදානි විභාවිතානි.

ඉදානි ධාතුගණලක්ඛණං, අධාතුලක්ඛණං, කාරිතපච්චයයොගං, සකාරිතෙකකම්මද්විකම්මතිකම්මපදං, ඌහනීයරූපගණං, ධාතූනං එකගණිකද්විගණිකතෙගණිකපදං, සුද්ධකත්තුහෙතුකත්තුපදරූපං, කම්මභාවපදරූපං, එකකාරිතද්විකාරිතපදං, අකාරිතද්විකම්මකපදඤ්ච සබ්බමෙතං යථාරහං කථයාම.

තත්ර සබ්බධාතුකනිස්සිතෙ සුද්ධකත්තුප්පයොගෙ සුද්ධස්සරධාතුතො වා එකස්සරතො වා අනෙකස්සරතො වා අපච්චයස්ස පරභාවො භූවාදිගණලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන, විසෙසලක්ඛණවසෙන පන ආඛ්යාතත්තෙ ඉකාරන්තානෙකස්සරධාතුතො සහ අපච්චයෙන නිච්චං නිග්ගහීතාගමනඤ්ච නාමිකත්තෙ නිග්ගහීතාගමනමත්තඤ්ච භූවාදිගණලක්ඛණං. ආක්යාතත්තෙ කත්තරි ධාතූහි අපච්චයෙන සද්ධිංනියතවසෙන නිග්ගහීතාගමනං රුධාදිගණලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන, විසෙසලක්ඛණවසෙන පන ආඛ්යාතත්තෙ කත්තරි ධාතූහි ඉවණ්ණෙකාරොකාරපච්චයෙහි සද්ධිං නියතවසෙන නිග්ගහීතාගමනඤ්ච නාමකත්තෙ අනියතවසෙන නිග්ගහීතාගමනමත්තඤ්ච රුධාදිගණලක්ඛණං. කත්තරි ධාතූහි ආදෙසලාභාලාභිනො යපච්චයස්ස පරභාවො දිවාදිගණලක්ඛණං. කත්තරි ධාතූහි යථාරහං ණු ණා උණාපච්චයානං පරභාවො ස්වාදිගණලක්ඛණං. කත්තරි ධාතූහි නාපච්චයස්ස පරභාවො කියාදිගණලක්ඛණං. කත්තරි ධාතූහි ආඛ්යාතත්තෙ අප්පකතරප්පයොගවසෙන නාමිකත්තෙ පචුරප්පයොගවසෙන ප්පණ්හාපච්චයානං පරභාවො ගහාදිගණලක්ඛණං. කත්තරි ධාතූහි යථාසම්භවං ඔයිරප්පච්චයානං පරභාවො තනාදිගණලක්ඛණං. ආඛ්යාතත්තෙ කත්තරි ධාතූහි සබ්බථා ණෙණයප්පච්චයානං පරභාවො චුරාදිගණලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන, විසෙසලක්ඛණවසෙන පන ආඛ්යාතත්තෙ ඉකාරන්තධාතුතො සහ ණෙ ණයපච්චයෙහි නිච්චං නිග්ගහීතාගමනඤ්ච නාමිකත්තෙ නිග්ගහීතාගමනමත්තඤ්ච චුරාදිගණලක්ඛණං. ගණසූචකානං පච්චයානමපරත්තං අධාතුලක්ඛණං. ඉති ධාතුගණලක්ඛණමධාතුලක්ඛණං විභාවිතං.

කාරිතපච්චයස්ස යොගෙ ‘‘ණෙ ණයො ණාපෙ ණාපයො චා’’ති ඉමෙ චත්තාරො කාරිතපච්චයා.

ණෙ ණයාසුං උවණ්ණන්තා,

ආදන්තා පච්ඡිමා දුවෙ;

සෙසතො චතුරොද්වෙ වා,

ණයොයෙව අධාතුතො.

තත්ර සාවෙති, සාවයති. භාවෙති, භාවයති, ඔභාසෙති, ඔභාසයති. ඉමානි කාරිතෙ උවණ්ණන්තධාතුරූපානි.

දාපෙති , දාපයති. හාපෙති, හාපයති. න්හාපෙති, න්හාපයති. නහාපෙති, නහාපයති. ආකාරන්තධාතුරූපානි.

සොසෙති, සොසයති. සොසාපෙති, සොසාපයති. ඝොසාපෙති, ඝොසාපයති. අකාරන්තධාතුරුපානි.

මග්ගො සංසාරතො ලොකං ඤාපෙති, ඤාපයති. ඉධාතුරූපානි නිග්ගච්ඡාපෙතීති එතෙසමත්ථො. ඉමානි හි නිපුබ්බාය ඉධාතුයා වසෙන සම්භූතානි හෙතුකත්තුරූපානි. තථා හි සුද්ධකත්තුභාවෙන මග්ගො සයං ඤායති, සංසාරතො නිග්ගච්ඡතීති ඤායොති වුච්චති.

පාවෙති, පාවයති, උධාතුරූපානි. වදාපෙතීති එතෙසමත්ථො. ඉමානි හි පපුබ්බාය උධාතුයා වසෙන සම්භූතානි හෙතුකත්තුරූපානි. තථා හි ‘‘යො ආතුමානං සයමෙව පාවා’’ති සුද්ධකත්තුපදං ආහච්චභාසිතං දිස්සති.

ඛෙපෙති, ඛෙපයති. කඞ්ඛෙති, කඞ්ඛයති, කඞ්ඛාපෙති, කඞ්ඛාපයති. ආචික්ඛාපෙති, ආචික්ඛාපයති. ඉවණ්ණන්තධාතුරූපානි.

ඛියෙති, ඛියයති. මිලායෙති, මිලායයති. එකාරන්තධාතුරූපානි.

සියෙති, සියයති. ඔකාරන්තධාතුරූපානි.

පබ්බතායායති, පුත්තියායති. අධාතුනිස්සිතානි රූපානි. ඉමිනා නයෙන සෙසානි අවුත්තානිපි රූපානි සක්කා විඤ්ඤාතුං විඤ්ඤුනා පාළිනයඤ්ඤුනාති විත්ථාරො න දස්සිතො. ඉති කාරිතපච්චයයොගො සඞ්ඛෙපෙන විභාවිතො.

ඉදානි සකාරිතෙකකම්මාදීනි බ්රූම –

අකම්මකා එකකම්මා, ද්විකම්මා වාපි හොන්ති හි;

කාරිතපච්චයෙ ලද්ධෙ, සකම්මා ච ද්විකම්මකා.

සයං සොධෙති සො භූමිං, සොධාපෙති පරෙමහිං;

නරං කම්මං කාරයති, විඤ්ඤෙය්යං කමතො ඉදං.

ද්විකම්මිකා සම්භවන්ති, තිකම්මා එත්ථ දීපයෙ;

‘‘ඉස්සරො සෙවකං ගාමං, අජං නායෙති’’ ඉච්චපි.

‘‘නරො නරෙන වා ගාමං, අජං නායෙති’’ඉච්චපි;

කම්මත්ථදීපකංයෙව, කරණං එත්ථ ඉච්ඡිතං.

ඉති සකාරිතෙකකම්මාදීනි විභාවිතානි.

ඉදානි ඌහනීයරූපගණං බ්රූම – හොති, භොති, සම්භොති, ඉදං භූවාදිරූපං. සුම්භොති, පරිසුම්භොති, ඉදං රුධාදිගූපං. නින්දති, විනින්දති, බන්ධති, ඉදං භූවාදිරූපං. ඡින්දති, භින්දති, රුන්ධති, ඉදං රුධාදිරූපං. දෙති, නෙති, වදෙති, අන්වෙති, ඉදං භූවාදිරූපං. රුන්ධෙති, පටිරුන්ධෙති, ඉදං රුධාදිරූපං. බුද්ධෙති, පලිබුද්ධෙති, ඉදං චුරාදිරූපං. ජයති, සයති, පලායති, මිලායති, ගායති, ඉදං භූවාදිරූපං. හායති, සායති, න්හායති, ඉදං දිවාදිරූපං. කථයති, චින්තයති, භාජයති, ඉදං චුරාදිරූපං. ගබ්බති, පගබ්බති, ඉදං භූවාදිරූපං. කුබ්බති, ක්රුබ්බති, ඉදං තනාදිරූපං. හිනොති, චිනොති, ඉදං ස්වාදිරූපං. තනොති, සනොති, කරොති, ඉදං තනාදිරූපං. චින්තෙති, චින්තයති, ඉදං කත්තුරූපඤ්චෙව හෙතුකත්තුරූපඤ්ච. කන්තෙති, කන්තයති, ඉදං හෙතුකත්තුරූපමෙව. භක්ඛෙති, භක්ඛයති, වාදෙති, වාදයති, ඉදං සුද්ධකත්තුරූපඤ්චෙව හෙතුකත්තුරූපඤ්ච. මිය්යතීති කත්තුපදඤ්චෙව කම්මපදඤ්ච. භාවෙථාති බහුවචනඤ්චෙව එකවචනඤ්ච. සංයමිස්සන්ති අනාගතවචනඤ්චෙව අතීතවචනඤ්ච. අනුසාසතීති ආඛ්යාතඤ්චෙව නාමිකඤ්ච. ගච්ඡං විධමං නික්ඛණන්ති නාමිකඤ්චෙව ආඛ්යාතඤ්ච. එත්ථ ආඛ්යාතත්තෙ ගච්ඡන්ති අනාගතවචනං, විධමන්ති අතීතවචනං, නිඛණන්ති පරිකප්පවචනං, සබ්බං වා එතං පදං අනාගතාධිවචනන්තිපි වත්තුං වට්ටතෙව. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි ඌහනීයපදානි නානප්පකාරතො යොජෙතබ්බානි. ඉමානි පදානි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යවිසෙසානි මන්දබුද්ධීනං සම්මොහකරානි ආචරියපාචරියෙ පයිරුපාසිත්වා වෙදනීයානීති ඌහනීයරූපගණො විභාවිතො.

ඉදානි එකගණිකාදීනි වදාම – ධා ධාරණෙ, භූවාදිගණිකවසෙනායං එකගණිකා සකම්මිකා ධාතු. භගවා සකලලොකස්ස හිතං දධාති විදධාති, පුරිසො අත්ථං සංවිධෙති, නිධිං නිධෙති, ඉමානි සුද්ධකත්තරි භවන්ති. ‘‘සංවිධාපෙති, විධාපෙතී’’ති ඉමානි හෙතුකත්තරි භවන්ති. කම්මෙ පන භාවෙ ච ‘‘අනුවිධීයතී’’තිආදීනි භවන්ති. තථා හි කම්මෙ ‘‘නිධි නාම නිධීයතී’’ති ච ‘‘ධීයති ධපියතීති ධෙය්ය’’න්ති ච රූපානි දිස්සන්ති. තත්ථ කම්මෙ ‘‘කම්මං සත්තෙහි අනුවිධිය්යති, කම්මානි සත්තෙහි අනුවිධිය්යන්ති. භො කම්ම ත්වං සත්තෙහි අනුවිධිය්යසි, අහං කම්මං සත්තෙහි අනුවිධිය්යාමී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. භාවෙ පන ‘‘සත්තො දුක්ඛං අනුවිධිය්යති, සත්තා දුක්ඛං අනුවිධිය්යන්ති, තො සත්ත ත්වං දුක්ඛං අනුවිධිය්යසී’’ති යොජෙතබ්බං. අයං නයො අතිවිය සුඛුමො පාළිනයානුකූලො.

නාමිකපදත්තෙ ‘‘ධාතූ’’තිආදීනි භවන්ති. තත්ථ ධාතූති සලක්ඛණං දධාති ධාරෙතීති ධාතු. අට්ඨකථාසු පන ‘‘සලක්ඛණධාරණතො දුක්ඛවිධානතො දුක්ඛධානතො ච ධාතූ’’ති වුත්තං. ධාතූති පථවීධාතාදිධාතුයො. තත්ථ සලක්ඛණධාරණතොති යථා තිත්ථියපරිකප්පිතො පකති අත්තාති එවමාදිකො සභාවතො නත්ථි, න එවමෙතා, එතා පන සලක්ඛණං සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො . දුක්ඛවිධානතොති දුක්ඛස්ස විදහනතො. එතා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා හුත්වා යථා අයලොහාදිධාතුයො අයලොහාදිඅනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති. දුක්ඛධානතොති අනප්පකස්ස දුක්ඛස්ස විධානමත්තතො අවසවත්තනතො, තං වා දුක්ඛං එතාහි කාරණභූතාහි සත්තෙහි අනුවිධීයති, තථාවිහිතඤ්ච තං එතෙස්වෙව ධීයති ඨපියති, එවං දුක්ඛධානතො ධාතුයො. අපිච නිජ්ජීවට්ඨො ධාතවොති ගහෙතබ්බං. තථා හි භගවා ‘‘ඡ ධාතුයොසං භික්ඛු පුරිසො’’තිආදීසු ජීවසඤ්ඤාසමූහනත්ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. යො පන තත්ථ අම්හෙහි භාවට්ඨානෙ ‘‘සත්තො දුක්ඛං අනුවිධිය්යතී’’ති තිපුරිසමණ්ඩිතො එකවචනබහුවචනිකො පඨමාවිභත්තිප්පයොගො වුත්තො. සො –

‘‘දූසිතො ගිරිදත්තෙන, හයො සාමස්ස පණ්ඩවො;

පොරාණං පකතිං හිත්වා, තස්සෙවානුවිධිය්යතී’’ති ච

‘‘මාතා හි තව ඉරන්ධති, විධුරස්ස හදයං ධනිය්යතී’’ති ච ‘‘තෙ සංකිලෙසිකා ධම්මා පහීයිස්සන්තී’’ති ච ඉමාසං පාළීනං වසෙන සාරතො පච්චෙතබ්බො. තත්ථ පණ්ඩවො නාම අස්සො ගිරිදත්තනාමකස්ස අස්සගොපකස්ස පකතිං අනුවිධිය්යති අනුකරොතීති අත්ථො. එත්ථ ච යදි කත්තුපදං ඉච්ඡිතං සියා, ‘‘අනුවිදධාතී’’ති පාළි වත්තබ්බා සියා. යදි කම්මපදං ඉච්ඡිතං සියා, ‘‘පණ්ඩවෙනා’’ති තතියන්තං කත්තුපදං වත්තබ්බං සියා, එවං අවචනෙන ‘‘අනුවිධිය්යතී’’ති ඉදං භාවපදන්ති සිද්ධං. න කෙනචි එත්ථ වත්තුං සක්කා ‘‘දිවාදිගණෙ කත්තරි විහිතයපච්චයස්ස වසෙන වුත්තං ඉදං රූප’’න්ති, ධාධාතුයා දිවාදිගණෙ අප්පවත්තනතො, එකන්තභූවාදිගණිකත්තා ච. දුතියප්පයොගෙ පන යදි කත්තුපදං ඉච්ඡිතං සියා, ‘‘ධනුතෙ’’ති පාළි වත්තබ්බා සියා. යදි කම්මපදං ඉච්ඡිතං සියා, ‘‘ධාතුයා’’ති වත්තබ්බං සියා . එවං අවචනෙන ‘‘ධනිය්යතී’’ති ඉදම්පි භාවපදන්ති සිද්ධං. එත්ථ ‘‘ධනිය්යතීති පත්ථෙති, ඉච්ඡතීති අත්ථො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘ධනු යාචනෙ’’ති ධාතු එසා එකන්තෙන තනාදිගණෙයෙව වත්තති. තතියප්පයොගෙ ‘‘පහීයිස්සන්තී’’ති යදි භූවාදිගණෙ ‘‘හා චාගෙ’’ති ධාතුයා රූපං සියා, කත්තරි ‘‘පජහිස්සන්තී’’ති රූපං සියා, ‘‘කස්මා නො පජහිස්සතී’’ති එත්ථ විය. කම්මපදං පන ‘‘පජහියිස්සන්තී’’ති සියා. යස්මා ‘‘පහීයිස්සන්තී’’ති ඉදං දිවාදිගණෙ ‘‘හා පරිහානිය’’න්ති ධාතුයා රූපත්තා ‘‘පහායිස්සන්තී’’ති කත්තුපදරූපං සියා ‘‘ආජඤ්ඤො කුරුතෙ වෙගං, හායන්ති තත්ථ වළවා’’ති අකම්මකස්ස කත්තුපදරූපස්ස දස්සනතො, තස්මා ‘‘පහායිස්සන්තී’’ති අවත්වා ‘‘පහීයිස්සන්තී’’ති වචනෙන යපච්චයො භාවෙ වත්තතීති ඤායති.

කෙචි පනෙත්ථ වදෙය්යුං ‘‘සො පහීයිස්සති. තෙ සංකිලෙසිකා ධම්මා පහීයිස්සන්ති. රූපං විභවිය්යති. අග්ගිජාහි පුබ්බෙව භූයතෙ’තිආදීසු යපච්චයො කම්මෙයෙව විහිතො, න භාවෙ. කම්මකත්තුවසෙන හි ඉමෙ පයොගා දට්ඨබ්බා, සයමෙව පීයතෙ පානීයං, සයමෙව කටො කරියතෙති පයොගා වියා’’ති. තං න, එවඤ්හි සති ‘‘පජහියිස්සන්තී’’තිආදීනි සකම්මකධාතුරූපානි වත්තබ්බානි ‘‘පීයතෙ කරියතෙ’’ති රූපානි විය. එත්ථ පන භාවට්ඨානෙ කත්තුනො ඨිතභාවො හෙට්ඨා නානප්පකාරෙන දස්සිතොති න වුත්තො. යෙ සද්දසත්ථෙ මතං ගහෙත්වා සාසනිකා ගරූ භාවෙ අදබ්බවුත්තිනො භාවස්සෙකත්තා එකවචනමෙව, තඤ්ච පඨමපුරිසස්සෙව ‘‘භූයතෙ දෙවදත්තෙන දෙවදත්තෙන සම්පත්තිං අනුභවනන්ති අත්ථො’’ති පයොගඤ්ච තදත්ථයොජනඤ්ච වදන්ති. තෙසං තං වචනං පාළියා, අට්ඨකථාදීහි ච න සමෙති, තස්මා යථාවුත්තොයෙවත්ථො ආයස්මන්තෙහි ධාරෙතබ්බො.

ජර රොගෙ. ජරති, ජරිය්යති. ජරවයොහානියං. ජීරති, ජිය්යති. ඉමා ද්වෙපි භූවාදි ගණිකවසෙන එකගණිකා. තාසං අයං සාධාරණරූපවිභාවනා. ‘‘යෙන ච සන්තප්පති, යෙන ච ජරිය්යතී’’තිආදි. තත්ථ යෙන ච ජරිය්යතීති යෙන තෙජොගතෙන කුපිතෙන අයං කායො එකාහිකාදිජරරොගෙන ජරිය්යති ජරති. අථ වා යෙන ච ජරියති යෙන අයං කායො ජීරති ඉන්ද්රියවෙකල්යතං බලක්ඛයං පලිතවලිතාදිඤ්ච පාපුණාති.

මර පාණචාගෙ. භූවාදිගණිකොයං අකම්මකො ච. සත්තො මරති, මිය්යති. කිඤ්චාපි අයං ධාතු ‘‘මර පාණචාගෙ’’ති වචනතො සකම්මකො විය දිස්සති, තථාපි ‘‘පුත්තො මරති. කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජිය්යති ච මිය්යති චා’’ති එවමාදීනං කම්මරහිතප්පයොගානං දස්සනතො අකම්මකොයෙවාති දට්ඨබ්බං. අත්ථයොජනානයෙන පන මරතීති පාණං චජතීති කම්මං ආනෙත්වා කථෙතුං ලබ්භති. ‘‘මරති, මියතී’’ති ඉමානි සුද්ධකත්තුපදානි, ‘‘සත්තො සත්තං මාරෙති, මාරයති, මාරාපෙති, මාරාපයතී’’ති ඉමානි කාරිතපදසඞ්ඛාතානි හෙතුකත්තුපදානි. එත්ථ ච යො අමතං සත්තං මරණං පාපෙති, සො වධකො මාරෙති මාරයති මාරාපෙති මාරාපයතීති ච වුච්චති. සත්තො සත්තෙහි මාරියති මාරාපියතීති ඉමානි කම්මපදානි. භාවපදමප්පසිද්ධං. එවමඤ්ඤත්රාපි පසිද්ධතා ච අප්පසිද්ධතා ච උපපරික්ඛිතබ්බා.

ඛාද භක්ඛණෙ. අයං පන භූවාදිගණිකවසෙන එකගණිකො සකම්මකො ධාතු. ඛාදති, සඞ්ඛාදති, ඉමානි සුද්ධකත්තුපදානි . පුරිසො පුරිසෙන පුරිසං වා පූවං ඛාදෙති ඛාදයති ඛාදාපෙති ඛාදාපයති, ඉමානි හෙතුකත්තුපදානි. එත්ථ ච යො අඛාදන්තං ඛාදන්තං වා ඛාදාහීති පයොජෙති, සො ඛාදාපකො ඛාදෙති ඛාදයති ඛාදාපෙති ඛාදාපයතීති ච වුච්චති. ඛජ්ජති, සංඛජ්ජති, සඞ්ඛාදියති. ඉමානි කම්මපදානි. අත්රපනායං පාළි ‘‘අතීතං පාහං අද්ධානං රූපෙන ඛජ්ජිං, සෙය්යථාපාහං එතරහි පච්චුප්පන්නෙන රූපෙන ඛජ්ජාමි. අහඤ්චෙව ඛො පන අනාගතං රූපං අභිනන්දෙය්යං, අනාගතෙනපාහං රූපෙන ඛජ්ජෙය්යං, සෙය්යථාපෙතරහි ඛජ්ජාමී’’ති. භාවපදං න ලබ්භති සකම්මකත්තා ඉමස්ස ධාතුස්ස. භූවාදිගණො. අයං නාමධාතු එකන්තරුධාදිගණිකොති අප්පසිද්ධො.

දිවාදිගණෙ තා පාලනෙ. ලොකං තායති සන්තායති. ඉමානි සකම්මකානි සුද්ධකත්තුපදානි. හෙතුකත්තුපදං පන කම්මපදඤ්ච භාවපදඤ්ච අප්පසිද්ධානි.

සුධ සංසුද්ධියං. චිත්තං සුජ්ඣති විසුජ්ඣති. ඉමානි අකම්මකානි සුද්ධකත්තුපදානි. සොධෙති, සොධයති, සොධාපෙති, සොධාපයති, ඉමානි හෙතුකත්තුරූපානි. එත්ථ ච යො අසුද්ධං ඨානං සුද්ධං කරොති, සො සොධකො සොධෙති, සොධයතීති වුච්චති, එස නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු. යො පන අසුද්ධට්ඨානං සයං අසොධෙත්වා ‘‘ත්වං සොධෙහී’’ති අඤ්ඤං පයොජෙති, සො සොධාපකො සොධාපෙති සොධාපයතීති වුච්චති. එස නයො අඤ්ඤත්රාපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු. තථා හි ‘‘කාරෙති, කාරයති, කාරාපෙති, කාරාපයතී’’තිආදීසු අයං නයො න ලබ්භති, එවං ලබ්භමානනයො ච අලබ්භමානනයො ච සබ්බත්ථ උපපරික්ඛිතබ්බො. ඉමා පනෙත්ථ පාළියො –

‘‘පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා’’ති ච

‘‘මග්ගං සොධෙමහං තදා’’ති ච. ඉමා හි පාළියො සහත්ථා සොධනං සන්ධාය වුත්තා. ‘‘ආයස්මා පිලින්දවච්ඡො රාජගහෙ පබ්භාරං සොධාපෙති ලෙණං කත්තුකාමො’’ති පන පාළි, ‘‘කිං භන්තෙ ථෙරො කාරාපෙතී’’ති, ‘‘පබ්භාරං මහාරාජ සොධාපෙමි ලෙණං කත්තකාමො’’ති ච පාළි. ඉමා පරෙහි සොධාපනං සන්ධාය වුත්තා. ‘‘කස්ස සොධියති මග්ගො’’ති ඉදං කම්මපදං, භාවපදං පන අප්පසිද්ධං. ඉමිනා නයෙන යාව චුරාදිගණා යොජෙතබ්බං.

ද්විගණිකත්තෙ සුභ සොභෙ. සොභති වතායං පුරිසො. සුභ පහාරෙ. යො නො ගාවොව සුම්භති සුම්භොති ඉච්චපි දිස්සති. ‘‘සුම්භොතී’’ති ච කච්චායනමතෙ රූපං, ඉමානි කත්තුපදානි. නගරං සොභෙති, සොභයති. පුරිසො පුරිසෙ චොරං සුම්භෙති, සුම්භයති, සුම්භාපෙති, සුම්භාපයති. ඉමානි හෙතුකත්තුපදානි. කම්මභාවපදානි ලබ්භමානාලබ්භමානවසෙන යථාසම්භවං යොජෙතබ්බානි. භූවාදිරුධාදිගණිකරූපානි.

පච පාකෙ. පුරිසො භත්තං පචති. නෙරයිකො නිරයෙ පච්චති. කම්මං පච්චති. භත්තං පච්චති. පාරමියො පරිපච්චන්ති. ඵලානි පරිපච්චන්ති, පක්කානි හොන්තීති අත්ථො. ගරවො පන –

ඤාණයුත්තවරං තත්ථ, දත්වා සන්ධිං තිහෙතුකං;

පච්ඡා පච්චති පාකානං, පවත්තෙ අට්ඨකෙ දුවෙති ච –

‘‘අසඞ්ඛාරං සසඞ්ඛාර-විපාකානි න පච්චතී’’ති ච එවං පචතිපදස්ස ද්විගණිකරූපස්ස සකම්මකත්තං ඉච්ඡන්ති. එවං පන සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ කුතො ලබ්භා. තෙපිටකෙ හි බුද්ධවචනෙ ‘‘කප්පං නිරයම්හි පච්චති. යාව පාපං න පච්චති. නිරයම්හි අපච්චි සො’’ති එවං අකම්මකත්තංයෙව දිස්සති. එත්ථ වදෙය්යුං ‘‘නනු පච පාකෙ’ති අයං ධාතු සකම්මකො, තෙන ‘පච්චතී’ති පදස්ස දිවාදිගණිකරූපස්සපි සතො සකම්මකත්තං යුජ්ජති, තස්මායෙව ‘පච්චති පාකානං පවත්තෙ අට්ඨකෙ දුවෙ’තිආදීසු වුත්ත’’න්ති. එත්ථ වුච්චතෙ – යථා ‘‘ඡිදි ද්විධාකරණෙ, භිදි විදාරණෙ’’ති ධාතූනං රුධාදිගණෙ පවත්තානං ‘‘රුක්ඛං ඡින්දති, භිත්තිං භින්දතී’’ති රූපපදානං සකම්මකත්තෙපි සති දිවාදිගණං පත්තානං තෙසං ධාතූනං ‘‘උදකං ඡිජ්ජති, ඝටො භිජ්ජතී’’ති රූපපදානි අකම්මකානියෙව භවන්ති, යථා භූවාදිගණෙ පවත්තස්ස පචධාතුස්ස ‘‘භත්තං පචතී’’ති රූපපදස්ස සකම්මකත්තෙපි සති දිවාදිගණං පත්තස්ස ‘‘නිරයෙ පච්චති, කම්මානි විපච්චන්තී’’ති රූපපදානි අකම්මකානියෙව භවන්ති.

අථාපි වදෙය්යුං ‘‘නනු ච භො යථා ‘ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූ’ති එත්ථ ‘‘ආසවතො චිත්තානි විමුච්චිංසූ’ති ච ‘ආසවෙහි කත්තුභූතෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූ’ති ච එවං දිවාදිගණිකස්ස ධාතුස්ස ‘විමුච්චිංසූ’ති රූපපදස්ස අකම්මකත්තඤ්ච සකම්මකත්තඤ්ච භවති, තථා ‘නිරයෙ පච්චති, කම්මානි විපච්චන්තී’ති ච අකම්මකත්තෙනපි භවිතබ්බං. ‘පච්චති පාකානං පවත්තෙ අට්ඨකෙ දුවෙ, අසඞ්ඛාරං සසඞ්ඛාරවිපාකානි න පච්චතී’ති සකම්මකත්තෙනපි භවිතබ්බ’’න්ති. අකම්මකත්තෙනෙව භවිතබ්බං, න සකම්මකත්තෙන, ‘‘පච්චති පාකාන’’න්තිආදිනා වුත්තප්පයොගානං ‘‘ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූ’’ති පයොගෙන අසමානත්තා. තථා හෙත්ථ ‘‘විමුච්චිංසූ’’ති පදං කම්මරහිතකත්තුවාචකයපච්චයන්තම්පි භවති කත්තුසහිතකම්මවාචකයපච්චයන්තම්පි. ‘‘විමුච්චිංසූ’’ති ඉමස්ස හි පදස්ස කම්මරහිතයපච්චයවන්තත්තා ‘‘ආසවෙහී’’ති කරණවචනං අපාදානකාරකවාචකං භවති. ‘චිත්තානී’’ති පච්චත්තවචනං පන කත්තුකාරකවාචකං භවති. තථා ‘‘විමුච්චිංසූ’’ති පදස්ස කත්තුසහිතකම්මවාචකත්තා ‘‘ආසවෙහී’’ති කරණවචනං කත්තුකාරකවාචකං භවති. ‘‘චිත්තානී’’ති පච්චත්තවචනං පන කම්මකාරකවාචකං භවති. අයං නයො ‘‘පච්චති පාකාන’’න්තිආදිනා වුත්තප්පයොගෙසු න ලබ්භති. තථා හි තත්ථ පච්චත්තවචනං කත්තාරං වදති, උපයොගවචනං කම්මං වදතීති දට්ඨබ්බං. කාරිතෙ ‘‘පුරිසො පුරිසෙන පුරිසං වා භත්තං පාචෙති පාචයති පාචාපෙති පාචාපයතී’’ති ච, ‘‘අනන්තෙ බොධිසම්භාරෙ, පරිපාචෙසි නායකො’’ති දස්සනතො පන ‘‘පරිපාචෙති, පරිපාචයතී’’ති ච රූපානි භවන්ති. ඉමානි හෙතුකත්තුපදානි. කම්මෙ – යඤ්ඤදත්තෙන ඔදනො පච්චතෙ, භාවපදං අප්පසිද්ධං. ඉමානි භූවාදිදිවාදිගණිකරූපානි. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි ද්විගණිකරූපානි යොජෙතබ්බානි.

තෙගණිකත්තෙ සු පසවෙ. හෙතුඵලං සවති, පසවති. සු සවනෙ. සද්ධො ධම්මං සුණොති, සුණාති. සු හිංසායං. යොධො පච්චාමිත්තං සුනාති. ඉමානි යථාක්කමං භූවාදිස්වාදිකියාදිගණිකානි කත්තුපදානි. තථා හෙතුනා ඵලං සවිය්යති, උන්නාදසද්දො පථවීඋන්ද්රියසද්දො විය සුය්යති. යොධෙන පච්චමිත්තො සුනිය්යති. ඉමානි කම්මපදානි. භාවපදං න ලබ්භති සකම්මකත්තා ඉමෙසං ධාතූනං. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි තෙගණිකරූපානි උපපරික්ඛිත්වා යොජෙතබ්බානි. අත්ර පනායං නයවිභාවනා –

භ්වාදිරුධාදිකා ධාතූ, ස්වාදිදිවාදිකා තථා;

රුධාදිකදිවාදිට්ඨා, භූවාදිකචුරාදිකා.

භූවාදිකගහාදිට්ඨා, භ්වාදිස්වාදිකියාදිකා;

එවමාදිප්පභෙදෙහි, විත්ථාරෙන්තු විචක්ඛණා.

ඉච්චෙවං සඞ්ඛෙපතො යථාරහං එකගණිකද්විගණිකතෙගණිකවසෙන සුද්ධකත්තුහෙතුකත්තුකම්මභාවපදානි ච සකාරිතෙකකම්මානි ච සකාරිතද්විකම්මානි ච සකාරිතතිකම්මානි ච දස්සිතානි.

ඉදානි එකකාරිතද්විකාරිතපදානං වචනොකාසො අනුප්පත්තො, තස්මා තං වදාම. සො අන්තකම්මනි. අරහත්තමග්ගො මානං සියති, කම්මං පරියොසියති. ඉමානි තාව සුද්ධකත්තුපදානි. එත්ථ මානං සියතීති මානං සමුච්ඡින්දති. කම්මං පරියොසියතීති කම්මං නිප්ඵජ්ජති. පරි අව ඉච්චුපසග්ගවසෙන හි ඉදං පදං අකම්මකං භවති, අත්ථො පන ‘‘පරියොසානං ගච්ඡතී’’ති සකම්මකවසෙන ගහෙතබ්බො. අත්තනා විප්පකතං අත්තනා පරියොසාපෙති. ඉදමෙකං කාරිතං හෙතුකත්තුපදං. එත්ථ පන පරිඅව ඉච්චුපසග්ගවසෙන අකම්මකභූතස්ස සොධාතුස්ස ලද්ධකාරිතපච්චයත්තා එකකම්මමෙව සකාරිතපදං භවති. අත්තනා විප්පකතං පරෙහි පරියොසාවාපෙති. ඉදං ද්විකාරිතං හෙතුකත්තුපදං. එත්ථ ච පන පරි අව ඉච්චුපසග්ගවසෙන අකම්මකභූතස්ස සොධාතුස්ස ලද්ධකාරිතපච්චයද්වයත්තා ද්විකම්මකං සකාරිතපදං භවති. ‘‘පරියොසාවාපෙතී’’ති ඉදම්පි පරි අව පුබ්බස්මා සොධාතුම්හා ණාපෙ ණාපෙ ඉති පච්චයද්වයං කත්වා අවසද්දස්සොකාරඤ්ච කත්වා තතො යකාරාගමඤ්ච අනුබන්ධණකාරලොපඤ්ච පඨමපච්චයෙ පකාරස්ස වකාරඤ්ච ද්වීසු ච ඨානෙසු පුබ්බසරලොපං කත්වා නිප්ඵජ්ජතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි තා පාළියො අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං ආහච්චදෙසිතාකාරෙන එකතො කථයාම – ‘‘අත්තනා විප්පකතං අත්තනා පරියොසාපෙති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්ස. අත්තනා විප්පකතං පරෙහි පරියොසාවාපෙති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති හෙතුකත්තුපදං ආනෙතබ්බං. අත්තනා විප්පකතන්ති එත්ථ ච අත්තනාති විප්පකරණක්රියාය කත්තුකාරකවාචකං කරණවචනං. විප්පකතන්ති කම්මකාරකවාචකං උපයොගවචනං. අත්තනා පරියොසාපෙතීති එත්ථ පන අත්තනාති අබ්යයපදභූතෙන සයංසද්දෙන සමානත්ථං විභත්යන්තපතිරූපකං අබ්යයපදං, සයංසද්දසදිසං වා තතියාවිභත්යන්තං අබ්යයපදං. තථා හි ‘‘අත්තනා පරියොසාපෙතී’’ති වුත්තවචනස්ස ‘‘සයං පරියොසාපෙතී’’ති අත්ථො භවති ‘‘අත්තනා ච පාණාතිපාතී’’තිආදීසු විය. පරෙහි පරියොසාවාපෙතීති එත්ථ පන පරෙහීති කම්මකාරකවාචකං කරණවචනන්ති ගහෙතබ්බං, ‘‘සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙන්තී’’ති එත්ථ ‘‘සුනඛෙහී’’ති පදං විය. එත්ථ හි යථා ‘‘රාජානො චොරං සුනඛෙ ඛාදාපෙන්තී’’ති උපයොගවසෙන අත්ථො භවති, තථා ‘‘භික්ඛු අත්තනා විප්පකතං පරෙ ජනෙ පරියොසාවාපෙතී’’ති උපයොගවසෙන අත්ථො භවති. එවං ඉමස්මිං අච්ඡරියබ්භුතනයවිචිත්තෙ භගවතො පාවචනෙ ද්විකාරිතපච්චයවන්තම්පි පදමත්ථීති සාරතො පච්චෙතබ්බං. අයං නයො සුඛුමො සාසනෙ ආදරං කත්වා ආයස්මන්තෙහි සාධුකං මනසි කාතබ්බො. යස්ස හි අත්ථාය ඉදං පකරණං කරිම්හ, න අයං අත්තනො මති, අථ ඛො පුබ්බාචරියානං සන්තිකා ලද්ධත්තා තෙසඤ්ඤෙව මතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි අකාරිතද්විකම්මිකපදානං වචනොකාසො අනුප්පත්තො, තස්මා තානි කථයාම, තානි ච ඛො ධාතුවසෙන එවං වෙදිතබ්බානි සවිනිච්ඡයානි. සෙය්යථිදං?

දුහිකරවහිපුච්ඡි, යාචි භික්ඛි ච නිබ්රූති;

භණිවදිවචිභාසි, සාසිදහිනාථධාතු.

රුධි ජි චිපභුතීති, යෙ තෙ ද්විකම්මකා ධීරා;

පවදුමපි වියුත්තා, කාරිතප්පච්චයෙහි ච.

අපාදානාදිකෙ පුබ්බ-විධිම්හා සහිමෙ’බ්රවුං;

උපයොගවචනස්ස, නිමිත්තන්ති සනන්තනා.

එතෙ දුහාදයො ධාතූ, තිකම්මාපි භවන්ති තු;

කාරිතප්පච්චයෙ ලද්ධෙ, ඉති ආචරියා’බ්රවුං.

තත්රිමානි උදාහරණානි – ගවං පයො දුහති ගොපාලකො. ගාවිං ඛීරං දුහති ගොපාලදාරකො. තත්ථ පයොති උපයොගවචනං, ‘‘යසො ලද්ධා න මජ්ජෙය්යා’’ති එත්ථ ‘‘යසො’’ති පදමිව. මනොගණිකස්ස හි ඊදිසම්පි උපයොගවචනං හොති අඤ්ඤාදිසම්පි. ඉස්සරො ගොපාලං ගවං පයො දුහාපෙති. ගොපාලෙන ගාවො ඛීරං දුහිතා. ගොහි පයො දුහතීති එත්ථ අපාදානවිසයත්තා ද්විකම්මකභාවො නත්ථි. ‘‘විසාණතො ගවං දුහං, යත්ථ ඛීරං න වින්දතී’’ති එත්ථ පන අපාදානවිසයත්තෙපි ගවාවයවභූතස්ස විසාණස්ස විසුං ගහිතත්තා ‘‘ගවං ඛීරං දුහන්තො’’ති ද්විකම්මිකභාවො ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. දුහිනො පයොගොයං.

කරොතිස්ස පයොගෙ කට්ඨමඞ්ගාරං කරොති, සුවණ්ණං කටකං කරොති, සචෙ ජෙ සච්චං භණසි, අදාසිං තං කරොමි. එත්ථ ච අඞ්ගාරං කරොතීති පරිච්චත්තකාරණවසෙන වුත්තං. කට්ඨඤ්හි අඞ්ගාරභාවස්ස කාරණං, අඞ්ගාරෙ කතෙ කාරණභූතස්ස කට්ඨස්ස කට්ඨභාවො විගච්ඡති. කටකං කරොතීති ඉදං අපරිච්චත්තකාරණවසෙන වුත්තං. සුවණ්ණඤ්හි කටකභාවස්ස කාරණං, කටකෙ කතෙපි කාරකභූතස්ස සුවණ්ණස්ස සුවණ්ණභාවො න විගච්ඡති, අථ ඛො විසෙසන්තරුප්පත්තිභාවෙන සම්පජ්ජති. අදාසිං තං කරොමීති ඉදං පන ඨානන්තරදානවසෙන වුත්තං ‘‘උපරාජං මහාරාජං කරොමී’’ති එත්ථ විය. තත්ථ ‘‘ඉස්සරො පුරිසෙන පුරිසං වා කට්ඨමඞ්ගාරං කාරෙති. තථා සුවණ්ණං කටකං කාරෙතී’’ති තිකම්මිකප්පයොගොපි දට්ඨබ්බො. තථා ‘‘බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙතී’’ති, ‘‘බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ’’ති ද්විකම්මකප්පයොගො.

එත්ථෙකෙ වදෙය්යුං ‘‘නනු ච භො එත්ථ එකමෙව කම්මං දිස්සති, කෙනායං පයොගො ද්විකම්මිකප්පයොගො හොතී’’ති. කිඤ්චාපි එකමෙව දිස්සති, තථාපි අත්ථතො ද්වෙයෙව කම්මානි දිස්සන්තීති ගහෙතබ්බං. තථා හි බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙතීති එත්ථ බ්රහ්මදත්තො අත්තනො රාජභාවං මහාජනෙන කාරයතීති අත්ථො. එවං පන අත්ථෙ ගහිතෙ ‘‘රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසී’’තිආදීසුපි ත්වං අත්තනො රාජභාවං අම්හෙහි කාරාපෙහි, අත්තානං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චාපෙහි, මයං තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුකාමාති අත්ථො සමත්ථිතො භවති.

බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙති එත්ථාපි බ්රහ්මදත්තෙ අත්තනො රාජභාවං මහාජනෙන කාරයන්තෙති අත්ථො භවති. සාසනස්මිඤ්හි කාරිතවිසයෙ කරණවචනං උපයොගත්ථඤ්ඤෙව දීපෙති, තස්මා අත්ථතො ද්වෙයෙව කම්මනි දිස්සන්තීති වදාම. අයමත්ථො අභිධම්මටීකායං චක්ඛුන්ද්රියාදිනිබ්බචනත්ථවිභාවනාය දීපෙතබ්බො. තථා හි අභිධම්මටීකායං ඉදං වුත්තං ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ ඉන්දත්තං කාරෙතීති චක්ඛුද්වාරභාවෙ තංද්වාරිකෙහි අත්තනො ඉන්දභාවං පරමිස්සරභාවං කාරයතීති අත්ථො. තඤ්හි තෙ රූපග්ගහණෙ අත්තානං අනුවත්තෙති, තෙ ච තං අනුවත්තන්තී’’ති. යදි පන කරධාතු ද්විකම්මකො, එවං සන්තෙ ‘‘බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙතී’’තිආදීසු ලද්ධකාරිතපච්චයත්තා ‘‘කාරෙතී’’තිආදීහි පදෙහි තිකම්මකෙහියෙව භවිතබ්බන්ති? න, නියමාභාවතො, තාදිසස්ස ච පයොගස්ස වොහාරපථෙ අනාගතත්තා.

කට්ඨං පුරිසෙන අඞ්ගාරං කතං. සුවණ්ණං කම්මාරෙන කටකං කතං, දාසී සාමිකෙන අදාසිං කතා, එවම්පෙත්ථ ද්විකම්මකප්පයොගා වෙදිතබ්බා. සුවණ්ණෙන කටකං කරොතීති එත්ථ හි විසෙසනත්ථෙ පවත්තකරණවිසයත්තා ද්විකම්මිකභාවො න ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. අයං නයො අඤ්ඤත්රාපි උපපරික්ඛිත්වා යථාසම්භවං නෙතබ්බො. කරොතිස්ස පයොගොයං.

වහිආදීනං පයොගෙ රාජපුරිසා රථං ගාමං වහන්ති. අයං රාජා මං නාමං පුච්ඡති. පරාභවන්තං පුරිසං, මයං පුච්ඡාම ගොතමං. ආයස්මා උපාලි ආයස්මතා මහාකස්සපෙන විනයං පුට්ඨො. දෙවදත්තො රාජානං කම්බලං යාචති. තෙ මං අස්සෙ අයාචිසුං. ධනං තං තාත යාචති. බ්රාහ්මණො නාගං මණිං යාචති. නාගො මණිං යාචිතො බ්රාහ්මණෙන බ්රහ්මුනා ආයාචිතො ධම්මදෙසනං භගවා. තාපසො කුලං භොජනං භික්ඛති. අජං ගාමං නෙති. අජො ගාමං නීතො. මුත්තො චම්පෙය්යකො නාගො, රාජානං එතදබ්රවි.

එත්ථ රාජානන්ති මුඛ්යතො කම්මං වුත්තං. එතන්ති ගුණතො. තථා රාජානන්ති අකථිතකම්මං වුත්තං. එතන්ති කථිතකම්මං. එස නයො අඤ්ඤත්රාපි උපපරික්ඛිත්වා යථාරහං යොජෙතබ්බො. එවමෙව ‘‘බ්රූහි භගවා’’තිආදීසු සම්පදානවිසයත්තා ද්විකම්මකභාවො න ලබ්භති. භික්ඛු මහාරාජානං ධම්මං භණති. යං මං භණසි සාරථි. යං මං වදති. භගවන්තං එතදවොච. පිතා පුත්තං භාසති. යං මං ත්වං අනුසාසසි. සක්යා ඛො පන අම්බට්ඨ රාජානං ඔක්කාකං පිතාමහං දහන්ති. භගවා භික්ඛූ තං තං හිතපටිපත්තිං නාථති. ගාවො වජං රුන්ධති ගොපාලකො. ධුත්තො ධුත්තජනං ධනං ජිනාති. එත්ථ ච ‘‘කමනුත්තරං රත්නවරං ජිනාමා’’ති පුණ්ණකජාතකපාළි නිදස්සනං. තත්ථායමත්ථො ‘‘මයං ජනින්දා කතරං රාජානං අනුත්තරං රත්නවරං ජිනාමා’’ති. ඉට්ඨකායො පාකාරං චිනොති වඩ්ඪකී. අඤ්ඤානිපි යොජෙතබ්බානි.

එත්ථ කෙචි පුච්ඡෙය්යුං ‘‘ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං කරොති, බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි. උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතූ’ති පයොගෙසු කිං ද්විකම්මකභාවො ලබ්භතී’’ති? එත්ථ වුච්චතෙ – ‘‘ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං කරොතී’’ති එත්ථ න ලබ්භති ගුණගුණීනං වසෙන ගහිතත්තා. ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති එත්ථාපි න ලබ්භති ‘‘සරණං ඉති ගච්ඡාමී’’ති ඉතිසද්දලොපවසෙන වුත්තත්තා. තථා හි බුද්ධන්ති උපයොගවචනං. සරණන්ති පච්චත්තවචනං. ‘‘බුද්ධං මම සරණං පරායණං, අඝස්ස තාතා හිතස්ස ච විධාතා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘භජාමි සෙවාමි බුජ්ඣාමී’’ති අත්ථො. ‘‘උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතූ’’ති එත්ථ පන ද්විකම්මකභාවො ලබ්භතීති වත්තබ්බො ‘‘මං ඉතො පට්ඨාය උපාසකං ධාරෙතූ’’ති අත්ථසම්භවතො ‘‘සක්යා ඛො පන අම්බට්ඨ රාජානං ඔක්කාකං පිතාමහං දහන්තී’’ති දහධාතුප්පයොගෙන සමානත්තා ච, අධිප්පායත්ථතො පන ‘‘මං ‘උපාසකො මෙ අය’න්ති ධාරෙතූ’’ති අත්ථො සම්භවතීති දට්ඨබ්බං. එවං අකාරිතානි ද්විකම්මිකධාතුරූපානි විභාවිතානි.

ඉච්චෙවමම්හෙහි ආදිතො පට්ඨාය භගවතො සාසනත්ථං යථාසත්ති යථාබලං ධාතුයො ච තංරූපානි ච තදනුරූපෙහි නානාපදෙහි නානාඅත්ථෙහි නානානයෙහි ච යොජෙත්වා විභාවිතානි, එවං විභාවෙන්තෙහිපි අම්හෙහි තාසං සරූපපරිච්ඡෙදො අත්ථපරිච්ඡෙදො වා න සක්කා සබ්බසො වත්තුං. තදුභයඤ්හි කො සබ්බසො වත්තුං සක්ඛිස්සති අඤ්ඤත්ර ආගමාධිගමසම්පන්නෙහි පභින්නපටිසම්භිදෙහි මහාඛීණාසවෙහි.

අත්ථාතිසයයුත්තාපි, ධාතූ හොන්ති යතො තතො. පයොගතොනුගන්තබ්බා, අනෙකත්ථා හි ධාතවො.

යෙනෙකත්ථධරා චරන්ති විවිධා නාථස්ස පාඨෙ වරෙ,

තෙනෙකත්ථධරාව හොන්ති සහිතා නානූපසග්ගෙහිවෙ;

ධාතූනං පන තෙසමත්ථපරමං ඛීණාසවෙ පණ්ඩිතෙ,

වජ්ජෙත්වා පටිසම්භිදාමතියුතෙ කො සබ්බසො භණතීති.

ඉති නවඞ්ගෙ සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ බ්යප්පථගතීසු විඤ්ඤූනං

කොසල්ලත්ථාය කතෙ සද්දනීතිප්පකරණෙ

සබ්බගණවිනිච්ඡයො නාම එකූනවීසතිමො පරිච්ඡෙදො

සහ රූපවිභාවනාය ධාතුවිභාවනා නිට්ඨිතා.

ධාතුමාලා නිට්ඨිතා.