📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
පදරූපසිද්ධි
ගන්ථාරම්භ
[ක]
විසුද්ධසද්ධම්මසහස්සදීධිතිං ¶ ,
සුබුද්ධසම්බොධියුගන්ධරොදිතං;
තිබුද්ධඛෙත්තෙකදිවාකරං ජිනං,
සධම්මසඞ්ඝං සිරසා’භිවන්දිය.
[ඛ]
කච්චායනඤ්චාචරියං නමිත්වා,
නිස්සාය කච්චායනවණ්ණනාදිං;
බාලප්පබොධත්ථමුජුං කරිස්සං,
බ්යත්තං සුකණ්ඩං පදරූපසිද්ධිං.
1. සන්ධිකණ්ඩ
තත්ථ ජිනසාසනාධිගමස්ස අක්ඛරකොසල්ලමූලකත්තා තං සම්පාදෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං අභිධෙය්යප්පයොජනවාක්යමිදමුච්චතෙ.
යො කොචි ලොකියලොකුත්තරාදිභෙදො වචනත්ථො, සො සබ්බො අක්ඛරෙහෙව සඤ්ඤායතෙ. සිථිලධනිතාදිඅක්ඛරවිපත්තියඤ්හි අත්ථස්ස දුන්නයතා හොති, තස්මා ¶ අක්ඛරකොසල්ලං බහූපකාරං බුද්ධවචනෙසු, එත්ථ පදානිපි අක්ඛරසන්නිපාතරූපත්තා අක්ඛරෙස්වෙව සඞ්ගය්හන්ති.
තස්මා අක්ඛරකොසල්ලං, සම්පාදෙය්ය හිතත්ථිකො;
උපට්ඨහං ගරුං සම්මා, උට්ඨානාදීහි පඤ්චහි.
සඤ්ඤාවිධාන
තත්ථාදො තාව සද්දලක්ඛණෙ වොහාරවිඤ්ඤාපනත්ථං සඤ්ඤාවිධානමාරභීයතෙ.
අක්ඛරා අපි ආදයො එකචත්තාලීසං, තෙ ච ඛො ජිනවචනානුරූපා අකාරාදයො නිග්ගහීතන්තා එකචත්තාලීසමත්තා වණ්ණා පච්චෙකං අක්ඛරා නාම හොන්ති. තං යථා – ආ ඉ ඊ උ ඌ එ ඔ, ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං-ඉති අක්ඛරා.
නක්ඛරන්තීති අක්ඛරා, අ ආදි යෙසං තෙ ආදයො. අකාරාදීනමනුක්කමො පනෙස ඨානාදික්කමසන්නිස්සිතො, තථා හි ඨානකරණප්පයතනෙහි වණ්ණා ජායන්තෙ, තත්ථ ඡ ඨානානි කණ්ඨතාලුමුද්ධදන්තඔට්ඨනාසිකාවසෙන.
තත්ථ – අවණ්ණ කවග්ග හකාරා කණ්ඨජා.
ඉවණ්ණ චවග්ග යකාරා තාලුජා. ටවග්ග රකාර ළකාරා මුද්ධජා. තවග්ග ලකාර සකාරා දන්තජා. උවණ්ණ පවග්ගා ඔට්ඨජා. එකාරො කණ්ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්ඨොට්ඨජො.
වකාරො ¶ දන්තොට්ඨජො.
නිග්ගහීතං නාසිකට්ඨානජං.
ඞ ඤ ණ න මා සකට්ඨානජා, නාසිකට්ඨානජා චාති.
හකාරං පඤ්චමෙහෙව, අන්තට්ඨාහි ච සංයුතං;
ඔරසන්ති වදන්තෙත්ථ, කණ්ඨජං තදසංයුතං.
කරණං ජිව්හාමජ්ඣං තාලුජානං, ජිව්හොපග්ගං මුද්ධජානං, ජිව්හාග්ගං දන්තජානං, සෙසා සකට්ඨානකරණා.
පයතනං සංවුතාදිකරණවිසෙසො. සංවුතත්තමකාරස්ස, විවටත්තං සෙසසරානං සකාරහකාරානඤ්ච, ඵුට්ඨං වග්ගානං, ඊසංඵුට්ඨං යරලවානන්ති.
එවං ඨානකරණප්පයතනසුතිකාලභින්නෙසු අක්ඛරෙසු සරා නිස්සයා, ඉතරෙ නිස්සිතා. තත්ථ –
නිස්සයාදො සරා වුත්තා, බ්යඤ්ජනා නිස්සිතා තතො;
වග්ගෙකජා බහුත්තාදො, තතො ඨානලහුක්කමා.
වුත්තඤ්ච –
‘‘පඤ්චන්නං පන ඨානානං, පටිපාටිවසාපි ච;
නිස්සයාදිප්පභෙදෙහි, වුත්තො තෙසමනුක්කමො’’ති.
එකෙනාධිකා චත්තාලීසං එකචත්තාලීසං, එතෙන ගණනපරිච්ඡෙදෙන –
අධිකක්ඛරවන්තානි, එකතාලීසතො ඉතො;
න බුද්ධවචනානීති, දීපෙතාචරියාසභො.
අපිග්ගහණං හෙට්ඨා වුත්තානං අපෙක්ඛාකරණත්ථං.
3. තත්ථොදන්තා ¶ සරා අට්ඨ.
තත්ථ තෙසු අක්ඛරෙසු අකාරාදීසු ඔකාරන්තා අට්ඨ අක්ඛරා සරා නාම හොන්ති. තං යථා – අ ආ ඉ ඊ උ ඌ එ ඔ-ඉති සරා.
ඔ අන්තො යෙසං තෙ ඔදන්තා, දකාරො සන්ධිජො, සරන්ති ගච්ඡන්තීති සරා, බ්යඤ්ජනෙ සාරෙන්තීතිපි සරා.
‘‘තත්ථා’’ති වත්තතෙ.
තත්ථ අට්ඨසු සරෙසු ලහුමත්තා තයො සරා රස්සා නාම හොන්ති. තං යථා – අ ඉ උ-ඉති රස්සා.
ලහුකා මත්තා පමාණං යෙසං තෙ ලහුමත්තා, මත්තාසද්දො චෙත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝාතඅක්ඛිනිමීලනසඞ්ඛාතං කාලං වදති, තාය මත්තාය එකමත්තා රස්සා, ද්විමත්තා දීඝා, අඩ්ඪමත්තා බ්යඤ්ජනා. ලහුග්ගහණඤ්චෙත්ථ ඡන්දසි දියඩ්ඪමත්තස්සාපි ගහණත්ථං. රස්සකාලයොගතො රස්සා, රස්සකාලවන්තො වා රස්සා.
සරරස්සග්ගහණානි ච වත්තන්තෙ.
තත්ථ අට්ඨසු සරෙසු රස්සෙහි අඤ්ඤෙ ද්විමත්තා පඤ්ච සරා දීඝා නාම හොන්ති. තං යථා – ආ ඊ ඌ එ ඔ-ඉති දීඝා.
අඤ්ඤග්ගහණං දියඩ්ඪමත්තිකානම්පි සඞ්ගහණත්ථං. දීඝකාලෙ නියුත්තා, තබ්බන්තො වා දීඝා. ක්වචි සංයොගපුබ්බා එකාරොකාරා රස්සා ඉව වුච්චන්තෙ. යථා – එත්ථ, සෙය්යො, ඔට්ඨො, සොත්ථි. ක්වචීති කිං? මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ. පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ.
6. දුම්හි ¶ ගරු.
ද්වින්නං සමූහො දු, තස්මිං දුම්හි. සංයොගභූතෙ අක්ඛරෙ පරෙ යො පුබ්බො රස්සක්ඛරො, සො ගරුසඤ්ඤො හොති. යථා – දත්වා, හිත්වා, භුත්වා.
‘‘ගරූ’’ති වත්තතෙ.
දීඝො ච සරො ගරුසඤ්ඤො හොති. යථා – නාවා, නදී, වධූ, ද්වෙ, තයො. ගරුකතො අඤ්ඤො ‘‘ලහුකො’’ති වෙදිතබ්බො.
ඨපෙත්වා අට්ඨ සරෙ සෙසා අඩ්ඪමත්තා අක්ඛරා කකාරාදයො නිග්ගහීතන්තා තෙත්තිංස බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. වුත්තෙහි අඤ්ඤෙ සෙසා. බ්යඤ්ජීයති එතෙහි අත්ථොති බ්යඤ්ජනා. තං යථා – ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම, ය ර ලව ස හ ළ අං-ඉති බ්යඤ්ජනා. කකාරාදීස්වකාරො උච්චාරණත්ථො.
‘‘බ්යඤ්ජනා’’ති වත්තතෙ.
තෙසං ඛො බ්යඤ්ජනානං කකාරාදයො මකාරන්තා පඤ්චවීසති බ්යඤ්ජනා පඤ්චපඤ්චවිභාගෙන වග්ගා නාම හොන්ති. තං යථා – ක ඛ ග ඝ ඞ, ච ඡ ජ ඣ ඤ, ට ඨ ඩ ඪ ණ, ත ථ ද ධ න, ප ඵ බ භ ම-ඉති වග්ගා.
තෙ පන පඨමක්ඛරවසෙන කවග්ගචවග්ගාදිවොහාරං ගතා, වග්ගොති සමූහො, තත්ථ පඤ්චපඤ්චවිභාගෙනාති වා පඤ්ච පඤ්ච එතෙසමත්ථීති ¶ වා පඤ්චපඤ්චසො, මො අන්තො යෙසං තෙ මන්තා.
අකාරො උච්චාරණත්ථො, ඉතිසද්දො පනානන්තරවුත්තනිදස්සනත්ථො, අංඉති යං අකාරතො පරං වුත්තං බින්දු, තං නිග්ගහීතං නාම හොති. රස්සස්සරං නිස්සාය ගය්හති, කරණං නිග්ගහෙත්වා ගය්හතීති වා නිග්ගහීතං.
කරණං නිග්ගහෙත්වාන, මුඛෙනාවිවටෙන යං;
වුච්චතෙ නිග්ගහීතන්ති, වුත්තං බින්දු සරානුගං.
ඉධ අවුත්තානං පරසමඤ්ඤානම්පි පයොජනෙ සති ගහණත්ථං පරිභාසමාහ.
යා ච පන පරස්මිං සක්කතගන්ථෙ, පරෙසං වා වෙය්යාකරණානං සමඤ්ඤා ඝොසාඝොසලොපසවණ්ණසංයොගලිඞ්ගාදිකා, තා පයොගෙ සති එත්ථාපි යුජ්ජන්තෙ.
පරස්මිං, පරෙසං වා සමඤ්ඤා පරසමඤ්ඤා, වෙය්යාකරණෙ, වෙය්යාකරණමධීතානං වා සමඤ්ඤාත්යත්ථො. පයුජ්ජනං පයොගො, විනියොගො.
තත්ථ වග්ගානං පඨමදුතියා, සකාරො ච අඝොසා. වග්ගානං තතියචතුත්ථපඤ්චමා, ය ර ලව හ ළා චාති එකවීසති ඝොසා නාම.
එත්ථ ච වග්ගානං දුතියචතුත්ථා ධනිතාතිපි වුච්චන්ති, ඉතරෙ සිථිලාති. විනාසො ලොපො. රස්සස්සරා සකදීඝෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සවණ්ණා නාම, යෙ සරූපාතිපි වුච්චන්ති. සරානන්තරිතානි ¶ බ්යඤ්ජනානි සංයොගො. ධාතුප්පච්චයවිභත්තිවජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ගං. විභත්යන්තං පදං. ඉච්චෙවමාදි.
ඉති සඤ්ඤාවිධානං.
සරසන්ධිවිධාන
අථ සරසන්ධි වුච්චතෙ.
ලොක අග්ගපුග්ගලො, පඤ්ඤා ඉන්ද්රියං, තීණි ඉමානි, නො හි එතං, භික්ඛුනී ඔවාදො, මාතු උපට්ඨානං, සමෙතු ආයස්මා, අභිභූ ආයතනං, ධනා මෙ අත්ථි, සබ්බෙ එව, තයො අස්සු ධම්මා, අසන්තො එත්ථ න දිස්සන්ති ඉතීධ සරාදිසඤ්ඤායං සබ්බසන්ධිකරණට්ඨානෙ බ්යඤ්ජනවියොජනත්ථං පරිභාසමාහ.
12. පුබ්බමධොඨිතමස්සරං සරෙන වියොජයෙ.
සරෙනාති නිස්සක්කෙ කරණවචනං, සහයොගෙ වා, සන්ධිතබ්බෙ සරසහිතං පුබ්බබ්යඤ්ජනං අනතික්කමන්තො අධොඨිතමස්සරඤ්ච කත්වා සරතො වියොජයෙති සරතො බ්යඤ්ජනං වියොජෙතබ්බං. එත්ථ ච අස්සරග්ගහණසාමත්ථියෙන ‘‘බ්යඤ්ජන’’න්ති ලද්ධං.
සරා ඛො සබ්බෙපි සරෙ පරෙ ඨිතෙ ලොපං පප්පොන්ති. ලොපොති අදස්සනං අනුච්චාරණං. එත්ථ සරාති කාරියීනිද්දෙසො. බහුවචනං පනෙත්ථ එකෙකස්මිං සරෙ පරෙ බහූනං ලොපඤාපනත්ථං. සරෙති නිමිත්තනිද්දෙසො, නිමිත්තසත්තමී චායං, නිමිත්තොපාදානසාමත්ථියතො වණ්ණකාලබ්යවධානෙ සන්ධිකාරියං න හොති. ලොපන්ති කාරියනිද්දෙසො, ඉදං පන සුත්තං ¶ උපරි පරලොපවිධානතො පුබ්බලොපවිධානන්ති දට්ඨබ්බං, එවං සබ්බත්ථ සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බස්සෙව විධි, න පරස්ස විධානන්ති වෙදිතබ්බං.
‘‘අස්සරං, අධොඨිත’’න්ති ච වත්තතෙ, සිලිට්ඨකථනෙ පරිභාසමාහ.
සරරහිතං ඛො බ්යඤ්ජනං අධොඨිතං පරක්ඛරං නයෙ යුත්තෙ ඨානෙති පරනයනං කාතබ්බං. එත්ථ යුත්තග්ගහණං නිග්ගහීතනිසෙධනත්ථං, තෙන ‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි ම’’න්තිආදීසු පරනයනසන්දෙහො න හොති.
ලොකග්ගපුග්ගලො, පඤ්ඤින්ද්රියං, තීණිමානි, නොහෙතං, භික්ඛුනොවාදො, මාතුපට්ඨානං, සමෙතායස්මා, අභිභායතනං, ධනා මත්ථි, සබ්බෙව, තයස්සු ධම්මා, අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති.
යස්ස ඉදානි, සඤ්ඤා ඉති, ඡායා ඉව, කථා එව කා, ඉති අපි, අස්සමණී අසි, චක්ඛු ඉන්ද්රියං, අකතඤ්ඤූ අසි, ආකාසෙ ඉව, තෙ අපි, වන්දෙ අහං, සො අහං, චත්තාරො ඉමෙ, වසලො ඉති, මොග්ගල්ලානො ආසි බීජකො, පාතො එවාතීධ පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ ‘‘සරෙ’’ති අධිකාරො, ඉධ පන ‘‘අත්ථවසා විභත්තිවිපරිණාමො’’ති කත්වා ‘‘සරො, සරම්හා, ලොප’’න්ති ච වත්තමානෙ –
අසමානරූපම්හා සරම්හා පරො සරො ලොපං පප්පොති වා. සමානං රූපං අස්සාති සරූපො, න සරූපො අසරූපො, අසවණ්ණො ¶ . යස්මා පන මරියාදායං, අභිවිධිම්හි ච වත්තමානො ආඋපසග්ගො විය වාසද්දො ද්විධා වත්තතෙ, කත්ථචි විකප්පෙ, කත්ථචි යථාවවත්ථිතරූපපරිග්ගහෙ, ඉධ පන පච්ඡිමෙ, තතො නිච්චමනිච්චමසන්තඤ්ච විධිමෙත්ථ වාසද්දො දීපෙති. ‘‘නයෙ පරං යුත්තෙ’’ති පරං නෙතබ්බං.
යස්සදානි යස්ස ඉදානි, සඤ්ඤාති සඤ්ඤා ඉති, ඡායාව ඡායා ඉව, කථාව කා කථා එව කා, ඉතීපි ඉති අපි, අස්සමණීසි අස්සමණී අසි. චක්ඛුන්ද්රිය මිති නිච්චං. අකතඤ්ඤූසි අකතඤ්ඤූ අසි, ආකාසෙව ආකාසෙ ඉව, තෙපි තෙ අපි, වන්දෙහං වන්දෙ අහං, සොහං සො අහං, චත්තාරොමෙ චත්තාරො ඉමෙ, වසලොති වසලො ඉති, මොග්ගල්ලානොසි බීජකො මොග්ගල්ලානො ආසි බීජකො, පාතොව පාතො එව.
ඉධ න භවති – පඤ්චින්ද්රියානි, සද්ධින්ද්රියං, සත්තුත්තමො, එකූනවීසති, යස්සෙතෙ, සුගතොවාදො, දිට්ඨාසවො, දිට්ඨොඝො, චක්ඛායතනං, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා ඉච්චාදි.
භවති ච වවත්ථිතවිභාසාය.
අවණ්ණතො සරොදානී-තීවෙවාදිං විනා පරො;
න ලුප්පතඤ්ඤතො දීඝො, ආසෙවාදිවිවජ්ජිතො.
බන්ධුස්ස ඉව, උප ඉක්ඛති, උප ඉතො, අව ඉච්ච, ජින ඊරිතං, න උපෙති, චන්ද උදයො, යථා උදකෙ ඉතීධ පුබ්බාවණ්ණස්සරානං ¶ ලොපෙ කතෙ ‘‘පරො, අසරූපෙ’’ති ච වත්තතෙ, තථා ‘‘ඉවණ්ණො යං නවා’’ති ඉතො ඉවණ්ණග්ගහණඤ්ච, ‘‘වමොදුදන්තාන’’න්ති ඉතො උග්ගහණඤ්ච සීහගතියා ඉධානුවත්තෙතබ්බං.
ඉවණ්ණභූතො, උකාරභූතො ච පරො සරො අසරූපෙ පුබ්බස්සරෙ ලුත්තෙ ක්වචි අසවණ්ණං පප්පොති. නත්ථි සවණ්ණා එතෙසන්ති අසවණ්ණා, එකාරොකාරා, තත්ථ ඨානාසන්නවසෙන ඉවණ්ණුකාරානමෙකාරොකාරා හොන්ති.
බන්ධුස්සෙව, උපෙක්ඛති, උපෙතො, අවෙච්ච, ජිනෙරිතං, නොපෙති, චන්දොදයො, යථොදකෙ. ක්වචීති කිං? තත්රිමෙ, යස්සින්ද්රියානි, මහිද්ධිකො, සබ්බීතියො, තෙනුපසඞ්කමි, ලොකුත්තරො. ලුත්තෙති කිං? ඡ ඉමෙ ධම්මා, යථා ඉදං, කුසලස්ස උපසම්පදා. අසරූපෙති කිං? චත්තාරිමානි, මාතුපට්ඨානං.
එත්ථ ච සතිපි හෙට්ඨා වාග්ගහණෙ ක්වචිකරණතො අවණ්ණෙ එව ලුත්තෙ ඉධ වුත්තවිධි හොතීති දට්ඨබ්බං. තතො ඉධ න භවති – දිට්ඨුපාදානං, පඤ්චහුපාලි, මුදින්ද්රියං, යො මිස්සරොති.
තත්ර අයං, බුද්ධ අනුස්සති, ස අත්ථිකා, පඤ්ඤවා අස්ස, තදා අහං, යානි ඉධ භූතානි, ගච්ඡාමි ඉති, අති ඉතො, කිකී ඉව, බහු උපකාරං, මධු උදකං, සු උපධාරිතං, යොපි අයං ¶ , ඉදානි අහං, සචෙ අයං, අප්පස්සුතො අයං, ඉතර ඉතරෙන, සද්ධා ඉධ විත්තං, කම්ම උපනිස්සයො, තථා උපමං, රත්ති උපරතො, වි උපසමො ඉච්චත්ර පුබ්බස්සරානං ලොපෙ කතෙ –
‘‘ක්වචී’’ති අධිකාරො, ‘‘පරො, ලුත්තෙ’’ති ච වත්තතෙ.
සරො ඛො පරො පුබ්බස්සරෙ ලුත්තෙ ක්වචි දීඝභාවං පප්පොතීති ඨානාසන්නවසෙන රස්සස්සරානං සවණ්ණදීඝො.
තත්රායං, බුද්ධානුස්සති, සාත්ථිකා, පඤ්ඤවාස්ස, තදාහං, යානීධ භූතානි, ගච්ඡාමීති, අතීතො, කිකීව, බහූපකාරං, මධූදකං, සූපධාරිතං, යොපායං, ඉදානාහං, සචායං, අප්පස්සුතායං, ඉතරීතරෙන, සද්ධීධ විත්තං, කම්මූපනිස්සයො, තථූපමං, රත්තූපරතො, වූපසමො.
ක්වචීති කිං? අචිරං වත’යං කායො, කිම්පිමාය, තීණිමානි, පඤ්චසුපාදානක්ඛන්ධෙසු, තස්සත්ථො, පඤ්චඞ්ගිකො, මුනින්දො, සතින්ද්රියං, ලහුට්ඨානං, ගච්ඡාමහං, තත්රිදං, පඤ්චහුපාලි, නත්ථඤ්ඤං. ලුත්තෙති කිං? යථා අයං, නිමි ඉව රාජා, කිකී ඉව, සු උපධාරිතං.
ලොකස්ස ¶ ඉති, දෙව ඉති, වි අති පතන්ති, වි අති නාමෙන්ති, සඞ්ඝාටි අපි, ජීවිතහෙතු අපි, විජ්ජු ඉව, කිංසු ඉධ විත්තං, සාධු ඉති ඉතීධ පරස්සරානං ලොපෙ කතෙ –
‘‘ලුත්තෙ, දීඝ’’න්ති ච වත්තතෙ.
පුබ්බො සරො පරස්සරෙ ලුත්තෙ ක්වචිදීඝං පප්පොති. චග්ගහණං ලුත්තදීඝග්ගහණානුකඩ්ඪනත්ථං, තං ‘‘චානුකඩ්ඪිතමුත්තරත්ර නානුවත්තතෙ’’ති ඤාපනත්ථං.
ලොකස්සාති, දෙවාති, වීතිපතන්ති, වීතිනාමෙන්ති, සඞ්ඝාටීපි, ජීවිතහෙතූපි, විජ්ජූව, කිංසූධ විත්තං, සාධූති.
ක්වචීති කිං? යස්සදානි, ඉතිස්ස, ඉදානිපි, තෙසුපි, චක්ඛුන්ද්රියං, කින්නුමාව.
අධිගතො ඛො මෙ අයං ධම්මො, පුත්තො තෙ අහං, තෙ අස්ස පහීනා, පබ්බතෙ අහං, යෙ අස්ස ඉතීධ පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ –
එකාරස්ස පදන්තභූතස්ස ඨානෙ සරෙ පරෙ ක්වචි යකාරාදෙසො හොති. අකාරෙමෙතෙයෙසද්දාදිස්සෙවායං විධි, යන්ති යං රූපං, එ එව අන්තො එදන්තො, ආදෙසිට්ඨානෙ ආදිස්සතීති ආදෙසො. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ’’ති අධිකිච්ච ‘‘දීඝ’’න්ති දීඝො.
අධිගතො ¶ ඛො ම්යායං ධම්මො, පුත්තො ත්යාහං, ත්යාස්ස පහීනා, පබ්බත්යාහං, ය්යාස්ස.
ක්වචීති කිං? තෙ නාගතා, පුත්තා මත්ථි. අන්තග්ගහණං කිං? ධම්මචක්කං පවත්තෙන්තො, දමෙන්තො චිත්තං.
යාවතකො අස්ස කායො, තාවතකො අස්ස බ්යාමො, කො අත්ථො, අථ ඛො අස්ස, අහං ඛො අජ්ජ, යො අයං, සො අස්ස, සො එව, යතො අධිකරණං, අනු අද්ධමාසං, අනු එති, සු ආගතං, සු ආකාරො, දු ආකාරො, චක්ඛු ආපාථං, බහු ආබාධො, පාතු අකාසි, න තු එවාතීධ –
ඔකාරුකාරානං අන්තභූතානං සරෙ පරෙ ක්වචි වකාරාදෙසො හොති. ක ඛ ය තසද්දාදිඔකාරස්සෙදං ගහණං.
යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො, ක්වත්ථො, අථ ඛ්වස්ස, අහං ඛ්වජ්ජ, ය්වායං, ස්වස්ස, ස්වෙව, යත්වාධිකරණං, අන්වද්ධමාසං, අන්වෙභි, ස්වාගතං, ස්වාකාරො, ද්වාකාරො, චක්ඛ්වාපාථං, බහ්වාබාධො, පාත්වාකාසි, න ත්වෙව.
ක්වචීති කිං? කො අත්ථො, අථ ඛො අඤ්ඤතරා, යොහං, සොහං, චත්තාරොමෙ, සාගතං, සාධාවුසො, හොතූති. අන්තග්ගහණං කිං? සවනීයං, විරවන්ති.
පටිසන්ථාරවුත්ති ¶ අස්ස, සබ්බා විත්ති අනුභුය්යතෙ, වි අඤ්ජනං, වි ආකතො, නදී ආසන්නො ඉතීධ මණ්ඩූකගතියා ‘‘අසරූපෙ’’ති වත්තතෙ.
පුබ්බො ඉවණ්ණො අසරූපෙ සරෙ පරෙ යකාරං පප්පොති නවා. ඉ එව වණ්ණො ඉවණ්ණො, නවාසද්දො ක්වචිසද්දපරියායො.
පටිසන්ථාරවුත්යස්ස, සබ්බා විත්යානුභුය්යතෙ, බ්යඤ්ජනං, බ්යාකතො, නද්යාසන්නො.
නවාති කිං? පඤ්චහඞ්ගෙහි, තානි අත්තනි, ගච්ඡාමහං, මුත්තචාගී අනුද්ධතො. අසරූපෙති කිං? ඉතිහිදං, අග්ගීව, අත්ථීති.
අති අන්තං, අති ඔදාතා, පති අයො, පති ආහරති, පති එති, ඉති අස්ස, ඉති එතං, ඉතිආදි ඉතීධ ‘‘ඉවණ්ණො යං නවා’’ති යකාරාදෙසෙ සම්පත්තෙ –
අතිපතිඉතීනං තිසද්දස්සෙදං ගහණං.
සබ්බො තිඉච්චෙසො සද්දො සරෙ පරෙ ක්වචි චකාරං පප්පොති. තීති නිද්දෙසතො අකතයකාරස්සෙවායං විධි, ඉතරථා ක්වචිග්ගහණස්ස ච ‘‘අතිස්ස චන්තස්සා’’තිසුත්තස්ස ච නිරත්ථකතා සියා. ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති ද්විත්තං.
අච්චන්තං ¶ , අච්චොදාතා, පච්චයො, පච්චාහරති, පච්චෙති, ඉච්චස්ස, ඉච්චෙතං, ඉච්චාදි.
ක්වචීති කිං? ඉතිස්ස, ඉති ආකඞ්ඛමානෙන.
‘‘තෙ න වාඉවණ්ණෙ’’ති ඉතො ‘‘න ඉවණ්ණෙ’’ති ච වත්තතෙ.
අතිඉච්චෙතස්ස අන්තභූතස්ස තිසද්දස්ස ඉවණ්ණෙ පරෙ ‘‘සබ්බො චං තී’’ති වුත්තරූපං න හොති. අතිස්සාති අතිඋපසග්ගානුකරණමෙතං. තෙනෙවෙත්ථ විභත්තිලොපාභාවො. එත්ථ ච අන්තසද්දො සද්දවිධිනිසෙධප්පකරණතො අතිසද්දන්තභූතං තිසද්දමෙව වදති, න ඉවණ්ණන්ති දට්ඨබ්බං, ඉතරථා ඉදං සුත්තමෙව නිරත්ථකං සියා.
‘‘ඉවණ්ණො යං නවා’’තීධ, අසරූපාධිකාරතො;
ඉවණ්ණස්ස සරූපස්මිං, යාදෙසො ච න සම්භවෙ.
චකාරො අනුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන ඉතිපතීනමන්තස්ස ච න හොති. අති ඉසිගණො අතීසිගණො, එවං අතීතො, අතීරිතං, ඉතීති, ඉතීදං, පතීතො.
අභි අක්ඛානං, අභි උග්ගතො, අභි ඔකාසො ඉතීධ යකාරෙ සම්පත්තෙ –
‘‘සරෙ’’ති වත්තතෙ.
අභිඉච්චෙතස්ස සබ්බස්ස සරෙ පරෙ අබ්භාදෙසො හොති.
‘‘අභී’’ති පඨමන්තස්ස, වුත්තියං ඡට්ඨියොජනං;
ආදෙසාපෙක්ඛතො වුත්තං, ‘‘අංමො’’තිආදිකෙ විය.
පුබ්බස්සරලොපො ¶ , අබ්භක්ඛානං, අබ්භුග්ගතො, අබ්භොකාසො.
අධි අගමා, අධි උපගතො, අධි ඔගාහෙත්වා ඉතීධ
අධිඉච්චෙතස්ස සබ්බස්ස සරෙ පරෙ අජ්ඣාදෙසො හොති. අජ්ඣගමා, අජ්ඣුපගතො, අජ්ඣොගාහෙත්වා.
අභි ඉච්ඡිතං, අධි ඊරිතං ඉතීධ
‘‘අබ්භො අභි, අජ්ඣො අධී’’ති ච වත්තතෙ.
තෙ ච ඛො අභිඅධිඉච්චෙතෙ උපසග්ගා ඉවණ්ණෙ පරෙ අබ්භො අජ්ඣොඉති වුත්තරූපා න හොන්ති වා. සරලොපපරනයනානි. අභිච්ඡිතං, අධීරිතං. වාති කිං? අබ්භීරිතං, අජ්ඣිණමුත්තො, අජ්ඣිට්ඨො.
එකමිධ අහන්තීධ
ධඉච්චෙතස්ස සරෙ පරෙ ක්වචි දකාරො හොති. එකසද්දතො පරස්ස ඉධස්ස ධකාරස්සෙවායං, සරලොපදීඝා. එකමිදාහං. ක්වචීති කිං? ඉධෙව.
චසද්දෙන ක්වචි සාධුස්ස ධස්ස හකාරො, යථා – සාහු දස්සනං.
යථා එව තථා එවාතීධ
‘‘නවා’’ති වත්තතෙ, ‘‘සරම්හා’’ති ච.
28. එවාදිස්ස ¶ රි පුබ්බො ච රස්සො.
යථාතථාද්වයපරස්සෙදං ගහණං. දීඝසරම්හා පරස්ස එවසද්දාදිභූතස්ස එකාරස්ස රිකාරො හොති, පුබ්බො ච සරො රස්සො හොති නවා. යථරිව, තථරිව. නවාති කිං? යථෙව, තථෙව.
ති අන්තං,ති අද්ධං, අග්ගි අගාරෙ, සත්තමී අත්ථෙ, පඤ්චමී අන්තං, දු අඞ්ගිකං, භික්ඛු ආසනෙ, පුථු ආසනෙ, සයම්භූ ආසනෙ ඉතීධ යවාදෙසෙසු සම්පත්තෙසු –
‘‘සඤ්ඤා’’ති වත්තතෙ.
ඉවණ්ණඋවණ්ණඉච්චෙතෙ යථාක්කමං ඣලසඤ්ඤා හොන්ති. වණ්ණග්ගහණං සවණ්ණග්ගහණත්ථං.
ඣලසඤ්ඤා පසඤ්ඤාව, න ලිඞ්ගන්තංව නිස්සිතා;
ආඛ්යාතෙ ලිඞ්ගමජ්ඣෙ ච, ද්විලිඞ්ගන්තෙ ච දස්සනා.
ඣලඉච්චෙතෙසං ඉයඋවඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා සරෙ පරෙ, සරලොපො.
තියන්තං, තියද්ධං, අග්ගියාගාරෙ, සත්තමියත්ථෙ, පඤ්චමියන්තං, දුවඞ්ගිකං, භික්ඛුවාසනෙ, පුථුවාසනෙ, සයම්භුවාසනෙ. වාති කිං? අග්යාගාරෙ, සත්තමීඅත්ථෙ, භික්ඛුආසනෙ නිසීදති.
ගො අජිනං, ගො එළකං ඉතීධ
‘‘ගො, අවො, සමාසෙ’’ති ච වත්තතෙ.
31. ඔ ¶ සරෙ ච.
ගොඉච්චෙතස්ස ඔකාරස්ස සරෙ පරෙ අවාදෙසො හොති සමාසෙ. ගවාජිනං, ගවෙළකං. චසද්දග්ගහණෙන උවණ්ණස්ස උවඅවාදෙසා. යථා – භුවි, පසවො.
පුථ එවාතීධ
පුථඉච්චෙතස්ස නිපාතස්ස අන්තෙ ක්වචි ගකාරාගමො හොති සරෙ පරෙ. ආගච්ඡතීති ආගමො, අසන්තුප්පත්ති ආගමො. එත්ථ ච ‘‘සරෙ’’ති නිමිත්තාසන්නවසෙන පුථස්ස අන්තෙති ලබ්භති. පුථගෙව, පුථ එව.
පා එවාතීධ
‘‘සරෙ, ගො, ආගමො, ක්වචී’’ති ච වත්තතෙ.
පාඉච්චෙතස්ස අන්තෙ සරෙ පරෙ ක්වචි ගකාරාගමො හොති, පාස්ස අන්තො ච සරො රස්සො හොති. පගෙව වුත්යස්ස, පා එව.
‘‘වා, සරෙ’’ති ච වත්තතෙ.
සරෙ පරෙ යකාරාදයො අට්ඨ ආගමා හොන්ති වා. චසද්දෙන ගකාරාගමො ච, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.
තත්ථ ¶ යකාරාගමො යථාදිභො ඉකාරෙකාරාදීසු. යථා ඉදං යථයිදං, බ්යඤ්ජනෙති අධිකිච්ච ‘‘රස්ස’’න්ති රස්සත්තං, යථා ඉදං වා, යථා එව, යථායෙව, යථෙව, එවං මායිදං, මායෙවං, තංයිදං, තංයෙව, නයිදං, නයිමස්ස, නයිමානි, නවයිමෙ ධම්මා, බුද්ධානංයෙව, සන්තියෙව, බොධියායෙව, සතියෙව, පථවීයෙව, ධාතුයෙව, තෙසුයෙව, සොයෙව, පාටියෙක්කං.
තථා සරෙ විපරියාදිතො ච. වි අඤ්ජනා වියඤ්ජනා, බ්යඤ්ජනා වා, එවං වියාකාසි, බ්යාකාසි. පරිඅන්තං පරියන්තං, එවං පරියාදානං, පරියුට්ඨානං, පරියෙසති, පරියොසානමිති නිච්චං. නි ආයොගො නියායොගො. ඉධ න භවති, පරික්ඛතො, උපපරික්ඛති.
වකාරො තිසද්දාදිතො අවණ්ණුකාරෙසු. ති අඞ්ගුලං තිවඞ්ගුලං, එවං තිවඞ්ගිකං, භූවාදයො, මිගී භන්තා වුදික්ඛති, පවුච්චති, පාගුඤ්ඤවුජුතා.
මකාරො ලහුප්පභුතිතො සරෙ ඡන්දානුරක්ඛණාදිම්හි. ලහු එස්සති ලහුමෙස්සති, එවං ගරුමෙස්සති, ඉධමාහු, කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති, භද්රො කසාමිව, ආකාසෙ මභිපූජයි, එකමෙකස්ස, යෙන මිධෙකච්චෙ, ආසතිමෙව.
දකාරො ¶ උඋපසග්ග සකි කෙනචි කිඤ්චි කිස්මිඤ්චි කොචි සම්මා යාව තාව පුන ය තෙ’තත්තසාදීහි. උඋපසග්ගතො නිච්චං, උ අග්ගො උදග්ගො, එවං උදයො, උදපාදි, උදාහටං, උදිතො, උදීරිතං, උදෙති.
නිපාතතො ච, සකි එව සකිදෙව, එවං සකදාගාමි, මහාවුත්තිසුත්තෙන ඉකාරස්ස අකාරො. තථා කෙනචිදෙව, කිඤ්චිදෙව, කිස්මිඤ්චිදෙව, කොචිදෙව, සම්මා අත්ථො සම්මදත්ථො, රස්සත්තං. එවං සම්මදක්ඛාතො, සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානං, සම්මදෙව, යාවදත්ථං, යාවදෙව, තාවදෙව, පුනදෙව.
නාමතො, යදත්ථං, තදත්ථං, යදන්තරා, තදන්තරා, තදඞ්ගවිමුත්ති, එතදත්ථං, අත්තදත්ථං, සදත්ථපසුතො සියා. යතෙතත්තසෙහි සමාසෙයෙව.
ආදිසද්දෙන අඤ්ඤදත්ථං, මනසාදඤ්ඤා විමුත්තානං, බහුදෙව රත්තිං, අහුදෙව භයං.
වාති කිං? කෙනචි අත්ථකාමෙන, සම්මා අඤ්ඤාය, යාවාහං, තාවාහං, පුනාපරං, අත්තත්ථං.
නකාරො ආයතාදිම්හි. ඉතො ආයති ඉතො නායති, චිරං නායති.
තකාරො යස්මා තස්මා අජ්ජාදිතො ඉහග්ගාදිම්හි. යස්මාතිහ, තස්මාතිහ, අජ්ජතග්ගෙ.
රකාරො ¶ නි දුපාතු පුන ධී පාත චතුරාදිතො. නි අන්තරං නිරන්තරං, එවං නිරාලයො, නිරින්ධනො, නිරීහකං, නිරුත්තරො, නිරොජං. දු අතික්කමො දුරතික්කමො, දුරාගතං, දුරුත්තං. පාතුරහොසි, පාතුරහෙසුං. පුනරාගච්ඡෙය්ය, පුනරුත්තං, පුනරෙව, පුනරෙති. ධිරත්ථු. පාතරාසො.
චතුසද්දාදිතො, චතුරඞ්ගිකං, චතුරාරක්ඛා, චතුරිද්ධිපාදපටිලාභො, චතුරොඝනිත්ථරණත්ථං. භත්තුරත්ථෙ, වුත්තිරෙසා, පථවීධාතුරෙවෙසා.
තථා සරතො ඉවෙවෙසු ඡන්දානුරක්ඛණෙ. නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං, විජ්ජුරිවබ්භකූටෙ, ආරග්ගෙරිව සාසපො, සාසපොරිව ආරග්ගෙ, උසභොරිව, සබ්භිරෙව සමාසෙථ.
වාති කිං? ද්වාධිට්ඨිතං, පාත්වාකාසි, පුනපි.
ලකාරො ඡසඞ්ඛ්යාහි. ලළානමවිසෙසො. ඡ අභිඤ්ඤා ඡළභිඤ්ඤා, ඡළඞ්ගං, ඡළාසීති, ඡළංසා, සළායතනං.
වාති කිං? ඡ අභිඤ්ඤා.
ඉති සරසන්ධිවිධානං නිට්ඨිතං.
ඉත්ථිලිඞ්ග
අථ ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගානි වුච්චන්තෙ.
අකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො අප්පසිද්ධො.
ආකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගො කඤ්ඤාසද්දො. ‘‘කඤ්ඤ’’ඉති ඨිතෙ –
ඉත්ථියං වත්තමානා අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා පරො ආප්පච්චයො හොති.
පකත්යත්ථජොතකා ඉත්ථි-ප්පච්චයා ස්යාදයො විය;
ණාදයො පච්චයත්ථස්ස, සකත්ථස්සාපි වාචකා.
‘‘සරලොපො’’තිආදිනා පුබ්බස්සරෙ ලුත්තෙ, පරනයනෙ ච කතෙ ‘‘ධාතුප්පච්චයවිභත්තිවජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ග’’න්ති වුත්තත්තාව පච්චයන්තස්සාපි අලිඞ්ගත්තා විභත්තුප්පත්තියමසම්පත්තායං ‘‘තද්ධිතසමාසකිතකා නාමං වා’තවෙතුනාදීසු චා’’ති එත්ථ වග්ගහණෙන ඉත්ථිප්පච්චයන්තස්සාපි නාමබ්යපදෙසො. පුරෙ විය ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘‘සෙසතො ලොපං ගසිපී’’ති සිලොපො. සා කඤ්ඤා.
බහුවචනෙ ‘‘ආලපනෙ සි ගසඤ්ඤො’’ති ඉතො ‘‘සඤ්ඤො’’, ‘‘තෙ ඉත්ථිඛ්යා පො’’ති ඉතො ‘‘ඉත්ථිඛ්යා’’ති ච වත්තතෙ.
ලිඞ්ගස්සන්තො ආකාරො යදා ඉත්ථිඛ්යො, තදා ඝසඤ්ඤො හොතීති ඝසඤ්ඤායං ‘‘ඝපතො ච යොනං ලොපො’’ති ¶ විකප්පෙන යොලොපො. තා කඤ්ඤා කඤ්ඤායො.
ආලපනෙ ‘‘සඛතො ගස්සෙ වා’’ති ඉතො ‘‘ගස්සා’’ති වත්තතෙ.
ඝතො පරස්ස ගස්ස එකාරො හොති, සරලොපාදි. භොති කඤ්ඤෙ, භොතියො කඤ්ඤා කඤ්ඤායො.
අංම්හි සරලොපපකතිභාවා කඤ්ඤං, කඤ්ඤා කඤ්ඤායො.
තතියාදීසු ‘‘ආය චතුත්ථෙකවචනස්ස තූ’’ති ඉතො ‘‘ආයො, එකවචනාන’’න්ති ච වත්තතෙ.
ඝසඤ්ඤතො ලිඞ්ගස්සාකාරා පරෙසං නාදීනං ස්මිංපරියන්තානං එකවචනානං විභත්තිගණානං ආයාදෙසො හොති. සරලොපපරනයනානි. කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාහි කඤ්ඤාභි, කඤ්ඤාය, කඤ්ඤානං, කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාහි කඤ්ඤාභි, කඤ්ඤාය, කඤ්ඤානං.
ස්මිංම්හි –
ඝපතො පරස්ස ස්මිංවචනස්ස යං හොති වා, අඤ්ඤත්ථායාදෙසො. කඤ්ඤායං කඤ්ඤාය, කඤ්ඤාසු.
එවමඤ්ඤෙපි –
සද්ධා මෙධා පඤ්ඤා විජ්ජා, චින්තා මන්තා වීණා තණ්හා;
ඉච්ඡා මුච්ඡා එජා මායා, මෙත්තා මත්තා සික්ඛා භික්ඛා.
ජඞ්ඝා ¶ ගීවා ජිව්හා වාචා,
ඡායා ආසා ගඞ්ගා නාවා;
ගාථා සෙනා ලෙඛා සාලා,
මාලා වෙලා පූජා ඛිඩ්ඩා.
පිපාසා වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා තසිණා පජා;
දෙවතා වට්ටකා ගොධා, බලාකා පරිසා සභා.
ඌකාසෙඵාලිකා ලඞ්කා, සලාකා වාලිකා සිඛා;
විසාඛා විසිඛා සාඛා, වචා වඤ්ඣා ජටා ඝටා.
ජෙට්ඨා සොණ්ඩා විතණ්ඩා ච, කරුණා වනිතා ලතා;
කථා නිද්දා සුධා රාධා, වාසනා සිංසපා පපා.
පභා සීමා ඛමා ජායා,
ඛත්තියා සක්ඛරා සුරා;
දොලා තුලා සිලා ලීලා,
ලාලෙ’ලා මෙඛලා කලා.
වළවා’ලම්බුසා මූසා, මඤ්ජූසා සුලසා දිසා;
නාසා ජුණ්හා ගුහා ඊහා, ලසිකා වසුධාදයො.
අම්මාදීනං ආලපනෙව රූපභෙදො. අම්මා, අම්මා අම්මායො.
ගස්ස ‘‘ඝතෙ චා’’ති එකාරෙ සම්පත්තෙ –
අම්මා අන්නාඉච්චෙවමාදිතො පරස්ස ගස්ස ආලපනෙකවචනස්ස න එකාරත්තං හොති. ‘‘ආකාරො වා’’ති රස්සත්තං.
භොති අම්ම භොති අම්මා, භොතියො අම්මා අම්මායො. එවං අන්නා, අන්නා අන්නායො, භොති අන්න භොති අන්නා, භොතියො අන්නා අන්නායො. අම්බා ¶ , අම්බා අම්බායො, භොති අම්බ භොති අම්බා, භොතියො අම්බා අම්බායො ඉච්චාදි.
ආකාරන්තං.
ඉකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගො රත්තිසද්දො;
තථෙව ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො, රත්ති.
බහුවචනෙ ‘‘සඤ්ඤා, ඉවණ්ණුවණ්ණා’’ති ච වත්තතෙ.
ඉත්ථියා ආඛ්යා සඤ්ඤා ඉත්ථිඛ්යා, ලිඞ්ගස්සන්තා තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා යදා ඉත්ථිඛ්යා, තදා පසඤ්ඤා හොන්තීති පසඤ්ඤායං ‘‘ඝපතො චා’’තිආදිනා යොලොපො, ‘‘යොසු කත’’ඉච්චාදිනා දීඝො. රත්තී රත්තියො රත්යො වා, හෙ රත්ති, හෙ රත්තී හෙ රත්තියො.
‘‘අංමො’’තිආදිනා නිග්ගහීතං, රත්තිං, රත්තී රත්තියො;
තතියාදීසු ‘‘එකවචනානං, නාදීන’’න්ති ච වත්තතෙ.
පසඤ්ඤතො ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි පරෙසං නාදීනමෙකවචනානං විභත්තිගණානං යාආදෙසො හොති. රත්තියා, රත්තීහි රත්තීභි රත්තිහි රත්තිභි, රත්තියා, රත්තීනං රත්තිනං.
පඤ්චමියං –
පඉච්චෙතස්මා පරෙසං ස්මිං ස්මාඉච්චෙතෙසං යථාක්කමං අං ආආදෙසා හොන්ති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො ¶ , තෙන උවණ්ණන්තතො න හොන්ති, ඉවණ්ණන්තතොපි යථාපයොගං.
‘‘සරෙ, යකාරො’’ති ච වත්තතෙ, සීහමණ්ඩූකගතීහි යොවචනෙකවචනග්ගහණඤ්ච.
පසඤ්ඤස්ස ඉවණ්ණස්ස යොවචනෙකවචනවිභත්තීනමාදෙසෙ සරෙ පරෙ යකාරො හොති. එත්ථ ච යකාරස්සෙවාධිකාරතො පසඤ්ඤග්ගහණෙන ඉවණ්ණොව ගය්හති, චග්ගහණං ‘‘රත්තො’’තිආදීසු නිවත්තනත්ථං. රත්යා රත්තියා, රත්තීහි රත්තීභි රත්තිහි රත්තිභි, රත්තියා, රත්තීනං රත්තිනං. ස්මිංවචනෙ අමාදෙසයකාරාදෙසා, රත්යං. ‘‘ඝපතො ස්මිං යං වා’’ති යංආදෙසො, රත්තියං.
අඤ්ඤත්ථ ‘‘අං, ස්මිං, වා’’ති ච වත්තතෙ.
ආදිඉච්චෙතස්මා ස්මිංවචනස්ස අං ඔආදෙසා හොන්ති වා. චසද්දෙන අඤ්ඤස්මාපි ආ අං ඔආදෙසා. රත්යා රත්තිං රත්තො රත්තියා, රත්තීසු රත්තිසු.
එවමඤ්ඤානිපි –
පත්ති යුත්ති වුත්ති කිත්ති, මුත්ති තිත්ති ඛන්ති කන්ති;
සන්ති තන්ති සිද්ධි සුද්ධි, ඉද්ධි වුද්ධි බුද්ධි බොධි.
භූමි ජාති පීති සූති, නන්දි සන්ධි සාණි කොටි;
දිට්ඨි වුඩ්ඪි තුට්ඨි යට්ඨි, පාළි ආළි නාළි කෙළි;
සති මති ගති චුති, ධිති යුවති විකති.
රති රුචි රස්මි අසනි වසනි ඔසධි අඞ්ගුලි ධූලි දුන්දුභි දොණි අටවි ඡවි ආදීනි ඉකාරන්තනාමානි.
ඉකාරන්තං.
ඊකාරන්තො ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගො ඉත්ථීසද්දො;
‘‘ඉත්ථ’’ඉතීධ ‘‘ඉත්ථියං, පච්චයො’’ති ච වත්තතෙ.
නදාදිතො වා අනදාදිතො වා ඉත්ථියං වත්තමානා ලිඞ්ගම්හා ඊප්පච්චයො හොති. වාග්ගහණමනදාදිසම්පිණ්ඩනත්ථං, තෙන පුථුගවාදිතො ච ඊ.
සරලොපෙ ‘‘ක්වචාසවණ්ණං ලුත්තෙ’’ති අසවණ්ණෙ සම්පත්තෙ පකතිභාවො නාමබ්යපදෙසො, ස්යාද්යුප්පත්ති. ඉත්ථී, ඉත්ථී ‘‘අඝො රස්ස’’න්තිආදිනා රස්සත්තං, ඉත්ථියො. සම්බොධනෙ ‘‘ඣලපා රස්ස’’න්ති රස්සත්තං. භොති ඉත්ථි, භොතියො ඉත්ථී ඉත්ථියො.
දුතියෙකවචනෙ ‘‘ඝපතො ස්මිං යං වා’’ති ඉතො ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
පසඤ්ඤතො ඊකාරතො පරස්ස අංවචනස්ස යං හොති වා. ඉත්ථියං ඉත්ථිං, ඉත්ථී ඉත්ථියො, ඉත්ථියා, ඉත්ථීහි ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියා, ඉත්ථීහි ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියං ඉත්ථියා, ඉත්ථීසු.
එවං නදී, නදී. යොලොපාභාවෙ ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්ථ තුසද්දෙන යොනමොකාරො ච, ‘‘පසඤ්ඤස්ස චා’’ති ඊකාරස්ස යකාරො, ‘‘යවතං තලන’’ඉච්චාදිනා ද්යස්ස ජකාරො, ද්විත්තං. නජ්ජො සන්දන්ති, නදියො.
එත්ථ ¶ චෙවං සිජ්ඣන්තානං නජ්ජොආදීනං වුත්තියං ආනත්තග්ගහණාදිනා නිප්ඵාදනං අත්රජ සුගතාදීනං විය නිප්ඵාදනූපායන්තරදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං.
හෙ නදි, හෙ නදී හෙ නජ්ජො හෙ නදියො, නදියං නදිං, නදී නජ්ජො නදියො.
අමාදිසුත්තෙ ආ පතොති යොගවිභාගෙන ක්වචි නාසානඤ්චාත්තං, තෙන න ජච්චා වසලො හොති, පථබ්යා එකරජ්ජෙනාති ආදි ච සිජ්ඣති, පුරෙ විය යකාරජකාරාදෙසද්විත්තානි.
නජ්ජා කතං නදියා, නදීහි නදීභි, නජ්ජා නදියා, නදීනං, නජ්ජා නදියා, නදීහි නදීභි, නජ්ජා නදියා, නදීනං, නජ්ජං නදියං නදියා, නදීසු.
අඤ්ඤෙපි –
මහී වෙතරණී වාපී, පාටලී කදලී ඝටී;
නාරී කුමාරී තරුණී, වාරුණී බ්රාහ්මණී සඛී.
ගන්ධබ්බී කින්නරී නාගී, දෙවී යක්ඛී අජී මිගී;
වානරී සූකරී සීහී, හංසී කාකී ච කුක්කුටී –
ඉච්චාදයො ඉත්ථීසද්දසමා.
තථෙව මාතුලසද්දතො ඊප්පච්චයෙ කතෙ –
මාතුල අය්යකවරුණඉච්චෙවමාදීනමන්තො ආනත්තමාපජ්ජතෙ ඊකාරෙ පච්චයෙ පරෙ, අන්තාපෙක්ඛායං ඡට්ඨී, සරලොපාදි. මාතුලානී, එවං අය්යකානී, වරුණානී, සෙසං ඉත්ථීසද්දසමං.
අනදාදීසු ¶ පුථුසද්දතො ඊප්පච්චයො. ‘‘ඔ සරෙ චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන උකාරස්ස අවාදෙසො. පුථවී, පුථවියො. සස්මා ස්මිංසු පුථබ්යා පුථවියා, පුථබ්යා පුථවියා, පුථබ්යං පුථවියං පුථවියා ඉච්චාදි.
ගොසද්දතො ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊප්පච්චයො. මහාවුත්තිනා වා ‘‘ගාව සෙ’’ති එත්ථ ගාවඉති යොගවිභාගෙන වා ඔකාරස්ස ආවාදෙසො. ගාවී, ගාවී ගාවියො ඉච්චාදි ඉත්ථීසද්දසමං.
‘‘මානව’’ඉතීධ ‘‘ඉත්ථියං, වා, ඊ’’ති ච වත්තතෙ.
ණව ණික ණෙය්ය ණන්තුප්පච්චයන්තෙහි ඉත්ථියං වත්තමානෙහි ලිඞ්ගෙහි ඊප්පච්චයො හොති. වාධිකාරො කත්ථචි නිවත්තනත්ථො, සරලොපාදි. මානවී, එවං නාවිකී, වෙනතෙය්යී, ගොතමී.
‘‘ගුණවන්තු ඊ’’ඉතීධ ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව න්තුප්පච්චයස්ස තකාරො හොති වා ඊකාරප්පච්චයෙ පරෙ, අඤ්ඤත්ථ සරලොපාදි. ගුණවතී, ගුණවතී ගුණවතියො, ගුණවන්තී, ගුණවන්තී ගුණවන්තියො ඉච්චාදි ඉත්ථීසද්දසමං.
එවං කුලවතී, සීලවතී, යසවතී, රූපවතී, සතිමතී, ගොත්තමතී.
මහන්තසද්දතො ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊප්පච්චයො, න්තුබ්යපදෙසො විකප්පෙන තකාරාදෙසො. මහතී මහන්තී.
‘‘භවන්ත ඊ’’ඉතීධ ‘‘ඊකාරෙ’’ති වත්තතෙ.
192. භවතො ¶ භොතො.
සබ්බස්සෙව භවන්තසද්දස්ස භොතාදෙසො හොති ඊකාරෙ ඉත්ථිගතෙ පරෙ. සා භොතී, භොතී භොතියො, හෙ භොති, හෙ භොතී භොතියො ඉච්චාදි.
‘‘භික්ඛු’’ ඉතීධ ‘‘ඉත්ථිය’’න්ති වත්තතෙ ‘‘වා’’ති ච.
193. පතිභික්ඛුරාජීකාරන්තෙහි ඉනී.
පති භික්ඛු රාජ ඉච්චෙතෙහි ඊකාරන්තෙහි ච ඉත්ථියං වත්තමානෙහි ලිඞ්ගෙහි ඉනීප්පච්චයො හොති.
‘‘සරලොපො’මාදෙස’’ඉච්චාදිසුත්තෙ තුග්ගහණෙන ක්වචි පුබ්බලොපස්ස නිසෙධනතො ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති සරලොපො. භික්ඛුනී, භික්ඛුනී භික්ඛුනියො ඉච්චාදි.
ගහපතිසද්දතො ඉනී, ‘‘අත්ත’’මිති වත්තතෙ.
පතිසද්දස්ස අන්තො අත්තමාපජ්ජතෙ ඉනීප්පච්චයෙ පරෙ. තථෙව පරසරෙ ලුත්තෙ ‘‘පුබ්බො චා’’ති දීඝො, ගහපතානී.
තථෙව රාජසද්දතො ඉනී, සරලොපපකතිභාවා, රාජිනී. ඊකාරන්තෙසු දණ්ඩීසද්දතො ඉනී, සරලොපාදි, දණ්ඩිනී, දණ්ඩිනී දණ්ඩිනියො, එවං හත්ථිනී, මෙධාවිනී, තපස්සිනී, පියභාණිනී ඉච්චාදි.
‘‘පොක්ඛරිනී’’ ඉතීධ ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ඉකාරනකාරානං අකාරණකාරාදෙසා, පොක්ඛරණී, පොක්ඛරණී. ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති සුත්තෙ තුග්ගහණෙන යොනමොකාරො ¶ ච, ඊකාරස්ස යකාරො, ‘‘යවත’’මිච්චාදිසුත්තෙ කාරග්ගහණෙන ණ්යස්ස ඤකාරො, ද්විත්තං. පොක්ඛරඤ්ඤො පොක්ඛරණියො වා ඉච්චාදි.
වාධිකාරො අනුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන විදූ යක්ඛාදිතොපි ඉනී, පරචිත්තවිදුනී, සරලොපරස්සත්තානි, පරචිත්තවිදුනී පරචිත්තවිදුනියො, යක්ඛිනී යක්ඛිනියො, සීහිනී සීහිනියො ඉච්චාදි.
ඊකාරන්තං.
උකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගො යාගුසද්දො.
තස්ස රත්තිසද්දස්සෙව රූපනයො. අමාදෙසාදිඅභාවොව විසෙසො.
යාගු, යාගූ යාගුයො, හෙ යාගු, හෙ යාගූ යාගුයො, යාගුං, යාගූ යාගුයො, යාගුයා, යාගූහි යාගූභි යාගුහි යාගුභි, යාගුයා, යාගූනං යාගුනං, යාගුයා, යාගූහි යාගූභි යාගුහි යාගුභි, යාගුයා, යාගූනං යාගුනං, යාගුයං යාගුයා, යාගූසු යාගුසු.
එවං ධාතු ධෙනු කාසු දද්දු කච්ඡු කණ්ඩු රජ්ජු කරෙණු පියඞ්ගු සස්සුආදීනි.
මාතුසද්දස්ස භෙදො. තස්ස පිතුසද්දස්සෙව රූපනයො. ‘‘ආරත්ත’’මිති භාවනිද්දෙසෙන ආරාදෙසාභාවෙ ‘‘පතො යා’’ති යාදෙසොව විසෙසො.
මාතා, මාතරො, භොති මාත, භොති මාතා භොතියො මාතරො, මාතරං, මාතරෙ මාතරො, මාතරා මාතුයා මත්යා, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා උකාරලොපො ¶ , රස්සත්තඤ්ච. මාතරෙහි මාතරෙභි මාතූහි මාතූභි මාතුහි මාතුභි, මාතු මාතුස්ස මාතුයා, මාතරානං මාතානං මාතූනං මාතුනං, මාතරා මාතුයා, මාතරෙහි මාතරෙභි මාතූහි මාතූභි, මාතු මාතුස්ස මාතුයා, මාතරානං මාතානං මාතූනං මාතුනං, මාතරි, මාතරෙසු මාතූසු මාතුසු.
එවං ධීතා, ධීතරො, දුහිතා, දුහිතරො ඉච්චාදි.
උකාරන්තං.
ඌකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගො ජම්බූසද්දො.
ජම්බූ, ජම්බූ ජම්බුයො, හෙ ජම්බු, හෙ ජම්බූ ජම්බුයො, ජම්බුං, ජම්බූ ජම්බුයො ඉච්චාදි ඉත්ථීසද්දසමං.
එවං වධූ ච සරභූ, සරබූ සුතනූ චමූ;
වාමූරූ නාගනාසූරූ, සමානි ඛලු ජම්බුයා.
ඌකාරන්තං.
ඔකාරන්තො ඉත්ථිලිඞ්ගො ගොසද්දො.
තස්ස පුල්ලිඞ්ගගොසද්දස්සෙව රූපනයො.
කඤ්ඤා රත්ති නදී ඉත්ථී, මාතුලානී ච භික්ඛුනී;
දණ්ඩිනී යාගු මාතා ච, ජම්බූ ගොතිත්ථිසඞ්ගහො.
ඉත්ථිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.
නපුංසකලිඞ්ග
අථ ¶ නපුංසකලිඞ්ගානි වුච්චන්තෙ.
අකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො චිත්තසද්දො.
පුරෙ විය ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘‘චිත්ත සි’’ ඉතීධ –
‘‘නපුංසකෙහි, අතො නිච්ච’’න්ති ච වත්තතෙ.
සි, අංඉති ද්විපදමිදං. අකාරන්තෙහි නපුංසකලිඞ්ගෙහි පරස්ස සිවචනස්ස අං හොති නිච්චං. සරලොපපකතිභාවාදි, චිත්තං.
බහුවචනෙ ‘‘යොනං නි නපුංසකෙහී’’ති වත්තතෙ.
අකාරන්තෙහි නපුංසකලිඞ්ගෙහි යොනං නිච්චං නි හොති. ‘‘සබ්බයොනීනමාඑ’’ති නිස්ස වා ආකාරො. අඤ්ඤත්ථ ‘‘යොසු කත’’ඉච්චාදිනා දීඝො. චිත්තා චිත්තානි.
යොනං නිභාවෙ චාඑත්තෙ, සිද්ධෙපි අවිසෙසතො;
‘‘අතො නිච්ච’’න්ති ආරම්භා, ආඑත්තං ක්වචිදෙවිධ.
ආලපනෙ ගලොපො. හෙ චිත්ත, හෙ චිත්තා චිත්තානි, දුතියායං නිස්ස විකප්පෙනෙකාරො. චිත්තං, චිත්තෙ චිත්තානි. සෙසං පුරිසසද්දෙන සමං.
එවමඤ්ඤානිපි –
පුඤ්ඤ පාප ඵල රූප සාධනං,
සොත ඝාන සුඛ දුක්ඛ කාරණං;
දාන සීල ධන ඣාන ලොචනං,
මූල කූල බල ජාලමඞ්ගලං.
නළින ¶ ලිඞ්ග මුඛ’ඞ්ග ජල’ම්බුජං,
පුලින ධඤ්ඤ හිරඤ්ඤ පදා’මතං;
පදුම වණ්ණ සුසාන වනා’යුධං,
හදය චීවර වත්ථ කුලි’න්ද්රියං.
නයන වදන යානො’දාන සොපාන පානං,
භවන භුවන ලොහා’ලාත තුණ්ඩ’ණ්ඩ පීඨං;
කරණ මරණ ඤාණා’රම්මණා’රඤ්ඤ තාණං,
චරණ නගර තීරච්ඡත්ත ඡිද්දො’දකානි –
ඉච්චාදීනි.
කම්මසද්දස්ස තතියෙකවචනාදීසු රූපභෙදො.
කම්මං, කම්මා කම්මානි, හෙ කම්ම, හෙ කම්මා කම්මානි, කම්මං, කම්මෙ කම්මානි.
‘‘වා, උ, නාම්හි, චා’’ති ච වත්තතෙ.
කම්මසද්දන්තස්ස උකාර අකාරාදෙසා හොන්ති වා නාම්හි විභත්තිම්හි. අන්තග්ගහණෙන ථාමද්ධාදීනමන්තස්සපි උත්තං. චසද්දග්ගහණෙන යුව මඝවානමන්තස්ස ආ හොති ක්වචි නා සුඉච්චෙතෙසු. කම්මුනා කම්මනා කම්මෙන වා, කම්මෙහි කම්මෙභි.
සස්මාසු ‘‘උ නාම්හි චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන පුම කම්මථාමන්තස්ස චුකාරො වා සස්මාසූති උත්තං. කම්මුනො කම්මස්ස, කම්මානං, කම්මුනා කම්මා කම්මම්හා කම්මස්මා, කම්මෙහි කම්මෙභි, කම්මුනො කම්මස්ස, කම්මානං.
ස්මිංවචනෙ ‘‘බ්රහ්මතො තු ස්මිංනී’’ති එත්ථ තුසද්දෙන ක්වචි නි හොති. කම්මනි කම්මෙ කම්මම්හි කම්මස්මිං, කම්මෙසු.
එවං ¶ ථාමුනා ථාමෙන ථාමසා වා, ථාමුනො ථාමස්ස, ථාමුනා ථාමා. අද්ධුනා, අද්ධුනො ඉච්චාදි පුරිමසමං.
ගුණවන්තු සි, ‘‘සවිභත්තිස්ස, න්තුස්ස, සිම්හී’’ති ච වත්තතෙ.
නපුංසකෙ වත්තමානස්ස ලිඞ්ගස්ස සම්බන්ධිනො න්තුප්පච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස අං හොති සිම්හි විභත්තිම්හි. ගුණවං චිත්තං.
යොම්හි ‘‘න්තුස්සන්තො යොසු චා’’ති අත්තං, ඉකාරො ච. ගුණවන්ති, ගුණවන්තානි, සෙසං ඤෙය්යං.
ගච්ඡන්ත සි, ‘‘සිම්හි ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො අ’’මිති අං. ගච්ඡං ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තා ගච්ඡන්තානි.
අකාරන්තං.
ආකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො අස්සද්ධාසද්දො.
‘‘අස්සද්ධා’’ඉති ඨිතෙ –
‘‘සමාසස්සා’’ති අධිකිච්ච ‘‘සරො රස්සො නපුංසකෙ’’ති සමාසන්තස්ස රස්සත්තං, සමාසත්තා නාමබ්යපදෙසො, ස්යාද්යුප්පත්ති. සෙසං චිත්තසමං.
අස්සද්ධං කුලං, අස්සද්ධා අස්සද්ධානි කුලානි ඉච්චාදි.
තථා මුඛනාසිකාසද්දො. තස්ස ද්වන්දෙකත්තා සබ්බත්ථෙකවචනමෙව. මුඛනාසිකං, හෙ මුඛනාසික, මුඛනාසිකං, මුඛනාසිකෙන ඉච්චාදි.
ආකාරන්තං.
ඉකාරන්තො ¶ නපුංසකලිඞ්ගො අට්ඨිසද්දො.
ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො, අට්ඨි.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
නපුංසකලිඞ්ගෙහි පරෙසං සබ්බෙසං යොනං නි හොති වා.
අට්ඨීනි, අඤ්ඤත්ථ නිච්චං යොලොපො, දීඝො ච, අට්ඨී, තථා හෙ අට්ඨි, හෙ අට්ඨී අට්ඨීනි, අට්ඨිං, අට්ඨී අට්ඨීනි, අට්ඨිනා ඉච්චාදි අග්ගිසද්දසමං.
එවං සත්ථි දධි වාරි අක්ඛි අච්ඡි අච්චි ඉච්චාදීනි.
ඉකාරන්තං.
ඊකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො සුඛකාරීසද්දො.
‘‘සුඛභාරී සි’’ ඉතීධ අනපුංසකත්තාභාවා සිස්මිම්පි ‘‘අඝො රස්ස’’මිච්චාදිනා රස්සත්තං, සිලොපො. සුඛකාරි දානං, සුඛකාරී සුඛකාරීනි, හෙ සුඛකාරි, හෙ සුඛකාරී හෙ සුඛකාරීනි, සුඛකාරිනං සුඛකාරිං, සුඛකාරී සුඛකාරීනි.
සෙසං දණ්ඩීසද්දසමං. එවං සීඝයායීආදීනි.
ඊකාරන්තං.
උකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො ආයුසද්දො. තස්ස අට්ඨිසද්දස්සෙව රූපනයො.
ආයු, ආයූ ආයූනි, හෙ ආයු, හෙ ආයූ හෙ ආයූනි, ආයුං, ආයූ ආයූනි, ආයුනා ආයුසාති ¶ මනොගණාදිත්තා සිද්ධං. ආයූහි ආයූභි, ආයුනො ආයුස්ස, ආයූනමිච්චාදි.
එවං චක්ඛු වසු ධනු දාරු තිපු මධු හිඞ්ගු සිග්ගු වත්ථු මත්ථු ජතු අම්බු අස්සුආදීනි.
උකාරන්තං.
ඌකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො ගොත්රභූසද්දො.
ගොත්රභූ සි, නපුංසකත්තා රස්සත්තං, සිලොපො. ගොත්රභු චිත්තං, ගොත්රභූ ගොත්රභූනි, හෙ ගොත්රභු, හෙ ගොත්රභූ හෙ ගොත්රභූනි, ගොත්රභුං, ගොත්රභූ ගොත්රභූනි, ගොත්රභුනා ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගෙ අභිභූසද්දසමං.
එවං අභිභූ සයම්භූ ධම්මඤ්ඤූආදීනි.
ඌකාරන්තං.
ඔකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො චිත්තගොසද්දො.
‘‘චිත්තා ගාවො අස්ස කුලස්සා’’ති අත්ථෙ බහුබ්බීහිසමාසෙ කතෙ ‘‘සරො රස්සො නපුංසකෙ’’ති ඔකාරස්ස ඨානප්පයතනාසන්නත්තා රස්සත්තමුකාරො, ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො. චිත්තගු කුලං, චිත්තගූ චිත්තගූනි ඉච්චාදි ආයුසද්දසමං.
ඔකාරන්තං.
චිත්තං කම්මඤ්ච අස්සද්ධ-මථට්ඨි සුඛකාරි ච;
ආයු ගොත්රභූ ධම්මඤ්ඤූ, චිත්තගූති නපුංසකෙ.
නපුංසකලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.
සබ්බනාම
අථ ¶ සබ්බනාමානි වුච්චන්තෙ.
සබ්බ, කතර, කතම, උභය, ඉතර, අඤ්ඤ, අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතම, පුබ්බ, පර, අපර, දක්ඛිණ, උත්තර, අධර, ය, ත, එත, ඉම, අමු, කිං, එක, උභ, ද්වි, ති, චතු, තුම්හ, අම්හ ඉති සත්තවීසති සබ්බනාමානි, තානි සබ්බනාමත්තා තිලිඞ්ගානි.
තත්ථ සබ්බසද්දො නිරවසෙසත්ථො, සො යදා පුල්ලිඞ්ගවිසිට්ඨත්ථාභිධායී, තදා රූපනයො. පුරෙ විය ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘‘සො’’ති සිස්ස ඔකාරො, සරලොපපරනයනානි. සබ්බො ජනො.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්බ යො’’ ඉතීධ ‘‘පරසමඤ්ඤා පයොගෙ’’ති සබ්බාදීනං සබ්බනාමසඤ්ඤා.
‘‘යො’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං ඉත්ථිපුමනපුංසකානං නාමානි සබ්බනාමානි, තෙසං සබ්බෙසං සබ්බනාමසඤ්ඤානං ලිඞ්ගානං අකාරතො පරො පඨමො යො එත්තමාපජ්ජතෙ. සබ්බෙ පුරිසා.
අකාරතොති කිං? සබ්බා අමූ.
හෙ සබ්බ සබ්බා, හෙ සබ්බෙ, සබ්බං, සබ්බෙ, සබ්බෙන, සබ්බෙහි සබ්බෙභි.
චතුත්ථෙකවචනෙ ආයාදෙසෙ සම්පත්තෙ –
‘‘අතො, ආ එ, ස්මාස්මිංනං, ආය චතුත්ථෙකවචනස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
201. තයො ¶ නෙව ච සබ්බනාමෙහි.
අකාරන්තෙහි සබ්බනාමෙහි පරෙසං ස්මා ස්මිං ඉච්චෙතෙසං, චතුත්ථෙකවචනස්ස ච ආ එ ආයඉච්චෙතෙ ආදෙසා නෙව හොන්තීති ආයාදෙසාභාවො. චග්ගහණං කත්ථචි පටිසෙධනිවත්තනත්ථං, තෙන පුබ්බාදීහි ස්මා ස්මිංනං ආ එ ච හොන්ති. සබ්බස්ස.
‘‘අකාරො, එ’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බෙසං සබ්බනාමානං අකාරො එත්තමාපජ්ජතෙ නංම්හි විභත්තිම්හි.
‘‘සබ්බනාමතො’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බතො සබ්බනාමතො පරස්ස නංවචනස්ස සං සානංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති.
සබ්බෙසං සබ්බෙසානං, සබ්බස්මා සබ්බම්හා, සබ්බෙහි සබ්බෙභි, සබ්බස්ස, සබ්බෙසං සබ්බෙසානං, සබ්බස්මිං සබ්බම්හි, සබ්බෙසු.
ඉත්ථියං ‘‘ඉත්ථියමතො ආප්පච්චයො’’ති ආප්පච්චයො. අඤ්ඤං කඤ්ඤාසද්දසමං අඤ්ඤත්ර ස නං ස්මිංවචනෙහි. සබ්බා පජා, සබ්බා සබ්බායො, හෙ සබ්බෙ, හෙ සබ්බා සබ්බායො, සබ්බං, සබ්බා සබ්බායො, සබ්බාය, සබ්බාහි සබ්බාභි.
චතුත්ථෙකවචනෙ ‘‘සබ්බනාමතො වා’’, සබ්බතො කොති ඉතො ‘‘සබ්බතො’’ති ච වත්තතෙ.
204. ඝපතො ¶ ස්මිංසානං සංසා.
සබ්බතො සබ්බනාමතො ඝපසඤ්ඤතො ස්මිං සඉච්චෙතෙසං යථාක්කමං සංසාආදෙසා හොන්ති වා.
‘‘සංසාස්වෙකවචනෙසු චා’’ති වත්තතෙ.
ඝසඤ්ඤො ආකාරො රස්සමාපජ්ජතෙ සංසාස්වෙකවචනෙසු විභත්තාදෙසෙසු පරෙසු.
‘‘සාගමො’’ති වත්තතෙ.
සං සාඉච්චෙතෙසු එකවචනට්ඨානසම්භූතෙසු විභත්තාදෙසෙසු පරෙසු ලිඞ්ගම්හා සකාරාගමො හොති.
සබ්බස්සා සබ්බාය, සබ්බාසං සබ්බාසානං, සබ්බාය, සබ්බාහි සබ්බාභි, සබ්බස්සා සබ්බාය, සබ්බාසං සබ්බාසානං.
ස්මිංම්හි ‘‘සබ්බනාමතො, ඝපතො’’ති ච වත්තතෙ.
එතෙහි සබ්බනාමෙහි ඝපසඤ්ඤෙහි පරස්ස ස්මිංවචනස්ස නෙව ආය යාදෙසා හොන්තීති ආයාභාවො. වාධිකාරතො ක්වචි හොති දක්ඛිණාය උත්තරායාති ආදි.
සංයමාදෙසා, සබ්බස්සං සබ්බායං, සබ්බාසු.
නපුංසකෙ සබ්බං චිත්තං, සබ්බානි, හෙ සබ්බ, හෙ සබ්බානි, සබ්බං, සබ්බානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගෙ විය ඤෙය්යං.
එවං ¶ කතරාදීනං අඤ්ඤතමසද්දපරියන්තානං තීසුපි ලිඞ්ගෙසු රූපනයො.
තත්ථ කතරකතමසද්දා පුච්ඡනත්ථා.
උභයසද්දො ද්විඅවයවසමුදායවචනො.
ඉතරසද්දො වුත්තප්පටියොගවචනො.
අඤ්ඤසද්දො අධිකතාපරවචනො.
අඤ්ඤතර අඤ්ඤතමසද්දා අනියමත්ථා.
‘‘යො, සබ්බනාමකාරතෙ පඨමො’’ති ච වත්තතෙ.
ද්වන්දසමාසට්ඨා සබ්බනාමකාරතො පරො පඨමො යො එත්තමාපජ්ජතෙ වා. කතරො ච කතමො චාති කතරකතමෙ, කතරකතමා වා ඉච්චාදි.
පුබ්බාදයො දිසාදිවවත්ථානවචනා.
පුබ්බො කාලො. බහුවචනෙ ‘‘ධාතුලිඞ්ගෙහි පරා පච්චයා’’ති එත්ථ පරාති නිද්දෙසතො පුබ්බාදීහි යොවචනස්ස විකප්පෙනෙකාරො.
පුබ්බෙ පුබ්බා, හෙ පුබ්බ, හෙ පුබ්බෙ හෙ පුබ්බා, පුබ්බං, පුබ්බෙ, පුබ්බෙන, පුබ්බෙහි පුබ්බෙභි, පුබ්බස්ස, පුබ්බෙසං පුබ්බෙසානං. ‘‘ස්මාස්මිංනං වා’’ති විකප්පෙනාකාරෙකාරා. පුබ්බා පුබ්බස්මා පුබ්බම්හා, පුබ්බෙහි පුබ්බෙභි, පුබ්බස්ස, පුබ්බෙසං පුබ්බෙසානං, පුබ්බෙ පුබ්බස්මිං පුබ්බම්හි, පුබ්බෙසු.
ඉත්ථියං පුබ්බා දිසා, පුබ්බා පුබ්බායො ඉච්චාදි සබ්බාසද්දසමං.
නපුංසකෙ ¶ පුබ්බං ඨානං, පුබ්බානි, හෙ පුබ්බ, හෙ පුබ්බානි, පුබ්බං, පුබ්බානි, සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. එවං පරාපරදක්ඛිණුත්තරාධරසද්දා.
‘‘සබ්බනාමතො, ද්වන්දට්ඨා’’ති ච වත්තතෙ.
ද්වන්දට්ඨා සබ්බනාමතො පරස්ස යොවචනස්ස ඨපෙත්වා එත්තං අඤ්ඤං සබ්බනාමිකං කාරියං න හොතීති සංසානමාදෙසාභාවො. පුබ්බාපරානං, පුබ්බුත්තරානං අධරුත්තරානං, ‘‘නාඤ්ඤං සබ්බනාමික’’න්ති විනාධිකාරෙන යොගෙන තතියාසමාසෙපි. මාසපුබ්බාය, මාසපුබ්බානං.
‘‘නාඤ්ඤං සබ්බනාමික’’න්ති ච වත්තතෙ.
බහුබ්බීහිම්හි ච සමාසෙ සබ්බනාමිකවිධානං නාඤ්ඤං හොති. පියපුබ්බාය, පියපුබ්බානං, පියපුබ්බෙ.
චසද්දග්ගහණෙන දිසත්ථසබ්බනාමානං බහුබ්බීහිම්හි සබ්බනාමිකවිධානංව හොති.
දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච යදන්තරාළන්ති අත්ථෙ බහුබ්බීහි, දක්ඛිණපුබ්බස්සං, දක්ඛිණපුබ්බස්සා, එවං උත්තරපුබ්බස්සං, උත්තරපුබ්බස්සා ඉච්චාදි.
යතෙතසද්දාදීනමාලපනෙ රූපං න සම්භවති. යසද්දො අනියමත්ථො.
යො පුරිසො, යෙ පුරිසා, යං, යෙ. යා කඤ්ඤා, යා යායො, යං, යා යායො. යං චිත්තං, යානි, යං, යානි. සෙසං සබ්බත්ථ සබ්බසද්දසමං.
ත ¶ එත ඉම අමු කිංඉච්චෙතෙ පරම්මුඛ සමීප අච්චන්තසමීපදූර පුච්ඡනත්ථවචනා.
තසද්දස්ස භෙදො. ‘‘ත සි’’ ඉතීධ –
‘‘අනපුංසකස්සායං සිම්හීති, ස’’මිති ච වත්තතෙ.
එත තඉච්චෙතෙසං අනපුංසකානං තකාරො සකාරමාපජ්ජතෙ සිම්හි විභත්තිම්හි. සො පුරිසො.
සබ්බනාමග්ගහණඤ්ච, ඉතො තග්ගහණඤ්ච වත්තතෙ.
තඉච්චෙතස්ස සබ්බනාමස්ස තකාරස්ස නත්තං හොති වා සබ්බත්ථ ලිඞ්ගෙසු. නෙ තෙ, නං තං, නෙ තෙ, නෙන තෙන, නෙහි නෙභි තෙහි තෙභි.
‘‘සබ්බස්ස, තස්ස වා සබ්බත්ථා’’ති ච වත්තතෙ.
තඉච්චෙතස්ස සබ්බනාමස්ස සබ්බස්සෙව අත්තං හොති වා ස ස්මා ස්මිං සං සාඉච්චෙතෙසු වචනෙසු සබ්බත්ථ ලිඞ්ගෙසු. අස්ස නස්ස තස්ස, නෙසං තෙසං නෙසානං තෙසානං.
‘‘ස්මාහිස්මිංනං ම්හාභිම්හි වා’’ති ඉතො ‘‘ස්මාස්මිංනං, ම්හාම්හී’’ති ච වත්තතෙ.
ත ඉමඉච්චෙතෙහි කතාකාරෙහි පරෙසං ස්මාස්මිංනං ම්හා ම්හිඉච්චෙතෙ ආදෙසා න හොන්ති.
පකතිසන්ධිවිධාන
අථ ¶ සරානමෙව සන්ධිකාරියෙ සම්පත්තෙ පකතිභාවො වුච්චතෙ.
‘‘සරා, පකතී’’ති ච වත්තතෙ.
සරා ඛො සරෙ පරෙ ක්වචි ඡන්දභෙදාසුඛුච්චාරණට්ඨානෙ, සන්ධිච්ඡාරහිතට්ඨානෙ ච පකතිරූපානි හොන්ති, න ලොපාදෙසවිකාරමාපජ්ජන්තෙති අත්ථො.
තත්ථ පකතිට්ඨානං නාම ආලපනන්තා අනිතිස්මිං අච්ඡන්දානුරක්ඛණෙ අසමාසෙ පදන්තදීඝා ච ඉකාරුකාරා ච නාමපදන්තාතීතක්රියාදිම්හීති එවමාදි.
ආලපනන්තෙසු තාව – කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤා, කතමා චානන්ද ආදීනවසඤ්ඤා, සාරිපුත්ත ඉධෙකච්චො, එහි සිවික උට්ඨෙහි, උපාසකා ඉධෙකච්චො, භොති අය්යෙ, භික්ඛු අරොගං තව සීලං, සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, භික්ඛවෙ එවං වදාමි, පඤ්චිමෙ ගහපතයො ආනිසංසා ඉච්චෙවමාදීසු පකතිභාවො, පුබ්බස්සරලොපයවාදෙසාදයො න හොන්ති.
ක්වචිග්ගහණෙන ඉතිස්මිං ඡන්දානුරක්ඛණෙ සන්ධි හොති, යථා – සක්කා දෙවීති, නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථු.
සරෙති කිං? සාධු මහාරාජාති, එවං කිර භික්ඛූති.
අසමාසෙ පදන්තදීඝෙසු – ආයස්මා ආනන්දො ගාථා අජ්ඣභාසි, දෙවා ආභස්සරා යථා, තෙවිජ්ජා ඉද්ධිප්පත්තා ¶ ච, භගවා උට්ඨායාසනා, භගවා එතදවොච, අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි, ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො, භූතවාදී අත්ථවාදී, යං ඉත්ථී අරහා අස්ස, සාමාවතී ආහ, පාපකාරී උභයත්ථ තප්පති, නදී ඔත්ථරති, යෙ තෙ භික්ඛූ අප්පිච්ඡා, භික්ඛූ ආමන්තෙසි, භික්ඛූඋජ්ඣායිංසු, භික්ඛූ එවමාහංසු, ඉමස්මිං ගාමෙ ආරක්ඛකා, සබ්බෙ ඉමෙ, කතමෙ එකාදස, ගම්භීරෙ ඔදකන්තිකෙ, අප්පමාදො අමතපදං, සඞ්ඝො ආගච්ඡතු, කො ඉමං පථවිං විච්චෙස්සති, ආලොකො උදපාදි, එකො එකාය, චත්තාරො ඔඝා.
නිපාතෙසුපි – අරෙ අහම්පි, සචෙ ඉමස්ස කායස්ස, නො අභික්කමො, අහො අච්ඡරියො, අථො අන්තො ච, අථ ඛො ආයස්මා, අථො ඔට්ඨවචිත්තකා, තතො ආමන්තයී සත්ථා.
ක්වචිග්ගහණෙන අකාර ඉතීවෙවෙත්ථාදීසු සන්ධිපි. යථා – ආගතත්ථ, ආගතම්හා, කතමාස්සු චත්තාරො, අප්පස්සුතායං පුරිසො, ඉත්ථීති, ච මරීව, සබ්බෙව, ස්වෙව, එසෙව නයො, පරිසුද්ධෙත්ථායස්මන්තො, නෙත්ථ, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා, සචෙස බ්රාහ්මණ, තථූපමං, යථාහ.
අසමාසෙති කිං? ජිව්හායතනං, අවිජ්ජොඝො, ඉත්ථින්ද්රියං, අභිභායතනං, භයතුපට්ඨානං. අච්ඡන්දානුරක්ඛණෙති ¶ කිං? සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං, යො මිස්සරො.
නාමපදන්තඉකාරුකාරෙසු – ගාථාහි අජ්ඣභාසි, පුප්ඵානි ආහරිංසු, සත්ථු අදාසි.
ක්වචීති කිං? මනසාකාසි.
සරා ඛො බ්යඤ්ජනෙ පරෙ පකතිරූපා හොන්තීති යෙභුය්යෙන දීඝරස්සලොපෙහි විකාරාභාවො. යථා – අච්චයො, පච්චයො, භාසති වා කරොති වා, වෙදනාක්ඛන්ධො, භාග්යවා, භද්රො කසාමිව, දීයති, තුණ්හීභූතො, සො ධම්මං දෙසෙති.
ඉති පකතිසන්ධිවිධානං නිට්ඨිතං.
බ්යඤ්ජනසන්ධිවිධාන
අථ බ්යඤ්ජනසන්ධි වුච්චතෙ.
‘‘බ්යඤ්ජනෙ’’ති අධිකාරො, ‘‘සරා, ක්වචී’’ති ච වත්තතෙ.
සරා ඛො බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි දීඝං පප්පොන්තීති සුත්තසුඛුච්චාරණඡන්දානුරක්ඛණට්ඨානෙසු දීඝො.
ත්යස්ස පහීනා ත්යාස්ස පහීනා, ස්වස්ස ස්වාස්ස, මධුව මඤ්ඤති බාලො මධුවා මඤ්ඤතී බාලො, තථා එවං ගාමෙ මුනී ¶ චරෙ, ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා, න මඞ්කූ භවිස්සාමි, ස්වාක්ඛාතො, ය්වාහං, කාමතො ජායතී සොකො, කාමතො ජායතී භයං, සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, අනූපඝාතො, දූරක්ඛං, දූරමං, සූරක්ඛං, දූහරතා.
ක්වචීති කිං? ත්යජ්ජ, ස්වස්ස, පතිලිය්යති.
යිට්ඨං වා හුතං වා ලොකෙ, යදි වා සාවකෙ, පුග්ගලා ධම්මදසා තෙ, භොවාදී නාම සො හොති, යථාභාවී ගුණෙන සො ඉතීධ –
පුබ්බස්මිංයෙවාධිකාරෙ –
සරා ඛො බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි රස්සං පප්පොන්තීති ඡන්දානුරක්ඛණෙ, ආගමෙ, සංයොගෙ ච රස්සත්තං.
ඡන්දානුරක්ඛණෙ තාව යිට්ඨංව හුතංව ලොකෙ, යදිව සාවකෙ, පුග්ගල ධම්මදසා තෙ, භොවාදි නාම සො හොති, යථාභාවි ගුණෙන සො.
ආගමෙ යථයිදං, සම්මදක්ඛාතො.
සංයොගෙ පරාකමො පරක්කමො, ආසාදො අස්සාදො, එවං තණ්හක්ඛයො, ඣානස්ස ලාභිම්හි, වසිම්හි, ථුල්ලච්චයො.
ක්වචීති කිං? මායිදං, මනසා දඤ්ඤා විමුත්තානං, යථාක්කමං, ආඛ්යාතිකං, දීය්යති, සූය්යති.
එසො ඛො බ්යන්තිං කාහිති, සො ගච්ඡං න නිවත්තති ඉච්චත්ර –
තස්මිංයෙවාධිකාරෙ –
39. ලොපඤ්ච ¶ තත්රාකාරො.
සරා ඛො බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි ලොපං පප්පොන්ති, තත්ර ලුත්තෙ ඨානෙ අකාරාගමො ච හොති. එතතසද්දන්තොකාරස්සෙවායං ලොපො.
එස ඛො බ්යන්තිං කාහිති, ස ගච්ඡං න නිවත්තති, එවං එස ධම්මො, එස පත්තොසි, ස මුනි, ස සීලවා.
ක්වචීති කිං? එසො ධම්මො, සො මුනි, සො සීලවා.
චසද්දෙන එතසද්දන්තස්ස සරෙපි ක්වචි ලොපො. යථා – එස අත්ථො, එස ආභොගො, එස ඉදානි.
විපරිණාමෙන ‘‘සරම්හා, බ්යඤ්ජනස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
සරම්හා පරස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ද්වෙභාවො හොති ඨානෙ. ද්වින්නං භාවො ද්විභාවො, සො එව ද්වෙභාවො.
එත්ථ ච ඨානං නාම රස්සාකාරතො පරං ප පති පටිකමුකුස කුධ කී ගහ ජුත ඤාසි සු සම්භූ සර සසාදීනමාදිබ්යඤ්ජනානං ද්වෙභාවං, තික තය තිංස වතාදීනමාදි ච, වතු වටුදිසාදීනමන්තඤ්ච, උ දු නි-උපසග්ග ත චතු ඡ සන්තසද්දාදෙසාදිපරඤ්ච, අපදන්තා නාකාරදීඝතො යකාරාදි ච,
යවතං තලනාදීන-මාදෙසො ච සයාදිනං;
සහ ධාත්වන්තස්සාදෙසො, සීසකාරො තපාදිතො.
ඡන්දානුරක්ඛණෙ ච – ඝර ඣෙ ධංසු භමාදීනමාදි ච, රස්සාකාරතො වග්ගානං චතුත්ථදුතියා ච ඉච්චෙවමාදි.
තත්ථ ¶ ප පති පටීසු තාව – ඉධ පමාදො ඉධප්පමාදො, එවං අප්පමාදො, විප්පයුත්තො, සුප්පසන්නො, සම්මා පධානං සම්මප්පධානං, රස්සත්තං, අප්පතිවත්තියො, අධිපතිප්පච්චයො, සුප්පතිට්ඨිතො, අප්පටිපුග්ගලො, විප්පටිසාරො, සුප්පටිපන්නො, සුප්පටිපත්ති.
කමාදිධාතූසු – පක්කමො, පටික්කමො, හෙතුක්කමො, ආකමති අක්කමති, එවං පරක්කමති, යථාක්කමං.
පක්කොසති, පටික්කොසති, අනුක්කොසති, ආකොසති, අක්කොසති.
අක්කුද්ධො, අතික්කොධො.
ධනක්කීතො, වික්කයො, අනුක්කයො.
පග්ගහො, විග්ගහො, අනුග්ගහො, නිග්ගහො, චන්දග්ගහො, දිට්ඨිග්ගාහො.
පජ්ජොතො, විජ්ජොතති, උජ්ජොතො.
කතඤ්ඤූ, විඤ්ඤූ, පඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණං, අනුඤ්ඤා, මනුඤ්ඤා, සමඤ්ඤා.
අවස්සයො, නිස්සයො, සමුස්සයො.
අප්පස්සුතො, විස්සුතො, බහුස්සුතො, ආසවා අස්සවා.
පස්සම්භන්තො, විස්සම්භති.
අට්ටස්සරො, විස්සරති, අනුස්සරති.
පස්සසන්තො, විස්සසන්තො, මහුස්සසන්තො, ආසාසො අස්සාසො.
අවිස්සජ්ජෙන්තො, විස්සජ්ජෙන්තො, පරිච්චජන්තො, උපද්දවො, උපක්කිලිට්ඨො, මිත්තද්දු, ආයබ්බයො, උදබ්බහි ඉච්චාදි.
සරම්හාති ¶ කිං? සම්පයුත්තො, සම්පතිජාතො, සම්පටිච්ඡන්නං, සඞ්කමන්තො, සඞ්ගහො.
ඨානෙති කිං? මා ච පමාදො, පතිගය්හති, වචීපකොපං රක්ඛෙය්ය, යෙ පමත්තා යථා මතා, මනොපකොපං රක්ඛෙය්ය, ඉධ මොදති, පෙච්ච මොදති.
තිකාදීසු – කුසලත්තිකං, පීතිත්තිකං, හෙතුත්තිකං, වෙදනාත්තිකං, ලොකත්තයං, බොධිත්තයං, වත්ථුත්තයං. එකත්තිංස, ද්වත්තිංස, චතුත්තිංස. සීලබ්බතං, සුබ්බතො, සප්පීතිකො, සමන්නාගතො, පුනප්පුනං ඉච්චාදි.
වතු වටු දිසාදීනමන්තෙ යථා – වත්තති, වට්ටති, දස්සනං, ඵස්සො ඉච්චාදි.
උ දු නි උපසග්ගාදිපරෙසු – උකංසො උක්කංසො. දුකරං දුක්කරං, නිකඞ්ඛො නික්කඞ්ඛෙ.
එවං උග්ගතං, දුච්චරිතං, නිජ්ජටං, උඤ්ඤාතං, උන්නති, උත්තරො, දුක්කරො, නිද්දරො, උන්නතො, දුප්පඤ්ඤො, දුබ්බලො, නිම්මලො, උය්යුත්තො, දුල්ලභො, නිබ්බත්තො, උස්සාහො, දුස්සහො, නිස්සාරො.
තථා තක්කරො, තජ්ජො, තන්නින්නො, තප්පභවො, තම්මයො.
චතුක්කං, චතුද්දිසං, චතුප්පාදො, චතුබ්බිධං, චතුස්සාලං.
ඡක්කං, ඡන්නවුති, ඡප්පදිකා, ඡබ්බස්සානි.
සක්කාරො, සක්කතො, සද්දිට්ඨි, සප්පුරිසො, මහබ්බලො.
ඨානෙති කිං? නිකායො, නිදානං, නිවාසො, නිවාතො, තතො, චතුවීසති, ඡසට්ඨි.
යකාරාදිම්හි ¶ – නීය්යති, සූය්යති, අභිභූය්ය, විචෙය්ය, විනෙය්ය, ධෙය්යං, නෙය්යං, සෙය්යො, ජෙය්යො, වෙය්යාකරණො.
ආදිසද්දෙන එත්තො, එත්තාවතා.
අනාකාරග්ගහණං කිං? මාලාය, දොලාය, සමාදාය.
ඨානෙති කිං? උපනීයති, සූයති, තොයං.
යවතමාදෙසෙ – ජාති අන්ධො, විපලි ආසො, අනි ආයො, යදි එවං, අපි එකච්චෙ, අපි එකදා ඉච්චත්ර, ඉකාරස්ස ‘‘ඉවණ්ණො යං නවා’’ති යකාරෙ කතෙ –
‘‘සබ්බස්ස සො දාම්හි වා’’ති ඉතො මණ්ඩූකගතියා වාති වත්තතෙ.
41. යවතං තලනදකාරානං බ්යඤ්ජනානි චලඤජකාරත්තං.
යකාරවන්තානං තලනදකාරානං සංයොගබ්යඤ්ජනානි යථාක්කමං චලඤජකාරත්තමාපජ්ජන්තෙ වා.
කාරග්ගහණං යවතං සකාර ක ච ට පවග්ගානං සකාරකචටපවග්ගාදෙසත්ථං, තථා යවතං ත ධ ණකාරානං ඡ ඣඤකාරාදෙසත්ථඤ්ච, තතො යවතමාදෙසස්ස අනෙන ද්විභාවො.
ජච්චන්ධො, විපල්ලාසො, අඤ්ඤායො, යජ්ජෙවං, අප්පෙකච්චෙ අප්පෙකදා.
වාති කිං? පටිසන්ථාරවුත්යස්ස, බාල්යං, ආලස්යං.
සරම්හාති කිං? අඤායො, ආකාසානඤ්චායතනං.
තපාදිතො සිම්හි – තපස්සී, යසස්සී.
ඡන්දානුරක්ඛණෙ ¶ – නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණං, උජ්ජුගතෙසු සෙය්යො, ගච්ඡන්ති සුග්ගතින්ති.
වග්ගචතුත්ථදුතියෙසු පන තස්මිංයෙවාධිකාරෙ ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති ච වත්තතෙ.
වග්ගචතුත්ථදුතියානං සදිසවසෙන ද්විභාවෙ සම්පත්තෙ නියමත්ථමාහ.
42. වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං තතියපඨමා.
සරම්හා පරභූතානං වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං බ්යඤ්ජනානං යථාක්කමං වග්ගතතිය පඨමක්ඛරා ද්විභාවං ගච්ඡන්ති ඨානෙති ඨානාසන්නවසෙන තබ්බග්ගෙ තතියපඨමාව හොන්ති.
එත්ථ ච සම්පත්තෙ නියමත්තා ඝොසාඝොසග්ගහණෙන චතුත්ථදුතියාව අධිප්පෙතා, ඉතරථා අනිට්ඨප්පසඞ්ගොසියා. තෙන ‘‘කතඤ්ඤූ, තන්නයො, තම්මයො’’තිආදීසු වග්ගපඤ්චමානං සතිපි ඝොසත්තෙ තතියප්පසඞ්ගොන හොති, ඨානාධිකාරතො වා.
ඝරාදීසු ප උ දු නිආදිපරචතුත්ථෙසු තාව – පඝරති පග්ඝරති, එවං උග්ඝරති, උග්ඝාටෙති, දුග්ඝොසො, නිග්ඝොසො, එසෙව චජ්ඣානඵලො, පඨමජ්ඣානං, අභිජ්ඣායති, උජ්ඣායති, විද්ධංසෙති, උද්ධංසිතො, උද්ධාරො, නිද්ධාරො, නිද්ධනො, නිද්ධුතො, විබ්භන්තො, උබ්භතො, දුබ්භික්ඛං, නිබ්භයං, තබ්භාවො, චතුද්ධා, චභුබ්භි, ඡද්ධා, සද්ධම්මො, සබ්භූතො, මහද්ධනො, මහබ්භයං.
යවත මාදෙසාදීසු – බොජ්ඣඞ්ගා, ආසබ්භං, බුජ්ඣිතබ්බං, බුජ්ඣති.
ඨානෙති ¶ කිං? සීලවන්තස්ස ඣායිනො, යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා, නිධානං, මහාධනං.
රස්සාකාරතොපරං වග්ගදුතියෙසු – පඤ්ච ඛන්ධා පඤ්චක්ඛන්ධා, එවංරූපක්ඛන්ධො, අක්ඛමො, අභික්ඛණං, අවික්ඛෙපො, ජාතික්ඛෙත්තං, ධාතුක්ඛොභො, ආයුක්ඛයො. සෙතඡත්තං සෙතච්ඡත්තං, එවං සබ්බච්ඡන්නං, විච්ඡින්නං, බොධිච්ඡායා, ජම්බුච්ඡායා, සමුච්ඡෙදො. තත්ර ඨිතො තත්රට්ඨිතො, එවං ථලට්ඨං, ජලට්ඨං, අධිට්ඨිතං, නිට්ඨිතං, චත්තාරිට්ඨානානි, ගරුට්ඨානියො, සමුට්ඨිතො, සුප්පට්ඨානො. යසත්ථෙරො, යත්ථ, තත්ථ, පත්ථරති, විත්ථාරො, අභිත්ථුතො, විත්ථම්භිතො, අනුත්ථුනං, චතුත්ථො, කුත්ථ. පප්ඵොටෙති, මහප්ඵලං, නිප්ඵලං, විප්ඵාරො, පරිප්ඵුසෙය්ය, මධුප්ඵාණිතං.
ආකාරතො – ආඛාතො ආක්ඛාතො, එවං තණ්හාක්ඛයො, ආණාක්ඛෙත්තං, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ආඡාදයති, ආච්ඡාදයති, එවං ආච්ඡින්දති, නාවාට්ඨං, ආත්ථරති, ආප්ඵොටෙති.
සරම්හාති කිං? සඞ්ඛාරො, තඞ්ඛණෙ, සඤ්ඡන්නං, තණ්ඨානං, සන්ථුතො, තම්ඵලං.
ඨානෙති කිං? පූවඛජ්ජකං, තස්ස ඡවියාදීනි ඡින්දිත්වා, යථා ඨිතං, කථං, කම්මඵලං.
නිකමති, නිපත්ති, නිචයො, නිචරති, නිතරණං ඉච්චත්ර – ‘‘දො ධස්ස චා’’ති එත්ථ චග්ගහණස්ස බහුලත්ථත්තා තෙන චග්ගහණෙන යථාපයොගං බහුධා ආදෙසො සියා.
යථා – නි උපසග්ගතො කමු පද චි චර තරානං පඨමස්ස වග්ගදුතියො ඉමිනා ද්විත්තං, නික්ඛමති, නිප්ඵත්ති, නිච්ඡයො, නිච්ඡරති, නිත්ථරණං.
තථා ¶ බො වස්ස කුව දිව සිව වජාදීනං ද්විරූපස්සාති වකාරද්වයස්ස බකාරද්වයං, යථා – කුබ්බන්තො, එවං කුබ්බානො, කුබ්බන්ති, සධාත්වන්තයාදෙසස්ස ද්විත්තං. දිවති දිබ්බති, එවං දිබ්බන්තො, සිබ්බති, සිබ්බන්තො, පවජති පබ්බජති, පබ්බජන්තො, නිවානං නිබ්බානං, නිබ්බුතො, නිබ්බින්දති, උදබ්බයං ඉච්චාදි.
ලො රස්ස පරි තරුණාදීනං ක්වචි. පරිපන්නො පලිපන්නො, එවං පලිබොධො, පල්ලඞ්කං, තරුණො තලුනො, මහාසාලො, මාලුතො, සුඛුමාලො.
ටො තස්ස දුක්කතාදීනං ක්වචි. යථා – දුක්කතං දුක්කටං, එවං සුකටං, පහටො, පත්ථටො, උද්ධටො, විසටො ඉච්චාදි.
කො තස්ස නියතාදීනං ක්වචි. නියතො නියකො.
යො ජස්ස නිජාදිස්ස වා, නිජංපුත්තං නියංපුත්තං.
කො ගස්ස කුලූපගාදීනං, කුලූපගො කුලූපකො.
තථා ණො නස්ස ප පරිආදිතො. පනිධානං පණිධානං, එවං පණිපාතො, පණාමො, පණීතං, පරිණතො, පරිණාමො, නින්නයො නිණ්ණයො, එවං උණ්ණතො, ඔණතො ඉච්චාදි.
පතිඅග්ගි, පතිහඤ්ඤති ඉතීධ –
පතිඉච්චෙතස්ස උපසග්ගස්ස සරෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා පරෙ ක්වචි පටිආදෙසො හොති පුබ්බස්සරලොපො. පටග්ගි, පටිහඤ්ඤති.
ක්වචීති කිං? පච්චත්තං, පතිලීයති.
පුථජනො පුථභූතං ඉතීධ ‘‘අන්තො’’ති වත්තතෙ.
44. පුථස්සු ¶ බ්යඤ්ජනෙ.
පුථඉච්චෙතස්ස අන්තො සරො උකාරො හොති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ, ද්විත්තං. පුථුජ්ජනො, පුථුභූතං.
බ්යඤ්ජනෙති කිං? පුථ අයං. ‘‘පුථස්ස අ පුථ’’ඉති සමාසෙනෙව සිද්ධෙ පුන අන්තග්ගහණාධිකාරෙන ක්වචි අපුථන්තස්සාපි උත්තං සරෙ.
මනො අඤ්ඤං මනුඤ්ඤං, එවං ඉමං එවුමං, පරලොපො, ඉති එවං ඉත්වෙවං, උකාරස්ස වකාරො.
අවකාසො, අවනද්ධො, අවවදති, අවසානමිතීධ –
‘‘ක්වචි බ්යඤ්ජනෙ’’ති ච වත්තතෙ.
අවඉච්චෙතස්ස උපසග්ගස්ස ඔකාරො හොති ක්වචි බ්යඤ්ජනෙ පරෙ. ඔකාසො, ඔනද්ධො, ඔවදති, ඔසානං.
ක්වචීති කිං? අවසානං, අවසුස්සතු.
බ්යඤ්ජනෙති කිං? අවයාගමනං, අවෙක්ඛති.
අවගතෙ සූරියෙ, අවගච්ඡති, අවගහෙත්වා ඉතීධ –
‘‘අවස්සෙ’’ති වත්තතෙ ඔග්ගහණඤ්ච.
46. තබ්බිපරීතූපපදෙ බ්යඤ්ජනෙ ච.
අවසද්දස්ස උපපදෙ තිට්ඨමානස්ස තස්සොකාරස්ස විපරීතො ච හොති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ.
තස්ස විපරීතො තබ්බිපරීතො, උපොච්චාරිතං පදං උපපදං, ඔකාරවිපරීතොති උකාරස්සෙතං අධිවචනං. චසද්දො කත්ථචි ¶ නිවත්තනත්ථො, ද්විත්තං. උග්ගතෙ සූරියෙ, උග්ගච්ඡති, උග්ගහෙත්වා.
අතිප්පඛො තාව, පරසතං, පරසහස්සං ඉතීධ –
‘‘ආගමො’’ති වත්තතෙ.
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි ඔකාරාගමො හොතීති අතිප්ප පරසද්දෙහි ඔකාරාගමො ‘‘යවමද’’ඉච්චාදිසුත්තෙ චසද්දෙන අතිප්පතො ගකාරාගමො ච.
අතිප්පගො ඛො තාව, පරොසතං, පරොසහස්සං, එත්ථ ‘‘සරා සරෙ ලොප’’න්ති පුබ්බස්සරලොපො.
මනමයං, අයමයං ඉතීධ ‘‘මනොගණාදීන’’න්ති වත්තතෙ.
එතෙසං මනොගණාදීනමන්තො ඔත්තමාපජ්ජතෙ විභත්තිලොපෙ කතෙ.
මනොමයං, අයොමයං, එවං මනොසෙට්ඨා, අයොපත්තො, තපොධනො, තමොනුදො, සිරොරුහො, තෙජොකසිණං, රජොජල්ලං, අහොරත්තං, රහොගතො.
ආදිසද්දෙන ආපොධාතු, වායොධාතු.
සීහගතියා වාධිකාරතො ඉධ න භවති, මනමත්තෙන මනච්ඡට්ඨානං, අයකපල්ලං, තමවිනොදනො, මනආයතනං.
ඉති බ්යඤ්ජනසන්ධිවිධානං නිට්ඨිතං.
නිග්ගහීතසන්ධිවිධාන
අථ ¶ නිග්ගහීතසන්ධි වුච්චතෙ.
තණ්හං කරො, රණං ජහො, සං ඨිතො, ජුතිං ධරො, සං මතො ඉතීධ ‘‘නිග්ගහීත’’න්ති අධිකාරො, ‘‘බ්යඤ්ජනෙ’’ති වත්තතෙ.
වග්ගභූතෙ බ්යඤ්ජනෙ පරෙ නිග්ගහීතං ඛො වග්ගන්තං වා පප්පොතීති නිමිත්තානුස්වරානං ඨානාසන්නවසෙන තබ්බග්ගපඤ්චමො හොති. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. තෙන ‘‘තණ්හඞ්කරො, රණඤ්ජහො, සණ්ඨිතො, ජුතින්ධරො, සම්මතො’’තිආදීසු නිච්චං.
තඞ්කරොති තං කරොති, තඞ්ඛණං තංඛණං, සඞ්ගහො සංගහො, තඞ්ඝතං තං ඝතං. ධම්මඤ්චරෙ ධම්මං චරෙ, තඤ්ඡන්නං තං ඡන්නං, තඤ්ජාතං තං ජාතං, තඤ්ඤාණං තං ඤාණං. තණ්ඨානං තං ඨානං, තණ්ඩහති භං ඩහති. තන්තනොති තං තනොති, තන්ථිරං තං ථිරං, තන්දානං තං දානං, තන්ධනං තං ධනං, තන්නිච්චුතං තං නිච්චුතං. තම්පත්තො තං පත්තො, තම්ඵලං තං ඵලං, තෙසම්බොධො තෙසං බොධො, සම්භූතො සංභූතො, තම්මිත්තං තං මිත්තං. කිඞ්කතො කිං කතො, දාතුඞ්ගතො දාතුං ගතොති එවමාදීසු විකප්පෙන.
ඉධ න භවති, න තං කම්මං කතං සාධු, සරණං ගච්ඡාමි.
සති චොපරි වාග්ගහණෙ විජ්ඣන්තරෙ වා ඉධ වාග්ගහණකරණමත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං, තෙන නිග්ගහීතස්ස සංඋපසග්ගපුමන්තස්ස ලෙ ලකාරො. යථා – පටිසංලීනො පටිසල්ලීනො, එවං පටිසල්ලාණො, සල්ලක්ඛණා, සල්ලෙඛො, සල්ලාපො, පුංලිඞ්ගං පුල්ලිඞ්ගං.
පච්චත්තං එව, තං එව, තඤ්හි තස්ස, එවඤ්හි වො ඉතීධ ‘‘වා’’ති අධිකාරො.
50. එහෙ ¶ ඤං.
එකාරහකාරෙ පරෙ නිග්ගහීතං ඛො ඤකාරං පප්පොති වා, එකාරෙ ඤාදෙසස්ස ද්විභාවො.
පච්චත්තඤ්ඤෙවපච්චත්තං එව, තඤ්ඤෙව තං එව, තඤ්හි තස්ස තඤ්හි තස්ස, එවඤ්හි වො එවඤ්හි වො.
වවත්ථිතවිභාසත්තා වාසද්දස්ස එවහිනිපාතතො අඤ්ඤත්ථ න හොති, යථා – එවමෙතං, එවං හොති.
සංයොගො, සංයොජනං, සංයතො, සංයාචිකාය, යං යදෙව, ආනන්තරිකං යමාහු ඉතීධ ‘‘ඤ’’මිති වත්තතෙ.
නිග්ගහීතං ඛො යකාරෙ පරෙ සහ යකාරෙන ඤකාරං පප්පොති වා, ඤාදෙසස්ස ද්විත්තං.
සඤ්ඤොගො සංයොගො, සඤ්ඤොජනං සංයොජනං, සඤ්ඤතො සංයතො, සඤ්ඤාචිකාය සංයාචිකාය, යඤ්ඤදෙව යං යදෙව, ආනන්තරිකඤ්ඤමාහු ආනන්තරිකං යමාහු.
වාසද්දස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තාව සංපදන්තතො ච සබ්බනාමයකාරපරතො ච නිග්ගහීතා අඤ්ඤත්ථ න හොති. යථා – එතං යොජනං, තං යානං, සරණං යන්ති.
එත්ථ ච ‘‘සහ යෙ චා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ස යෙ චා’’ති වචනතො සුත්තන්තෙසු සුඛුච්චාරණත්ථමක්ඛරලොපොපීති දට්ඨබ්බං, තෙන පටිසඞ්ඛාය යොනිසො පටිසඞ්ඛා යොනිසො, සයං අභිඤ්ඤාය සච්ඡිකත්වා සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා, පරියෙසනාය පරියෙසනාතිආදි සිජ්ඣති.
තං ¶ අහං බ්රූමි, යං ආහු, ධනං එව, කිං එතං, නින්දිතුං අරහති, යං අනිච්චං, තං අනත්තා, එතං අවොච, එතං එව ඉච්චත්ර –
නිග්ගහීතස්ස ඛො සරෙ පරෙ මකාරදකාරාදෙසා හොන්ති වා. එත්ථ ච වාසද්දාධිකාරස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා දකාරො යතෙතසද්දතො පරස්සෙව.
තමහං බ්රූමි, යමාහු, ධනමෙව, කිමෙතං, නින්දිතුමරහති, යදනිච්චං, තදනත්තා, එතදවොච, එතදෙව.
වාති කිං? තං අහං, එතං එව, අක්කොච්ඡි මං අවධි මං.
එත්ථ ච මදාති යොගවිභාගෙන බ්යඤ්ජනෙපි වා මකාරො. තෙන ‘‘බුද්ධම සරණම ගච්ඡාමී’’තිආදි සිජ්ඣති.
තාසං අහං සන්තිකෙ, විදූනං අග්ගං, තස්ස අදාසිං අහං ඉතීධ ‘‘සරෙ’’ති වත්තතෙ.
නිග්ගහීතං ඛො සරෙ පරෙ ලොපං පප්පොති ක්වචි ඡන්දානුරක්ඛණෙ සුඛුච්චාරණට්ඨානෙ. පුබ්බස්සරලොපො, පරස්ස අසංයොගන්තස්ස දීඝො.
තාසාහං සන්තිකෙ, විදූනග්ගං, තස්ස අදාසාහං, තථාගතාහං, එවාහං, ක්යාහං.
ක්වචීති කිං? එවමස්ස, කිමහං.
අරියසච්චානං දස්සනං, එතං බුද්ධානං සාසනං, සංරත්තො, සංරාගො, සංරම්භො, අවිසංහාරො, චිරං පවාසිං, ගන්තුං කාමො, ගන්තුං මනො ඉතීධ ‘‘ක්වචි ලොප’’න්ති වත්තතෙ.
54. බ්යඤ්ජනෙ ¶ ච.
නිග්ගහීතං ඛො බ්යඤ්ජනෙ ච පරෙ ලොපං පප්පොති ක්වචි ඡන්දානුරක්ඛණාදිම්හි. රකාරහකාරෙසු උපසග්ගන්තස්ස දීඝො.
අරියසච්චාන දස්සනං, එතං බුද්ධාන සාසනං, සාරත්තො, සාරාගො, සාරම්භො, අවිසාහාරො, චිරප්පවාසිං, ද්විත්තං, ගන්තුකාමො, ගන්තුමනො.
ක්වචීති කිං? එතං මඞ්ගලමුත්තමං.
කතං ඉති, කිං ඉති, අභිනන්දුං ඉති, උත්තත්තං ඉව, චක්කං ඉව, කලිං ඉදානි, කිං ඉදානි, ත්වං අසි, ඉදං අපි, උත්තරිං අපි, දාතුං අපි, සදිසං එව ඉතීධ ‘‘නිග්ගහීතම්හා, ලොප’’න්ති ච වත්තතෙ.
නිග්ගහීතම්හා පරො සරො ලොපං පප්පොති වා. නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං.
කතන්ති, කින්ති, අභිනන්දුන්ති, උත්තත්තංව, චක්කංව, කලින්දානි, කින්දානි, ත්වංසි, ඉදම්පි, උත්තරිම්පි, දාතුම්පි, සදිසංව.
වාති කිං? කතං ඉති, කිමිති, දාතුමපි, සාමං එව.
අයම්පි වාසද්දස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා ඉතීවීදානිසීපෙවාදිතො අඤ්ඤත්ථ න හොති. යථා – අහං එත්ථ, එතං අහොසි.
එවං අස්ස තෙ ආසවා, පුප්ඵං අස්සා උප්පජ්ජති ඉතීධ සරෙ පරෙ ලුත්තෙ විපරිණාමෙන ‘‘පරස්මිං, සරෙ, ලුත්තෙ’’ති ච වත්තතෙ.
56. බ්යඤ්ජනො ¶ ච විසඤ්ඤොගො.
නිග්ගහීතම්හා පරස්මිං සරෙ ලුත්තෙ බ්යඤ්ජනො සඤ්ඤොගො චෙ, විසඤ්ඤොගොව හොතීති සංයොගෙකදෙසස්ස පුරිමබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො.
ද්වින්නං බ්යඤ්ජනානමෙකත්ර ඨිති සඤ්ඤොගො, ඉධ පන සංයුජ්ජතීති සඤ්ඤොගො, පුරිමො වණ්ණො, විගතො සඤ්ඤොගො අස්සාති විසඤ්ඤොගො, පරො.
එවං ස තෙ ආසවා, පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති.
ලුත්තෙති කිං? එවමස්ස.
චසද්දෙන තිණ්ණං බ්යඤ්ජනානං සරූපසංයොගොපි විසඤ්ඤොගො හොති. යථා – අග්යාගාරං, වුත්යස්ස.
චක්ඛු උදපාදි, අව සිරො, යාවචිධ භික්ඛවෙ, අණුථූලානි, ත සම්පයුත්තා ඉභීධ ‘‘සරෙ, ආගමො, ක්වචි, බ්යඤ්ජනෙ’’ති ච වත්තතෙ.
නිග්ගහීතඤ්ච ආගමො හොති සරෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා ක්වචි සුඛුච්චාරණට්ඨානෙ. නිග්ගහීතස්ස රස්සානුගතත්තා රස්සතොයෙවායං.
චක්ඛුං උදපාදි, අවංසිරො, යාවඤ්චිධ භික්ඛවෙ, අණුංථූලානි, තංසම්පයුත්තා, එවං තඞ්ඛණෙ, තංසභාවො.
ක්වචීති කිං? න හි එතෙහි, ඉධ චෙව.
එවං වුත්තෙ, තං සාධු, එකං සමයං භගවා, අග්ගිංව සනමං ඉතීධ ලොපාදෙසකාරියෙ සම්පත්තෙ යෙභුය්යෙන තදපවාදත්ථමාහ.
58. අං ¶ බ්යඤ්ජනෙ නිග්ගහීතං.
නිග්ගහීතං ඛො බ්යඤ්ජනෙ පරෙ අංඉති හොති.
අකාරො උච්චාරණත්ථො, ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා පුබ්බස්සරලොපො වා.
එවං වුත්තෙ, තං සාධු, එකං සමයං භගවා, අග්ගිංව සන්ධමං.
ඉධ අවුත්තවිසෙසානම්පි වුත්තනයාතිදෙසත්ථමතිදෙසමාහ.
යෙ ඉධ අම්හෙහි විසෙසතො න උපදිට්ඨා උපසග්ගනිපාතාදයො, තෙසං වුත්තයොගතො වුත්තනයෙන සරසන්ධාදීසු වුත්තනයානුසාරෙන රූපසිද්ධි වෙදිතබ්බා.
තෙන ‘‘දො ධස්ස චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන පරියාදීනං රහනාදිවණ්ණස්ස විපරියයො යවාදීහි, යථා – පරියුදාහාසි පයිරුදාහාසි, අරියස්ස අයිරස්ස, බහ්වාබාධො බව්හාබාධො, න අභිනෙය්ය අනභිනෙය්ය.
‘‘තං ඉමිනාපි ජානාථා’’ති එත්ථ ‘‘පරො වා සරො’’ති සරෙ ලුත්තෙ ‘‘තත්රාකාරො’’ති යොගවිභාගෙන අකාරො නිග්ගහීතස්ස දකාරො, තදමිනාපි ජානාථ ඉච්චාදි.
ඉති නිග්ගහීතසන්ධිවිධානං නිට්ඨිතං.
සඤ්ඤාවිධානං සරසන්ධි සන්ධි,
නිසෙධනං බ්යඤ්ජනසන්ධි සන්ධි;
යො නිග්ගහීතස්ස ච සන්ධිකප්පෙ,
සුනිච්ඡයො සොපි මයෙත්ථ වුත්තො.
ඉති රූපසිද්ධියං සන්ධිකණ්ඩො
පඨමො.