📜
2. නාමකණ්ඩ
අථ ¶ නාමිකවිභත්යාවතාරො වුච්චතෙ.
අත්ථාභිමුඛං නමනතො, අත්තනි චත්ථස්ස නාමනතො නාමං, දබ්බාභිධානං.
තං පන දුවිධං අන්වත්ථරුළ්හීවසෙන, තිවිධං පුමිත්ථිනපුංසකලිඞ්ගවසෙන. යථා – රුක්ඛො, මාලා, ධනං.
චතුබ්බිධං සාමඤ්ඤගුණක්රියායදිච්ඡාවසෙන, යථා – රුක්ඛො, නීලො, පාචකො, සිරිවඩ්ඪොතිආදි.
අට්ඨවිධං අවණ්ණිවණ්ණුවණ්ණොකාරනිග්ගහීතන්තපකතිභෙදෙන.
පුල්ලිඞ්ග
තත්ථ පඨමං අකාරන්තම්හා පුල්ලිඞ්ගා ජාතිනිමිත්තා පුරිසසද්දා ස්යාදිවිභත්තියො පරා යොජීයන්තෙ.
අධිකාරොයං. තත්ථ පඤ්ච මාරෙ ජිතවාති ජිනො, බුද්ධො. ජිනස්ස වචනං ජිනවචනං, තස්ස ජිනවචනස්ස යුත්තං ජිනවචනයුත්තං, තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා යුත්තං අනුරූපමෙවාති ඉදං අධිකාරත්ථං වෙදිතබ්බං.
සා මාගධී මූලභාසා, නරා යායාදිකප්පිකා;
බ්රහ්මානො ච’ස්සුතාලාපා, සම්බුද්ධා චාපි භාසරෙ.
අධිකාරො පන තිවිධො සීහගතිකමණ්ඩූකගතිකයථානුපුබ්බිකවසෙන, අයං පන සීහගතිකො පුබ්බාපරවිලොකනතො, යථානුපුබ්බිකොයෙව වා.
සක්කතවිසදිසං ¶ කත්වා ජිනවචනානුරූපවසෙන පකතිට්ඨපනත්ථං පරිභාසමාහ.
ලිඞ්ගංපාටිපදිකං, යථා යථා ජිනවචනයුත්තඤ්හි ලිඞ්ගං, තථා තථා ඉධ ලිඞ්ගං නිපච්චතෙ ඨපීයති. චසද්දෙන ධාතවො චාති ජිනවචනානුරූපතො ‘‘පුරිස’’ඉති ලිඞ්ගෙ ඨපිතෙ තතො තස්ස ධාතුප්පච්චයවිභත්තිවජ්ජිතස්ස අත්ථවතො සද්දස්ස ‘‘පරසමඤ්ඤා පයොගෙ’’ති පරිභාසතො ලිඞ්ගසඤ්ඤායං –
ඉතො පරං විභත්තිප්පච්චයාදිවිධානෙ සබ්බත්ථ ලිඞ්ගග්ගහණමනුවත්තතෙ.
තතො ජිනවචනයුත්තෙහි ලිඞ්ගෙහි පරා විභත්තියො හොන්ති. චසද්දග්ගහණෙන තවෙතුනාදිපච්චයන්තනිපාතතොපි. කම්මාදිවසෙන, එකත්තාදිවසෙන ච ලිඞ්ගත්ථං විභජන්තීති විභත්තියො.
කා ච පන තා විභත්තියො? ‘‘විභත්තියො’’ති අධිකාරො.
63. සියො, අංයො, නාහි, සනං, ස්මාහි, සනං, ස්මිංසු.
ස්යාදයො ද්විසත්ත විභත්තියො නාම හොන්ති. තත්ථ සි, යො ඉති පඨමා, අං, යො ඉති දුතියා, නා, හි ඉති තතියා, ස, නං ඉති චතුත්ථී, ස්මා, හි ඉති පඤ්චමී, ස, නං ඉති ඡට්ඨී, ස්මිං, සු ඉති සත්තමී.
ඉදං ¶ පන සඤ්ඤාධිකාරපරිභාසාවිධිසුත්තෙසු සඤ්ඤාසුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, වුත්තඤ්හි වුත්තියං ‘‘විභත්තිඉච්චනෙන ක්වත්ථො, අම්හස්ස මමං සවිභත්තිස්ස සෙ’’ති, ඉතරථා පුරිමසුත්තෙන එකයොගො කත්තබ්බොති. එත්ථ ච පඨමාදිවොහාරො, එකවචනාදිවොහාරො ච අන්වත්ථවසෙන, පරසමඤ්ඤාවසෙන වා සිද්ධොති වෙදිතබ්බො.
එකස්ස වචනං එකවචනං, බහූනං වචනං බහුවචනං, ද්වින්නං පූරණී දුතියාතිආදි, ඉතරථා පුරිමසුත්තෙ චසද්දෙන සඤ්ඤාකරණෙ අප්පකතනිරත්ථකවිධිප්පසඞ්ගො සියා.
‘‘ජිනවචනයුත්තඤ්හි, ලිඞ්ගඤ්ච නිපච්චතෙ’’ති ච වත්තතෙ. ඉධ පන පදනිප්ඵාදනම්පි ජිනවචනස්සාවිරොධෙනාති ඤාපෙතුං පරිභාසන්තරමාහ.
යථා යථා තෙසං ජිනවචනානං උපරොධො න හොති, තථා තථා ඉධ ලිඞ්ගං, චසද්දෙනාඛ්යාතඤ්ච නිපච්චතෙ, නිප්ඵාදීයතීති අත්ථො. තෙනෙව ඉධ ච ආඛ්යාතෙ ච ද්විවචනාග්ගහණං, සක්කතවිසදිසතො විභත්තිප්පච්චයාදිවිධානඤ්ච කතන්ති දට්ඨබ්බං.
තත්ථ අවිසෙසෙන සබ්බස්යාදිවිභත්තිප්පසඞ්ගෙ ‘‘වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකා සද්දප්පවත්තී’’ති වත්තිච්ඡාවසා –
ලිඞ්ගත්ථාභිධානමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොතීති පඨමා. තත්ථාපි අනියමෙනෙකවචනබහුවචනප්පසඞ්ගෙ ‘‘එකම්හී වත්තබ්බෙ එකවචන’’න්ති පරිභාසතො ලිඞ්ගත්ථස්සෙකත්තවචනිච්ඡායං පඨමෙකවචනං සි.
‘‘අතො නෙනා’’ති ඉතො ‘‘අතො’’ති වත්තතෙ, ලිඞ්ගග්ගහණඤ්ච.
66. සො ¶ .
සි, ඔඉති ද්විපදමිදං. ලිඞ්ගස්ස අකාරතො පරස්ස සිවචනස්ස ඔකාරො හොති.
සුත්තෙසු හි පඨමානිද්දිට්ඨස්ස කාරියිනො ඡට්ඨීවිපරිණාමෙන විවරණං ආදෙසාපෙක්ඛන්ති දට්ඨබ්බං.
එත්ථ ච සීති විභත්ති ගය්හතෙ විභත්තිකාරියවිධිප්පකරණතො, ‘‘තතො ච විභත්තියො’’ති ඉතො විභත්තිග්ගහණානුවත්තනතො වා, එවං සබ්බත්ථ ස්යාදීනං කාරියවිධානෙ විභත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං.
‘‘වා පරො අසරූපා’’ති පරලොපෙ සම්පත්තෙ තදපවාදෙන පුබ්බලොපමාහ.
67. සරලොපො’මාදෙසප්පච්චයාදිම්හි සරලොපෙ තු පකති.
පුබ්බස්සරස්ස ලොපො හොති අංවචනෙ, ආදෙසප්පච්චයාදිභූතෙ ච සරෙ පරෙ, සරලොපෙ කතෙ තු පරසරස්ස පකතිභාවො හොති. එත්ථ ච ‘‘සරලොපෙ’’ති පුනග්ගහණං ඉමිනාව කතසරලොපනිමිත්තෙයෙව පරස්ස විකාරෙ සම්පත්තෙ පකතිභාවත්ථං. පරසරස්ස පකතිභාවවිධානසාමත්ථියතො අමාදෙසප්පච්චයාදිභූතෙ සරෙ පරෙතිපි සිද්ධං.
ත්යාදිවිභත්තියො චෙත්ථ, පච්චයත්තෙන ගය්හරෙ;
ආදිග්ගහණමාඛ්යාත-කිතකෙස්වාගමත්ථිදං.
පච්චයසාහචරියා, චාදෙසො පකතීපරො;
පදන්තස්සරලොපො න, තෙන’බ්භාහාදිකෙ පරෙ.
තුග්ගහණං ¶ භික්ඛුනීආදීසු සරලොපනිවත්තනත්ථං, ‘‘නයෙ පරං යුත්තෙ’’ති පරං නෙතබ්බං. පුරිසො තිට්ඨති.
පුරිසො ච පුරිසො චාති පුරිස පුරිසඉති වත්තබ්බෙ –
සරූපානං සමානරූපානං පදබ්යඤ්ජනානං මජ්ඣෙ එකොව සිස්සතෙ, අඤ්ඤෙ ලොපමාපජ්ජන්තෙ අසකින්ති එකසෙසො. එත්ථ ච ‘‘සරූපාන’’න්ති වුත්තත්තාව සිද්ධෙ අසකිම්පයොගෙ පුනාසකිංගහණං එකවිභත්තිවිසයානමෙවාසකිම්පයොගෙ එවායන්ති දස්සනත්ථං, න ච විච්ඡාපයොගෙ’තිප්පසඞ්ගො. ‘‘වග්ගා පඤ්චපඤ්චසො මන්තා’’ති එත්ථ ‘‘පඤ්චපඤ්චසො’’ති නිද්දෙසෙනෙව විච්ඡාපයොගසිද්ධියා ඤාපිතත්තා, අථ වා සහවචනිච්ඡාය’මය’මෙකසෙසො.
යොගවිභාගතො චෙත්ථ, එකසෙස්වසකිං ඉති;
විරූපෙකසෙසො හොති, වා ‘‘පිතූන’’න්තිආදිසු.
තත්ථෙව ලිඞ්ගත්ථස්ස බහුත්තවචනිච්ඡායං ‘‘බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචන’’න්ති පඨමාබහුවචනං යො, පුරිස යො ඉතීධ ‘‘අතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා පරෙසං සබ්බෙසං පඨමායොනීනං, දුතියායොනීනඤ්ච යයාක්කමං ආකාරෙකාරාදෙසා හොන්ති වාති ආකාරො, සබ්බග්ගහණං සබ්බාදෙසත්ථං, සරලොපාදි පුරිමසදිසමෙව, පුරිසා තිට්ඨන්ති.
වා ඉච්චෙව රූපා රූපානි, අග්ගයො, මුනයො.
වාසද්දොයං වවත්ථිතපිභාසත්ථො, තෙන චෙත්ථ –
නිච්චමෙව ¶ ච පුල්ලිඞ්ගෙ, අනිච්චඤ්ච නපුංසකෙ;
අසන්තං ඣෙ කතත්තෙ තු, විධිං දීපෙති වාසුති.
තත්ථෙවාලපනවචනිච්ඡායං ‘‘ලිඞ්ගත්ථෙ පඨමා’’ති වත්තතෙ.
අභිමුඛං කත්වා ලපනං ආලපනං, සම්බොධනං. තස්මිං ආලපනත්ථාධිකෙ ලිඞ්ගත්ථාභිධානමත්තෙ ච පඨමාවිභත්ති හොති. පුරෙ විය එකවචනාදි.
පුරිස සි ඉච්චත්ර –
ආලපනත්ථෙ විහිතො සි ගසඤ්ඤො හොතීති ගසඤ්ඤායං ‘‘භො ගෙ තූ’’ති ඉතො ‘‘ගෙ’’ති වත්තතෙ.
ලිඞ්ගස්ස සම්බන්ධී අකාරො ච පිතුසත්ථුඉච්චෙවමාදීනමන්තො ච ආකාරත්තමාපජ්ජතෙ ගෙ පරෙ.
‘‘ගෙ, රස්ස’’මිති ච වත්තතෙ.
ලිඞ්ගස්ස සම්බන්ධී ආකාරො රස්සමාපජ්ජතෙ ගෙ පරෙ විකප්පෙන, අදූරට්ඨස්සාලපනෙවායං.
‘‘සිං, සො, ස්යා ච, සඛතො ගස්සෙ වා, ඝතෙ චා’’ති එවමාදීහි නිද්දිට්ඨෙහි අඤ්ඤො සෙසො නාම, තතො සෙසතො ලිඞ්ගම්හා ගසිඉච්චෙතෙ ලොපමාපජ්ජන්තෙ. අපිග්ගහණං ¶ දුතියත්ථසම්පිණ්ඩනත්ථං, එත්ථ ච සතිපි සිග්ගහණෙ වඉති වචනමෙව ඤාපකමඤ්ඤත්ථාපි සිග්ගහණෙ ආලපනාග්ගහණස්ස. කෙචි ආලපනාභිබ්යත්තියා භවන්තසද්දං වා හෙසද්දං වා පයුජ්ජන්තෙ. භො පුරිස තිට්ඨ, හෙ පුරිසා වා.
බහුවචනෙ න විසෙසො, භවන්තො පුරිසා තිට්ඨථ.
තත්ථෙව කම්මත්ථවචනිච්ඡායං ‘‘ව,’’ති වත්තතෙ.
යං වා කරොති, යං වා විකරොති, යං වා පාපුණාති, තං කාරකං ක්රියානිමිත්තං කම්මසඤ්ඤං හොති.
කම්මත්ථෙ දුතියාවිභත්ති හොති. පුරෙ විය දුතියෙකවචනං අං, ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා සරෙ ලුත්තෙ ‘‘දීඝ’’න්ති දීඝෙ සම්පත්තෙ පකතිභාවො ච, පුරිසං පස්ස.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්බයොනීනමාඑ’’ති යොවචනස්සෙකාරො, පුරිසෙ පස්ස.
තත්ථෙව කත්තුවචනිච්ඡායං –
යො අත්තප්පධානො ක්රියං කරොති, සො කත්තුසඤ්ඤො හොති.
‘‘තතියා’’ති වත්තතෙ.
කත්තරි ච කාරකෙ තතියාවිභත්ති හොතීති තතියෙකවචනං නා.
79. අතො ¶ නෙන.
එනාති අවිභත්තිකනිද්දෙසො. අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා පරස්ස නාවචනස්ස එනාදෙසො හොති, සරලොපාදි, පුරිසෙන කතං.
බහුවචනම්හි –
සු, හිඉච්චෙතෙසු විභත්තිරූපෙසු පරෙසු ලිඞ්ගස්ස සම්බන්ධී අකාරො එත්තමාපජ්ජතෙ.
81. ස්මාහිස්මිංනං ම්හාභිම්හි වා.
සබ්බතො ලිඞ්ගම්හා ස්මා හි ස්මිංඉච්චෙතෙසං යථාක්කමං ම්හා, භි, ම්හිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි කතං.
තත්ථෙව කරණවචනිච්ඡායං –
යෙන වා කයිරතෙ, යෙන වා පස්සති, යෙන වා සුණාති, තං කාරකං කරණසඤ්ඤං හොති.
කරණකාරකෙ තතියාවිභත්ති හොති, සෙසං කත්තුසමං, ආවිට්ඨෙන පුරිසෙන සො පුඤ්ඤං කරොති, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි.
තත්ථෙව සම්පදානවචනිච්ඡායං –
84. යස්ස ¶ දාතුකාමො රොචතෙ ධාරයතෙ වා තං සම්පදානං.
යස්ස වා දාතුකාමො, යස්ස වා රොචතෙ, යස්ස වා ධාරයතෙ, තං කාරකං සම්පදානසඤ්ඤං හොති.
සම්පදානකාරකෙ චතුත්ථීවිභත්ති හොතීති චතුත්ථියා එකවචනං ස.
සබ්බතො ලිඞ්ගම්හා සකාරාගමො හොති සෙ විභත්තිම්හි පරෙ. පුරිසස්ස ධනං දදාති.
බහුවචනම්හි ‘‘දීඝ’’න්ති වත්තතෙ.
සු නං හිඉච්චෙතෙසු පරෙසු ලිඞ්ගස්ස අන්තභූතා සබ්බෙ රස්සසරා දීඝමාපජ්ජන්තෙ, චග්ගහණමිකාරුකාරානං ක්වචි නිවත්තනත්ථං. පුරිසානං.
තත්ථෙවාපාදානවචනිච්ඡායං –
88. යස්මා දපෙති භයමාදත්තෙ වා තදපාදානං.
යස්මා වා අවධිභූතා අපෙති, යස්මා වා භයං, යස්මා වා ආදත්තෙ, තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති.
89. අපාදානෙ ¶ පඤ්චමී.
අපාදානකාරකෙ පඤ්චමීවිභත්ති හොතීති පඤ්චමියා එකවචනං ස්මා.
‘‘අතො, සබ්බෙසං, ආ එ’’ති ච වත්තතෙ.
අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා සබ්බෙසං ස්මා ස්මිංඉච්චෙතෙසං යථාක්කමං ආකාරෙකාරාදෙසා හොන්ති වා, අඤ්ඤත්ථ ම්හාදෙසො. පුරිසා අපෙති, පුරිසම්හා, පුරිසස්මා.
බහුවචනෙ සබ්බත්ථ තතියාසමං, හිස්ස භිආදෙසො හොති. පුරිසෙහි, පුරිසෙභි අපෙති.
තත්ථෙව සාමිවචනිච්ඡායං –
යස්ස වා පරිග්ගහො, තං සාමිසඤ්ඤං හොති.
සාමිස්මිං ඡට්ඨීවිභත්ති හොති. ඨපෙත්වා ආයාදෙසං සබ්බත්ථ චතුත්ථීඡට්ඨීනං සමානං රූපං. පුරිසස්ස එතං ධනං, පුරිසානං.
තත්ථෙව ඔකාසවචනිච්ඡායං –
යො කත්තුකම්මානං ක්රියාය ආධාරො, තං කාරකං ඔකාසසඤ්ඤං හොති.
94. ඔකාසෙ ¶ සත්තමී.
ඔකාසකාරකෙ සත්තමීවිභත්ති හොතීති සත්තමියා එකවචනං ස්මිං, තස්ස ‘‘ස්මාස්මිංනං වා’’ති එකාරො, ම්හිආදෙසො ච, පුරිසෙ පතිට්ඨිතං, පුරිසම්හි, පුරිසස්මිං.
බහුවචනෙ ‘‘සුහිස්වකාරො එ’’ති එකාරො, පුරිසෙසු.
පුරිසො, පුරිසා, භො පුරිස භො පුරිසා වා, භවන්තො පුරිසා, පුරිසං, පුරිසෙ, පුරිසෙන, පුරිසෙහි පුරිසෙභි, පුරිසස්ස, පුරිසානං, පුරිසා පුරිසස්මා පුරිසම්හා, පුරිසෙහි පුරිසෙභි, පුරිසස්ස, පුරිසානං, පුරිසෙ පුරිසස්මිං පුරිසම්හි, පුරිසෙසු.
තථා සුගතො, සුගතා, භො සුගත භො සුගතා වා, භවන්තො සුගතා, සුගතං, සුගතෙ, සුගතෙන, සුගතෙහි සුගතෙභි, සුගතස්ස, සුගතානං, සුගතා සුගතස්මා සුගතම්හා, සුගතෙහි සුගතෙභි, සුගතස්ස, සුගතානං, සුගතෙ සුගතස්මිං සුගතම්හි, සුගතෙසු.
එවං සුරා’සුර නරො’රග නාග යක්ඛා,
ගන්ධබ්බ කින්නර මනුස්ස පිසාච පෙතා;
මාතඞ්ග ජඞ්ගම තුරඞ්ග වරාහ සීහා,
බ්යග්ඝ’ච්ඡ කච්ඡප තරච්ඡ මිග’ස්ස සොණා.
ආලොක ලොක නිලයා’නිල චාග යොගා, වායාම ගාම
නිගමා’ගම ධම්ම කාමා;
සඞ්ඝො’ඝ ඝොස පටිඝා’සව කොධ ලොභා,
සාරම්භ ථම්භ මද මාන පමාද මක්ඛා.
පුන්නාග ¶ පූග පනසා’සන චම්පක’ම්බා,
හින්තාල තාල බකුල’ජ්ජුන කිංසුකා ච;
මන්දාර කුන්ද පුචිමන්ද කරඤ්ජ රුක්ඛා,
ඤෙය්යා මයූර සකුනණ්ඩජ කොඤ්ච හංසා –
ඉච්චාදයොපි.
මනොගණාදිස්ස තු නාසස්මාස්මිංසු විසෙසො. අඤ්ඤත්ථ පුරිසසමං.
මනො, මනා, හෙ මන හෙ මනා වා, භවන්තො මනා, මනං, මනෙ.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
මනොපභුති ගණො මනොගණො, මනොගණාදිතො ස්මිං, නාඉච්චෙතෙසං යථාක්කමං ඉකාරාකාරාදෙසා හොන්ති වා. ආදිග්ගහණෙන බිලපදාදිතොපි.
‘‘මනොගණාදිතො’’ති වත්තතෙ.
එතෙහෙව මනොගණාදීහි සරෙ පරෙ සාගමො හොති වා. මනසා, මනෙන.
වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තෙන ‘‘මනො මනා මනං මනෙ මනආයතන’’න්තිආදීසු න හොති. ‘‘මානසිකං, චෙතසික’’න්තිආදීසු නිච්චං. මනෙහි, මනෙභි.
‘‘මනොගණාදිතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
97. සස්ස ¶ චො.
මනොගණාදිතො පරස්ස සස්ස විභත්තිස්ස ඔකාරො හොති වා. සාගමො.
මනසො මනස්ස, මනානං, මනා මනස්මා මනම්හා, මනෙහි මනෙභි, මනසො මනස්ස, මනානං, මනසි මනෙ මනස්මිං මනම්හි, මනෙසු.
එවං වචො වයො තෙජො,
තපො චෙතො තමො යසො;
අයො පයො සිරො ඡන්දො,
සරො උරො රහො අහො –
ඉච්චාදි මනොගණො.
ගුණවන්තුසද්දස්ස භෙදො. ගුණවන්තු සි ඉතීධ –
‘‘සවිභත්තිස්ස, න්තුස්සා’’ති ච අධිකාරො.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස ආආදෙසො හොති සිම්හි විභත්තිම්හි. ගුණවා.
‘‘යොම්හි, පඨමෙ’’සීහගතියා ‘‘වා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස න්තොආදෙසො හොති වා යොම්හි පඨමෙ, ගුණවන්තො තිට්ඨන්ති.
‘‘සුනංහිසු, අත්ත’’න්ති ච වත්තතෙ.
100. න්තුස්සන්තො ¶ යොසු ච.
න්තුපච්චයස්ස අන්තො උකාරො අත්තමාපජ්ජතෙ සුනංහි යොඉච්චෙතෙසු, චග්ගහණෙන අඤ්ඤෙසු අං නා ස්මාස්මිංසු ච. ගුණවන්තා, ඡට්ඨියා සිද්ධෙපි අන්තාදෙසෙ පුන අන්තග්ගහණකරණතො යොනං ඉකාරො ච ක්වචි. ගුණවන්ති.
‘‘අ’’මිති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස අං අවණ්ණඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති ගෙ පරෙ.
භො ගුණවං භො ගුණව භො ගුණවා, භවන්තො ගුණවන්තො ගුණවන්තා, ගුණවන්තං, ගුණවන්තෙ.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස තොති තාආදෙසා හොන්ති වා සස්මිංනාඉච්චෙතෙසු යථාසඞ්ඛ්යං. ගුණවතා ගුණවන්තෙන, ගුණවන්තෙහි ගුණවන්තෙභි.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස න්තස්සඉච්චයමාදෙසො හොති වා සෙ විභත්තිම්හි. ගුණවන්තස්ස ගුණවතො.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස සවිභත්තිස්ස තංආදෙසො හොති වා නංම්හි විභත්තිම්හි. ගුණවතං ගුණවන්තානං.
‘‘අම්හ ¶ තුම්හ න්තු’’ඉච්චාදිනා ස්මාවචනස්ස නාබ්යපදෙසො.
ගුණවතා ගුණවන්තා ගුණවන්තස්මා ගුණවන්තම්හා, ගුණවන්තෙහි ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තස්ස ගුණවතො, ගුණවතං ගුණවන්තානං, ගුණවති ගුණවන්තෙ ගුණවන්තස්මිං ගුණවන්තම්හී, ගුණවන්තෙසු.
එවං ගණවා කුලවා බලවා යසවා ධනවා සුතවා භගවා හිමවා ඵලවා සීලවා පඤ්ඤවා ඉච්චාදයො.
හිමවන්තුසද්දතො සිම්හි කතෙ –
‘‘අත්තං, න්තුස්ස’න්තො’’ති ච වත්තමානෙ –
න්තුපච්චයස්ස අන්තො අත්තං හොති වා සිම්හි විභත්තිම්හි. හිමවන්තො, හිමවා, සෙසං සමං.
පුන වාග්ගහණකරණං හිමවන්තුසද්දතො අඤ්ඤත්ර අත්තනිසෙධනත්ථං, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. තෙන ගුණවන්තාදීසු නාතිප්පසඞ්ගො.
එවං සතිමා ධිතිමා ගතිමා මතිමා මුතිමා මුත්තිමා ජුතිමා සිරිමා හිරිමා ථුතිමා රතිමා යතිමා සුචිමා කලිමා බලිමා කසිමා රුචිමා බුද්ධිමා චක්ඛුමා බන්ධුමා හෙතුමා සෙතුමා කෙතුමා රාහුමා භාණුමා ඛාණුමා විජ්ජුමා ඉච්චාදයො.
තත්ථ සතිමන්තු බන්ධුමන්තුසද්දානං අංසෙසු රූපභෙදො. ‘‘අත්තං, න්තුස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව න්තුපච්චයස්ස අත්තං හොති වා අංසඉච්චෙතෙසු. ඉධාපි වාසද්දස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා නාතිප්පසඞ්ගො ¶ . සතිමං සතිමන්තං, බන්ධුමං බන්ධුමන්තං, සතිමස්ස සතිමතො සතිමන්තස්ස, බන්ධුමස්ස බන්ධුමතො බන්ධුමන්තස්ස, සෙසං සමං.
ගච්ඡන්තසද්දස්ස භෙදො, ගච්ඡන්ත සි,
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
107. සිම්හි ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො අං.
ගච්ඡන්තිච්චෙවමාදීනං අන්තප්පච්චයන්තානං න්තසද්දො අංරූපං ආපජ්ජතෙ වා සිම්හි විභත්තිම්හි. සරලොපසිලොපා, සො ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො වා ගණ්හාති.
‘‘ගච්ඡන්තාදීනං, න්තසද්දො’’ති ච වත්තමානෙ –
ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො න්තුපච්චයොව දට්ඨබ්බො සෙසෙසු විභත්තිප්පච්චයෙසු, අස්මිම්හි කාරියාතිදෙසොයං. සෙසං ගුණවන්තුසමං.
තෙ ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තා, භො ගච්ඡං භො ගච්ඡ භො ගච්ඡා, භවන්තො ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තා, [ගච්ඡං] ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡතා ගච්ඡන්තෙන, ගච්ඡන්තෙහි ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතං ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතා ගච්ඡන්තස්මා ගච්ඡන්තම්හා, ගච්ඡන්තෙහි ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතං ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡති ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තස්මිං ගච්ඡන්තම්හී, ගච්ඡන්තෙසු.
එවං මහං චරං තිට්ඨං, දදං භුඤ්ජං සුණං පචං;
ජයං ජීරං චවං මීයං, සරං කුබ්බං ජපං වජං –
ඉච්චාදයො.
භවන්තසද්දස්ස ¶ ග යො නා සවචනෙසු විසෙසො. සො භවං.
‘‘භවතො’’ති වත්තතෙ.
109. ඔභාවො ක්වචි යොසු වකාරස්ස.
භවන්තඉච්චෙතස්ස වකාරස්ස ඔභාවො හොති ක්වචි යොඉච්චෙතෙසු. තෙ භොන්තො භවන්තො භවන්තා.
‘‘භවතො’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව භවන්තසද්දස්ස භො හොති ගෙ පරෙ. තුසද්දෙන භන්තෙ, භොන්තාදි ච, ගලොපො, භො භන්තෙ භොන්ත භොන්තා, භොන්තො භවන්තො භවන්තා, භවන්තං, භොන්තෙ භවන්තෙ.
නාසෙසු ‘‘ඔභාවො ක්වචී’’ති යොගවිභාගෙන ඔභාවො.
භොතා භවතා භවන්තෙන, භොතො භවතො භවන්තස්ස ඉච්චාදි.
සබ්බස්සෙව භදන්තසද්දස්ස භද්දන්ත භන්තෙඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති ක්වචි ගෙ පරෙ යොසු ච. භො භද්දන්ත භන්තෙ, භදන්ත භදන්තා වා ඉච්චාදි පුරිසසද්දසමං.
112. සන්තසද්දස්ස සො භෙ බො චන්තෙ.
සබ්බස්සෙව සන්තසද්දස්ස සසද්දාදෙසො හොති භකාරෙ පරෙ, අන්තෙ ච බකාරාගමො හොති.
චසද්දග්ගහණෙන ¶ අභකාරෙපි සමාසෙ ක්වචි සකාරාදෙසො. සබ්භි.
භෙති කිං? සන්තෙහි, සෙසං ගච්ඡන්තසද්දසමං.
අත්ථි රාජ බ්රහ්ම අත්ත සඛසද්දාදීනං භෙදො, තථෙව ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘‘රාජ සි’’ඉති ඨිතෙ –
‘‘බ්රහ්මත්තසඛරාජාදිතො’’ති අධිකාරො.
බ්රහ්ම අත්ත සඛ රාජඉච්චෙවමාදිතො සිවචනස්ස ආකාරො හොති. ආදිසද්දෙන ආතුමාදිසද්දතො ච. සරලොපාදි. රාජා තිට්ඨති.
බ්රහ්මත්තසඛරාජාදිතො යොනං ආනොආදෙසො හොති. රාජානො තිට්ඨන්ති, භො රාජ භො රාජා, භවන්තො රාජානො.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
115. බ්රහ්මත්තසඛරාජාදිතො අමානං.
බ්රහ්මාදීහි පරස්ස අංවචනස්ස ආනං හොති වා. රාජානං පස්ස රාජං වා, රාජානො.
‘‘සවිභත්තිස්ස, රාජස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව රාජසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤාආදෙසො හොති වා නාම්හි විභත්තිම්හි. රඤ්ඤා කතං රාජෙන වා.
117. රාජස්ස ¶ රාජු සුනංහිසු ච.
සබ්බස්ස රාජසද්දස්ස රාජුආදෙසො හොති සු නං හිඉච්චෙතෙසු වචනෙසු. චසද්දො විකප්පනත්ථො, ‘‘සුනංහිසු චා’’ති දීඝො, රාජූහි රාජූභි, රාජෙහි රාජෙභි වා.
‘‘සවිභත්තිස්සා’’ති අධිකාරො.
සබ්බස්සෙව රාජසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤො රාජිනොඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති සෙ විභත්තිම්හි. රඤ්ඤො, රාජිනො දෙති.
‘‘රාජස්සා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව රාජසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤංආදෙසො හොති වා නංම්හි විභත්තිම්හි. රඤ්ඤං රාජූනං රාජානං.
පඤ්චමියං –
120. අම්හතුම්හන්තුරාජබ්රහ්මත්තසඛසත්ථුපිතාදීහි ස්මා නාව.
අම්හතුම්හන්තුරාජබ්රහ්මත්තසඛසත්ථුපිතුඉච්චෙවමාදීහි ස්මාවචනං නාව දට්ඨබ්බන්ති ස්මාවචනස්ස නාභාවාතිදෙසො. අතිදෙසො පන ඡබ්බිධො.
වුත්තඤ්ච –
‘‘බ්යපදෙසො නිමිත්තඤ්ච, තංරූපං තංසභාවතා;
සුත්තඤ්චෙව තථා කාරි-යාතිදෙසොති ඡබ්බිධො’’ති.
තත්රායං ¶ බ්රහ්මත්තසඛාදීසු පාඨසාමත්ථියතො රූපාතිදෙසො. සෙසං තතියාසමං.
රඤ්ඤා අපෙති, රාජූහි රාජූභි, රාජෙහි රාජෙභි, රඤ්ඤො, රාජිනො සන්තකං, රඤ්ඤං රාජූනං රාජානං.
‘‘රාජස්සා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව රාජසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස රඤ්ඤෙරාජිනිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති ස්මිංම්හි විභත්තිම්හි. රඤ්ඤෙ, රාජිනි පතිට්ඨිතං, රාජූසු රාජෙසු.
බ්රහ්මසද්දස්ස ච ග නා ස ස්මිංසු විසෙසො. බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො.
ආලපනෙ ච ‘‘එ’’ති වත්තතෙ.
බ්රහ්මසද්දතො ගස්ස ච එකාරො හොති, චග්ගහණං එග්ගහණානුකඩ්ඪනත්ථං, භො බ්රහ්මෙ, භවන්තො බ්රහ්මානො, බ්රහ්මානං බ්රහ්මං, බ්රහ්මානො.
විපරිණාමෙන ‘‘බ්රහ්මස්ස, අන්තො’’ති ච වත්තතෙ.
බ්රහ්මසද්දස්ස අන්තො උත්තමාපජ්ජතෙ ස නාඉච්චෙතෙසු වචනෙසු. උත්තමිති භාවනිද්දෙසො කත්ථචි අභාවදස්සනත්ථො. බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙහි බ්රහ්මෙභි.
සස්මිං උත්තෙ කතෙ ‘‘ඉවණ්ණුවණ්ණා ඣලා’’ති ලසඤ්ඤායං –
124. ඣලතො ¶ සස්ස නො වා.
ඣලසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි පරස්ස සඉච්චෙතස්ස වචනස්ස නොඉච්චාදෙසො හොති වා. බ්රහ්මුනො බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මානං බ්රහ්මූනං වා, උත්තමිති යොගවිභාගෙන අඤ්ඤත්ථාපි උත්තං.
පඤ්චමියං නාභාවාතිදෙසො. බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙහි බ්රහ්මෙභි, බ්රහ්මුනො බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මානං බ්රහ්මූනං වා.
බ්රහ්මසද්දතො ස්මිංවචනස්ස නි හොති. තුසද්දෙන කම්මචම්මමුද්ධාදිතො ච ක්වචි. බ්රහ්මනි, බ්රහ්මෙසු.
අත්තසද්දස්ස තතියාදීස්වෙව විසෙසො.
අත්තා, අත්තානො, භො අත්ත භො අත්තා, භවන්තො අත්තානො, අත්තානං අත්තං, අත්තානො.
නාම්හි ‘‘අකම්මන්තස්ස චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන අත්තන්තස්ස අත්තං වා. අත්තනා අත්තෙන වා.
අත්තසද්දස්ස අන්තො අනත්තමාපජ්ජතෙ හිස්මිං පරෙ. අත්තනෙහි අත්තනෙභි.
‘‘තතො, අත්තතො’’ති ච වත්තතෙ.
තතො අත්තසද්දතො සස්ස විභත්තිස්ස නො හොති. අත්තනො, අත්තානං.
128. ස්මා ¶ නා.
තතො අත්තසද්දතො ස්මාවචනස්ස නා හොති. අත්තනා අපෙති.
නාභාවාතිදෙසෙනෙව සිද්ධෙපි උත්තරසුත්තෙන එකයොගමකත්වා භින්නයොගකරණං අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං, තෙන අත්තන්තතකාරස්ස රකාරො ජකාරෙ ක්වචි. අත්රජො අත්තජො වා. අත්තනෙහි අත්තනෙභි, අත්තනො, අත්තානං.
‘‘අත්තතො’’ති වත්තතෙ.
තතො අත්තසද්දතො ස්මිංවචනස්ස නි හොති. අත්තනි, අත්තෙසු.
සඛසද්දස්ස භෙදො. සඛා, සඛානො.
‘‘යොන’’මිති වත්තතෙ.
සඛසද්දතො යොනං ආයො නොආදෙසා ච හොන්ති. සඛායො.
සඛසද්දන්තස්ස ඉකාරාදෙසො හොති නොනානංසඉච්චෙතෙසු පරෙසු. සඛිනො තිට්ඨන්ති.
ආලපනෙ ගසඤ්ඤායං –
132. සඛතො ¶ ගස්සෙ වා.
සඛතො ගස්ස අකාර ආකාර ඉකාර ඊකාරඑකාරාදෙසා හොන්ති. වාසද්දෙන අඤ්ඤස්මාපි ක්වචි එකාරො. යථා – භද්දන්තෙ ඉසෙ ඉති.
අ ච ආ ච ඉ ච ඊ ච එ චාතිපි එ, පුබ්බස්සරානං කමෙන ලොපො.
භො සඛ භො සඛා භො සඛි භො සඛී භො සඛෙ, භවන්තො සඛානො සඛායො සඛිනො.
‘‘සඛන්තස්ස, ආරො චා’’ති ච වත්තතෙ.
සඛන්තස්ස ආරො භොති වා සුනං අංඉච්චෙතෙසු පරෙසු. සඛාරං සඛානං සඛං, සඛානො සඛායො සඛිනො, සඛිනා.
‘‘සඛන්තස්සා’’ති වත්තතෙ.
සඛන්තස්ස ආරො හොති වා හිම්හි විභත්තිම්හි. සඛාරෙහි සඛාරෙභි, සඛෙහි සඛෙභි.
ඉකාරාදෙසෙ ‘‘ඣලතො සස්ස නො වා’’ති නො. සඛිනො සඛිස්ස, සඛාරානං සඛීනං.
ස්මාවචනස්ස නාභාවො. සඛිනා, සඛාරෙහි සඛාරෙභි සඛෙහි සඛෙභි, සඛිනො සඛිස්ස, සඛාරානං සඛීනං.
‘‘සඛතො’’ති ච වත්තතෙ.
135. ස්මිමෙ ¶ .
සඛතො ස්මිංවචනස්ස එකාරො හොති. නිච්චත්ථොයමාරම්භො. සඛෙ, සඛාරෙසු සඛෙසු.
ආතුමසද්දස්ස පඨමාදුතියාසු අත්තසද්දස්සෙව රූපනයො. ආතුමා, ආතුමානො, භො ආතුම භො ආතුමා, භවන්තො ආතුමානො, ආතුමානං ආතුමං, ආතුමානො, ආතුමෙන ඉච්චාදි පුරිසසමං.
පුමසද්දස්ස භෙදො. පුම සි,
‘‘සවිභත්තිස්සා’’ති අධිකාරො.
පුමසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස ආකාරාදෙසො හොති සිම්හි විභත්තිම්හි. අන්තග්ගහණෙන මඝවයුවාදීනමන්තස්ස ච. පුමා.
‘‘පුමන්තස්සා’’ති අධිකාරො.
පුමන්තස්ස සවිභත්තිස්ස ආනොආදෙසො හොති යොසු විභත්තීසු. පුමානො.
පුමන්තස්ස සවිභත්තිස්ස අං හොති ආලපනෙකවචනෙ පරෙ. හෙ පුමං, හෙ පුමානො, පුමං, පුමානො.
‘‘ආ, වා’’ති ච වත්තතෙ.
139. උ ¶ නාම්හි ච.
පුමන්තස්ස ආඋආදෙසා හොන්ති වා නාම්හි විභත්තිම්හි. චසද්දෙන පුමකම්මථාමන්තස්ස චු’කාරො වා සස්මාසු. පුමානා පුමුනා පුමෙන වා.
‘‘ආනෙ’’ති වත්තතෙ.
පුමන්තස්ස හිවිභත්තිම්හී ච ආනෙආදෙසො හොති. විභත්තිග්ගහණං සවිභත්තිග්ගහණනිවත්තනත්ථං. පුමානෙහි පුමානෙභි.
චසද්දෙන යුවමඝවාදීනමන්තස්ස වා ආනාදෙසො හොති සබ්බවිභත්තීසු. ‘‘උ නාම්හි චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන පුමන්තස්සුකාරො වා සස්මාසු විභත්තීසු. ‘‘ඣලතො සස්ස නො වා’’ති නො. පුමුනො පුමස්ස, පුමානං.
‘‘ස්මා, නා’’ති වත්තතෙ.
ඣලඉච්චෙතෙහි ස්මාවචනස්ස නා හොති. චග්ගහණං ක්වචි නිවත්තනත්ථං. පුමානා පුමුනා පුමා පුමස්මා පුමම්හා, පුමානෙහි පුමානෙභි පුමෙහි පුමෙභි, පුමුනො පුමස්ස, පුමානං.
පුමන්තස්ස සවිභත්තිස්ස ආනෙආදෙසො හොති වා ස්මිංම්හි විභත්තිම්හි. පුමානෙ පුමෙ පුමස්මිං පුමම්හි.
143. සුස්මිමා ¶ වා.
පුමන්තස්ස සුඉච්චෙතස්මිං පරෙ ආආදෙසො හොති වා. පුමාසු පුමෙසු.
යුවාදීසු ‘‘යුව සි’’ ඉතීධ –
‘‘පුමන්තස්සා සිම්හී’’ති එත්ථ අන්තග්ගහණෙන ආකාරො, ‘‘හිවිභත්තිම්හි චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන ආනාදෙසො ච.
යුවා යුවානො, යුවානා යුවා, හෙ යුව හෙ යුවා හෙ යුවාන හෙ යුවානා, භවන්තො යුවානා, යුවානං යුවං, යුවානෙ යුවෙ.
‘‘අකම්මන්තස්ස චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන යුවමඝවාදීනමන්තස්ස ආ හොති වා නාසුඉච්චෙතෙසූති ආත්තං.
යුවානා යුවෙන යුවානෙන වා, යුවානෙහි යුවානෙභි යුවෙහි යුවෙභි, යුවානස්ස යුවස්ස, යුවානානං යුවානං, යුවානා යුවානස්මා යුවානම්හා, යුවානෙහි යුවානෙභි යුවෙහි යුවෙභි, යුවානස්ස යුවස්ස, යුවානානං යුවානං, යුවානෙ යුවානස්මිං යුවානම්හි යුවෙ යුවම්හි යුවස්මිං, යුවානෙසු යුවාසු යුවෙසු.
එවං මඝවා මඝවානො, මඝවානා ඉච්චාදි යුවසද්දසමං.
අකාරන්තං.
ආකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො සාසද්දො.
සා සි, සිලොපො, සා සුනඛො.
බහුවචනෙ –
144. අඝො ¶ රස්සමෙකවචනයොස්වපි ච.
ඝසඤ්ඤකආකාරවජ්ජිතො ලිඞ්ගස්සන්තො සරො රස්සමාපජ්ජතෙ එකවචනෙසු යොසු ච පරෙසූති රස්සත්තං. අපිග්ගහණං සිම්හි නිවත්තනත්ථං. සෙසං නෙය්යං.
සා තිට්ඨන්ති, හෙ ස හෙ සා, හෙ සා, සං, සෙ, සෙන, සාහි සාභි, සස්ස සාය, සානං, සා සස්මා සම්හා, සාහි සාභි, සස්ස, සානං, සෙ සස්මිං සම්හි, සාසු.
එවං පච්චක්ඛධම්මා ගාණ්ඩීවධන්වාපභුතයො.
ආකාරන්තං.
ඉකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො අග්ගිසද්දො. ස්යාද්යුප්පත්ති, අග්ගි සි,
‘‘අන්තො, සිම්හි, වා’’ති ච වත්තතෙ.
අග්ගිස්ස අන්තො ඉනි හොති වා සිම්හි විභත්තිම්හි. ‘‘සෙසතො ලොපං ගසිපී’’ති සිලොපො. අග්ගිනි අග්ගි.
බහුවචනෙ ‘‘ඉවණ්ණුවණ්ණා ඣලා’’ති ඣලසඤ්ඤායං –
‘‘ඣලතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
ඝපසඤ්ඤෙහි ඉත්ථිවාචකෙහි ආකාරිවණ්ණුවණ්ණෙහි, ඣලසඤ්ඤෙහි ච පරෙසං යොවචනානං ලොපො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසායං.
147. යොසු ¶ කතනිකාරලොපෙසු දීඝං.
ලිඞ්ගස්සන්තභූතා සබ්බෙ රස්සසරා යොසු කතනිකාරලොපෙසු දීඝමාපජ්ජන්තෙ. කතා නිකාරලොපා යෙසං තෙ කතනිකාරලොපා. අග්ගී.
‘‘පඤ්චාදීනමත්ත’’න්ති ඉතො ‘‘අත්ත’’මිති වත්තතෙ.
යොසු පරෙසු අකතරස්සො ඣො අත්තමාපජ්ජතෙ. අග්ගයො.
ඣොති කිං? රත්තියො.
ආලපනෙපෙවං. හෙ අග්ගි, හෙ අග්ගී හෙ අග්ගයො.
දුතියෙකවචනෙ පුබ්බස්සරලොපෙ සම්පත්තෙ –
ඣලපඉච්චෙතෙහි පරස්ස අංවචනස්ස, මකාරස්ස ච නිග්ගහීතං ආදෙසො හොති. අග්ගිං.
අග්ගී අග්ගයො, අග්ගිනා, අග්ගීහි අග්ගීභි, ‘‘සුනංහිසු චා’’ති එත්ථ චග්ගහණෙන කත්ථචි දීඝාභාවො. අග්ගිහි අග්ගිභි.
‘‘ඣලතො සස්ස නො වා’’ති නො. අග්ගිනො අග්ගිස්ස, අග්ගීනං.
‘‘ස්මා නා’’ති වත්තමානෙ ‘‘ඣලතො චා’’ති විකප්පෙන නා. අග්ගිනා අග්ගිස්මා අග්ගිම්හා, අග්ගීහි අග්ගීභි අග්ගිහි අග්ගිභි, අග්ගිනො අග්ගිස්ස, අග්ගීනං අග්ගිනං, අග්ගිම්හි අග්ගිස්මිං, අග්ගීසු අග්ගිසු.
එවමඤ්ඤෙපි –
ජොති පාණි ගණ්ඨි මුට්ඨි, කුච්ඡි වත්ථි සාලි වීහි;
බ්යාධි ඔධි බොධි සන්ධි, රාසි කෙසි සාති දීපි.
ඉසි ¶ මුනි මණි ධනි යති ගිරි රවි කවි,
කපි අසි මසි නිධි විධි අහි කිමි පති;
හරි අරි තිමි කලි බලි ජලධි ගහපති,
උරුධිති වරමති නිරුපධි අධිපති.
අඤ්ජලි සාරථි අතිථි සමාධි උදධිප්පභුතයො.
ඉකාරන්තං.
ඊකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො දණ්ඩීසද්දො.
‘‘දණ්ඩී සි’’ ඉතීධ –
‘‘අඝො රස්සමෙකවචනයොස්වපි චා’’ති රස්සත්තෙ සම්පත්තෙ එත්ථෙවාපිග්ගහණෙන සිස්මිං තදභාවෙ සිද්ධෙ නියමත්ථමාහ.
‘‘රස්ස’’න්ති වත්තමානෙ –
සිස්මිං නපුංසකවජ්ජිතානි ලිඞ්ගානි න රස්සමාපජ්ජන්තෙති රස්සත්තාභාවො, සිලොපො. දණ්ඩී තිට්ඨති.
අනපුංසකානීති කිං? සුඛකාරි දානං.
එත්ථ ච –
විසදාවිසදාකාර-වොහාරොභයමුත්තකා;
පුමාදිජානනෙ හෙතු-භාවතො ලිඞ්ගමීරිතා.
යොලොපෙ දණ්ඩී තිට්ඨන්ති.
ඉතරත්ර ‘‘අඝො රස්ස’’මිච්චාදිනා රස්සත්තෙ කතෙ –
‘‘ඣතො, කතරස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
151. යොනං ¶ නො.
සබ්බෙසං යොනං සාලපනානං ඣතො කතරස්සා පරෙසං නොඉච්චාදෙසො හොති. දණ්ඩිනො තිට්ඨන්ති.
කතරස්සාති කිං? අග්ගයො.
අධිකාරං විනා ‘‘යොනං,
නො’’ති යොගවිභාගතො;
ක්වචි අකතරස්සාපි,
නො සාරමතිනො යථා.
ආලපනෙ ‘‘ගෙ’’ති වත්තතෙ.
ඣලපඉච්චෙතෙ රස්සමාපජ්ජන්තෙ ගෙ පරෙ. භො දණ්ඩි.
‘‘අඝො රස්ස’’න්තිආදිනාව සිද්ධෙපි රස්සත්තෙ පුනාරම්භො නියමත්ථො, තෙන ‘‘භො ගො’’තිආදීසු න භවති. දණ්ඩී දණ්ඩිනො.
දුතියායං රස්සත්තෙ කතෙ ‘‘අ’’මිති වත්තතෙ, ‘‘ඝපතො ස්මිං යං වා’’ති ඉතො මණ්ඩූකගතියා ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
ඣතො කතරස්සා පරස්ස අංවචනස්ස නං හොති වා. දණ්ඩිනං දණ්ඩිං, දණ්ඩී දණ්ඩිනො, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි දණ්ඩීභි, දණ්ඩිනො දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩීනං.
‘‘ඣලතො චා’’ති නා. දණ්ඩිනා දණ්ඩිස්මා දණ්ඩිම්හා, දණ්ඩීහි දණ්ඩීභි, දණ්ඩිනො දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩීනං.
‘‘ඣතො, කතරස්සා’’ති ච වත්තතෙ, පුරෙ විය ‘‘වා’’ති ච.
154. ස්මිං ¶ නි.
ඣතො කතරස්සා පරස්ස ස්මිංවචනස්ස නිඉච්චාදෙසො හොති වා. දණ්ඩිනි දණ්ඩිස්මිං දණ්ඩිම්හි, දණ්ඩීසු.
එවමඤ්ඤානිපි –
ධම්මී සඞ්ඝී ඤාණී හත්ථී, චක්කී පක්ඛී දාඨී රට්ඨී;
ඡත්තී මාලී වම්මී යොගී, භාගී භොගී කාමී සාමී.
ධජී ගණී සසී කුට්ඨී, ජටී යානී සුඛී සිඛී;
දන්තී මන්තී කරී චාගී, කුසලී මුසලී බලී.
පාපකාරී සත්තුඝාතී, මාල්යකාරී දීඝජීවී;
ධම්මචාරී සීඝයායී, සීහනාදී භූමිසායී –
ඉච්චාදීනි ඊකාරන්තනාමානි.
ගාමණීසද්දස්ස තු සත්තමියං භෙදො.
ගාමණී, ගාමණී ගාමණිනො, භො ගාමණි, භොන්තො ගාමණී භොන්තො ගාමණිනො, ගාමණිනං ගාමණිං, ගාමණී ගාමණිනො.
සෙසං දණ්ඩීසමං. නිආදෙසාභාවොව විසෙසො. එවං සෙනානී සුධීප්පභුතයො.
ඊකාරන්තං.
උකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො භික්ඛුසද්දො.
තථෙව භික්ඛුසද්දතො සි, සිලොපො. සො භික්ඛු.
බහුවචනෙ ‘‘ඝපතො ච යොනං ලොපො’’ති යොලොපො, ‘‘යොසු කත’’ඉච්චාදිනා දීඝො. තෙ භික්ඛූ.
ලොපාභාවෙ ‘‘වා, යොන’’න්ති ච වත්තතෙ.
155. ලතො ¶ වොකාරො ච.
ලසඤ්ඤතො පරෙසං යොවචනානං වොකාරාදෙසො හොති වා. කාරග්ගහණෙන යොනං නො ච හොති. චසද්දග්ගහණං කත්ථචි නිවත්තනත්ථං. අථ වා චග්ගහණං නොග්ගහණානුවත්තනත්ථං, තෙන ජන්තුසබ්බඤ්ඤූආදිතො යොනං නො ච හොති. වාසද්දො වවත්ථිතවිභාසත්ථො. තෙන –
භික්ඛුප්පභුතිතො නිච්චං, වො යොනං හෙතුආදිතො;
විභාසා න ච වො නො ච, අමුප්පභුතිතො භවෙ.
‘‘අත්තං, අකතරස්සො’’ති ච වත්තතෙ.
වෙ වොඉච්චෙතෙසු ච පරෙසු අකතරස්සො ලො අත්තමාපජ්ජතෙ. භික්ඛවො, භො භික්ඛු, භවන්තො භික්ඛූ.
ලොපාභාවෙ –
157. අකතරස්සා ලතො ය්වාලපනස්ස වෙවො.
අකතරස්සා ලතො පරස්ස ආලපනෙ විහිතස්ස යොඉච්චෙතස්ස වෙ වොආදෙසා හොන්ති. අත්තං. භවන්තො භික්ඛවෙ භික්ඛවො. ‘‘අං මො නිග්ගහීතං ඣලපෙහී’’ති නිග්ගහීතං.
භික්ඛුං, භික්ඛූ භික්ඛවො, භික්ඛුනා, භික්ඛූහි භික්ඛූභි භික්ඛුහි භික්ඛුභි, භික්ඛුනො භික්ඛුස්ස, භික්ඛූනං ¶ භික්ඛුනං, භික්ඛුනා භික්ඛුස්මා භික්ඛුම්හා, භික්ඛූහි භික්ඛූභි භික්ඛුහි භික්ඛුභි, භික්ඛුනො භික්ඛුස්ස, භික්ඛූනං භික්ඛුනං, භික්ඛුම්හි භික්ඛුස්මිං, භික්ඛූසු භික්ඛුසු.
එවං සෙතු කෙතු රාහු භානු පඞ්ගු උච්ඡු වෙළු මච්චු සින්ධු බන්ධු නෙරු මෙරු සත්තු කාරු හෙතු ජන්තු රුරු පටු ඉච්චාදයො.
හෙතුජන්තුසද්දානං පඨමාදුතියාසු විසෙසො.
හෙතු, හෙතූ හෙතවො හෙතුයො, භො හෙතු, භොන්තො හෙතූ හෙතවෙ හෙතවො, හෙතුං, හෙතූ හෙතවො හෙතුයො. සෙසං භික්ඛුසමං.
ජන්තු, ජන්තූ ජන්තවො. කාරග්ගහණෙන යොනං නො ච හොති. ජන්තුනො ජන්තුයො, භො ජන්තු, ජන්තූ ජන්තවෙ ජන්තවො, ජන්තුං, ජන්තූ ජන්තවො ජන්තුනො ජන්තුයො ඉච්චාදි.
සත්ථුසද්දස්ස භෙදො. ‘‘සත්ථු සි’’ඉතීධ –
‘‘අන්තො’’ති වත්තතෙ.
158. සත්ථුපිතාදීනමා සිස්මිං සිලොපො ච.
සත්ථු පිතු මාතු භාතු ධීතු කත්තුඉච්චෙවමාදීනමන්තො ආත්තමාපජ්ජතෙ සිස්මිං, සිලොපො ච හොති. සත්ථා.
‘‘සත්ථු පිතාදීන’’න්ති අධිකාරො.
159. අඤ්ඤෙස්වාරත්තං ¶ .
සත්ථු පිතාදීනමන්තො සිවචනතො අඤ්ඤෙසු වචනෙසු ආරත්තමාපජ්ජතෙ. ආරත්තමිතිභාවනිද්දෙසෙන කත්ථචි අනියමං දස්සෙති.
ආරග්ගහණමනුවත්තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො සබ්බෙසං යොනං ඔකාරාදෙසො හොති.
තුග්ගහණෙන අඤ්ඤෙහිපි චතුඋභනදීගවාදීහි යොනමොකාරො හොති, සරලොපාදි. සත්ථාරො.
ආලපනෙ ‘‘අකාරපිතාද්යන්තානමා’’ති ආත්තං. ‘‘ගෙ රස්ස’’න්ති අධිකිච්ච ‘‘ආකාරො වා’’ති විකප්පෙන රස්සත්තං, වලොපො. භො සත්ථ භො සත්ථා, භවන්තො සත්ථාරො, සත්ථාරං, සත්ථාරෙ සත්ථාරො.
‘‘තතො’’ති ච වත්තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො නාවචනස්ස ආකාරාදෙසො හොති. සත්ථාරා, සත්ථුනාති ආරත්තමිතිභාවනිද්දෙසෙන සිද්ධං. සත්ථාරෙහි සත්ථාරෙභි.
‘‘වා නංම්හී’’ති ඉතො ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
162. උ ¶ සස්මිං සලොපො ච.
සත්ථු පිතුඉච්චෙවමාදීනමන්තස්ස උත්තං හොති වා සස්මිං, සලොපො ච හොති. ආරාදෙසාපවාදොයං. සත්ථු, අඤ්ඤත්ථ භාවනිද්දෙසෙනාරාභාවො. සත්ථුස්ස සත්ථුනො.
‘‘ආරත්ත’’න්ති වත්තතෙ.
සත්ථු පිතුආදීනමන්තො ආරත්තමාපජ්ජතෙ වා නංම්හි විභත්තිම්හි. සත්ථාරානං.
ආරාභාවෙ ‘‘වා නංම්හී’’ති වත්තතෙ.
සත්ථුසද්දන්තස්ස, පිතාදීනමන්තස්ස ච අත්තං හොති වා නංම්හි විභත්තිම්හි, පුන සත්ථුග්ගහණං සත්ථුනො නිච්චවිධානත්ථං. සත්ථානං.
‘‘අම්හතුම්හන්තුරාජබ්රහ්මත්තසඛසත්ථුපිතාදීහි ස්මා නාවා’’ති ස්මාවචනස්සනාභාවො. සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි සත්ථාරෙභි, සත්ථු සත්ථුනො සත්ථුස්ස, සත්ථාරානං සත්ථානං.
‘‘ආරතො’’ති වත්තතෙ.
තතො ආරාදෙසතො ස්මිංවචනස්ස ඉකාරාදෙසො හොති. පුන තතොග්ගහණෙන අඤ්ඤස්මාපි ස්මිංවචනස්ස ඉකාරො. යථා – භුවි, දිවි.
166. ආරො ¶ රස්සමිකාරෙ.
ආරාදෙසො රස්සමාපජ්ජතෙ ඉකාරෙ පරෙ, සත්ථරි, සත්ථාරෙසු.
එවං කත්තා, කත්තාරො, භො කත්ත භො කත්තා, භවන්තො කත්තාරො, කත්තාරං, කත්තාරෙ කත්තාරො, කත්තාරා, කත්තාරෙහි කත්තාරෙභි. ‘‘උ සස්මිං සලොපො චා’’ති උත්තං, සලොපො ච. කත්තු කත්තුනො කත්තුස්ස, කත්තාරානං කත්තානං කත්තූනං කත්තුනං, කත්තාරා, කත්තාරෙහි කත්තාරෙභි, කත්තු කත්තුනො කත්තුස්ස, කත්තාරානං කත්තානං කත්තූනං කත්තුනං, කත්තරි, කත්තාරෙසු, ආරාභාවෙ කත්තූසු කත්තුසු.
එවං –
භත්තු වත්තු නෙතු සොතු, ඤාතු ජෙතු ඡෙත්තු භෙත්තු. දාතු ධාතු නත්තු බොද්ධු, විඤ්ඤාපෙතු ආදයොපි.
‘‘උ සස්මිං සලොපො චා’’ති වත්තතෙ.
සකමන්ධාතුඉච්චෙවමාදීනමන්තො ච උත්තමාපජ්ජතෙ සස්මිං, සලොපො ච, නිච්චං පුනබ්බිධානා. සකමන්ධාතු විය අස්ස රාජිනො විභවො, සෙසං සමං. එවං මහාමන්ධාතුප්පභුතයො.
පිතුසද්දස්ස භෙදො. සිම්හි ආත්තං, සිලොපො, පිතා.
යොම්හි ‘‘ආරො, රස්ස’’න්ති ච වත්තතෙ.
168. පිතාදීනමසිම්හි ¶ .
පිතාදීනමාරාදෙසො රස්සමාපජ්ජතෙ අසිම්හි විභත්තිම්හි. සිස්මිං ආරාදෙසාභාවෙපි අසිම්හීති අධිකවචනමත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනත්ථං, තෙන තොආදිම්හි පිතාදීනමිකාරො ච. යථා – පිතිතො, මාතිතො, භාතිතො, ධීතිතො, පිතිපක්ඛො, මාතිපක්ඛොති.
පිතරො, සෙසං කත්තුසමං. භො පිත භො පිතා, භවන්තො පිතරො, පිතරං, පිතරෙ පිතරො, පිතරා පිතුනා, පිතරෙහි පිතරෙභි. භාවනිද්දෙසෙන ආරාදෙසාභාවෙ පිතූහි පිතූභි පිතුහි පිතුභි, පිතු පිතුනො පිතුස්ස, පිතරානං පිතානං පිතූනං, දීඝාභාවෙ පිතුනං වා, පිතරා, පිතරෙහි පිතරෙභි පිතූහි පිතූභි පිතුහි පිතුභි, පිතු පිතුනො පිතුස්ස, පිතරානං පිතානං පිතූනං පිතුනං, පිතරි, පිතරෙසු පිතූසු පිතුසු.
එවං භාතා, භාතරො ඉච්චාදි.
උකාරන්තං.
ඌකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො අභිභූසද්දො.
තථෙව ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො. සො අභිභූ, යොලොපෙ කතෙ තෙ අභිභූ.
‘‘අඝො රස්ස’’න්තිආදිනා රස්සත්තං, වොකාරො. කතරස්සත්තා අත්තාභාවො. අභිභුවො, භො අභිභු, භවන්තො අභිභූ අභිභුවො.
කතරස්සත්තා වෙආදෙසො න හොති. සෙසං භික්ඛුසද්දසමං, රස්සත්තමෙව විසෙසො. අභිභුං, අභිභූ අභිභුවො ¶ , අභිභුනා, අභිභූහි අභිභූභි, අභිභුනො අභිභුස්ස, අභිභූනං ඉච්චාදි.
එවං සයම්භූ, වෙස්සභූ, පරාභිභූ, සහභූආදයො. සහභූසද්දස්ස යොනං නොආදෙසොව විසෙසො. සහභූ, සහභූ සහභුවො සහභුනො ඉච්චාදි.
තථා සබ්බඤ්ඤූසද්දස්ස යොස්වෙව විසෙසො. සො සබ්බඤ්ඤූ තෙ සබ්බඤ්ඤූ, යොලොපාභාවෙ රස්සත්තං, ‘‘ලතො වොකාරො චා’’ති එත්ථ කාරග්ගහණෙන යොනං නොආදෙසො. වාධිකාරස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා න ච වොකාරො. සබ්බඤ්ඤුනො, භො සබ්බඤ්ඤු, භොන්තො සබ්බඤ්ඤූ සබ්බඤ්ඤුනො, සබ්බඤ්ඤුං, සබ්බඤ්ඤූ සබ්බඤ්ඤුනො ඉච්චාදි.
එවං මග්ගඤ්ඤූ ධම්මඤ්ඤූ අත්ථඤ්ඤූ කාලඤ්ඤූ රත්තඤ්ඤූ මත්තඤ්ඤූ කතඤ්ඤූ තථඤ්ඤූ විඤ්ඤූ විදූ වෙදගූ පාරගූ ඉච්චාදයො.
ඌකාරන්තං.
එකාරන්තො අප්පසිද්ධො.
ඔකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගො ගොසද්දො.
තතො ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො, ගො ගච්ඡති.
‘‘ගාව සෙ’’ති ඉතො ‘‘ගො’’ති අධිකාරො, ‘‘ආවා’’ති ච වත්තතෙ.
ගොඉච්චෙතස්ස ඔකාරස්ස ආවාදෙසො හොති යොසු. චසද්දෙන නා ස්මා ස්මිංසුඉච්චෙතෙසු ච. ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්ථ තුග්ගහණෙන යොනමොකාරො, සරලොපාදි. ගාවො තිට්ඨන්ති.
170. අවංම්හි ¶ ච.
ගොඉච්චෙතස්ස ඔකාරස්ස ආව අවඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති අංම්හි විභත්තිම්හි. සෙද්දෙන යො නා ස ස්මාස්මිංසුඉච්චෙතෙසු ච අවාදෙසො හොති. ගවො ගච්ඡන්ති, හෙ ගො, හෙ ගාවො හෙ ගවො.
දුතියායං ‘‘අංම්හී’’ති වත්තතෙ.
ආවඉච්චෙතස්ස ගාවාදෙසස්ස අන්තසරස්ස උකාරාදෙසො හොති වා අංම්හි විභත්තිම්හි. ආවස්ස අ ආව, තස්ස ආවසද්දන්තස්ස. ‘‘අංමො’’තිආදිනා නිග්ගහීතං. ගාවුං ගාවං ගවං, ගාවො ගවො.
‘‘ගොණ, වා’’ති වත්තතෙ.
සු හි නාඉච්චෙතෙසු සබ්බස්ස ගොසද්දස්ස ගොණාදෙසො හොති වා. චසද්දෙන සෙසෙසු ච. ගොණො, ගොණා, හෙ ගොණ හෙ ගොණා, ගොණං, ගොණෙ, ගොණෙන, ගොණෙහි ගොණෙභි, ගොණස්ස.
සබ්බස්ස ගොසද්දස්ස ගොණාදෙසො හොති වා නංම්හි විභත්තිම්හි. ගොණානං, ගොණා ගොණස්මා ගොණම්හා, ගොණෙහි ගොණෙභි, ගොණස්ස, ගොණානං, ගොණෙ ගොණස්මිං ගොණම්හි, ගොණෙසු.
ගොණාදෙසාභාවෙ ගාවෙන ගවෙන, ගොහි ගොභි.
174. ගාව ¶ සෙ.
‘‘ගො ආව සෙ’’ඉති තිපදමිදං. ගොස්ස ඔ ගො, ගොසද්දොකාරස්ස ආවාදෙසො හොති සෙ විභත්තිම්හි. ගාවස්ස ගවස්ස.
නංම්හි ‘‘ගො, අවා’’ති ච වත්තතෙ.
175. තතො නමං පතිම්හාලුත්තෙ ච සමාසෙ.
තතො ගොසද්දතො පරස්ස නංවචනස්ස අංආදෙසො හොති, ගොසද්දොකාරස්ස අවාදෙසො ච පතිම්හි පරෙ අලුත්තෙ ච සමාසෙ. චසද්දෙන අසමාසෙපි අං අවාදෙසා. ගවංපතිස්ස ථෙරස්ස, ගවං.
‘‘සුහිනාසු චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන නංම්හි ගුආදෙසො. ‘‘නො ච ද්වාදිතො නංම්හී’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන නකාරාගමො ච. ගුන්නංගොනං වා.
ගාවා ගාවම්හා ගාවස්මා ගවා ගවම්හා ගවස්මා, ගොහි ගොභි, ගාවස්ස ගවස්ස, ගවං ගුන්නං ගොනං, ගාවෙ ගාවම්හි ගාවස්මිං ගවෙ ගවම්හි ගවස්මිං, ගාවෙසු ගවෙසු ගොසු.
ඔකාරන්තං.
පුරිසො ගුණවා රාජා, සා’ග්ගි දණ්ඩී ච භික්ඛු ච;
සත්ථා’භිභූ ච සබ්බඤ්ඤූ, ගොති පුල්ලිඞ්ගසඞ්ගහො.
පුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.
අස්මා ¶ නස්මා තස්මා නම්හා තම්හා, නෙහි නෙභි තෙහි තෙභි, අස්ස නස්ස තස්ස, නෙසං තෙසං නෙසානං තෙසානං, අස්මිං නස්මිං තස්මිං නම්හි තම්හි, නෙසු තෙසු.
ඉත්ථියං ‘‘තා සි’’ ඉතීධ සාදෙසසිලොපා. සා කඤ්ඤා, නත්තං. නා තා නායො තායො, නං තං, නා තා නායො තායො, නාය තාය, නාහි තාහි නාභි තාභි.
‘‘එතිමාසමී’’ති ඉතො එතිමාග්ගහණඤ්ච ‘‘තස්සා වා’’ති ඉතො තග්ගහණඤ්ච පඤ්චමියන්තවසෙන වත්තතෙ ‘‘වා’’ති ච.
තතො තා එතා ඉමාතො පරස්ස සස්ස විභත්තිස්ස ස්සායාදෙසො හොති වා.
‘‘සංසාස්වෙකවචනෙසු ච, ඉ’’ඉති ච වත්තතෙ.
තාඉච්චෙතස්ස ඉත්ථියං වත්තමානස්ස අන්තස්ස ඉකාරො හොති වා සං සාස්වෙකවචනෙසු විභත්තාදෙසෙසු. තිස්සාය තස්සාය අස්සාය නස්සාය අස්සා නස්සා තිස්සා තස්සා නාය තාය, නාසං තාසං.
පඤ්චමීඡට්ඨීසු තතියාචතුත්ථීසමං. සත්තමියං අස්සං නස්සං තිස්සං තස්සං නායං තායං, නාසු තාසු.
නපුංසකෙ සිම්හිසාදෙසාභාවා නත්තං. නං තං, නානි තානි, නං තං, නානි තානි, නෙන තෙන ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.
එත සි, ‘‘එතතෙසං තො’’ති සකාරාදෙසො. එසො පුරිසො, එතෙ, එතං, එතෙ ඉච්චාදි සබ්බසද්දසමං.
ඉත්ථියං ¶ එතා සි, සාදෙසො. එසා කඤ්ඤා, එතා එතායො, එතං, එතා එතායො, එතාය, එතාහි එතාභි.
ස ස්මිංසු පන ‘‘සංසාස්වෙකවචනෙසු චා’’ති වත්තතෙ.
අන්තාපෙක්ඛායං ඡට්ඨී, එතා ඉමාඉච්චෙතෙසමන්තො සරො ඉකාරො හොති සංසාස්වෙකවචනෙසු විභත්තාදෙසෙසු. සාදෙසගතිකත්තා ස්සායාදෙසෙපි. චසද්දාධිකාරතො අඤ්ඤෙකාසද්දාදීනමන්තස්ස ච.
එතිස්සාය එතිස්සා එතාය, එතාසං එතාසානං, එතාය, එතාහි එතාභි, එතිස්සාය එතිස්සා එතාය, එතාසං එතාසානං, එතිස්සං එතායං, එතාසු.
චසද්දතො අඤ්ඤිස්සා අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සං අඤ්ඤායං. එකිස්සා එකාය, එකිස්සං එකායං. ඉතරිස්සා ඉතරාය, ඉතරිස්සං ඉතරායං ඉච්චාදි.
නපුංසකෙ එතං, එතානි, එතං, එතානි, සෙසං ඤෙය්යං.
ඉමසද්දස්ස භෙදො. ඉම සි –
‘‘සබ්බස්සිමස්සා’’ති වත්තතෙ.
ඉමසද්දස්ස සබ්බස්සෙව අනපුංසකස්ස අයංආදෙසො හොති සිම්හි විභත්තිම්හි, සිලොපො. අයං පුරිසො, ඉමෙ, ඉමං, ඉමෙ.
219. අනිමි ¶ නාම්හි ච.
ඉමසද්දස්ස සබ්බස්සෙව අන ඉමිආදෙසා හොන්ති නාම්හි විභත්තිම්හි. අනිත්ථිලිඞ්ගස්සෙවෙතං ගහණං. අනෙන ඉමිනා.
‘‘සුනංහිසූ’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්ස ඉමසද්දස්ස එකාරො හොති වා සු නං හිඉච්චෙතෙසු වචනෙසු.
ආප්පච්චයන්තානිද්දෙසා, සබ්බත්ථාති අවුත්තතො;
අනිත්ථිලිඞ්ගස්සෙවෙත්ථ, ගහණඤ්හි ඉමස්සිති.
එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි.
‘‘සබ්බස්ස, වා, සබ්බත්ථ, සස්මාස්මිංසංසාස්වත්ත’’න්ති ච වත්තතෙ.
ඉමසද්දස්ස ච සබ්බස්සෙව අත්තං හොති වා ස ස්මා ස්මිංසං සාඉච්චෙතෙසු වචනෙසු සබ්බත්ථ ලිඞ්ගෙසු.
අස්ස ඉමස්ස, එසං එසානං ඉමෙසං ඉමෙසානං, අස්මා ඉමස්මා ඉමම්හා, එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි, අස්ස ඉමස්ස, එසං එසානං ඉමෙසං ඉමෙසානං, අස්මිං ඉමස්මිං ඉමම්හි, එසු ඉමෙසු.
ඉත්ථියං ඉමා සි, අයමාදෙසසිලොපා.
අයං කඤ්ඤා, ඉමා ඉමායො, ඉමං, ඉමා ඉමායො, ඉමාය, ඉමාහි ඉමාභි. චතුත්ථියං අත්තං, ඉකාර- ස්සායාදෙසා ¶ ච, අස්සාය ඉමිස්සාය අස්සා ඉමිස්සා ඉමාය, ඉමාසං ඉමාසානං. සත්තමියං අස්සං ඉමිස්සං ඉමිස්සා වා, ‘‘තෙසු වුද්ධිලොපා’’දිනා ස්මිංවචනස්ස වා සාදෙසො. ඉමායං, ඉමාසු. සෙසං ඤෙය්යං.
නපුංසකෙ ඉම සි, ‘‘සවිභත්තිස්ස, වා’’ති ච වත්තතෙ.
නපුංසකෙ වත්තමානස්ස සබ්බස්සෙව ඉමසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස ඉදං හොති වා අං සිසු පරෙසු.
ඉදං චිත්තං විරොචති, ඉමං, ඉමානි, ඉදං පුප්ඵං පස්සසි, ඉමං, ඉමානි, අනෙන ඉමිනා, එහි එභි ඉමෙහි ඉමෙභි ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගෙ විය ඤෙය්යං.
අමුසද්දස්ස භෙදො. අමු සි –
‘‘වා, අනපුංසකස්ස, සිම්හී’’ති ච වත්තතෙ.
අනපුංසකස්ස අමුසද්දස්ස මකාරො සකාරමාපජ්ජතෙ වා සිම්හි පරෙ. අසු රාජා.
‘‘සබ්බනාමතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බතො සබ්බනාමතො පරො කඉච්චයමාගමො හොති වා. පුන සබ්බතොග්ගහණෙන හීනාදිතොපි කො. ‘‘අමුස්ස මො ස’’න්ති විනාධිකාරෙන යොගෙන කකාරෙපි සාදෙසො.
අසුකො ¶ , අසුකා, අසුකං. සාදෙසාභාවෙ අමුකො, අමුකා, අමුකං ඉච්චාදි.
බහුවචනෙ ‘‘ලතො වොකාරො චා’’ති සුත්තෙ අනුවත්තමානවාග්ගහණෙන වොකාරො න හොති, නිච්චං යොලොපො, දීඝො ච.
අමූ පුරිසා, අමුං, අමූ, අමුනා, අමූහි අමූභි අමුහි අමුභි, අමුස්ස. ‘‘අමුස්සාදු’’න්ති විනාධිකාරෙන යොගෙන අදුංආදෙසො, අදුස්ස, අමූසං අමූසානං අමුසං අමුසානං, අමුස්මා අමුම්හා, අමූහි අමූභි අමුහි අමුභි, අමුස්ස අදුස්ස, අමූසං අමූසානං අමුසං අමුසානං, අමුස්මිං අමුම්හි, අමූසු අමුසු.
ඉත්ථියං සිම්හි සාදෙසාදි.
අසු කඤ්ඤා අසුකා අමුකා වා, අමූ අමුයො, අමුං, අමූ අමුයො, අමුයා, අමූහි අමූභි, අමුස්සා අමුයා, අමූසං අමූසානං, අමුයා, අමූහි අමූභි, අමුස්සා අමුයා, අමූසං අමූසානං, අමුස්සං අමුයං අමුයා, අමූසු.
නපුංසකෙ අමුසි. ‘‘සවිභත්තිස්ස’’, ඉමස්සිදමිච්චාදිතො ‘‘අංසිසු නපුංසකෙ’’ති ච වත්තතෙ.
නපුංසකෙ වත්තමානස්ස සබ්බස්සෙව අමුසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස අදුං හොති අංසිසු පරෙසු. අදුං පුප්ඵං, අමූ අමූනි, අදුං, අමූ අමූනි, අමුනා ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.
කිංසද්දස්ස භෙදො. ‘‘කිං සි’’ ඉතීධ –
‘‘කිස්ස ¶ ක වෙ චා’’ති ඉතො ‘‘කිස්ස, ක’’ඉති ච වත්තතෙ.
කිමිච්චෙතස්ස කසද්දො ආදෙසො හොති වප්පච්චයතො සෙසෙසු විභත්තිභෙදෙසු. එත්ථ ච ‘‘කිස්ස ක වෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන වප්පච්චයාවසිට්ඨ ථමාදිප්පච්චයානං ගහිතත්තා සෙසග්ගහණෙන විභත්තියොව ගය්හන්තෙ. චග්ගහණං කත්ථචි නිවත්තනත්ථං, තෙන ‘‘කිස්ස, කිස්මි’’න්තිආදි ච සිජ්ඣති. ‘‘සො’’ති සිස්ස ඔ, සරලොපාදි.
කො එසො, කෙ, කං, කෙ, කෙන, කෙහි කෙභි, කස්ස කිස්ස, නිග්ගහීතලොපාදි, කෙසං කෙසානං, කස්මා කම්හා, කෙහි කෙභි, කස්ස කිස්ස, කෙසං කෙසානං, කස්මිං කිස්මිං කම්හි කිම්හි, කෙසු.
ඉත්ථියං ‘‘කිං සි’’ඉතීධ ‘‘සෙසෙසු චා’’ති විභත්තියං පරායං කාදෙසෙ කතෙ ‘‘ඉත්ථියමතො ආප්පච්චයො’’ති මජ්ඣෙ ආප්පච්චයො, සිලොපො.
කා එසා කඤ්ඤා, කා කායො, කං, කා කායො ඉච්චාදි සබ්බාසද්දසමං.
නපුංසකෙ කිං සි, ලොපවිධිස්ස බලවතරත්තා පඨමං සිලොපෙ කතෙ පුන විභත්තිපරත්තාභාවා, ‘‘තදනුපරොධෙනා’’ති පරිභාසතො වා කාදෙසාභාවො. කිං එතං, කානි.
දුතියෙකවචනෙ ‘‘ක්වචි ලොප’’න්ති නිග්ගහීතලොපෙ කතෙ ‘‘අංමො නිග්ගහීතං ඣලපෙහී’’ති නිග්ගහීතං. කිං, කානි ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.
එකසද්දො ¶ සඞ්ඛ්යාතුල්යාසහායඤ්ඤවචනො. යදා සඞ්ඛ්යාවචනො, තදා සබ්බත්ථෙකවචනන්තොව, අඤ්ඤත්ථ බහුවචනන්තොපි. එකො, එකා, එකං ඉච්චාදි සබ්බත්ථ සබ්බසද්දසමං. සංසාස්වෙව විසෙසො.
උභසද්දො ද්විසද්දපරියායො, සදා බහුවචනන්තොව.
‘‘උභ යො’’ ඉතීධ ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්ථ තුග්ගහණෙන ක්වචි යොනමොකාරො. උභො පුරිසාඋභෙ වා, උභො පුරිසෙ උභෙ. සු හිසු ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ක්වචි එකාරස්සොකාරො. උභොහි උභොභි උභෙහි උභෙභි.
උභඉච්චෙවමාදිතො නංවචනස්ස ඉන්නං හොති.
උභින්නං, උභොහි උභොභි උභෙහි උභෙභි, උභින්නං, උභොසු උභෙසු.
ද්විආදයො සඞ්ඛ්යාසඞ්ඛ්යෙය්යවචනා, බහූනං වාචිතත්තා සදා බහුවචනන්තාව.
‘‘ද්වි යො’’ඉතීධ ‘‘සවිභත්තිස්ස, ඉත්ථිපුමනපුංසකසඞ්ඛ්ය’’න්ති ච අධිකාරො.
ද්විඉච්චෙතස්ස සඞ්ඛ්යාසද්දස්ස ඉත්ථිපුමනපුංසකෙ වත්තමානස්ස සවිභත්තිස්ස ද්වෙඉච්චාදෙසො හොති යොසු පරෙසු. චසද්දෙන දුවෙ ච, ක්වචි දුවි ච නංම්හි. බහුවචනුච්චාරණං ද්විසද්දතො ¶ බහුවචනමෙව හොතීති ඤාපනත්ථං. ද්වෙ ධම්මා, ද්වෙ ඉත්ථියො, ද්වෙ රූපානි, දුවෙ වා, එවං දුතියායම්පි, ද්වීහි ද්වීභි.
නංම්හි දීඝෙ සම්පත්තෙ –
ද්විඉච්චෙවමාදිතො සඞ්ඛ්යාතො නකාරාගමො හොති නංම්හි විභත්තිම්හි. චසද්දග්ගහණෙන ඉත්ථියං ති ච තුසද්දතො ස්සඤ්චාගමො නංම්හි විභත්තිම්හි. ද්වින්නං දුවින්නං වා, ද්වීහි ද්වීභි, ද්වින්නං දුවින්නං, ද්වීසු.
තිසද්දස්ස භෙදො. ‘‘ති යො’’ඉතීධ
යොලොපෙ සම්පත්තෙ
‘‘යොසූ’’ති වත්තතෙ.
230. ති චතුන්නං තිස්සො චතස්සො තයොචත්තාරොතීණි චත්තාරි.
ති චතුන්නං සඞ්ඛ්යානං ඉත්ථිපුමනපුංසකෙ වත්තමානානං සවිභත්තීනං යථාක්කමං තිස්සො චතස්සො තයො චත්තාරොතීණි චත්තාරිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති යොසු පරෙසු. තයො පුරිසා, තයො පුරිසෙ පස්ස, තීහි තීභි.
‘‘න’’මිති වත්තතෙ.
231. ඉණ්ණමිණ්ණන්නං තීහි සඞ්ඛ්යාහි.
තිඉච්චෙතස්මා සඞ්ඛ්යාසද්දා පරස්ස නංවචනස්ස ඉණ්ණං ඉණ්ණන්නංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති, සරලොපාදි. තිණ්ණං තිණ්ණන්නං, තීහි තීභි, තිණ්ණං තිණ්ණන්නං, තීසු.
ඉත්ථියං ¶ තිස්සො ඉත්ථියො, තිස්සො, තීහි තීභි, නංම්හි ස්සඤ්චාගමො, තිස්සන්නං, ස්සංබ්යවධානතො ඉණ්ණාභාවො, සෙසං සමං.
නපුංසකෙ තීණි, තීණි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
තථා චතුසද්දස්සපි යොසු ‘‘තිචතුන්න’’න්තිආදිනා යථාවුත්තාදෙසො, ‘‘තතො යොනමො තූ’’ති එත්ථ තුසද්දෙන ක්වචි ඔකාරො ච. චත්තාරො චතුරො වා, චත්තාරො චතුරො, චතූහි චතූභි චතුබ්භි, චතුන්නං, නකාරාගමො. චතූහි චතූභි චතුබ්භි, චතුන්නං, චතූසු.
ඉත්ථියං චතස්සො, චතස්සො, නංම්හි ස්සඤ්චාගමො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා චතුරුකාරස්ස අකාරො. චතස්සන්නං. සෙසං සමං.
නපුංසකෙ චත්තාරි, චත්තාරි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
තථා –
නීලාදිගුණනාමඤ්ච, බහුබ්බීහි ච තද්ධිතං;
සාමඤ්ඤවුත්යතීතාදි-කිතන්තං වාච්චලිඞ්ගිකං.
එත්ථෙදං වුච්චතෙ –
එසෙ’සො එතමිති ච,
පසිද්ධි අත්ථෙසු යෙසු ලොකස්ස;
ථීපුන්නපුංසකානිති,
වුච්චන්තෙ තානි නාමානි.
තිලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.
අලිඞ්ගනාම
අථාලිඞ්ගෙසු ¶ නාමෙසු තුම්හම්හසද්දා වුච්චන්තෙ.
තෙසං පනාලිඞ්ගත්තා තීසු ලිඞ්ගෙසු සමානරූපං. ‘‘තුම්හම්හ’’ඉති ඨිතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති.
‘‘සවිභත්තීනං, තුම්හම්හාක’’න්ති අධිකාරො.
සබ්බෙසං තුම්හඅම්හසද්දානං සවිභත්තීනං යථාක්කමං ත්වංඅහංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති සිම්හි විභත්තිම්හි. චසද්දෙන තුම්හස්ස තුවඤ්ච හොති. ත්වං පුමා, ත්වං ඉත්ථී, ත්වං නපුංසකං, තුවං සත්ථා වා. අහං පුමා, අහං ඉත්ථී, අහං නපුංසකං.
බහුවචනෙ ‘‘සබ්බනාමකාරතෙ පඨමො’’ති එකාරො. තුම්හෙ තිට්ඨථ, භිය්යො අම්හෙ මහෙමසෙ.
‘‘අම්හස්සා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්ස අම්හසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස මයංආදෙසො හොති යොම්හි පඨමෙ. මයං ගච්ඡාම.
එත්ථ ච එකස්මිම්පි ගාරවබහුමානෙන බහුත්තසමාරොපා බහුවචනං හොති.
‘‘අංම්හී’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තවං මමංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති නවා යථාක්කමං අංම්හි විභත්තිම්හි. තවං, මමං පස්ස.
235. තං ¶ මමංම්හි.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තං මංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං අංම්හි විභත්තිම්හි. තං, මං.
සබ්බස්ස තුම්හසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස තුවංත්වංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති අංම්හි විභත්තිම්හි. තුවං ත්වං.
බහුවචනෙ ‘‘තුම්හම්හෙහි, ආක’’න්ති ච වත්තතෙ.
තුම්හම්හෙහි පරො අප්පඨමො යො ආකං හොති වා. තුම්හාකං පස්සාමි, තුම්හෙ පස්සාමි, අම්හාකං පස්සසි, අම්හෙ පස්සසි.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තයා මයාඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං නාම්හි විභත්තිම්හි.
239. තයාතයීනං තකාරො ත්වත්තං වා.
තයා තයිඉච්චෙතෙසං තකාරො ත්වත්තමාපජ්ජතෙ වා. ත්වයා තයා, මයා, තුම්හෙහි තුම්හෙභි, අම්හෙහි අම්හෙභි.
‘‘සස්මිං, වා’’ති වත්තතෙ.
තුම්හම්හෙහි සස්ස විභත්තිස්ස අමාදෙසො හොති වා. තුම්හං, අම්හං දීයතෙ.
241. තව ¶ මම සෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං යථාක්කමං තවමමඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති සෙ විභත්තිම්හි, විකප්පෙනායං විජ්ඣන්තරස්ස විජ්ජමානත්තා.
‘‘සෙ’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං යථාක්කමං තුය්හංමය්හංඉච්චෙතෙ ආදෙසා ච හොන්ති සෙ විභත්තිම්හි. තව, මම තුය්හං, මය්හං වා දීයතෙ.
243. අම්හස්ස මමං සවිභත්තිස්ස සෙ.
සබ්බස්සෙව අම්හසද්දස්ස සවිභත්තිස්ස මමංආදෙසො හොති සෙ විභත්තිම්හි. මමං දීයතෙ.
‘‘සස්ස’’න්ති ඉතො සීහගතියා ‘‘අ’’මිති වත්තතෙ.
තුම්හම්හෙහි පරස්ස නංවචනස්ස ආකමිච්චාදෙසො හොති, අඤ්ච. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා අම්හස්ස ක්වචි අස්මාදෙසො. තුම්හං තුම්හාකං, අම්හං අම්හාකං අස්මාකං වා.
පඤ්චමියං ‘‘අම්හතුම්හන්තුරාජ’’ඉච්චාදිනා ස්මාවචනස්ස නාභාවාතිදෙසො. තයා, මයා අපෙති, තුම්හෙහි, අම්හෙහි තුම්හෙභි අම්හෙභි, තුම්හං අම්හං තව මම, තුය්හං, මය්හං මමං පරිග්ගහො, තුම්හං තුම්හාකං, අම්හං අම්හාකං අස්මාකං ධම්මතා.
‘‘ස්මිංම්හී’’ති වත්තතෙ.
245. තුම්හම්හාකං ¶ තයි මයි.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං තයි මයිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං ස්මිංම්හි විභත්තිම්හි. තකාරස්ස ත්වත්තං. ත්වයි තයි මයි, තුම්හෙසු අම්හෙසු.
තෙසං එව තුම්හ අම්හසද්දානං පදතො පරෙසං ක්වචි ආදෙසන්තරවිධානෙ රූපභෙදො.
‘‘නවා’’ති අධිකාරො.
246. පදතො දුතියාචතුත්ථීඡට්ඨීසු වො නො.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පදස්මා පරෙසං වො නොආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං දුතියාචතුත්ථීඡට්ඨීසු බහුවචනෙසු නවා. එත්ථ ච ‘‘එකවචනෙසූ’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘බහුවචනෙසූ’’ති ලද්ධං. පහාය වො ගමිස්සාමි, මා නො අජ්ජ විකන්තිංසු, ධම්මං වො භික්ඛවෙ දෙසිස්සාමි, සංවිභජෙථ නො රජ්ජෙන, තුට්ඨොස්මි වො පකතියා, සත්ථා නො භගවා අනුප්පත්තො.
නවාති කිං? භයං තුම්හාක නො සියා, එසො අම්හාකං සත්ථා.
‘‘පදතො, චතුත්ථීඡට්ඨීසූ’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පදස්මා පරෙසං තෙ මෙආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං චතුත්ථීඡට්ඨීසු එකවචනෙසු ¶ නවා. දදාමි තෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දදාහි මෙ ගාමවරං, ඉදං තෙ රට්ඨං, අයං මෙ පුත්තො.
නවාති කිං? ඉදං චීවරං තුය්හං විකප්පනත්ථාය දම්මි, සුණාථ වචනං මම.
නවාධිකාරතො චෙත්ථ,
වො නො තෙ මෙති යෙ ඉමෙ;
පාදාදො ච ච වා එවා-
දියොගෙ ච න හොන්ති තෙ.
යථා –
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණව;
තුය්හඤ්චාපි මහාරාජ, මය්හඤ්ච රට්ඨවඩ්ඪන.
එවමිදං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චාති.
පදතොති කිං? තව ඤාති, මම ඤාති.
‘‘තෙ මෙ’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පදස්මා පරෙසං තෙ මෙආදෙසා න හොන්ති අංම්හි විභත්තිම්හි. පස්සෙය්ය තං වස්සසතං ආරොග්යං. සො මමබ්රවීති.
‘‘තෙමෙකවචනෙ’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පදස්මා පරෙසං තෙ මෙ ආදෙසා හොන්ති වා යථාක්කමං තතියෙකවචනෙ පරෙ ¶ . කතං තෙ පාපං, කතං තයා පාපං, කතං මෙ පුඤ්ඤං, කතං මයා පුඤ්ඤං.
‘‘වා, තතියෙ’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බෙසං තුම්හ අම්හසද්දානං සවිභත්තීනං පදස්මා පරෙසං වො නොආදෙසා හොන්ති වා යථාක්කමං තතියාබහුවචනෙ පරෙ. කතං වො කම්මං, කතං නො කම්මං.
බහුවචනනිද්දෙසෙන ක්වචි යොම්හි පඨමෙ ච වො නො හොන්ති. ගාමං වො ගච්ඡෙය්යාථ, ගාමං නො ගච්ඡෙය්යාම.
තථා පඤ්චාදීනමට්ඨාරසන්තානං, කතිසද්දස්ස චාලිඞ්ගත්තා තිලිඞ්ගෙපි සමානරූපං, අලිඞ්ගත්තා එව පඤ්චාදිතො ඉත්ථිප්පච්චයාභාවො.
‘‘පඤ්ච යො’’ඉතීධ –
‘‘යොසු ද්වින්නං ද්වෙ චා’’ති ඉතො ‘‘යොසූ’’ති වත්තතෙ, ‘‘ඉත්ථිපුමනපුංසකසඞ්ඛ්ය’’න්ති ච.
අන්තාපෙක්ඛායං ඡට්ඨී, පඤ්චාදීනං අට්ඨාරසන්තානං සඞ්ඛ්යානං ඉත්ථිපුමනපුංසකෙ වත්තමානානමන්තස්ස සවිභත්තිස්ස අකාරො හොති යොසු පරෙසු. ආ එආදෙසාපවාදොයං, පඤ්චක්ඛන්ධා, පඤ්ච ගතියො, පඤ්ච ඉන්ද්රියානි. එවං දුතියායඤ්ච.
‘‘සුනංහිසූ’’ති වත්තතෙ.
පඤ්චාදීනමට්ඨාරසන්තානං සඞ්ඛ්යානමන්තො අත්තමාපජ්ජතෙ සු නං හිඉච්චෙතෙසු පරෙසු. එත්තදීඝාපවාදොයං. පඤ්චහි පඤ්චභි ¶ , පඤ්චන්නං, පඤ්චහි පඤ්චභි, පඤ්චන්නං, පඤ්චසු. එවං ඡ ස ත්ත අට්ඨනව දසසද්දා.
‘‘එකඤ්ච දස චා’’ති අත්ථෙ ද්වන්දසමාසෙ, ‘‘එකෙන අධිකා දසා’’ති අත්ථෙ තප්පුරිසෙ වා කතෙ
‘‘සඞ්ඛ්යානෙ’’ති වත්තතෙ.
ද්විඑකඅට්ඨඉච්චෙතෙසමන්තො ආකාරො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ උත්තරපදෙ පරෙ. වවත්ථිතවිභාසායං. එකාදස, ද්වාදස, අට්ඨාරස.
සඞ්ඛ්යානෙති කිමත්ථං? එකදන්තො, ද්විදන්තො, අට්ඨත්ථම්භො.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
254. එකාදිතො දස්ස ර සඞ්ඛ්යානෙ.
එකාදිතො සඞ්ඛ්යාතො පරස්ස දසස්ස ආදිස්ස දස්ස රකාරො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ. සෙසං සමං. එකාරස, එකාදස.
ද්වෙ ච දස ච, ද්වීහි වා අධිකා දසාති ද්විදස ඉතීධ –
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
255. වීසතිදසෙසු බා ද්විස්ස තු.
වීසති දසඉච්චෙතෙසු පරෙසු ද්විසද්දස්ස බා හොති වා. තුසද්දෙන තිංසායම්පි. රකාරො, ආත්තඤ්ච. බාරස, ද්වාදස.
තයො ච දස ච, තීහි වා අධිකා දසාති තෙරස. එත්ථ ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා තිසද්දස්ස තෙආදෙසො ආනවුතියා.
චත්තාරො ¶ ච දස ච, චතූහි වා අධිකා දසාති චතුද්දස ඉච්චත්ර –
‘‘ගණනෙ, දසස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
256. චතූපපදස්ස ලොපො තුත්තරපදාදි චස්ස චු චොපි නවා.
ගණනෙ දසස්සාදිම්හි ඨිතස්ස චතුඉච්චෙතස්ස උපපදස්ස තුසද්දො ලොපො හොති, උත්තරපදාදිම්හි ඨිතස්ස චතූපපදස්ස චකාරස්ස චු චොආදෙසා හොන්ති නවා. චුද්දස, චොද්දස, චතුද්දස.
අපිග්ගහණෙන අනුපපදස්සාපි ගණනෙ පදාදිචකාරස්ස ලොපො, චු චො හොන්ති නවා. යථා – තාලීසං, චුත්තාලීසං, චොත්තාලීසං, චත්තාලීසං.
පඤ්ච ච දස ච, පඤ්චහි වා අධිකා දසාති අත්ථෙ පඤ්චදස. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා පඤ්චසද්දස්ස දස වීසතීසු ක්වචි පන්නපණ්ණආදෙසා. පන්නරස, පණ්ණරස.
ඡ ච දස ච, ඡහි වා අධිකා දසාති අත්ථෙ ඡදස ඉතීධ –
‘‘ඡස්සා’’ති වත්තතෙ.
ඡඉච්චෙතස්ස සඞ්ඛ්යාසද්දස්ස නිච්චං සො හොති දසෙ පරෙ.
‘‘සඞ්ඛ්යානං, වා’’ති ච වත්තතෙ.
සඞ්ඛ්යානං දකාරරකාරානං ලකාරාදෙසො හොති වා.
ලළානමවිසෙසො ¶ . වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තෙන ‘‘සොළස’’ ඉති නිච්චං, ‘‘තෙළස, තෙරස, චත්තාලීසං, චත්තාරීස’’මිති විභාසා, දස පන්නරසාදීසු න ච හොති.
සත්ත ච දස ච, සත්තහි වා අධිකා දසාති අත්ථෙ සත්තරස, සත්තදස.
අට්ඨ ච දස ච, අට්ඨහි වා අධිකා දසාති අත්ථෙ අට්ඨදස ඉතීධ ආත්තෙ කතෙ –
‘‘වා, දස්ස, ර, සඞ්ඛ්යානෙ’’ති ච වත්තතෙ.
අට්ඨාදිතො ච දසසද්දස්ස දකාරස්ස රකාරො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ. අට්ඨාරස, අට්ඨාදස.
අට්ඨාදිතොති කිං? චතුද්දස.
කතිසද්දො බහුවචනන්තොව, ‘‘කති යො’’ ඉතීධ
නිච්චං යොලොපාදි, රස්සත්තං, කති තිට්ඨන්ති, කති පස්සසි, කතිහි කතිභි, කතිනං, කතිහි කතිභි, කතිනං, කතිසු.
අලිඞ්ගනාමං නිට්ඨිතං.
විභත්තිප්පච්චයවිධාන
අථ විභත්තිප්පච්චයන්තා වුච්චන්තෙ.
තෙසං පනාලිඞ්ගත්තා, නිපාතත්තා ච තිලිඞ්ගෙ, වචනද්වයෙ ච සමානං රූපං.
පුරිසස්මා, පුරිසෙහි වාති අත්ථෙ –
260. ක්වචි ¶ තො පඤ්චම්යත්ථෙ.
සබ්බස්මා සුද්ධනාමතො, සබ්බනාමතො ච ලිඞ්ගම්හා ක්වචි තොපච්චයො හොති පඤ්චම්යත්ථෙ.
තොආදි යෙසං දානිපරියන්තානං පච්චයානං තෙ හොන්ති පච්චයා ත්වාදයො, තෙ පච්චයා විභත්තිසඤ්ඤා හොන්ති. තෙන තදන්තානම්පි විභත්යන්තපදත්තං සිද්ධං හොති.
පුරිසතො, එවං රාජතො වා, චොරතො වා, අග්ගිතො වා, ගහපතිතො වා, හත්ථිතො, හෙතුතො, සබ්බඤ්ඤුතො, කඤ්ඤතො, යුත්තිතො, ඉත්ථිතො, භික්ඛුනිතො, එත්ථ ච ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරානං දීඝරස්සාපච්චයෙසු චා’’ති තොපච්චයෙ රස්සත්තං. යාගුතො, ජම්බුතො, චිත්තතො, ආයුතො ඉච්චාදි.
සබ්බනාමතො සබ්බස්මා, සබ්බෙහීති වා අත්ථෙ සබ්බතො, එවං යතො, තතො, කතරතො, කතමතො, ඉතරතො, අඤ්ඤතො, එකතො, උභයතො, පුබ්බතො, පරතො, අපරතො, දක්ඛිණතො, උත්තරතො, අමුතො.
‘‘කිස්ස, කු’’ඉති ච වත්තතෙ.
කිමිච්චෙතස්ස කු හොති ත්රතො ථඉච්චෙතෙසු ච පරෙසු. කස්මා, කෙහීති වා කුතො.
‘‘තොථෙසූ’’ති වත්තතෙ.
263. සබ්බස්සෙතස්සාකාරො ¶ වා.
සබ්බස්ස එතසද්දස්ස අකාරො හොති වා තොථඉච්චෙතෙසු. එතස්මා, එතෙහීති වා අතො.
‘‘සබ්බස්සෙතස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බස්ස එතසද්දස්ස එකාරො හොති වා තොථඉච්චෙතෙසු. ද්විත්තං, එත්තො.
‘‘සබ්බස්සා’’ති වත්තතෙ.
ඉමසද්දස්ස සබ්බස්සෙව ඉකාරො හොති ථංදානිහතොධඉච්චෙතෙසු ච. ඉමස්මාති ඉතො.
‘‘ක්වචි තො’’ති යොගවිභාගෙන ආදිප්පභුතීහි තො සත්තමියත්ථෙ. අනිච්චාදීහි තතියත්ථෙ ච. යථා – ආදිම්හීභි අත්ථෙ ආදිතො. එවං මජ්ඣතො, එකතො, පුරතො, පච්ඡතො, පස්සතො, පිට්ඨිතො, පාදතො, සීසතො, අග්ගතො, මූලතො, පරතො ඉච්චාදයො.
තතියත්ථෙ අනිච්චෙනාති අනිච්චතො, අනිච්චතො සම්මසති. එවං දුක්ඛතො, රොගතො, ගණ්ඩතො ඉච්චාදයො.
‘‘අත්ථෙ, ක්වචී’’ති ච වත්තතෙ.
266. ත්රථ සත්තමියා සබ්බනාමෙහි.
සබ්බනාමෙහි පරා ත්ර ථඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. සබ්බස්මිං, සබ්බෙසු චාති සබ්බත්ර සබ්බත්ථ. එවං ¶ යත්ර යත්ථ, තත්ර තත්ථ, ඉතරත්ර ඉතරත්ථ, අඤ්ඤත්ර අඤ්ඤත්ථ, උභයත්ර උභයත්ථ, පරත්ර පරත්ථ, කුත්ර කුත්ථ, ‘‘ත්රතොථෙසු චා’’ති කුත්තං. ‘‘කිස්ස ක වෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන කාදෙසො. කත්ථ, අමුත්ර අමුත්ථ.
‘‘සබ්බස්සෙතස්සාකාරො’’ති වත්තතෙ.
සබ්බස්සෙව එතසද්දස්ස අකාරො හොති නිච්චං ත්රෙ පරෙ. අත්ර. ‘‘සබ්බස්සෙතස්සාකාරො වා’’ති අත්තං, ‘‘එ තොථෙසු චා’’ති එකාරො, අත්ථ, එත්ථ.
‘‘ක්වචි, අත්ථෙ, සත්තමියා’’ති ච අධිකාරො, සබ්බස්මින්ති අත්ථෙ –
සබ්බඉච්චෙතස්මා ධිප්පච්චයො හොති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. සබ්බධි.
කිමිච්චෙතස්මා වප්පච්චයො හොති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ.
කිමිච්චෙතස්ස කසද්දො ආදෙසො හොති වප්පච්චයෙපරෙ. චග්ගහණෙන ථහමාදිඅවප්පච්චයෙපි. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා කකාරෙ අකාරස්ස ලොපො ච වම්හි. ක්ව ගතොසි ත්වං.
‘‘කිස්මා’’ති වත්තතෙ.
271. හිංහංහිඤ්චනං ¶ .
කිමිච්චෙතස්මා හිං හං හිඤ්චනංඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ.
‘‘කිස්සා’’ති වත්තතෙ.
කිමිච්චෙතස්ස කු හොති හිං හං ඉච්චෙතෙසු. චග්ගහණෙන හිඤ්චනංදාචනමිච්චාදීසුපි. කිස්මින්ති කුහිං, කුහං, කුහිඤ්චනං, කහං කාදෙසො.
‘‘හිං හ’’න්ති වත්තතෙ.
තඉච්චෙතස්මා ච සබ්බනාමතො හිංහංපච්චයා හොන්ති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. තස්මින්ති තහිං, තහං.
ඉමසද්දතො හධප්පච්චයා හොන්ති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. ‘‘ඉමස්සි ථ’’න්තිආදිනා ඉකාරො. ඉමස්මින්ති ඉහ, ඉධ.
යඉච්චෙතස්මා සබ්බනාමතො හිංපච්චයො හොති ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. යස්මින්ති යහිං.
‘‘කාලෙ’’ති අධිකාරොයං.
කස්මිං කාලෙති අත්ථෙ
276. කිංසබ්බඤ්ඤෙකයකුහි ¶ දා දාචනං.
කිං සබ්බඅඤ්ඤඑකයඉච්චෙතෙහි සබ්බනාමෙහි දාපච්චයො හොති. කුඉච්චෙතස්මා දාචනඤ්ච කාලෙ ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ.
‘‘කිස්ස ක වෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන කාදෙසො, කදා.
සබ්බඉච්චෙතස්ස සද්දස්ස සසද්දාදෙසො හොති වා දාපච්චයෙ පරෙ. සබ්බස්මිං කාලෙති සදා, සබ්බදා.
එවං අඤ්ඤදා, එකදා, යදා, කස්මිං කාලෙති කුදාචනං, ‘‘කු හිංහංසු චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන කුත්තං, ‘‘කු’’ඉති නිපාතනෙන වා.
‘‘දා’’ති වත්තතෙ.
තඉච්චෙතස්මා සබ්බනාමතො දානිදාපච්චයා හොන්ති කාලෙ ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ. තස්මිං කාලෙති තදානි, තදා.
ඉමසද්දතො රහි ධුනා දානිඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති කාලෙ ක්වචි සත්තම්යත්ථෙ.
‘‘සබ්බස්ස, ඉමස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
280. එත ¶ රහිම්හි.
සබ්බස්ස ඉමසද්දස්ස එතාදෙසො හොති රහිම්හි පච්චයෙ පරෙ. ඉමස්මිං කාලෙති එතරහි.
සබ්බස්සෙව ඉමසද්දස්ස අකාරො හොති ධුනාපච්චයෙ පරෙ. අධුනා, ඉමසද්දස්ස ඉකාරො. ඉමස්මිං කාලෙති ඉදානි.
විභත්තිප්පච්චයවිධානං නිට්ඨිතං.
ඔපසග්ගිකපද
අථාලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාවිභත්තිභෙදා උපසග්ගනිපාතා වුච්චන්තෙ.
ප පරා නි නී උ දු සං වි අව අනු පරි අධි අභි පති සු ආ අති අපි අප උප ඉති පීසති උපසග්ගා.
තත්ථ පසද්දො පකාරා’දිකම්ම පධානි’ස්සරිය’න්තොභාවවියොග තප්පර භුසත්ථ සම්භවතිත්ති අනාවිල පත්ථනාදීසු. පඉති අයමුපසග්ගො එතෙසු පකාරාදීසු අත්ථෙසු වත්තති, යථා – පකාරෙ පඤ්ඤා, ආදිකම්මෙ විප්පකතං, පධානෙ පණීතං, පධානං පධානත්තං, ඉස්සරියෙ පභූ අයං දෙසස්ස, අන්තොභාවෙ පක්ඛිත්තං, වියොගෙ පවාසී, තප්පරෙ පාචරියො, භුසත්ථෙ පවුද්ධකායො, සම්භවෙ හිමවතා ගඞ්ගා පභවති, තිත්තියං පහූතමන්නං, අනාවිලෙ පසන්නමුදකං, පත්ථනෙ පණිහිතං.
පරාඉති ¶ පරිහානි පරාජය ගතිවික්කමා’මසනාදීසු. යථා – පරිහානියං පරාභවො, පරාජයෙ පරාජිතො, ගතියං පරායනං. වික්කමෙ පරක්කමති, ආමසනෙ අඞ්ගස්ස පරාමසනං.
නිඉති නිස්සෙස නිග්ගත නීහරණ’න්තොපවෙසනා’භාවනිසෙධ නික්ඛන්ත පාතුභාවා’වධාරණ විභජන උපමූ’පධාරණා’වසානඡෙකාදීසු. නිස්සෙසෙ නිරුත්ති, නිරවසෙසං දෙති, නිග්ගතෙ නික්කිලෙසො, නිය්යාති, නීහරණෙ නිද්ධාරණං, අන්තොපවෙසනෙ නිඛාතො, අභාවෙ නිම්මක්ඛිකං, නිසෙධෙ නිවාරෙති, නික්ඛන්තෙ නිබ්බානො, නිබ්බානං, පාතුභාවෙ නිම්මිතං, අවධාරණෙ නිච්ඡයො, විභජනෙ නිද්දෙසො, උපමායං නිදස්සනං, උපධාරණෙ නිසාමනං, අවසානෙ නිට්ඨිතං, ඡෙකෙ නිපුණො.
නීඉති නීහරණා’වරණාදීසු. නීහරණෙ නීහරති, ආවරණෙ නීවරණං.
උඉති උග්ගතු’ද්ධකම්ම පධාන වියොග සම්භව අත්ථලාභසත්ති සරූපකථනාදීසු. උග්ගතෙ උග්ගච්ඡති, උද්ධකම්මෙ ආසනා උට්ඨිතො, උක්ඛෙපො, පධානෙ උත්තමො, ලොකුත්තරො, වියොගෙ උබ්බාසිතො, සම්භවෙ උබ්භූතො, අත්ථලාභෙ උප්පන්නං ඤාණං, සත්තියං උස්සහති ගන්තුං, සරූපකථනෙ උද්දිසති සුත්තං.
දුඉති අසොභනා’භාවකුච්ඡිතා’සමිද්ධි කිච්ඡ විරූපතාදීසු. අසොභනෙ දුග්ගන්ධො, අභාවෙ දුබ්භික්ඛං, කුච්ඡිතෙ දුක්කටං, අසමිද්ධියං දුස්සස්සං, කිච්ඡෙ දුක්කරං, විරූපතායං දුබ්බණ්ණො, දුම්මුඛො.
සංඉති සමොධාන සම්මාසම සමන්තභාවසඞ්ගත සඞ්ඛෙපභුසත්ථ සහත්ථ අප්පත්ථ පභවා’භිමුඛභාව සඞ්ගහ පිධාන පුනප්පුනකරණ සමිද්ධාදීසු. සමොධානෙ සන්ධි, සම්මාසමෙසු සමාධි ¶ , සම්පයුත්තො, සමන්තභාවෙ සංකිණ්ණා සමුල්ලපනා, සඞ්ගතෙ සඞ්ගමො, සඞ්ඛෙපෙ සමාසො, භුසත්ථෙ සාරත්තො, සහත්ථෙ සංවාසො, අප්පත්ථෙ සමග්ඝො. පභවෙ සම්භවො, අභිමුඛභාවෙ සම්මුඛං, සඞ්ගහෙ සඞ්ගණ්හාති, පිධානෙ සංවුතං, පුනප්පුනකරණෙ සන්ධාවති, සමිද්ධියං සම්පන්නො.
විඉති විසෙස විවිධ විරුද්ධ විගත වියොග විරූපතාදීසු. විසෙසෙ විමුත්ති විසිට්ඨො, විවිධෙ විමති විචිත්රං, විරුද්ධෙ විවාදො, විගතෙ විමලං, වියොගෙ විප්පයුත්තො, විරූපතායං විරූපො.
අවඉති අධොභාග වියොග පරිභව ජානන සුද්ධි නිච්ඡයදෙස ථෙය්යාදීසු. අධොභාගෙ අවක්ඛිත්තචක්ඛු, වියොගෙ ඔමුක්කඋපාහනො අවකොකිලං වනං, පරිභවෙ අවජානනං අවමඤ්ඤති, ජානනෙ අවගච්ඡති, සුද්ධියං වොදානං, නිච්ඡයෙ අවධාරණං, දෙසෙ අවකාසො, ථෙය්යෙ අවහාරො.
අනුඉති අනුගතා’නුපච්ඡින්න පච්ඡත්ථ භුසත්ථ සාදිස්ස හීනතතියත්ථ ලක්ඛණි’ත්ථම්භූතක්ඛාන භාග විච්ඡාදීසු. අනුගතෙ අන්වෙති, අනුපච්ඡින්නෙ අනුසයො, පච්ඡාසද්දත්ථෙ අනුරථං, භුසත්ථෙ අනුරත්තො, සාදිස්සෙ අනුරූපං. හීනෙ අනුසාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො, තතියත්ථෙ නදිමන්වවසිතා සෙනා, ලක්ඛණෙ රුක්ඛං අනු විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, ඉත්ථම්භූතක්ඛානෙ සාධු දෙවදත්තො මාතරං අනු, භාගෙ යදෙත්ථ මං අනුසියා තං දීයතු, විච්ඡායං රුක්ඛං රුක්ඛං අනු විජ්ජොතතෙ චන්දො.
පරිඉති සමන්තතොභාව පරිච්ඡෙද වජ්ජනා’ලිඞ්ගන නිවාසනපූජාභොජනා’වජානන දොසක්ඛාන ලක්ඛණාදීසු. සමන්තතොභාවෙ පරිවුතො, පරිච්ඡෙදෙ පරිඤ්ඤෙය්යං, වජ්ජනෙ පරිහරති ¶ , ආලිඞ්ගනෙ පරිස්සජති, නිවාසනෙ වත්ථං පරිධස්සති, පූජායං පාරිචරියා, භොජනෙ භික්ඛුං පරිවිසති. අවජානනෙ පරිභවති, දොසක්ඛානෙ පරිභාසති, ලක්ඛණාදීසු රුක්ඛං පරි විජ්ජොතතෙ විජ්ජුඉච්චාදි.
අධිඉති අධිකි’ස්ස’රූපරිභාවා’ධිභවනජ්ඣායනා’ධිට්ඨානනිච්ඡයපාපුණනාදීසු. අධිකෙ අධිසීලං, ඉස්සරෙ අධිපති, අධි බ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා, උපරිභාවෙ අධිරොහති, පථවිං අධිසෙස්සති, අධිභවනෙ අධිභවති, අජ්ඣායනෙ බ්යාකරණමධීතෙ, අධිට්ඨානෙ භූමිකම්පාදිං අධිට්ඨාති, නිච්ඡයෙ අධිමොක්ඛො, පාපුණනෙ භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡති.
අභිඉති අභිමුඛභාව විසිට්ඨා’ධි කු’ද්ධකම්ම කුල සාරුප්පවන්දන ලක්ඛණි’ත්ථම්භූතක්ඛාන විච්ඡාදීසු. අභිමුඛභාවෙ අභිමුඛො අභික්කමති, විසිට්ඨෙ අභිධම්මො, අධිකෙ අභිවස්සති, උද්ධකම්මෙ අභිරුහති, කුලෙ අභිජාතො, සාරුප්පෙ අභිරූපො, වන්දනෙ අභිවාදෙති, ලක්ඛණාදීසු පුරිමසමං.
පතිඉති පතිගත පටිලොමපතිනිධි පතිදාන නිසෙධනිවත්තන සාදිස්ස පතිකරණා’දාන පතිබොධ පටිච්ච ලක්ඛණි’ත්ථම්භූතක්ඛාන භාගවිච්ඡාදීසු. පතිගතෙ පච්චක්ඛං, පටිලොමෙ පතිසොතං, පතිනිධිම්හි ආචරියතො පති සිස්සො, පතිදානෙ තෙලත්ථිකස්ස ඝතං පති දදාති, නිසෙධෙ පටිසෙධනං, නිවත්තනෙ පටික්කමති, සාදිස්සෙ පතිරූපකං, පතිකරණෙ පතිකාරො, ආදානෙ පතිග්ගණ්හාති, පතිබොධෙ පටිවෙධො, පටිච්චෙ පච්චයො, ලක්ඛණාදීසු පුරිමසමං.
සුඉති සොභන සුට්ඨුසම්මා සමිද්ධි සුඛත්ථාදීසු. සොභනෙ සුගන්ධො, සුට්ඨුසම්මාදත්ථෙසු සුට්ඨු ගතො සුගතො, සම්මා ගතොතිපි සුගතො, සමිද්ධියං සුභික්ඛං, සුඛත්ථෙ සුකරො.
ආඉති ¶ අභිමුඛභාවු’ද්ධකම්ම මරියාදා’භිවිධි පත්ති’ච්ඡාපරිස්සජන ආදිකම්මග්ගහණ නිවාස සමීප’ව්හානාදීසු. අභිමුඛභාවෙ ආගච්ඡති, උද්ධකම්මෙ ආරොහති, මරියාදායං ආපබ්බතා ඛෙත්තං, අභිවිධිම්හි ආකුමාරං යසො කච්චායනස්ස, පත්තියං ආපත්තිමාපන්නො, ඉච්ඡායං ආකඞ්ඛා, පරිස්සජනෙ ආලිඞ්ගනං, ආදිකම්මෙ ආරම්භො, ගහණෙ ආදීයති ආලම්බති, නිවාසෙ ආවසථො, සමීපෙ ආසන්නං, අව්හානෙ ආමන්තෙසි.
අතිඉති අභික්කමනා’තික්කන්තා’තිසය භුසත්ථාදීසු. අතික්කමනෙ අතිරොචති අම්හෙහි, අතීතො, අතික්කන්තෙ අච්චන්තං, අතිසයෙ අතිකුසලො, භුසත්ථෙ අතික්කොධො අතිවුද්ධි.
අපිඉති සම්භාවනා’පෙක්ඛා සමුච්චය ගරහ පඤ්හාදීසු. සම්භාවනායං අපි දිබ්බෙසු කාමෙසු, මෙරුම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡෙය්ය, අපෙක්ඛායං අයම්පි ධම්මො අනියතො, සමුච්චයෙ ඉතිපි අරහං, අන්තම්පි අන්තගුණම්පි ආදාය, ගරහෙ අපි අම්හාකං පණ්ඩිතක, පඤ්හෙ අපි භන්තෙ භික්ඛං ලභිත්ථ.
අපඉති අපගත ගරහ වජ්ජන පූජා පදුස්සනාදීසු. අපගතෙ අපමානො අපෙතො, ගරහෙ අපගබ්භො, වජ්ජනෙ අපසාලාය ආයන්ති වාණිජා, පූජායං වුද්ධාපචායී, පදුස්සනෙ අපරජ්ඣති.
උපඉති උපගමන සමීපූ’පපත්ති සාදිස්සා’ධිකූ’පරිභාවා’නසන දොසක්ඛාන සඤ්ඤා පුබ්බකම්ම පූජා ගය්හාකාර භුසත්ථාදීසු. උපගමනෙ නිසින්නං වා උපනිසීදෙය්ය, සමීපෙ උපනගරං, උපපත්තියං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති, අථ වා උපපත්ති යුත්ති, යථා ¶ – උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සාදිස්සෙ උපමානං උපමා, අධිකෙ උප ඛාරියං දොණො, උපරිභාවෙ උපසම්පන්නො, අනසනෙ උපවාසො, දොසක්ඛානෙ පරං උපපදති, සඤ්ඤායං උපධා උපසග්ගො, පුබ්බකම්මෙ උපක්කමො උපකාරො, පූජායං බුද්ධුපට්ඨාකො, මාතුපට්ඨානං, ගය්හාකාරෙ සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, භුසත්ථෙ උපාදානං, උපායාසො, උපනිස්සයොති. ඉති අනෙකත්ථා හි උපසග්ගා.
වුත්තඤ්ච –
‘‘උපසග්ග නිපාතා ච, පච්චයා ච ඉමෙ තයො;
නෙකෙනෙකත්ථවිසයා, ඉති නෙරුත්තිකාබ්රවු’’න්ති.
තත්ථ උපසග්ගානං නාමාඛ්යාතවිසෙසකත්තා ලිඞ්ගසඤ්ඤායං අනියමෙන ස්යාදිම්හි සම්පත්තෙ තෙසං සඞ්ඛ්යාකම්මාදිභෙදාභාවා තෙහි පඨමෙකවචනමෙව භවති.
‘‘ලොප’’න්ති වත්තමානෙ
282. සබ්බාසමාවුසොපසග්ගනිපාතාදීහි ච.
ආවුසොසද්දතො, උපසග්ගනිපාතෙහි ච සබ්බාසං පරාසං විභත්තීනං ලොපො හොති. ආදිසද්දෙන ක්වචි සුත්තපදාදීහි ච. එත්ථ ච ආවුසොතිමස්ස විසුං ගහණං සසඞ්ඛ්යත්තදීපනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං.
උපෙච්චත්ථං සජ්ජන්තීති, උපසග්ගා හි පාදයො;
චාදී පදාදිමජ්ඣන්තෙ, නිපාතා නිපතන්තිති.
පහරණං පහාරො, එවං පරාභවො, නිවාසො, නීහාරො, උහාරො, දුහාරො, සංහාරො, විහාරො, අවහාරො, අනුහාරො, පරිහාරො, අධිහාරො, අභිහාරො, පතිහාරො, සුහාරො, ආහාරො, අතිහාරො, අපිහාරො, අපහාරො ¶ , උපහාරො. පහරති, පරාභවති, නිවසති, නීහරති, උද්ධරති ඉච්චාදි යොජෙතබ්බං.
ධාත්වත්ථං බාධතෙ කොචි, කොචි තමනුවත්තතෙ;
තමෙවඤ්ඤො විසෙසෙති, උපසග්ගගතී තිධා.
ඔපසග්ගිකපදං නිට්ඨිතං.
නෙපාතිකපද
සමුච්චයවිකප්පනපටිසෙධපූරණාදිඅත්ථං අසත්වවාචකං නෙපාතිකං පදං.
තත්ර චඉති සමුච්චයා’න්වාචයෙ’තරීතරයොගසමාහාරා’වධාරණාදීසු.
වාඉති විකප්පනූ’පමාන සමුච්චය වවත්ථිතවිභාසාසු.
න නො මා අ අලං හලං ඉච්චෙතෙ පටිසෙධනත්ථෙ.
අලං පරියත්ති භූසනෙසු ච.
පූරණත්ථං දුවිධං අත්ථපූරණං පදපූරණඤ්ච.
තත්ථ අථ ඛලු වත වථ අථො අස්සු යග්ඝෙ හි චරහි නං තං වා ච තුව වො පන හවෙ කීව හ තතො යථා සුදං ඛො වෙ හං එනං සෙය්යථිදං ඉච්චෙවමාදීනි පදපූරණානි.
තත්ථ – අථඉති පඤ්හා’නන්තරියා’ධිකාරාදීසු ච.
ඛලුඉති පටිසෙධා’වධාරණ පසිද්ධීසු ච.
වතඉති එකංස ඛෙදා’නුකම්පසඞ්කප්පෙසු ච.
අථොඉති අන්වාදෙසෙ ච.
හිඉති ¶ හෙතු අවධාරණෙසු ච.
තුඉති විසෙස හෙතු නිවත්තනාදීසු ච.
පනඉති විසෙසෙපි.
හවෙ, වෙඉච්චෙතෙ එකංසත්ථෙපි.
හංඉති විසාද සම්භමෙසුපි.
සෙය්යථිදන්ති තං කතමන්ති අත්ථෙපි.
අත්ථපූරණං දුවිධං විභත්තියුත්තං, අවිභත්තියුත්තඤ්ච.
අත්ථි සක්කා ලබ්භා ඉච්චෙතෙ පඨමායං.
ආවුසො අම්භො හම්භො රෙ අරෙ හරෙ ජෙඉච්චෙතෙ ආමන්තනෙ.
දිවා භිය්යො නමො ඉච්චෙතෙ පඨමායං, දුතියායඤ්ච.
සයං සාමං සං සම්මා කින්ති ඉච්චෙතෙ තතියත්ථෙ, සොතො ධාපච්චයන්තා ච. සුත්තසො පදසො අනිච්චතො දුක්ඛතො එකධා ද්විධා ඉච්චාදි.
තවෙ තුංපච්චයන්තා චතුත්ථියා, කාතවෙ දාතවෙ කාතුං කාරෙතුං දාතුං දාපෙතුං ඉච්චාදි.
සො තොපච්චයන්තා පඤ්චමියත්ථෙ, දීඝසො ඔරසො රාජතො වා චොරතො වා ඉච්චාදි.
තො සත්තම්යත්ථෙපි, ත්රථාදිපච්චයන්තා ච. එකතො පුරතො පච්ඡතො පස්සතො පිට්ඨිතො පාදතො සීසතො අග්ගතො මූලතො යත්ර යත්ථ යහිං තත්ර තත්ථ තහිං තහං ඉච්චාදි.
සමන්තා සාමන්තා පරිතො අභිතො සමන්තතො එකජ්ඣං එකමන්තං හෙට්ඨා උපරි උද්ධං අධො තිරියංසම්මුඛා ¶ පරම්මුඛා ආවි රහො තිරො උච්චං නීචං අන්තො අන්තරා අජ්ඣත්තං බහිද්ධා බාහිරා බාහිරං බහි ඔරං පාරං ආරා ආරකා පච්ඡා පුරෙ හුරං පෙච්ච ඉච්චෙතෙ සත්තමියා.
සම්පති ආයති අජ්ජ අපරජ්ජු පරජ්ජ සුවෙ ස්වෙ පරසුවෙ හිය්යො පරෙ සජ්ජු සායං පාතො කාලං කල්ලං දිවා නත්තං නිච්චං සතතං අභිණ්හං අභික්ඛණං මුහුං මුහුත්තං භූතපුබ්බං පුරා යදා තදා කදා ඉච්චාදයො කාලසත්තමියා. ඉති විභත්තියුත්තානි.
අවිභත්තියුත්තෙසු ච අප්පෙව අප්පෙවනාම නු ඉච්චෙතෙ සංසයත්ථෙ.
අද්ධා අඤ්ඤදත්ථු තග්ඝ ජාතු කාමං සසක්කංඉච්චෙතෙ එකංසත්ථෙ.
එවඉති අවධාරණෙ.
කච්චිනු’කින්නුනනුකථං කිංසු කිංඉච්චෙතෙ පුච්ඡනත්ථෙ.
එවං ඉති ඉත්ථං ඉච්චෙතෙ නිදස්සනෙ.
ඉති හෙතු වාක්යපරිසමත්තීසු ච.
යාව තාව යාවතා තාවතා කිත්තාවතා එත්තාවතා කීව ඉච්චෙතෙ පරිච්ඡෙදනත්ථෙ.
එවං සාහු ලහු ඔපායිකං පතිරූපං ආම සාධු ඉති සම්පටිච්ඡනත්ථෙ.
යථා තථා යථෙව තථෙව එවං එවමෙව එවමෙවං එවම්පි යථාපි සෙය්යථාපි සෙය්යථාපිනාම විය ඉව යථරිව තථරිව යථානාම තථානාම යථාහි තථාහි යථාචතථාච ඉච්චෙතෙ පටිභාගත්ථෙ.
යථාඉති ¶ යොග්ගතා විච්ඡා පදත්ථානතිවත්තනිදස්සනෙසු ච.
එවංඉති උපදෙස පඤ්හාදීසු ච.
කිඤ්චාපිඉති අනුග්ගහත්ථෙ.
අහොඉති ගරහ පසංසන පත්ථනෙසු ච.
නාමඉති ගරහ පසංසන සඤ්ඤා පඤ්හෙසු ච.
සාධුඉති පසංසන යාචනෙසු ච.
ඉඞ්ඝ හන්ද ඉච්චෙතෙ චොදනත්ථෙ.
සාධු සුට්ඨු එවමෙතන්ති අනුමොදනෙ.
කිරඉති අනුස්සවණ අස්සද්ධෙය්යෙසු.
නූනඉති අනුමානා’නුස්සරණ පරිවිතක්කනෙසු.
කස්මාඉති කාරණපුච්ඡනෙ.
යස්මා තස්මා තථාහි තෙන ඉච්චෙතෙ කාරණච්ඡෙදනත්ථෙ.
සහ සද්ධිං සමං අමාඉති සමක්රියායං.
විනා රිතෙඉති විප්පයොගෙ.
නානා පුථු බහුප්පකාරෙ.
පුථු විසුං අසඞ්ඝාතෙ ච.
දුට්ඨු කු ජිගුච්ඡායං.
පුන අප්පඨමෙ.
කථඤ්චි කිච්ඡත්ථෙ ච.
ධා ක්ඛත්තුං සකිඤ්ච සඞ්ඛ්යාවිභාගෙ.
ඊසකං ¶ අප්පත්ථෙ.
සණිකං මන්දත්ථෙ.
ඛිප්පං අරං ලහු ආසුං තුණ්ණං අචිරං සීඝත්ථෙ.
චිරං චිරස්සං දීඝකාලෙ.
චෙ යදි සඞ්කාවට්ඨානෙ.
ධුවං ථිරාවධාරණෙසු.
හා විසාදෙ.
තුණ්හී අභාසනෙ.
සච්ඡි පච්චක්ඛෙ.
මුසා මිච්ඡා අලිකං අසච්චෙ.
සුවත්ථි ආසීසත්ථෙ ඉච්චාදි.
තුන ත්වාන ත්වාපච්චයන්තා උස්සුක්කනත්ථෙ භවන්ති.
යථා – පස්සිතුන පස්සිය පස්සිත්වාන පස්සිත්වා දිස්වා දිස්වානදස්සෙත්වා දාතුන දත්වාන දත්වා උපාදාය දාපෙත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා විචෙය්ය විනෙය්ය නිහච්ච සමෙච්ච අපෙච්ච උපෙච්ච ආරබ්භ ආගම්ම ඉච්චාදි.
එවං නාමාඛ්යාතොපසග්ගවිනිමුත්තං යදබ්යයලක්ඛණං, තං සබ්බං නිපාතපදන්ති වෙදිතබ්බං.
වුත්තඤ්ච –
‘‘මුත්තං පදත්තයා යස්මා, තස්මා නිපතත්යන්තරා;
නෙපාතිකන්ති තං වුත්තං, යං අබ්යය සලක්ඛණ’’න්ති.
නෙපාතිකපදං නිට්ඨිතං.
පුල්ලිඞ්ගං ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච, නපුංසකමථාපරං;
තිලිඞ්ගඤ්ච අලිඞ්ගඤ්ච, නාමිකං පඤ්චධා ඨිතං.
ඉති පදරූපසිද්ධියං නාමකණ්ඩො දුතියො.