📜
3. කාරකකණ්ඩ
අථ ¶ විභත්තීනමත්ථභෙදා වුච්චන්තෙ.
තත්ථ එකම්පි අත්ථං කම්මාදිවසෙන, එකත්තාදිවසෙන ච විභජන්තීති විභත්තියො, ස්යාදයො. තා පන පඨමාදිභෙදෙන සත්තවිධා.
තත්ථ කස්මිං අත්ථෙ පඨමා?
ලිඞ්ගත්ථාභිධානමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොති.
ලිඞ්ගස්ස අත්ථො ලිඞ්ගත්ථො. එත්ථ ච ලීනං අඞ්ගන්ති ලිඞ්ගං, අපාකටො අවයවො, පුරිසොතිආදීනඤ්හි පකතිප්පච්චයාදිවිභාගකප්පනාය නිප්ඵාදිතානං සද්දප්පතිරූපකානං නාමිකපදානං පඨමං ඨපෙතබ්බං පකතිරූපං අපාකටත්තා, අවයවත්තා ච ලිඞ්ගන්ති වුච්චති. අථ වා විසදාවිසදොභයරහිතාකාරවොහාරසඞ්ඛාතෙන තිවිධලිඞ්ගෙන සහිතත්ථස්ස, තබ්බිනිමුත්තස්සුපසග්ගාදීනමත්ථස්ස ච ලීනස්ස ගමනතො, ලිඞ්ගනතො වා ලිඞ්ගන්ති අන්වත්ථනාමවසෙන වා ‘‘ධාතුප්පච්චයවිභත්තිවජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ග’’න්ති වචනතො පරසමඤ්ඤාවසෙන වා ලිඞ්ගන්ති ඉධ පාටිපදිකාපරනාමධෙය්යං ස්යාදිවිභත්යන්තපදපකතිරූපමෙව වුච්චතීති දට්ඨබ්බං.
ලිඞ්ගස්සත්ථො නාම පබන්ධවිසෙසාකාරෙන පවත්තමානෙ රූපාදයො උපාදාය පඤ්ඤාපීයමානො තදඤ්ඤානඤ්ඤභාවෙන අනිබ්බචනීයො සමූහසන්තානාදිභෙදො උපාදාපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතො ඝටපටාදිවොහාරත්ථො ච පථවීධාතුඵස්සාදීනං සභාවධම්මානං ¶ කාලදෙසාදිභෙදභින්නානං විජාතියවිනිවත්තො සජාතියසාධාරණො යථාසඞ්කෙතමාරොපසිද්ධො තජ්ජාපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතො කක්ඛළත්තඵුසනාදිසාමඤ්ඤාකාරො ච.
සො පන කම්මාදිසංසට්ඨො, සුද්ධො චාති දුවිධො. තත්ථ කම්මාදීසු දුතියාදීනං විධීයමානත්තා කම්මාදිසංසග්ගරහිතො ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාපරිමාණයුත්තො, තබ්බිනිමුත්තුපසග්ගාදිපදත්ථභූතො ච සුද්ධො සද්දත්ථො ඉධ ලිඞ්ගත්ථො නාම.
යො පන ආඛ්යාතකිතකතද්ධිතසමාසෙහි වුත්තො කම්මාදිසංසට්ඨො අත්ථො, සොපි දුතියාදීනං පුන අත්තනා වත්තබ්බස්ස අත්ථවිසෙසස්සාභාවෙන අවිසයත්තා, ලිඞ්ගත්ථමත්තස්ස සම්භවතො ච පඨමායෙව විසයො.
හොති චෙත්ථ –
පඨමාවුපසග්ගත්ථෙ, කෙසඤ්චත්ථෙ නිපාතසද්දානං;
ලිඞ්ගාදිකෙ ච සුද්ධෙ-භිහිතෙ කම්මාදිඅත්ථෙපි.
සලිඞ්ගෙ තාව – එසො පුරිසො, එතෙ පුරිසා, එසා කඤ්ඤා, එතා කඤ්ඤායො, එතං චිත්තං, එතානි චිත්තානි.
සසඞ්ඛ්යෙ – එකො ද්වෙ.
සපරිමාණෙ – දොණො ඛාරී ආළ්හකං.
ලිඞ්ගාදිවිනිමුත්තෙ සත්තාමත්තෙ – ච වා හ අහං අත්ථි සක්කාලබ්භා ඉච්චාදි.
‘‘ලිඞ්ගත්ථෙ පඨමා’’ති අධිකිච්ච ‘‘ආලපනෙ චා’’ති ආලපනත්ථෙ ච පඨමා, අභිමුඛං කත්වා ලපනං ආලපනං, ආමන්තනං අව්හානන්ති අත්ථො.
එත්ථ ච ආමන්තනං නාම පගෙව ලද්ධසරූපස්ස සද්දෙන අභිමුඛීකරණං, කතාභිමුඛො පන ‘‘ගච්ඡා’’තිආදිනා නයෙන ක්රියාය ¶ යොජීයති, තස්මා ආමන්තනසමයෙ ක්රියායොගාභාවතො ඉදං කාරකවොහාරං න ලභති.
වුත්තඤ්ච
‘‘සද්දෙනාභිමුඛීකාරො, විජ්ජමානස්ස වත්ථුනො;
ආමන්තනං විධාතබ්බෙ, නත්ථි ‘රාජා භවෙ’තිද’’න්ති.
භො පුරිස එහි, භො පුරිසා වා, භවන්තො පුරිසා එථ.
කස්මිං අත්ථෙ දුතියා?
කම්මත්ථෙ ලිඞ්ගම්හා දුතියාවිභත්ති හොති.
අනභිහිතෙ එවායං, ‘‘කම්මනි දුතියායං ත්තො’’ති වචනඤ්චෙත්ථ ඤාපකං.
කිං කම්මං?
‘‘යෙන වා කයිරතෙ තං කරණ’’න්ති ඉතො ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
යං වා කරොති, යං වා විකරොති, යං වා පාපුණාති, තං කාරකං කම්මසඤ්ඤං හොති.
ඉධ ලිඞ්ගකාලවචනමතන්තං. කරීයතීති කම්මං. තත්ථ කාරකං, සාධකං ක්රියානිප්ඵත්තියා කාරණමුච්චතෙ, තං පන කාරකං ඡබ්බිධං කම්මං කත්තා කරණං සම්පදානමපාදානමොකාසො චාති. තත්ථ සභාවතො, පරිකප්පතො වා කම්මාදිම්හි සතියෙව ක්රියාභාවතො කම්මාදීනං ඡන්නම්පි කාරකවොහාරො සිද්ධොව හොති.
තං ¶ පන කම්මං තිවිධං නිබ්බත්තනීයං විකරණීයං පාපණීයඤ්චාති. යථා – මාතා පුත්තං විජායති, ආහාරො සුඛං ජනයති. ඝටං කරොති දෙවදත්තො, කට්ඨමඞ්ගාරං කරොති, සුවණ්ණං කෙයූරං, කටකං වා කරොති, වීහයො ලුනාති. දෙවදත්තො නිවෙසනං පවිසති, ආදිච්චං පස්සති, ධම්මං සුණාති, පණ්ඩිතෙ පයිරුපාසති.
වුත්තඤ්ච
‘‘නිබ්බත්තිවිකතිප්පත්ති-භෙදෙන තිවිධං මතං;
කත්තු ක්රියාභිගම්මං තං, සුඛඞ්ගාරං නිවෙසන’’න්ති.
එත්ථ ච ඉච්ඡිතානිච්ඡිතකථිතාකථිතාදිභෙදමනපෙක්ඛිත්වා සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන ‘‘යං කරොති තං කම්ම’’න්ති වුත්තත්තා, අත්ථන්තරවිකප්පනවාධිකාරතො ච සබ්බත්ථ ඉමිනාව කම්මසඤ්ඤා හොති.
තත්ථ අනිච්ඡිතකම්මං යථා – කණ්ටකං මද්දති, විසං ගිලති, ගාමං ගච්ඡන්තො රුක්ඛමූලං උපගච්ඡති.
අකථිතකම්මං යථා – යඤ්ඤදත්තං කම්බලං යාචතෙ බ්රාහ්මණො. එත්ථ හි ‘‘කම්බල’’මිති කථිතකම්මං ද්විකම්මිකාය යාචනක්රියාය පත්තුමිච්ඡිතතරත්තා. ‘‘යඤ්ඤදත්ත’’මිති අප්පධානත්තා අකථිතකම්මං. තථා සමිද්ධං ධනං භික්ඛතෙ, අජං ගාමං නයති, පරාභවන්තං පුරිසං, මයං පුච්ඡාම ගොතමං, භගවා භික්ඛූ එතදවොච ඉච්චාදි.
අභිහිතකම්මෙ පන න හොති, යථා – කටො කරීයතෙ දෙවදත්තෙන, සුගතෙන දෙසිතො ධම්මො, යඤ්ඤදත්තො කම්බලං යාචීයතෙ බ්රාහ්මණෙන ඉච්චාදි.
‘‘දුතියා’’ති අධිකාරො.
286. ගති ¶ බුද්ධි භුජ පඨ හර කර සයාදීනං කාරිතෙ වා.
ගමු සප්ප ගතිම්හි, බුධ බොධනෙ, බුධ අවගමනෙ වා, භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු, පඨ බ්යත්තියං වාචායං, හර හරණෙ, කර කරණෙ, සි සයෙ ඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං පයොගෙ කාරිතෙ සති පයොජ්ජකකත්තුභූතෙ කම්මනි ලිඞ්ගම්හා දුතියාවිභත්ති හොති වා. නිච්චසම්පත්තෙ විකප්පත්ථොයං, තෙන තස්ස පක්ඛෙ තතියා හොති.
යො කොචි පුරිසො ගාමං ගච්ඡති, තමඤ්ඤො පයොජයති. පුරිසො පුරිසං ගාමං ගමයති, පුරිසෙන වා ගාමං ගමයති. එවං සිස්සං ධම්මං බොධෙති ආචරියො, මාතා පුත්තං භොජනං භොජයති, සිස්සං ධම්මං පාඨෙති ආචරියො, පුරිසො පුරිසං භාරං හාරෙති, තථා පුරිසො පුරිසං කම්මං කාරයති, පුරිසෙන වා කම්මං කාරාපයති, පුරිසො පුරිසං සයාපයති. එවං සබ්බත්ථ කාරිතෙ කත්තුකම්මනි දුතියා.
කාරිතෙති කිං? පුරිසො ගාමං ගච්ඡති.
අභිහිතෙ න භවති, පුරිසෙන පුරිසො ගාමං ගමීයතෙ, සිස්සො ධම්මං බොධීයතෙ ඉච්චාදි.
අච්චන්තං නිරන්තරං සංයොගොඅච්චන්තසංයොගො. කාලද්ධානං දබ්බගුණක්රියාහි අච්චන්තසංයොගෙ තෙහි කාලද්ධානවාචීහි ලිඞ්ගෙහි දුතියාවිභත්ති හොති.
කාලෙ තාව – සත්තාහං ගවපානං, මාසං මංසොදනං, සරදං රමණීයා නදී, සබ්බකාලං රමණීයං නන්දනං, මාසං සජ්ඣායති, තයො මාසෙ අභිධම්මං දෙසෙසි.
අද්ධානෙ ¶ – යොජනං වනරාජි, යොජනං දීඝො පබ්බතො, කොසං සජ්ඣායති.
අච්චන්තසංයොගෙති කිං? මාසෙ මාසෙ භුඤ්ජති, යොජනෙ යොජනෙ විහාරං පතිට්ඨාපෙසි.
කම්මප්පවචනීයෙහි නිපාතොපසග්ගෙහි යුත්තෙ යොගෙ සති ලිඞ්ගම්හා දුතියාවිභත්ති හොති.
කම්මං පවචනීයං යෙසං තෙ කම්මප්පවචනීයා, පරසමඤ්ඤාවසෙන වා අන්වාදයො කම්මප්පවචනීයා.
තත්ථ අනුසද්දස්ස ලක්ඛණෙ, සහත්ථෙ, හීනෙ ච කම්මප්පවචනීයසඤ්ඤා වුත්තා. යථා – පබ්බජිතමනු පබ්බජිංසු, නදිමන්වවසිතා බාරාණසී, නදියා සහ අවබද්ධාති අත්ථො, අනු සාරිපුත්තං පඤ්ඤවා.
ලක්ඛණාදීසු ‘‘ලක්ඛණි’ත්ථම්භූතක්ඛානභාග විච්ඡාසු පති පරි අනවො’’ති පති පරි අනූනං කම්මප්පවචනීයසඤ්ඤා වුත්තා.
ලක්ඛණෙ සූරියුග්ගමනං පති දිබ්බා භක්ඛා පාතුභවෙය්යුං, රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ චන්දො, රුක්ඛං පරි, රුක්ඛං අනු.
ඉත්ථම්භූතක්ඛානෙ සාධු දෙවදත්තො මාතරං පති, මාතරං පරි, මාතරං අනු.
භාගෙ යදෙත්ථ මං පති සියා, මං පරි, මං අනු, තං දීයතු.
විච්ඡායොගෙ ¶ අත්ථමත්ථං පති සද්දො නිවිසති, රුක්ඛං රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ චන්දො, රුක්ඛං රුක්ඛං පරි, රුක්ඛං රුක්ඛං අනු.
‘‘අභිරභාගෙ’’ති අභිස්ස භාගවජ්ජිතෙසු ලක්ඛණාදීසු කම්මප්පවචනීයසඤ්ඤා වුත්තා. තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො, සාධු දෙවදත්තො මාතරං අභි.
නිපාතෙ ධි බ්රාහ්මණස්ස හන්තාර මිච්චෙවමාදි.
289. ක්වචි දුතියා ඡට්ඨීනමත්ථෙ.
ඡට්ඨීනං අත්ථෙ ක්වචි දුතියාවිභත්ති හොති. අන්තරාඅභිතො පරිතො පති පටිභාතියොගෙ අයං. අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො, රාජගහස්ස ච නාළන්දාය ච මජ්ඣෙති අත්ථො. අභිතො ගාමං වසති, පරිතො ගාමං වසති, නදිං නෙරඤ්ජරං පති, නෙරඤ්ජරාය නදියා සමීපෙති අත්ථො. පටිභන්තු තං චුන්ද බොජ්ඣඞ්ගා, උපමා මං පටිභාති, උපමා මය්හං උපට්ඨහතීති අත්ථො.
‘‘ක්වචි දුතියා, අත්ථෙ’’ති ච වත්තතෙ.
තතියාසත්තමීනමත්ථෙ ච ක්වචි ලිඞ්ගම්හා දුතියාවිභත්ති හොති.
තතියත්ථෙ සචෙ මං නාලපිස්සති, ත්වඤ්ච මං නාභිභාසසි, විනා සද්ධම්මං කුතො සුඛං, උපායමන්තරෙන න අත්ථසිද්ධි.
සත්තමියත්ථෙ ¶ – කාලෙ, උපාන්වජ්ඣාවසස්ස පයොගෙ, අධිසිට්ඨාවසානං පයොගෙ, තප්පානචාරෙ ච දුතියා.
කාලෙ තාව – පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා, එකං සමයං භගවා. ඉමං රත්තිං චත්තාරො මහාරාජානො.
උපාදිපුබ්බස්ස වසධාතුස්ස පයොගෙ – ගාමං උපවසති, ගාමං අනුවසති, විහාරං අධිවසති, ගාමං ආවසති, අගාරං අජ්ඣාවසති. තථා පථවිං අධිසෙස්සති, ගාමං අධිතිට්ඨති, ගාමං අජ්ඣාවසති.
තප්පානචාරෙසු – නදිං පිවති, ගාමං චරති ඉච්චාදි.
කස්මිං අත්ථෙ තතියා?
කරණකාරකෙ තතියාවිභත්ති හොති.
කිං කරණං?
යෙන වා කත්තා උපකරණභූතෙන වත්ථුනා ක්රියං අබ්යවධානෙන කරොති, යෙන වා විකරොති, යෙන වා පාපුණාති, තං කාරකං කරණසඤ්ඤං හොති.
කරීයතෙ අනෙනාති කරණං, එත්ථ ච සතිපි සබ්බකාරකානං ක්රියාසාධකත්තෙ ‘‘යෙන වා කයිරතෙ’’ති විසෙසෙත්වා වචනං කත්තූපකරණභූතෙසු කාරකෙසු සාධකතමස්සෙව ගහණත්ථං.
වුත්තඤ්ච ¶
‘‘යස්ස සබ්බවිසෙසෙන, ක්රියාසංසිද්ධිහෙතුතා;
සම්භාවීයති තං වුත්තං, කරණං නාම කාරක’’න්ති.
තං පන දුවිධං අජ්ඣත්තික බාහිරවසෙන.
යථා – හත්ථෙන කම්මං කරොති, චක්ඛුනා රූපං පස්සති, මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය. දත්තෙන වීහයො ලුනාති, අග්ගිනා කුටිං ඣාපෙති.
‘‘තතියා’’ති අධිකාරො.
කත්තරි ච කාරකෙ ලිඞ්ගම්හා තතියාවිභත්ති හොති. චග්ගහණෙන ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ, ක්රියාපවග්ගෙ, පුබ්බසදිසසමූනත්ථ කලහ නිපුණ මිස්සක සඛිලත්ථාදියොගෙ, කාලද්ධානෙසු, පච්චත්තකම්මත්ථපඤ්චමියත්ථාදීසු ච තතියා.
කො ච කත්තා?
යො ක්රියං අත්තප්පධානො හුත්වා කරොති, සො කත්තුසඤ්ඤො හොති.
සො තිවිධො සුද්ධකත්තා හෙතුකත්තා කම්මකත්තාති. තත්ථ යො සයමෙව ක්රියං කරොති, සො සුද්ධකත්තා. යො අඤ්ඤං කාතුං සමත්ථං අකරොන්තං කම්මං නියොජෙති, සො හෙතුකත්තා, යථා – ගන්තුං සමත්ථො දෙවදත්තො, තමඤ්ඤො පයොජෙති ‘‘ගමයති දෙවදත්ත’’න්ති.
යං පන තත්ථ තත්ථ ගච්ඡති දෙවදත්තො, තමඤ්ඤො පයොජයති ‘‘ගමයති දෙවදත්ත’’න්ති හෙත්වත්ථනිදස්සනං, තම්පි සාමත්ථියදස්සනවසෙන ¶ වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා යදි සයමෙව ගච්ඡති, කිං තත්ථ පයොජකබ්යාපාරෙන අකරොන්තං බලෙන කාරයති, පාසාණං උට්ඨාපයතීතිආදිකඤ්ච න සිජ්ඣෙය්ය.
එත්ථ පන
‘‘කත්තා’’ති වත්තතෙ.
යො කත්තාරං කාරෙති, සො හෙතුසඤ්ඤො හොති, කත්තා චාති හෙතුකත්තුසඤ්ඤා.
යො පන පරස්ස ක්රියං පටිච්ච කම්මභූතොපි සුකරත්තා සයමෙව සිජ්ඣන්තො විය හොති, සො කම්මකත්තා නාම, යථා – සයං කරීයතෙ කටො, සයමෙව පච්චතෙ ඔදනොති.
වුත්තඤ්ච
‘‘අත්තප්පධානො කිරියං, යො නිබ්බත්තෙති කාරකො;
අප්පයුත්තො පයුත්තො වා, ස කත්තාති පවුච්චති.
හෙතුකත්තාති කථිතො,
කත්තුනො යො පයොජකො;
කම්මකත්තාති සුකරො,
කම්මභූතො කථීයතෙ’’ති.
නනු ච ‘‘සංයොගො ජායතෙ’’තිආදීසු කථං පුරෙ අසතො ජනනක්රියාය කත්තුභාවොසියාති? වුච්චතෙ – ලොකසඞ්කෙතසිද්ධො හි සද්දප්පයොගො, අවිජ්ජමානම්පි හි ලොකො සද්දාභිධෙය්යතාය විජ්ජමානං විය ගහෙත්වා වොහරති ¶ , විකප්පබුද්ධිගහිතාකාරොයෙව හි සද්දෙනාභිධීයතෙ, න තු වත්ථුසභාවො, අඤ්ඤථා සුතමයඤාණෙනපි පච්චක්ඛෙන විය වත්ථුසභාවසච්ඡිකරණප්පසඞ්ගො ච මුසාවාද කුදිට්ඨිවාදාදීනමභාවප්පසඞ්ගො ච සියා, තස්මා බුද්ධිපරිකප්පිතපඤ්ඤත්තිවසෙනපි සද්දප්පවත්ති හොතීති අසතො සංයොගාදිස්සපි හොතෙව ජනනක්රියාය කත්තුකාරකතාති.
යථාහ
‘‘වොහාරවිසයො සද්දො, නෙකන්තපරමත්ථිකො;
බුද්ධිසඞ්කප්පිතො අත්ථො, තස්සත්ථොති පවුච්චති.
බුද්ධියා ගහිතත්තා හි, සංයොගො ජායතෙ ඉති;
සංයොගො විජ්ජමානොව, කත්තා භවති ජාතියා’’ති.
තත්ර තතියා ජිනෙන දෙසිතො ධම්මො, බුද්ධෙන ජිතො මාරො, අහිනා දට්ඨො නරො, බුද්ධෙන බොධිතො ලොකො, සද්ධෙහි කාරිතො විහාරො.
අභිහිතෙ න භවති. කටං කරොති දෙවදත්තො, කාරෙති වා.
ඉත්ථම්භූතස්ස ලක්ඛණෙ – සා භින්නෙන සීසෙන පග්ඝරන්තෙන ලොහිතෙන පටිවිස්සකානං උජ්ඣාපෙසි, ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙන අඤ්ඤං නවං පත්තං චෙතාපෙය්ය, තිදණ්ඩකෙන පරිබ්බාජකමද්දක්ඛි.
අපවග්ගෙ – එකාහෙනෙව බාරාණසිං පායාසි, නවහි මාසෙහි විහාරං නිට්ඨාපෙසි, යොජනෙන අධීතං බ්යාකරණං, ක්රියාපවග්ගොති ක්රියාය ආසුං පරිනිට්ඨාපනං.
පුබ්බාදියොගෙ ¶ – මාසෙන පුබ්බො, පිතරා සදිසො, මාතරා සමො, කහාපණෙන ඌනො, ධනෙන විකලො, අසිනා කලහො, ආචාරෙන නිපුණො, වාචාය නිපුණො, ගුළෙන මිස්සකං, තිලෙන මිස්සකං, වාචාය සඛිලො, මණිනා අත්ථො, ධනෙන අත්ථො, පිතරා තුල්යො.
කාලද්ධානෙසු – මාසෙන භුඤ්ජති, යොජනෙන ගච්ඡති.
පච්චත්තෙ – අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නති.
කම්මත්ථෙ – තිලෙහි ඛෙත්තෙ වපති.
පඤ්චමියත්ථෙ – සුමුත්තා මයං තෙන මහාසමණෙන.
සහ සද්ධිං සමං නානා විනා අලං කිමිච්චෙවමාදීහි යොගෙ ලිඞ්ගම්හා තතියාවිභත්ති හොති, චසද්දෙන සහත්ථෙපි.
තත්ථ සහසද්දෙන යොගො ක්රියා ගුණ දබ්බ සමවායෙ සම්භවති. යථා – විතක්කෙන සහ වත්තති, පුත්තෙන සහ ථූලො, අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකෙහි සහ ආචරියුපජ්ඣායානං ලාභො, නිසීදි භගවා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන, සහස්සෙන සමං මිතා, සබ්බෙහි මෙ පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො, සඞ්ඝො විනාපි ගග්ගෙන උපොසථං කරෙය්ය, අලං තෙ ඉධ වාසෙන, කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා, කිං තෙ ජටාහි දුම්මෙධ, කිං තෙ අජිනසාටියා.
සහත්ථෙ ¶ – දෙවදත්තො රාජගහං පාවිසි කොකාලිකෙන පච්ඡාසමණෙන, දුක්ඛො බාලෙහි සංවාසො.
යොගග්ගහණමිහානුවත්තතෙ, හෙත්වත්ථෙ, හෙත්වත්ථප්පයොගෙ ච ලිඞ්ගම්හා තතියාවිභත්ති හොති.
කිස්මිඤ්චි ඵලෙ දිට්ඨසාමත්ථියං කාරණං හෙතු, සොයෙව අත්ථො, තස්මිං හෙත්වත්ථෙ, අන්නෙන වසති, ධම්මෙන වසති, විජ්ජාය වසති.
න ජච්චාවසලො හොති,
න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො;
කම්මුනා වසලො හොති,
කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො.
දානෙන භොගවා, ආචාරෙන කුලී.
කෙන පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;
කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.
හෙත්වත්ථප්පයොගෙ – කෙන නිමිත්තෙන, කෙන පයොජනෙන, කෙනට්ඨෙන, කෙන හෙතුනා වසති.
සත්තම්යත්ථෙ ච ලිඞ්ගම්හා තතියාවිභත්ති හොති.
කාලද්ධානදිසාදෙසාදීසු චායං. තෙන සමයෙන, තෙන කාලෙන, කාලෙන ධම්මස්සවණං, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා, මාසෙන භුඤ්ජති, යොජනෙන ධාවති. පුරත්ථිමෙන ධතරට්ඨො, දක්ඛිණෙන විරූළ්හකො, පච්ඡිමෙන විරූපක්ඛො, උත්තරෙන ¶ කසිවන්තො ජනොඝමපරෙන ච, යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි ඉච්චාදි.
යෙන බ්යාධිමතා අඞ්ගෙන අඞ්ගිනො විකාරො ලක්ඛීයතෙ, තත්ථ තතියාවිභත්ති හොති. එත්ථ ච අඞ්ගමස්ස අත්ථීති අඞ්ගං, සරීරං. අක්ඛිනා කාණො, හත්ථෙන කුණී, පාදෙන ඛඤ්ජො, පිට්ඨියා ඛුජ්ජො.
විසෙසීයති විසෙසිතබ්බං අනෙනාති විසෙසනං, ගොත්තාදි. තස්මිං ගොත්තනාමජාතිසිප්පවයොගුණසඞ්ඛාතෙ විසෙසනත්ථෙ තතියාවිභත්ති හොති, චසද්දෙන පකතිආදීහි ච. ගොත්තෙන ගොතමො නාථො.
සාරිපුත්තොති නාමෙන, විස්සුතො පඤ්ඤවා ච සො;
ජාතියා ඛත්තියො බුද්ධො, ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලො.
තදහු පබ්බජිතො සන්තො, ජාතියා සත්තවස්සිකො;
සොපි මං අනුසාසෙය්ය, සම්පටිච්ඡාමි මත්ථකෙ.
සිප්පෙන නළකාරො සො, එකූනතිංසො වයසා, විජ්ජාය සාධු, පඤ්ඤාය සාධු, තපසා උත්තමො, සුවණ්ණෙන අභිරූපො.
පකතිආදීසු – පකතියා අභිරූපො, යෙභුය්යෙන මත්තිකා, සමෙන ධාවති, විසමෙන ධාවති, ද්විදොණෙන ධඤ්ඤං කිණාති, සහස්සෙන අස්සකෙ කිණාති ඉච්චාදි.
කස්මිං අත්ථෙ චතුත්ථී?
301. සම්පදානෙ ¶ චතුත්ථී.
සම්පදානකාරකෙ ලිඞ්ගම්හා චතුත්ථීවිභත්ති හොති.
කිඤ්ච සම්පදානං?
302. යස්ස දාතුකාමො රොචතෙ ධාරයතෙ වා තං සම්පදානං.
යස්ස වා දාතුකාමො, යස්ස වා රොචතෙ, යස්ස වා ධාරයතෙ, තං කාරකං සම්පදානසඤ්ඤං හොති. සම්මා පදීයතෙ අස්සාති සම්පදානං, පටිග්ගාහකො.
තං පන තිවිධං දිය්යමානස්සානිවාරණජ්ඣෙසනානුමතිවසෙන. යථා – බුද්ධස්ස පුප්ඵං යජති, බොධිරුක්ඛස්ස ජලං දදාති. අජ්ඣෙසනෙ – යාචකානං ධනං දදාති. අනුමතියං – භික්ඛූනං දානං දෙති.
යථාහ
‘‘අනිරාකරණාරාධ-නාබ්භනුඤ්ඤවසෙන හි;
සම්පදානං තිධා වුත්තං, රුක්ඛ යාචක භික්ඛවො’’ති.
දාතුකාමොති කිං? රඤ්ඤො දණ්ඩං දදාති.
රොචනාදීසු පන – සමණස්ස රොචතෙ සච්චං, මායස්මන්තානම්පි සඞ්ඝභෙදො රුච්චිත්ථ, යස්සායස්මතො ඛමති, දෙවදත්තස්ස සුවණ්ණච්ඡත්තං ධාරයතෙ යඤ්ඤදත්තො.
‘‘සම්පදානං, වා’’ති ච වත්තතෙ.
303. සිලාඝ හනු ඨා සප ධාර පිහ කුධ දුහි ස්සාසූය රාධික්ඛ පච්චාසුණ අනුපතිගිණපුබ්බකත්තාරොචනත්ථතදත්ථ තුමත්ථාලමත්ථ මඤ්ඤානාදරප්පාණිනි ගත්යත්ථකම්මනි ආසිසත්ථ සම්මුති භිය්යසත්තම්යත්ථෙසු ච.
චතුප්පදමිදං ¶ . සිලාඝ කත්ථනෙ, හනු අපනයනෙ, ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, සප අක්කොසෙ, ධර ධාරණෙ, පිහ ඉච්ඡායං ඉච්චෙතෙසං ධාතූනං පයොගෙ, කුධ කොපෙ, දුහ ජිඝංසායං, ඉස්ස ඉස්සායං, උසූය දොසාවිකරණෙ ඉච්චෙතෙසං තදත්ථවාචීනඤ්ච ධාතූනං පයොගෙ ච රාධ හිංසාසංරාධෙසු, ඉක්ඛ දස්සනඞ්කෙසූති ඉමෙසං පයොගෙ ච පති ආපුබ්බස්ස සු සවණෙති ඉමස්ස ච අනුපතිපුබ්බස්ස ගෙසද්දෙති ඉමස්ස ච පුබ්බකත්තා ච ආරොචනත්ථප්පයොගෙ, තදත්ථෙ, තුමත්ථෙ, අලමත්ථප්පයොගෙ ච මඤ්ඤතිප්පයොගෙ අනාදරෙ අප්පාණිනි ච ගත්යත්ථානං කම්මනි ච ආසිසත්ථප්පයොගෙ ච සම්මුති භිය්යප්පයොගෙසු ච සත්තම්යත්ථෙ චාති තං කම්මාදිකාරකං සම්පදානසඤ්ඤං හොති, චසද්දග්ගහණෙන පහිණතිකප්පති පහොති උපමාඤ්ජලිකරණ ඵාසු අත්ථසෙය්යප්පභුතියොගෙ ච පුරෙ විය චතුත්ථී.
සිලාඝාදිප්පයොගෙ තාව – බුද්ධස්ස සිලාඝතෙ. උපජ්ඣායස්ස සිලාඝතෙ, ථොමෙතීති අත්ථො.
හනුතෙ මය්හමෙව, හනුතෙ තුය්හමෙව, අපලපතීති අත්ථො.
උපතිට්ඨෙය්ය සක්යපුත්තානං වඩ්ඪකී, එත්ථ ච උපට්ඨානං නාම උපගමනං. භික්ඛුස්ස භුඤ්ජමානස්ස පානීයෙන වා විධූපනෙන වා උපතිට්ඨෙය්ය.
තුය්හං සපතෙ, මය්හං සපතෙ, එත්ථ ච සපනං නාම සච්චකරණං.
ධාරයතිප්පයොගෙ ධනිකොයෙව සම්පදානං, සුවණ්ණං තෙ ධාරයතෙ, ඉණං ධාරයතීති අත්ථො. තස්ස රඤ්ඤො මයං නාගං ධාරයාම.
පිහප්පයොගෙ ¶ ඉච්ඡිතොයෙව, දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො, දෙවාපි තෙසං පිහයන්ති, සම්බුද්ධානං සතීමතං, පත්ථෙන්තීති අත්ථො.
කොධාදිඅත්ථානං පයොගෙ යං පති කොපො, තස්ස කුජ්ඣ මහාවීර, යදිහං තස්ස කුප්පෙය්යං.
දුහයති දිසානං මෙඝො, යො මිත්තානං න දුබ්භති.
තිත්ථියා ඉස්සන්ති සමණානං.
දුජ්ජනා ගුණවන්තානං උසූයන්ති, කා උසූයා විජානතං.
රාධික්ඛප්පයොගෙ යස්ස විපුච්ඡනං කම්මවිඛ්යාපනත්ථං, වාධිකාරතො දුතියා ච. ආරාධො මෙ රඤ්ඤො, රඤ්ඤො අපරජ්ඣති, රාජානං වා අපරජ්ඣති, ක්යාහං අය්යානං අපරජ්ඣාමි, ක්යාහං අය්යෙ අපරජ්ඣාමි වා.
ආයස්මතො උපාලිත්ථෙරස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො උපතිස්සො, ආයස්මන්තං වා.
පච්චාසුණ අනුපතිගිණානං පුබ්බකත්තා ච සුණොතිස්ස ධාතුස්ස පච්චායොගෙ, ගිණස්ස ච අනුපතියොගෙ පුබ්බස්ස කම්මුනො යො කත්තා, සො සම්පදානසඤ්ඤො හොති. යථා – භගවා භික්ඛූ එතදවොච, එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති අකථිතකම්මං, ‘‘එත’’න්ති කථිතකම්මං, පුබ්බස්ස වචනකම්මස්ස කත්තා භගවා. භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං, ආසුණන්ති බුද්ධස්ස භික්ඛූ, තථා භික්ඛු ජනං ධම්මං සාවෙති, තස්ස භික්ඛුනො ජනො අනුගිණාති, තස්ස භික්ඛුනො ජනො පතිගිණාති, සාධුකාරදානාදිනා තං උස්සාහයතීති අත්ථො.
යො වදෙති ස කත්තාති, වුත්තං කම්මන්ති වුච්චති;
යො පටිග්ගාහකො තස්ස, සම්පදානං විජානියාති.
ආරොචනත්ථප්පයොගෙ ¶ යස්ස ආරොචෙති, තං සම්පදානං. ආරොචයාමි වො භික්ඛවෙ, පටිවෙදයාමි වො භික්ඛවෙ, ආමන්තයාමි තෙ මහාරාජ, ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාමාති වා. එත්ථ ච ආරොචනසද්දස්ස කථනප්පකාරත්ථත්තා දෙසනත්ථාදිප්පයොගෙපි චතුත්ථී. ධම්මං වො දෙසෙස්සාමි, දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං භික්ඛූනං, යථා නො භගවා බ්යාකරෙය්ය, නිරුත්තිං තෙ පවක්ඛාමි ඉච්චාදි.
තදත්ථෙ සම්පදානසඤ්ඤා, චතුත්ථී ච.
‘‘අතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා පරස්ස චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයාදෙසො හොති වා, සරලොපාදි.
බුද්ධස්සත්ථාය ධම්මස්සත්ථාය සඞ්ඝස්සත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජාමි, පිණ්ඩපාතං පටිසෙවාමි නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය, ඌනස්ස පාරිපූරියා, අත්ථාය හිතාය සුඛාය සංවත්තති.
තුමත්ථෙ – ලොකානුකම්පාය, ලොකමනුකම්පිතුන්ති අත්ථො. තථා ඵාසුවිහාරාය.
අලංසද්දස්ස අත්ථා අරහපටික්ඛෙපා. අරහත්ථෙ – අලං මෙ රජ්ජං, අලං භික්ඛු පත්තස්ස, අක්ඛධුත්තො පුරිසපුග්ගලො නාලං දාරභරණාය, අලං මල්ලො මල්ලස්ස, අරහති මල්ලො මල්ලස්ස.
පටික්ඛෙපෙ ¶ – අලං තෙ ඉධ වාසෙන, අලං මෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණෙන, කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, කිං තෙ ජටාහි දුම්මෙධ, කිං තෙත්ථ චතුමට්ඨස්ස.
මඤ්ඤතිප්පයොගෙ අනාදරෙ අප්පාණිනි කම්මනියෙව – කට්ඨස්ස තුවං මඤ්ඤෙ, කළිඞ්ගරස්ස තුවං මඤ්ඤෙ, ජීවිතං තිණායපි න මඤ්ඤමානො.
අනාදරෙති කිං? සුවණ්ණං තං මඤ්ඤෙ. අප්පාණිනීති කිං? ගද්රභං තුවං මඤ්ඤෙ.
ගත්යත්ථකම්මනි වාධිකාරතො දුතියා ච. අප්පො සග්ගාය ගච්ඡති, අප්පො සග්ගං ගච්ඡති, නිබ්බානාය වජන්තියා, මූලාය පටිකස්සෙය්ය, මූලං පටිකස්සෙය්ය.
ආසීසනත්ථෙ ආයුභද්දකුසලාදියොගෙයෙව, ආයස්මතො දීඝායු හොතු, ‘‘තොතිතා සස්මිංනාසූ’’ති න්තුස්ස සවිභත්තිස්ස තො ආදෙසො. භද්දං භවතො හොතු, කුසලං භවතො හොතු, අනාමයං භවතො හොතු, සුඛං භවතො හොතු, අත්ථං භවතො හොතු, හිතං භවතො හොතු, ස්වාගතං භවතො හොතු, සොත්ථි හොතු සබ්බසත්තානං.
සම්මුතිප්පයොගෙ – සාධු සම්මුති මෙ තස්ස භගවතො දස්සනාය.
භිය්යප්පයොගෙ භිය්යොසො මත්තාය.
සත්තමියත්ථෙ ආවිකරණ පාතුභවනාදියොගෙ – තුය්හඤ්චස්ස ආවිකරොමි, තස්ස මෙ සක්කො පාතුරහොසි.
චසද්දග්ගහණෙන ¶ පහිණාදික්රියායොගෙ, ඵාසුආදිනාමපයොගෙ ච – තස්ස පහිණෙය්ය, භික්ඛූනං දූතං පාහෙසි, කප්පති සමණානං ආයොගො, එකස්ස දින්නං ද්වින්නං තිණ්ණං පහොති, උපමං තෙ කරිස්සාමි, අඤ්ජලිං තෙ පග්ගණ්හාමි. තථා තස්ස ඵාසු හොති, ලොකස්සත්ථො, මණිනා මෙ අත්ථො, සෙය්යො මෙ අත්ථො ඉච්චාදි.
‘‘චතුත්ථී’’ති වත්තතෙ.
නමොසද්දයොගෙ, සොත්ථිස්වාගතාදීහි ච යොගෙ ලිඞ්ගම්හා චතුත්ථීවිභත්ති හොති. නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථු, නමො කරොහි නාගස්ස, නමත්ථු බුද්ධානං, නමත්ථු බොධියා, සොත්ථි පජානං, ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, අථො තෙ අදුරාගතං.
‘‘කාලෙ, භවිස්සතී’’ති ච වත්තතෙ.
භාවවාචිම්හි චතුත්ථීවිභත්ති හොති භවිස්සතිකාලෙ. භවනං භාවො. පච්චිස්සතෙ, පචනං වා පාකො, පාකාය වජති, පචිතුං ගච්ඡතීති අත්ථො. එවං භොගාය වජති ඉච්චාදි.
කස්මිං අත්ථෙ පඤ්චමී?
කිමපාදානං?
308. යස්මාදපෙති ¶ භයමාදත්තෙ වා තදපාදානං.
යස්මා වා අවධිතො අපෙති, යස්මා වා භයහෙතුතො භයං භවති, යස්මා වා අක්ඛාතාරා විජ්ජං ආදදාති, තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති. අපනෙත්වා ඉතො ආදදාතීති අපාදානං.
තං පන තිවිධං විසයභෙදෙන නිද්දිට්ඨවිසයං, උපාත්තවිසයං, අනුමෙය්යවිසයඤ්චාති.
අපාදානසඤ්ඤාවිසයස්ස ක්රියාවිසෙසස්ස නිද්දිට්ඨත්තා නිද්දිට්ඨවිසයං. යථා – ගාමා අපෙන්ති මුනයො, නගරා නිග්ගතො රාජා.
එත්ථ ච ‘‘පාපා චිත්තං නිවාරයෙ, පාපා නිවාරෙන්තී’’තිආදීසු යදිපි කායසංයොගපුබ්බකාපගමනං නත්ථි, තථාපි චිත්තසංයොගපුබ්බකස්ස අපගමනස්ස සම්භවතො ඉමිනා ච අපාදානසඤ්ඤා.
යත්ථ පන අපගමනක්රියං උපාත්තං අජ්ඣාහටං විසයං කත්වා පවත්තති, තං උපාත්තවිසයං. යථා – වලාහකා විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, කුසූලතො පචතීති. එත්ථ ච ‘‘වලාහකා නික්ඛම්ම, කුසූලතො අපනෙත්වා’’ති ච පුබ්බක්රියා අජ්ඣාහරීයති.
අනුමෙය්යවිසයං යථා – මාථුරා පාටලිපුත්තකෙහි අභිරූපා. එත්ථ හි කෙනචි ගුණෙන උක්කංසීයන්තීති අනුමෙය්යොව ක්රියාවිසෙසො. ඉධ පන දූරන්තිකාදිසුත්තෙ විභත්තග්ගහණෙන අපාදානසඤ්ඤා.
වුත්තඤ්ච
‘‘නිද්දිට්ඨවිසයං කිඤ්චි, උපාත්තවිසයං තථා;
අනුමෙය්යවිසයඤ්චාති, අපාදානං තිධා මත’’න්ති.
තදෙව ¶ චලාචලවසෙන දුවිධම්පි හොති.
චලං යථා – ධාවතා හත්ථිම්හා පතිතො අඞ්කුසධාරී.
අචලං යථා – පබ්බතා ඔතරන්ති වනචරා.
භයහෙතුම්හි – චොරා භයං ජායති, තණ්හාය ජායතී භයං, පාපතො උත්තසති, අක්ඛාතරි – උපජ්ඣායා සික්ඛං ගණ්හාති, ආචරියම්හා අධීතෙ, ආචරියතො සුණාති.
‘‘අපාදාන’’න්ති අධිකාරො.
309. ධාතුනාමානමුපසග්ගයොගාදීස්වපි ච.
ධාතවො ච නාමානි ච ධාතුනාමානි, තෙසං අවිහිතලක්ඛණානං ධාතුනාමානං පයොගෙ, උපසග්ගයොගෙ ච ආදිසද්දෙන නිපාතයොගෙ ච තංයුත්තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති.
ධාතුප්පයොගෙ තාව – පරාජියොගෙ යො අසය්හො, පභූයොගෙ පභවො, ජනියොගෙ ජායමානස්ස පකති ච. යථා – බුද්ධස්මා පරාජෙන්ති අඤ්ඤතිත්ථියා. හිමවතා පභවන්ති පඤ්ච මහානදියො, අනවතත්තම්හා මහාසරා පභවන්ති, අචිරවතියා පභවන්ති කුන්නදියො. කාමතො ජායතී සොකො, යස්මා සො ජායතෙ ගිනි, උරස්මා ජාතො පුත්තො, කම්මතො ජාතං ඉන්ද්රියං.
නාමප්පයොගෙ අඤ්ඤත්ථිතරාදීහි යුත්තෙ – නාඤ්ඤත්ර දුක්ඛා සම්භොති, නාඤ්ඤං දුක්ඛා නිරුජ්ඣති, තතො අඤ්ඤෙන කම්මෙන, තතො ඉතරං, උභතො සුජාතො පුත්තො ඉච්චාදි.
උපසග්ගයුත්තෙසු ¶ අපපරීහි වජ්ජනත්ථෙහි යොගෙ, මරියාදාභිවිධිඅත්ථෙ ආයොගෙ පතිනා පතිනිධිපතිදානත්ථෙන යොගෙ ච. යථා – අපසාලාය ආයන්ති වාණිජා, සාලං වජ්ජෙත්වාති අත්ථො. තථා පරිපබ්බතා දෙවො වස්සති, පබ්බතං වජ්ජෙත්වාති අත්ථො. මරියාදායං – ආපබ්බතා ඛෙත්තං. අභිවිධිම්හි – ආබ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, බ්රහ්මලොකං අභිබ්යාපෙත්වාති අත්ථො. පතිනිධිම්හි – බුද්ධස්මා පති සාරිපුත්තො ධම්මදෙසනාය ආලපති තෙමාසං. පතිදානෙ – ඝතමස්ස තෙලස්මා පති දදාති, කනකමස්ස හිරඤ්ඤස්මා පති දදාති.
නිපාතයුත්තෙසු රිතෙ නානා විනාදීහි යොගෙ – රිතෙ සද්ධම්මා කුතො සුඛං ලභති. තෙ භික්ඛූ නානාකුලා පබ්බජිතා. විනා සද්ධම්මා නත්ථඤ්ඤො කොචි නාථො ලොකෙ විජ්ජති. අරියෙහි පුථගෙවායං ජනො, යාව බ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති.
අපිග්ගහණෙන කම්මාපාදානකාරකමජ්ඣෙපි පඤ්චමී කාලද්ධානෙහි, පක්ඛස්මා විජ්ඣති මිගං ලුද්දකො, ඉතො පක්ඛස්මා මිගං විජ්ඣතීති වුත්තං හොති. එවං මාසස්මා භුඤ්ජති භොජනං, කොසා විජ්ඣති කුඤ්ජරං.
චසද්දග්ගහණෙන පභුත්යාදිඅත්ථෙ, තදත්ථප්පයොගෙ ච – යතොහං භගිනි අරියාය ජාතියා ජාතො, යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං, යත්වාධිකරණමෙනං, යතො පභුති, යතො පට්ඨාය, තතො පට්ඨාය ඉච්චාදි.
310. රක්ඛණත්ථානමිච්ඡිතං ¶ .
රක්ඛණත්ථානං ධාතූනං පයොගෙ යං ඉච්ඡිතං, තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති, චකාරාධිකාරතො අනිච්ඡිතඤ්ච. රක්ඛණඤ්චෙත්ථ නිවාරණං, තායනඤ්ච. කාකෙ රක්ඛන්ති තණ්ඩුලා, යවා පටිසෙධෙන්ති ගාවො.
අනිච්ඡිතං යථා – පාපා චිත්තං නිවාරයෙ, පාපානිවාරෙන්ති, රාජතො වා චොරතො වා අග්ගිතො වා උදකතො වා නානාභයතො වා නානාරොගතො වා නානාඋපද්දවතො වා ආරක්ඛං ගණ්හන්තු.
‘‘ඉච්ඡිත’’මිති වත්තතෙ.
යෙන අදස්සනමිච්ඡිතං අන්තරධායන්තෙන, තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති වා, අන්තරධානෙවායං. උපජ්ඣායා අන්තරධායති සිස්සො, නිලීයතීති අත්ථො. මාතාපිතූහි අන්තරධායති පුත්තො.
වාති කිං? ජෙතවනෙ අන්තරහිතො. යෙනාති කිං? යක්ඛො තත්ථෙව අන්තරධායති.
312. දූරන්තිකද්ධකාලනිම්මානත්වාලොපදිසායොගවිභත්තාරප්පයොග සුද්ධප්පමොචන හෙතු විවිත්තප්පමාණ පුබ්බයොග බන්ධන ගුණවචන පඤ්හ කථනථොකාකත්තූසු ච.
දූරත්ථෙ, අන්තිකත්ථෙ, අද්ධනිම්මානෙ, කාලනිම්මානෙ, ත්වාලොපෙ, දිසායොගෙ, විභත්තෙ, ආරතිප්පයොගෙ, සුද්ධත්ථප්පයොගෙ, පමොචනත්ථප්පයොගෙ, හෙත්වත්ථෙ, විවිත්තත්ථප්පයොගෙ, පමාණත්ථෙ, පුබ්බයොගෙ, බන්ධනත්ථප්පයොගෙ, ගුණවචනෙ ¶ , පඤ්හෙ, කථනෙ, ථොකත්ථෙ, අකත්තරි ච යදවධිභූතං, හෙතුකම්මාදිභූතඤ්ච, තං කාරකං අපාදානසඤ්ඤං හොති, චසද්දෙන යථායොගං දුතියා, තතියා, ඡට්ඨී ච.
එත්ථ ච දූරන්තිකඤ්ච දූරන්තිකත්ථඤ්චාති දූරන්තිකන්ති සරූපෙකසෙසං කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, තෙන දූරන්තිකත්ථප්පයොගෙ, තදත්ථෙ ච අපාදානසඤ්ඤො හොති.
දූරත්ථප්පයොගෙ තාව – කීවදූරො ඉතො නළකාරගාමො, තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, ගාමතො නාතිදූරෙ. ආරකා තෙ මොඝපුරිසා ඉමස්මා ධම්මවිනයා, ආරකා තෙහි භගවා. දූරත්ථෙ – දූරතොව නමස්සන්ති, අද්දස දූරතොව ආගච්ඡන්තං.
අන්තිකත්ථප්පයොගෙ – අන්තිකං ගාමා, ආසන්නං ගාමා, සමීපං ගාමා, ගාමස්ස සමීපන්ති අත්ථො.
දුතියා, තතියා ච, දූරං ගාමං ආගතො, දූරෙන ගාමෙන ආගතො, දූරතො ගාමා ආගතොති අත්ථො. දූරං ගාමෙන වා. අන්තිකං ගාමං ආගතො, අන්තිකං ගාමෙන වා, ආසන්නං ගාමං, ආසන්නං ගාමෙන වා ඉච්චාදි.
අද්ධකාලනිම්මානෙ නිම්මානං නාම පරිමාණං, තස්මිං ගම්යමානෙ – ඉතො මථුරාය චතූසු යොජනෙසු සඞ්කස්සං, රාජගහතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ සාවත්ථි.
කාලනිම්මානෙ – ඉතො එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ විපස්සී භගවා ලොකෙ උදපාදි, ඉතො වස්සසහස්සච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති.
ත්වාපච්චයන්තස්ස ලොපො නාම තදත්ථසම්භවෙපි අවිජ්ජමානතා, තස්මිං ත්වාලොපෙ කම්මාධිකරණෙසු – පාසාදා සඞ්කමෙය්ය, පාසාදං අභිරුහිත්වා සඞ්කමෙය්යාති අත්ථො ¶ . තථා හත්ථික්ඛන්ධා සඞ්කමෙය්ය, අභිධම්මා පුච්ඡන්ති, අභිධම්මං සුත්වා වා, අභිධම්මා කථයන්ති, අභිධම්මං පඨිත්වා වා, ආසනා වුට්ඨහෙය්ය, ආසනෙ නිසීදිත්වා වා.
දිසත්ථවාචීහි යොගෙ, දිසත්ථෙ ච – ඉතො සා පුරිමා දිසා, ඉතො සා දක්ඛිණා දිසා, ඉතො සා පච්ඡිමා දිසා, ඉතො සා උත්තරා දිසා, අවීචිතො උපරිභවග්ගා, උද්ධං පාදතලා, අධො කෙසමත්ථකා ඉච්චාදි. දිසත්ථෙ – පුරත්ථිමතො දක්ඛිණතොතිආදි. එත්ථ පන සත්තමියත්ථෙ තොපච්චයොපි භවිස්සති.
විභත්තං නාම සයං විභත්තස්සෙව තදඤ්ඤතො ගුණෙන විභජනං, තස්මිං විභත්තෙ – යතො පණීතතරො වා විසිට්ඨතරො වා නත්ථි, අත්තදන්තො තතො වරං. කිඤ්චාපි දානතො සීලමෙව වරං, තතො මයා සුතා අස්සුතමෙව බහුතරං, සීලමෙව සුතා සෙය්යො. ඡට්ඨී ච, ඡන්නවුතීනං පාසණ්ඩානං පවරං යදිදං සුගතවිනයො.
ආරතිප්පයොගො නාම විරමණත්ථසද්දප්පයොගො. තත්ථ – අසද්ධම්මා ආරති, විරති පාපා, පාණාතිපාතා වෙරමණී, අදින්නාදානා පටිවිරතො, අප්පටිවිරතො මුසාවාදා.
සුද්ධත්ථප්පයොගෙ – ලොභනීයෙහි ධම්මෙහි සුද්ධො අසංසට්ඨො, මාතිතො ච පිතිතො ච සුද්ධො අනුපක්කුට්ඨො අගරහිතො.
පමොචනත්ථප්පයොගෙ ¶ – පරිමුත්තො දුක්ඛස්මාති වදාමි, මුත්තො මාරබන්ධනා, න තෙ මුච්චන්ති මච්චුනා, මුත්තොහං සබ්බපාසෙහි.
හෙත්වත්ථෙ, සරූපෙකසෙසස්ස ගහිතත්තා හෙත්වත්ථප්පයොගෙ ච සබ්බනාමතො – කස්මා නු තුම්හං දහරා න මීයරෙ, කස්මා ඉධෙව මරණං භවිස්සති, කස්මා හෙතුනා, යස්මා ච කම්මානි කරොන්ති, යස්මා තිහ භික්ඛවෙ, තස්මා තිහ භික්ඛවෙ එවං සික්ඛිතබ්බං, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණ, යස්මා කාරණා, තස්මා කාරණා, කිං කාරණා. දුතියා, ඡට්ඨී ච, කිං කාරණං, තං කිස්ස හෙතු, කිස්ස තුම්හෙ කිලමථ.
කෙන හෙතුනා, කෙන කාරණෙන, යෙන මිධෙකච්චෙ සත්තා, තෙන නිමිත්තෙන, තෙන වුත්තමිච්චාදීසු ‘‘හෙත්වත්ථෙ චා’’ති තතියා.
විවිත්තං නාම විවෙචනං, තදත්ථප්පයොගෙ – විවිත්තො පාපකා ධම්මා, විවිච්චෙව කාමෙහි, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි.
පමාණත්ථෙ තතියා ච, ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනං, ගම්භීරතො ච පුථුලතො ච යොජනං චන්දභාගාය පරිමාණං, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතපරිමාණො මජ්ඣිමපදෙසො.
දීඝසො නව විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා පමාණිකා කාරෙතබ්බා.
එත්ථ ච ‘‘ස්මාහිස්මිංන’’මිච්චාදිතො ‘‘ස්මා’’ති ච ‘‘සො, වා’’ති ච වත්තමානෙ
313. දීඝොරෙහි ¶ .
දීඝ ඔරඉච්චෙතෙති ස්මාවචනස්ස සොආදෙසො හොති වා.
දීඝසො, දීඝම්හා වා, [ඔරසො, ඔරම්හා වා] තතියා ච, යොජනං ආයාමෙන, යොජනං විත්ථාරෙන, යොජනං උබ්බෙධෙන සාසපරාසි.
පඨමත්ථවාචකෙන පුබ්බසද්දෙන යොගො පුබ්බයොගො, එත්ථ ච පුබ්බග්ගහණං අදිසත්ථවුත්තිනො පුබ්බාදිග්ගහණස්සුපලක්ඛණන්ති දට්ඨබ්බං, තෙන පරාදියොගෙපි. යථා – පුබ්බෙව මෙ භික්ඛවෙ සම්බොධා, ඉතො පුබ්බෙනාහොසි, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ධාතුලිඞ්ගෙහි පරා පච්චයා, තතො අපරෙන සමයෙන, තතො උත්තරිම්පි ඉච්චාදි.
බන්ධනත්ථප්පයොගෙ බන්ධනහෙතුම්හි ඉණෙ පඤ්චමී, තතියා ච හොති, සතස්මා බද්ධො නරො රඤ්ඤා, සතෙන වා බද්ධො නරො.
ඵලසාධනහෙතුභූතස්ස ගුණස්ස වචනං ගුණවචනං, තස්මිං ගුණවචනෙ පඤ්චමී, තතියා ච, ඉස්සරියා ජනං රක්ඛති රාජා, ඉස්සරියෙන වා, සීලතො නං පසංසන්ති, සීලෙන වා, පඤ්ඤාය විමුත්තිමනො ඉච්චාදි.
පඤ්හකථනෙසු – කුතොසි ත්වං, කුතො භවං, පාටලිපුත්තතො. එත්ථ ච කථනං නාම විස්සජ්ජනං.
ථොකත්ථෙ අසත්වවචනෙ කරණෙ තතියා ච, ථොකා මුච්චති, ථොකෙන මුච්චති වා, අප්පමත්තකා මුච්චති, අප්පමත්තකෙන වා, කිච්ඡා මුච්චති, කිච්ඡෙන වා.
අකත්තරි ¶ අකාරකෙ ඤාපකහෙතුම්හි – කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා උස්සන්නත්තා විපුලත්තා උප්පන්නං හොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ, න තාවිදං නාමරූපං අහෙතුකං සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බෙසඤ්ච එකසදිසභාවාපත්තිතො.
හුත්වා අභාවතො නිච්චා, උදයබ්බයපීළනා;
දුක්ඛා අවසවත්තිත්තා, අනත්තාති තිලක්ඛණං.
‘‘පඤ්චමී’’ති වත්තතෙ.
කරොති අත්තනො ඵලන්ති කාරණං, කාරකහෙතු [ජනකහෙතු], තස්මිං කාරණත්ථෙ ච පඤ්චමීවිභත්ති හොති, විකප්පෙනායං, හෙත්වත්ථෙ තතියාය ච විහිතත්තා, අනනුබොධා අප්පටිවෙධා චතුන්නං අරියසච්චානං යථාභූතං අදස්සනා එවමිදං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිතං සංසරිතං, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො, විඤ්ඤාණනිරොධා ඉච්චාදි.
කස්මිං අත්ථෙ ඡට්ඨී?
කො ච සාමී?
316. යස්ස වා පරිග්ගහො තං සාමී.
පරිග්ගය්හතීති පරිග්ගහො, යො යස්ස පරිග්ගහො ආයත්තො සම්බන්ධී, තං පති සො අත්ථො සාමිසඤ්ඤො හොති. වාග්ගහණෙන සාමිතබ්බ රුජාදියොගෙපි.
එත්ථ ¶ ච ක්රියාභිසම්බන්ධාභාවා න කාරකතා සම්භවති. සාමිභාවො හි ක්රියාකාරකභාවස්ස ඵලභාවෙන ගහිතො, තථා හි ‘‘රඤ්ඤො පුරිසො’’ති වුත්තෙ යස්මා රාජා දදාති, පුරිසො ච පතිග්ගණ්හාති, තස්මා ‘‘රාජපුරිසො’’ති විඤ්ඤායති. එවං යො යස්ස ආයත්තො සෙවකාදිභාවෙන වා භණ්ඩභාවෙන වා සමීප සමූහාවයවවිකාර කාරියඅවත්ථා ජාති ගුණ ක්රියාදිවසෙන වා, තස්ස සබ්බස්සාපි සො සම්බන්ධාධාරභූතො විසෙසනට්ඨානී ආගමීවසෙන තිවිධොපි අත්ථො සාමී නාමාති ගහෙතබ්බො.
වුත්තඤ්ච
‘‘ක්රියාකාරකසඤ්ජාතො,
අස්සෙදං භාවහෙතුකො;
සම්බන්ධො නාම සො අත්ථො,
තත්ථ ඡට්ඨී විධීයතෙ.
පාරතන්ත්යඤ්හි සම්බන්ධො,
තත්ථ ඡට්ඨී භවෙතිතො;
උපාධිට්ඨානා ගමිතො,
න විසෙස්යාදිතො තිතො’’ති.
විසෙසනතො තාව – රඤ්ඤො පුරිසොති, එත්ථ ච රාජා පුරිසං අඤ්ඤසාමිතො විසෙසෙති නිවත්තෙතීති විසෙසනං, පුරිසො තෙන විසෙසීයතීති විසෙසිතබ්බො, එවං සබ්බත්ථ විසෙසිතබ්බයොගෙ විසෙසනතොව ඡට්ඨී.
භණ්ඩෙන සම්බන්ධෙ – පහූතං මෙ ධනං සක්ක, එතස්ස පටිවීසො, භික්ඛුස්ස පත්තචීවරං.
සමීපසම්බන්ධෙ – අම්බවනස්ස අවිදූරෙ, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ.
සමූහසම්බන්ධෙ ¶ – සුවණ්ණස්ස රාසි, භික්ඛූනං සමූහො.
අවයවසම්බන්ධෙ – මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං, රුක්ඛස්ස සාඛා.
විකාරසම්බන්ධෙ – සුවණ්ණස්ස විකති, භට්ඨධඤ්ඤානං සත්තු.
කාරියසම්බන්ධෙ – යවස්ස අඞ්කුරො, මෙඝස්ස සද්දො, පුත්තාපි තස්ස බහවො, කම්මානං ඵලං විපාකො.
අවත්ථාසම්බන්ධෙ – ඛන්ධානං පාතුභාවො, ඛන්ධානං ජරා, ඛන්ධානං භෙදො.
ජාතිසම්බන්ධෙ – මනුස්සස්ස භාවො, මනුස්සානං ජාති.
ගුණසම්බන්ධෙ – සුවණ්ණස්ස වණ්ණො, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්ස, බුද්ධස්ස ගුණඝොසො, පුප්ඵානං ගන්ධො, ඵලානං රසො, චිත්තස්ස ඵුසනා, සිප්පිකානං සතං නත්ථි, තිලානං මුට්ඨි, තෙසං සමායොගො, සන්ධිනො විමොක්ඛො, තථාගතස්ස පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ, පුබ්බචරියං වා, සුඛං තෙ, දුක්ඛං තෙ, චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි, පඤ්ඤාය පටුභාවො, රූපස්ස ලහුතා, රූපස්ස මුදුතා, රූපස්ස උපචයො.
ක්රියාසම්බන්ධෙ – පාදස්ස උක්ඛිපනං, පාදස්ස අවක්ඛෙපනං වා, හත්ථස්ස සමිඤ්ජනං, පාදානං පසාරණං, ධාතූනං ගමනං, ධාතූනංයෙව ඨානං, නිසජ්ජා, සයනං වා. තථා තස්ස නාමගොත්තාදි, තස්ස කාරණං, තස්ස මාතාපිතරො, තස්ස පුරතො පාතුරහොසි, තස්ස පච්ඡතො, නගරස්ස දක්ඛිණතො, වස්සානං තතියෙ මාසෙ, න තස්ස උපමා, කුවෙරස්ස බලි ඉච්චාදි.
ඨානිතො ¶ – යමෙදන්තස්සාදෙසො, ඔ අවස්ස.
ආගමිතො – පුථස්සාගමො ඉච්චාදි.
සාමියොගෙ – දෙවානමින්දො, මිගානං රාජා.
තබ්බ රුජාදියොගෙ – මහාසෙනාපතීනං උජ්ඣාපෙතබ්බං විකන්දිතබ්බං විරවිතබ්බං, දෙවදත්තස්ස රුජති, තස්ස රොගො උප්පජ්ජති, රජකස්ස වත්ථං දදාති, මුසාවාදස්ස ඔත්තප්පං ඉච්චාදි.
‘‘ක්වචි, තතියාසත්තමීන’’න්ති ච වත්තතෙ.
තතියාසත්තමීනමත්ථෙ ක්වචි ඡට්ඨීවිභත්ති හොති.
යජස්ස කරණෙ – පුප්ඵස්ස බුද්ධං යජති, පුප්ඵෙන වා, ඝතස්ස අග්ගිං ජුහොති.
සුහිතත්ථයොගෙ – පත්තං ඔදනස්ස පූරෙත්වා, ඔදනෙනාති අත්ථො. ඉමමෙව කායං පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛති, පූරං හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස, පූරති බාලො පාපස්ස.
තුල්යත්ථකිමලමාදියොගෙ – පිතුස්ස තුල්යො, පිතරා වා තුල්යො, මාතු සදිසො, මාතරා සදිසො වා, කිං තස්ස ච තුට්ඨස්ස, කිං තෙන තුට්ඨෙනාති අත්ථො. අලං තස්ස ච තුට්ඨස්ස.
කත්තරි කිතප්පච්චයයොගෙ – සොභනා කච්චායනස්ස කති, කච්චායනෙන වා, රඤ්ඤො සම්මතො, රඤ්ඤා වා, එවං රඤ්ඤො ¶ පූජිතො, රඤ්ඤො සක්කතො, රඤ්ඤො අපචිතො, රඤ්ඤො මානිතො, අමතං තෙසං භික්ඛවෙ අපරිභුත්තං, යෙසං කායගතාසති අපරිභුත්තා ඉච්චාදි.
සත්තමියත්ථෙ කුසලාදියොගෙ – කුසලා නච්චගීතස්ස සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො, කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං, කුසලො මග්ගස්ස, කුසලො අමග්ගස්ස, සන්ති හි භන්තෙ උළාරා යක්ඛා භගවතො පසන්නා, දිවසස්ස තික්ඛත්තුං, දිවසෙ තික්ඛත්තුං වා, මාසස්ස ද්වික්ඛත්තුං ඉච්චාදි.
‘‘ක්වචි, ඡට්ඨී’’ති ච වත්තතෙ.
දුතියාපඤ්චමීනමත්ථෙ ච ක්වචි ඡට්ඨීවිභත්ති හොති.
දුතියත්ථෙ කම්මනි කිතකයොගෙ – තස්ස භවන්ති වත්තාරො, සහසා කම්මස්ස කත්තාරො, අමතස්ස දාතා, භින්නානං සන්ධාතා, සහිතානං අනුප්පදාතා, බොධෙතා පජාය, කම්මස්ස කාරකො නත්ථි, විපාකස්ස ච වෙදකො, අවිසංවාදකො ලොකස්ස, පාපානං අකරණං සුඛං, චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, අච්ඡරියො අරජකෙන වත්ථානං රාගො, අච්ඡරියො අගොපාලකෙන ගාවීනං දොහො.
තථා සරිච්ඡාදීනං කම්මනි – මාතු සරති, මාතරං සරති, න තෙසං කොචි සරති, සත්තානං කම්මප්පච්චයා, පුත්තස්ස ඉච්ඡති, පුත්තමිච්ඡති.
කරොතිස්ස ¶ පතියතනෙ ච – පතියතනං අභිසඞ්ඛාරො, උදකස්ස පතිකුරුතෙ, උදකං පතිකුරුතෙ, කණ්ඩස්ස පතිකුරුතෙ, කණ්ඩං පතිකුරුතෙ.
පඤ්චමියත්ථෙ පරිහානිභයත්ථයොගෙ – අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති, කිං නු ඛො අහං තස්ස සුඛස්ස භායාමි, සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස, සබ්බෙ භායන්ති මච්චුනො, භීතො චතුන්නං ආසිවිසානං ඉච්චාදි.
ක්වචීති කිං? ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, කාලෙන ධම්මිං කථං භාසිතා හොති, පරෙසං පුඤ්ඤානි අනුමොදිතා, බුජ්ඣිතා සච්චානි, කටං කාරකො, පසවො ඝාතකො.
තථා න නිට්ඨාදීසු ච – සුඛකාමී විහාරං කතො, රථං කතවන්තො, රථං කතාවී, කටං කත්වා, කටං කරොන්තො, කටං කරානො, කටං කුරුමානො ඉච්චාදි.
කස්මිං අත්ථෙ සත්තමී?
ඔකාසකාරකෙ සත්තමීවිභත්ති හොති.
කො ච ඔකාසො?
ආධාරීයති අස්මින්ති ආධාරො, අධිකරණං. කත්තුකම්මසමවෙතානං නිසජ්ජපචනාදික්රියානං පතිට්ඨානට්ඨෙන යො ආධාරො, තං කාරකං ඔකාසසඤ්ඤං හොති.
කටෙ ¶ නිසීදති දෙවදත්තො, ථාලියං ඔදනං පචති. එත්ථ හි දෙවදත්තතණ්ඩුලානං කත්තුකම්මානං ධාරණතො තංසමවෙතං ආසනපචනසඞ්ඛාතං ක්රියං ධාරෙති නාම.
සො පනායමොකාසො චතුබ්බිධො බ්යාපිකො ඔපසිලෙසිකො සාමීපිකො වෙසයිකොති.
තත්ථ බ්යාපිකො නාම යත්ථ සකලොපි ආධාරභූතො අත්ථො ආධෙය්යෙන පත්ථටො හොති, යස්මිඤ්ච ආධෙය්යභූතං කිඤ්චි බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති, තං යථා – තිලෙසු තෙලං අත්ථි, ඛීලෙසු ජලං, දධිම්හි සප්පීති.
ඔපසිලෙසිකො නාම පච්චෙකසිද්ධානං භාවානං යත්ථ උපසිලෙසෙන උපගමො හොති, යස්මිඤ්ච ආධෙය්යො උපසිලිස්සති අල්ලීයිත්වා තිට්ඨති, තං යථා – ආසනෙ නිසින්නො සඞ්ඝො, ථාලියං ඔදනං පචති, ඝටෙසු උදකං අත්ථි, දූරෙ ඨිතො, සමීපෙ ඨිතොති.
සාමීපිකො නාම යත්ථ සමීපෙ සමීපිවොහාරං කත්වා තදායත්තවුත්තිතාදීපනත්ථං ආධාරභාවො විකප්පීයති, තං යථා – ගඞ්ගායං ඝොසො වසති, ගඞ්ගාය සමීපෙ වජො වසතීති අත්ථො. භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ, සාවත්ථියා සමීපෙති අත්ථො.
වෙසයිකො නාම යත්ථ අඤ්ඤත්ථාභාවවසෙන, දෙසන්තරාවච්ඡෙදවසෙන වා ආධාරභාවො පරිකප්පො, තං යථා – ආකාසෙ සකුණා පක්ඛන්ති, භූමීසු මනුස්සා චරන්ති, ජලෙසු මච්ඡා, පාදෙසු පතිතො, පාපස්මිං රමතී මනො, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ, පඤ්ඤාය සාධු, විනයෙ නිපුණො, මාතරි සාධු, පිතරි නිපුණො ඉච්චාදි.
සබ්බොපි ¶ චායමාධාරො පධානවසෙන වා පරිකප්පිතවසෙන වා ක්රියාය පතිට්ඨා භවතීති ඔකාසොත්වෙව වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
වුත්තඤ්චෙතං
‘‘කිරියා කත්තුකම්මානං,
යත්ථ හොති පතිට්ඨිතා;
‘ඔකාසො’ති පවුත්තො සො,
චතුධා බ්යාපිකාදිතො.
බ්යාපිකො තිලඛීරාදි,
කටො ඔපසිලෙසිකො;
සාමීපිකො තු ගඞ්ගාදි,
ආකාසො විසයො මතො’’ති.
‘‘ඡට්ඨී, සත්තමී’’ති ච අධිකාරො.
321. සාමිස්සරාධිපතිදායාදසක්ඛීපතිභූපසූතකුසලෙහි ච.
සාමී ඉස්සර අධිපති දායාද සක්ඛිපතිභූ පසූත කුසලඉච්චෙතෙහි යොගෙ ඡට්ඨීවිභත්ති හොති, සත්තමී ච. උභයත්ථං වචනං.
ගවං සාමි, ගොසු සාමි, ගවං ඉස්සරො, ගොසු ඉස්සරො, ගවං අධිපති, ගොසු අධිපති, ගවං දායාදො, ගොසු දායාදො, ගවං සක්ඛි, ගොසු සක්ඛි, ගවං පතිභූ, ගොසු පතිභූ, ගවං පසූතො, ගොසු පසූතො, ගවං කුසලො, ගොසු කුසලො.
නීහරිත්වා ධාරණං නිද්ධාරණං, ජාති ගුණ ක්රියා නාමෙහි සමුදායතො එකදෙසස්ස පුථක්කරණං, තස්මිං නිද්ධාරණත්ථෙ ගම්යමානෙ ¶ තතො සමුදායවාචිලිඞ්ගම්හා ඡට්ඨීවිභත්ති හොති, සත්තමී ච.
මනුස්සානං ඛත්තියො සූරතමො, මනුස්සෙසු ඛත්තියො සූරතමො, කණ්හා ගාවීනං සම්පන්නඛීරතමා, කණ්හා ගාවීසු සම්පන්නඛීරතමා, අද්ධිකානං ධාවන්තො සීඝතමො, අද්ධිකෙසු ධාවන්තො සීඝතමො, ආයස්මා ආනන්දො අරහතං අඤ්ඤතරො අහොසි, අරහන්තෙසු වා ඉච්චාදි.
අනාදරෙ ගම්යමානෙ භාවවතා ලිඞ්ගම්හා ඡට්ඨීවිභත්ති හොති, සත්තමී ච. අකාමකානං මාතාපිතූනං රුදන්තානං පබ්බජි, මාතාපිතූසු රුදන්තෙසු පබ්බජි.
ආකොටයන්තො සො නෙති,
සිවිරාජස්ස පෙක්ඛතො;
මච්චු ගච්ඡති ආදාය,
පෙක්ඛමානෙ මහාජනෙ.
324. කම්මකරණනිමිත්තත්ථෙසු සත්තමී.
කම්මකරණනිමිත්තඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ලිඞ්ගම්හා සත්තමීවිභත්ති හොති.
කම්මත්ථෙ – භික්ඛූසු අභිවාදෙන්ති, මුද්ධනි චුම්බිත්වා, පුරිසස්ස බාහාසු ගහෙත්වා.
කරණත්ථෙ – හත්ථෙසු පිණ්ඩාය චරන්ති, පත්තෙසු පිණ්ඩාය චරන්ති, පථෙසු ගච්ඡන්ති, සොපි මං අනුසාසෙය්ය, සම්පටිච්ඡාමි මත්ථකෙ.
නිමිත්තත්ථෙ ¶ – දීපි චම්මෙසු හඤ්ඤතෙ, කුඤ්ජරො දන්තෙසු හඤ්ඤතෙ, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියං, මුසාවාදනිමිත්තං මුසාවාදප්පච්චයාති අත්ථො.
‘‘සත්තමී’’ති අධිකාරො.
සම්පදානත්ථෙ ච ලිඞ්ගම්හා සත්තමීවිභත්ති හොති. සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵලං, සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි.
යා පලාලමයං මාලං, නාරී දත්වාන චෙතියෙ;
අලත්ථ කඤ්චනමයං, මාලං බොජ්ඣඞ්ගිකඤ්ච සා.
පඤ්චම්යත්ථෙ ච ලිඞ්ගම්හා සත්තමීවිභත්ති හොති. කදලීසු ගජෙ රක්ඛන්ති.
කාලො නාම නිමෙස ඛණ ලය මුහුත්ත පුබ්බණ්හාදිකො, භාවො නාම ක්රියා, සා චෙත්ථ ක්රියන්තරූපලක්ඛණාව අධිප්පෙතා, තස්මිං කාලත්ථෙ ච භාවලක්ඛණෙ භාවත්ථෙ ච ලිඞ්ගම්හා සත්තමීවිභත්ති හොති.
කාලෙ – පුබ්බණ්හසමයෙ ගතො, සායන්හසමයෙ ආගතො, අකාලෙ වස්සති තස්ස, කාලෙ තස්ස න වස්සති, ඵුස්සමාසම්හා තීසු මාසෙසු වෙසාඛමාසො, ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.
භාවෙනභාවලක්ඛණෙ ¶ – භික්ඛුසඞ්ඝෙසු භොජීයමානෙසු ගතො, භුත්තෙසු ආගතො, ගොසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො, ජායමානෙ ඛො සාරිපුත්ත බොධිසත්තෙ අයං දසසහස්සිලොකධාතු සංකම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි.
පාසාණා සක්ඛරා චෙව, කඨලා ඛාණුකණ්ටකා;
සබ්බෙ මග්ගා විවජ්ජෙන්ති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ.
ඉමස්මිං සති ඉදං හොති ඉච්චාදි.
ද්විපදමිදං. අධිකත්ථෙ, ඉස්සරත්ථෙ ච වත්තමානෙහි උපඅධිඉච්චෙතෙහි යොගෙ අධිකිස්සරවචනෙ ගම්යමානෙ ලිඞ්ගම්හා සත්තමීවිභත්ති හොති.
අධිකවචනෙ – උප ඛාරියං දොණො, ඛාරියා දොණො අධිකොති අත්ථො. තථා උප නික්ඛෙ කහාපණං, අධි දෙවෙසු බුද්ධො, සම්මුතිඋපපත්තිවිසුද්ධිදෙවසඞ්ඛාතෙහි තිවිධෙහිපි දෙවෙහි සබ්බඤ්ඤූ බුද්ධොව අධිකොති අත්ථො.
ඉස්සරවචනෙ – අධි බ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා, බ්රහ්මදත්තිස්සරා පඤ්චාලාති අත්ථො.
329. මණ්ඩිතුස්සුක්කෙසු තතියා ච.
මණ්ඩිතඋස්සුක්කඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ගම්යමානෙසු ලිඞ්ගම්හා තතියාවිභත්ති හොති, සත්තමී ච. මණ්ඩිතසද්දො පනෙත්ථ පසන්නත්ථවාචකො, උස්සුක්කසද්දො සඊහත්ථො. ඤාණෙන පසන්නො, ඤාණස්මිං පසන්නො, ඤාණෙන උස්සුක්කො, ඤාණස්මිං උස්සුක්කො සප්පුරිසො.
කාරකං ¶ ඡබ්බිධං සඤ්ඤා-වසා ඡබ්බීසතීවිධං;
පභෙදා සත්තධා කම්මං, කත්තා පඤ්චවිධො භවෙ.
කරණං දුවිධං හොති, සම්පදානං තිධා මතං;
අපාදානං පඤ්චවිධං, ආධාරො තු චතුබ්බිධො.
විභත්තියො පන පච්චත්තවචනාදිවසෙන අට්ඨවිධා භවන්ති. යථාහ
‘‘පච්චත්තමුපයොගඤ්ච, කරණං සම්පදානියං;
නිස්සක්කං සාමිවචනං, භුම්මාලපනමට්ඨම’’න්ති.
ඉති පදරූපසිද්ධියං කාරකකණ්ඩො
තතියො.