📜
4. සමාසකණ්ඩ
අථ නාමමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධීනං සමාසොති නාමනිස්සිතත්තා, සයඤ්ච නාමිකත්තා නාමානන්තරං සමාසො වුච්චතෙ.
සො ච සඤ්ඤාවසෙන ඡබ්බිධො අබ්යයීභාවො කම්මධාරයො දිගු තප්පුරිසො බහුබ්බීහි ද්වන්දො චාති.
අබ්යයීභාවසමාස
තත්ර පඨමං අබ්යයීභාවසමාසො වුච්චතෙ;
සො ච නිච්චසමාසොති අස්සපදවිග්ගහො.
‘‘උපනගරං’’ඉතීධ – උපසද්දතො පඨමෙකවචනං සි, තස්ස උපසග්ගපරත්තා ‘‘සබ්බාසමාවුසොපසග්ගනිපාතාදීහි චා’’ති ලොපො, නගරසද්දතො ඡට්ඨෙකවචනං ස, නගරස්ස සමීපන්ති අඤ්ඤපදෙන විග්ගහෙ –
‘‘නාමානං සමාසො යුත්තත්ථො’’ති සමාසවිධානෙ සබ්බත්ථ වත්තතෙ.
330. උපසග්ගනිපාතපුබ්බකො අබ්යයීභාවො.
උපසග්ගපුබ්බකො, නිපාතපුබ්බකො ච නාමිකො යුත්තත්ථො තෙහෙව අත්තපුබ්බකෙහි උපසග්ගනිපාතෙහි සහ නිච්චං සමසීයතෙ, සො ච සමාසො අබ්යයීභාවසඤ්ඤො හොති. ඉධ අබ්යයීභාවාදිසඤ්ඤාවිධායකසුත්තානෙව වා සඤ්ඤාවිධානමුඛෙන සමාසවිධායකානීති දට්ඨබ්බානි.
තත්ථ අබ්යයමිති උපසග්ගනිපාතානං සඤ්ඤා, ලිඞ්ගවචනභෙදෙපි බ්යයරහිතත්තා, අබ්යයානං අත්ථං විභාවයතීති අබ්යයීභාවො අබ්යයත්ථපුබ්බඞ්ගමත්තා, අනබ්යයං අබ්යයං භවතීති වා ¶ අබ්යයීභාවො. පුබ්බපදත්ථප්පධානො හි අබ්යයීභාවො, එත්ථ ච ‘‘උපසග්ගනිපාතපුබ්බකො’’ති වුත්තත්තා උපසග්ගනිපාතානමෙව පුබ්බනිපාතො.
තෙසං නාමානං පයුජ්ජමානපදත්ථානං යො යුත්තත්ථො, සො සමාසසඤ්ඤො හොති, තදඤ්ඤං වාක්යමිති රුළ්හං.
නාමානි ස්යාදිවිභත්යන්තානි, සමස්සතෙති සමාසො, සඞ්ඛිපියතීති අත්ථො.
වුත්තඤ්හි
‘‘සමාසො පදසඞ්ඛෙපො, පදප්පච්චයසංහිතං;
තද්ධිතං නාම හොතෙවං, විඤ්ඤෙය්යං තෙසමන්තර’’න්ති.
දුවිධඤ්චස්ස සමසනං සද්දසමසනමත්ථසමසනඤ්ච, තදුභයම්පි ලුත්තසමාසෙ පරිපුණ්ණමෙව ලබ්භති. අලුත්තසමාසෙ පන අත්ථසමසනමෙව විභත්තිලොපාභාවතො, තත්ථාපි වා එකපදත්තූපගමනතො දුවිධම්පි ලබ්භතෙව. ද්වෙ හි සමාසස්ස පයොජනානි එකපදත්තමෙකවිභත්තිත්තඤ්චාති.
යුත්තො අත්ථො යුත්තත්තො, අථ වා යුත්තො සඞ්ගතො, සම්බන්ධො වා අත්ථො යස්ස සොයං යුත්තත්ථො, එතෙන සඞ්ගතත්ථෙන යුත්තත්ථවචනෙන භින්නත්ථානං එකත්ථීභාවො සමාසලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. එත්ථ ච ‘‘නාමාන’’න්ති වචනෙන ‘‘දෙවදත්තො පචතී’’තිආදීසු ආඛ්යාතෙන සමාසො න හොතීති දස්සෙති. සම්බන්ධත්ථෙන පන යුත්තත්ථග්ගහණෙන ‘‘භටො රඤ්ඤො පුත්තො දෙවදත්තස්සා’’තිආදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛෙසු, ‘‘දෙවදත්තස්ස කණ්හා දන්තා’’තිආදීසු ච අඤ්ඤසාපෙක්ඛෙසු ¶ අයුත්තත්ථතාය සමාසො න හොතීති දීපෙති.
‘‘අත්ථවසා විභත්තිවිපරිණාමො’’ති විපරිණාමෙන ‘‘යුත්තත්ථාන’’න්ති වත්තතෙ.
ඉධ පදන්තරෙන වා තද්ධිතප්පච්චයෙහි වා ආයාදිප්පච්චයෙහි වා එකත්ථීභූතා යුත්තත්ථා නාම, තෙන ‘‘තෙසං යුත්තත්ථානං සමාසානං, තද්ධිතායාදිප්පච්චයන්තානඤ්ච විභත්තියො ලොපනීයා හොන්තී’’ති අත්ථො. සමාසග්ගහණාධිකාරෙ පන සති තෙසංගහණෙන වා තද්ධිතායාදිප්පච්චයන්ත විභත්තිලොපො. චග්ගහණං ‘‘පභඞ්කරො’’තිආදීසු ලොපනිවත්තනත්ථං.
විපරිණාමෙන ‘‘ලුත්තාසු, විභත්තීසූ’’ති වත්තතෙ, යුත්තත්ථග්ගහණඤ්ච.
ලුත්තාසු විභත්තීසු සරන්තස්ස අස්ස යුත්තත්ථභූතස්ස තිවිධස්සපි ලිඞ්ගස්ස පකතිභාවො හොති. චසද්දෙන කිංසමුදය ඉදප්පච්චයතාදීසු නිග්ගහීතන්තස්සපි. නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තකාභාවස්ස ඉධ අනිච්ඡිතත්තා අයමතිදෙසො.
සකත්ථවිරහෙනිධ සමාසස්ස ච ලිඞ්ගභාවාභාවා විභත්තුප්පත්තියමසම්පත්තායං නාමබ්යපදෙසාතිදෙසමාහ.
334. තද්ධිතසමාසකිතකා නාමංවා’තවෙතුනාදීසු ච.
තද්ධිතන්තා ¶ , කිතන්තා, සමාසා ච නාමමිව දට්ඨබ්බා තවෙතුන ත්වාන ත්වාදිප්පච්චයන්තෙ වජ්ජෙත්වා. චග්ගහණං කිච්චප්පච්චයආඊඉනීඉත්ථිප්පච්චයන්තාදිස්සපි නාමබ්යපදෙසත්ථං. ඉධ සමාසග්ගහණං අත්ථවතං සමුදායානං නාමබ්යපදෙසො සමාසස්සෙවාති නියමත්ථන්ති අපරෙ.
‘‘අබ්යයීභාවො’’ති වත්තතෙ.
සො අබ්යයීභාවසමාසො නපුංසකලිඞ්ගොව දට්ඨබ්බොති නපුංසකලිඞ්ගත්තං. එත්ථ හි සතිපි ලිඞ්ගාතිදෙසෙ ‘‘අධිපඤ්ඤ’’න්තිආදීසු ‘‘අධිඤාණං’’න්තිආදි රූපප්පසඞ්ගො න හොති සද්දන්තරත්තා, ‘‘තිපඤ්ඤ’’න්තිආදීසු වියාති දට්ඨබ්බං, න චායං අතිදෙසො, සුත්තෙ අතිදෙසලිඞ්ගස්ස ඉවසද්දස්ස අදස්සනතො. පුරෙ විය ස්යාද්යුප්පත්ති.
‘‘ක්වචී’’ති වත්තතෙ.
336. අං විභත්තීනමකාරන්තා අබ්යයීභාවා.
තස්මා අකාරන්තා අබ්යයීභාවා පරාසං විභත්තීනං ක්වචි අං හොති, සෙසං නෙය්යං.
තං උපනගරං, නගරස්ස සමීපං තිට්ඨතීති අත්ථො. තානි උපනගරං, ආලපනෙපෙවං, තං උපනගරං පස්ස, තානි උපනගරං.
න පඤ්චම්යායමම්භාවො, ක්වචීති අධිකාරතො;
තතියාසත්තමීඡට්ඨී-නන්තු හොති විකප්පතො.
තෙන උපනගරං කතං, උපනගරෙන වා, තෙහි උපනගරං, උපනගරෙහි වා, තස්ස උපනගරං දෙහි, තෙසං උපනගරං, උපනගරා ආනය, උපනගරම්හා උපනගරස්මා, උපනගරෙහි, උපනගරං සන්තකං, උපනගරස්ස වා, තෙසං උපනගරං, උපනගරානං වා ¶ , උපනගරං නිධෙහි, උපනගරම්හි උපනගරස්මිං, උපනගරං උපනගරෙසු වා. එවං උපකුම්භං.
අභාවෙ – දරථානං අභාවො නිද්දරථං, නිම්මසකං.
පච්ඡාඅත්ථෙ – රථස්ස පච්ඡා අනුරථං, අනුවාතං.
යොග්ගතායං – යථාසරූපං, අනුරූපං, රූපයොග්ගන්ති අත්ථො.
විච්ඡායං – අත්තානමත්තානං පති පච්චත්තං, අද්ධමාසං අද්ධමාසං අනු අන්වද්ධමාසං.
අනුපුබ්බියං – ජෙට්ඨානං අනුපුබ්බො අනුජෙට්ඨං.
පටිලොමෙ – සොතස්ස පටිලොමං පටිසොතං, පටිපථං, පතිවාතං, අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තා අජ්ඣත්තං.
පරියාදාභිවිධීසු ආපාණකොටියා ආපාණකොටිකං, ‘‘ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති කප්පච්චයො, ආකුමාරෙහි යසො කච්චායනස්ස ආකුමාරං.
සමිද්ධියං – භික්ඛාය සමිද්ධීති අත්ථෙ සමාසෙව නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ ච කතෙ –
‘‘සමාසස්ස, අන්තො’’ති ච වත්තතෙ.
නපුංසකෙ වත්තමානස්ස සමාසස්ස අන්තො සරො රස්සො හොති. එත්ථ ච අබ්යයීභාවග්ගහණං නානුවත්තෙතබ්බං, තෙන දිගුද්වන්දබහුබ්බීහීසුපි නපුංසකෙ වත්තමානස්ස සමාසන්තස්සරස්ස රස්සත්තං සිද්ධං හොති. ‘‘අං විභත්තීන’’මිච්චාදිනා අමාදෙසො, සුභික්ඛං. ගඞ්ගාය සමීපෙ වත්තතීති උපගඞ්ගං, මණිකාය සමීපං උපමණිකං.
ඉත්ථීසු ¶ අමිකිච්චාති අත්ථෙ සමාසනපුංසකරස්සත්තාදීසු කතෙසු –
‘‘අබ්යයීභාවා, විභත්තීන’’න්ති ච වත්තතෙ.
අකාරන්තතො අඤ්ඤස්මා අබ්යයීභාවසමාසා පරාසං විභත්තීනං ලොපො ච හොති. අධිත්ති, ඉත්ථීසු අධිකිච්ච කථා පවත්තතීති අත්ථො. අධිත්ථි පස්ස, අධිත්ථි කතං ඉච්චාදි, එවං අධිකුමාරි, වධුයා සමීපං උපවධු, ගුන්නං සමීපං උපගු, ඔකාරස්ස රස්සත්තං උකාරො. එවං උපසග්ගපුබ්බකො.
නිපාතපුබ්බකො යථා – වුඩ්ඪානං පටිපාටි, යෙ යෙ වුඩ්ඪා වා යථාවුඩ්ඪං, පදත්ථානතික්කමෙ – යථාක්කමං, යථාසත්ති, යථාබලං කරොති, බලමනතික්කමිත්වා කරොතීති අත්ථො. ජීවස්ස යත්තකො පරිච්ඡෙදො යාවජීවං, යාවතායුකං, කප්පච්චයො. යත්තකෙන අත්ථො යාවදත්ථං, පබ්බතස්ස පරභාගො තිරොපබ්බතං, තිරොපාකාරං, තිරොකුට්ටං, පාසාදස්ස අන්තො අන්තොපාසාදං, අන්තොනගරං, අන්තොවස්සං, නගරස්ස බහි බහිනගරං, පාසාදස්ස උපරි උපරිපාසාදං, උපරිමඤ්චං, මඤ්චස්ස හෙට්ඨා හෙට්ඨාමඤ්චං, හෙට්ඨාපාසාදං, භත්තස්ස පුරෙ පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං.
සාකල්ලත්ථෙ – සහ මක්ඛිකාය සමක්ඛිකං භුඤ්ජති, න කිඤ්චි පරිවජ්ජෙතීති අත්ථො. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා සහසද්දස්ස සාදෙසො. ගඞ්ගාය ඔරං ඔරගඞ්ගමිච්චාදි.
අබ්යයීභාවසමාසො නිට්ඨිතො.
කම්මධාරයසමාස
අථ ¶ කම්මධාරයසමාසො වුච්චතෙ.
සො ච නවවිධො විසෙසනපුබ්බපදො විසෙසනුත්තරපදො විසෙසනොභයපදො උපමානුත්තරපදො සම්භාවනාපුබ්බපදො අවධාරණපුබ්බපදො නනිපාතපුබ්බපදො කුපුබ්බපදො පාදිපුබ්බපදො චාති.
තත්ථ විසෙසනපුබ්බපදො තාව – ‘‘මහන්ත පුරිස’’ඉතීධ උභයත්ථ පඨමෙකවචනං සි, තුල්යාධිකරණභාවප්පසිද්ධත්ථං චසද්ද තසද්දප්පයොගො, මහන්තො ච සො පුරිසො චාති විග්ගහෙ –
ඉතො පරං ‘‘විභාසා රුක්ඛතිණ’’ඉච්චාදිතො ‘‘විභාසා’’ති සමාසවිධානෙ සබ්බත්ථ වත්තතෙ.
339. ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ කම්මධාරයො.
ද්වෙ පදානි නාමිකානි තුල්යාධිකරණානි අඤ්ඤමඤ්ඤෙන සහ විභාසා සමස්යන්තෙ, තස්මිං ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ සති සො සමාසො කම්මධාරයසඤ්ඤො ච හොති.
ද්වෙ පදානි ද්විපදං, තුල්යං සමානං අධිකරණං අත්ථො යස්ස පදද්වයස්ස තං තුල්යාධිකරණං, තස්මිං ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ. භින්නප්පවත්තිනිමිත්තානං ද්වින්නං පදානං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන එකස්මිං අත්ථෙ පවත්ති තුල්යාධිකරණතා. කම්මමිව ද්වයං ධාරයතීති කම්මධාරයො. යථා හි කම්මං ක්රියඤ්ච පයොජනඤ්ච ද්වයං ධාරයති, කම්මෙ සති ක්රියාය, පයොජනස්ස ච සම්භවතො, තථා අයං සමාසො එකස්ස අත්ථස්ස ද්වෙ නාමානි ධාරයති, තස්මිං සමාසෙ සති එකත්ථජොතකස්ස නාමද්වයස්ස සම්භවතො.
පුරෙ ¶ විය සමාසසඤ්ඤාවිභත්තිලොපපකතිභාවා, සමාසෙනෙව තුල්යාධිකරණභාවස්ස වුත්තත්තා ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති චසද්ද තසද්දානමප්පයොගො.
340. මහතං මහා තුල්යාධිකරණෙ පදෙ.
මහන්ත සද්දස්ස මහා හොති තුල්යාධිකරණෙ උත්තරපදෙ පරෙ. මහතන්ති බහුවචනග්ගහණෙන ක්වචි මහආදෙසො ච, එත්ථ ච විසෙසනස්ස පුබ්බනිපාතො විසෙසනභූතස්ස පුබ්බපදස්ස මහාදෙසවිධානතොව විඤ්ඤායති.
‘‘කම්මධාරයො, දිගූ’’ති ච වත්තතෙ.
උභෙ කම්මධාරයදිගුසමාසා තප්පුරිසසඤ්ඤා හොන්ති.
තස්ස පුරිසො තප්පුරිසො, තප්පුරිසසදිසත්තා අයම්පි සමාසො අන්වත්ථසඤ්ඤාය තප්පුරිසොති වුත්තො. යථා හි තප්පුරිසසද්දො ගුණමතිවත්තො, තථා අයං සමාසොපි. උත්තරපදත්ථප්පධානො හි තප්පුරිසොති. තතො නාමබ්යපදෙසො ස්යාද්යුප්පත්ති. අයං පන තප්පුරිසො අභිධෙය්යවචනො, පරලිඞ්ගො ච.
මහාපුරිසො, මහාපුරිසා ඉච්චාදි පුරිසසද්දසමං, එවං මහාවීරො, මහාමුනි, මහන්තඤ්ච තං බලඤ්චාති මහාබලං, මහබ්භයං, මහආදෙසො. සන්තො ච සො පුරිසො චාති සප්පුරිසො, ‘‘සන්තසද්දස්ස සො භෙ බො චන්තෙ’’ති එත්ථ චසද්දෙන සන්තසද්දස්ස සමාසෙ අභකාරෙපි සාදෙසො, තථා පුබ්බපුරිසො, පරපුරිසො, පඨමපුරිසො, මජ්ඣිමපුරිසො, උත්තමපුරිසො, දන්තපුරිසො, පරමපුරිසො, වීරපුරිසො, සෙතහත්ථී, කණ්හසප්පො, නීලුප්පලං, ලොහිතචන්දනං.
ක්වචි ¶ විභාසාධිකාරතො න භවති, යථා – පුණ්ණො මන්තානිපුත්තො, චිත්තො ගහපති, සක්කො දෙවරාජාති.
පුමා ච සො කොකිලො චාති අත්ථෙ සමාසෙ කතෙ –
‘‘ලොප’’න්ති වත්තතෙ.
342. පුමස්ස ලිඞ්ගාදීසු සමාසෙසු.
පුමඉච්චෙතස්ස අන්තො අකාරො ලොපමාපජ්ජතෙ ලිඞ්ගාදීසු පරපදෙසු සමාසෙසු, ‘‘අංමො නිග්ගහීතං ඣලපෙහී’’ති මකාරස්ස නිග්ගහීතං. පුඞ්කොකිලො. එවං පුන්නාගො.
ඛත්තියා ච සා කඤ්ඤා චාති විග්ගය්හ සමාසෙ කතෙ –
‘‘තුල්යාධිකරණෙ, පදෙ, ඉත්ථියං භාසිතපුමිත්ථී පුමාව චෙ’’ති ච වත්තතෙ.
කම්මධාරයසඤ්ඤෙ ච සමාසෙ ඉත්ථියං වත්තමානෙ තුල්යාධිකරණෙ උත්තරපදෙ පරෙ පුබ්බභූතො ඉත්ථිවාචකො සද්දො පුබ්බෙ භාසිතපුමා චෙ, සො පුමා ඉව දට්ඨබ්බොති පුබ්බපදෙ ඉත්ථිප්පච්චයස්ස නිවත්ති හොති.
ඛත්තියකඤ්ඤා, ඛත්තියකඤ්ඤායො ඉච්චාදි. එවං රත්තලතා, දුතියභික්ඛා, බ්රාහ්මණී ච සා දාරිකා චාති බ්රාහ්මණදාරිකා, නාගමාණවිකා.
පුබ්බපදස්සෙවායං පුම්භාවාතිදෙසො, තෙන ‘‘ඛත්තියකුමාරී කුමාරසමණී තරුණබ්රාහ්මණී’’තිආදීසු උත්තරපදෙසු ඉත්ථිප්පච්චයස්ස න නිවත්ති හොති.
ඉත්ථියමිච්චෙව ¶ කිං? කුමාරීරතනං, සමණීපදුමං.
භාසිතපුමාති කිං? ගඞ්ගානදී, තණ්හානදී, පථවීධාතු. ‘‘නන්දාපොක්ඛරණී, නන්දාදෙවී’’තිආදීසු පන සඤ්ඤාසද්දත්තා න හොති.
තථා පුරත්ථිමො ච සො කායො චාති පුරත්ථිමකායො, එත්ථ ච කායෙකදෙසො කායසද්දො. එවං පච්ඡිමකායො, හෙට්ඨිමකායො, උපරිමකායො, සබ්බකායො, පුරාණවිහාරො, නවාවාසො, කතරනිකායො, කතමනිකායො, හෙතුප්පච්චයො, අබහුලං බහුලං කතන්ති බහුලීකතං, ජීවිතප්පධානං නවකං ජීවිතනවකං ඉච්චාදි.
විසෙසනුත්තරපදෙ ජිනවචනානුපරොධතො ථෙරාචරියපණ්ඩිතාදි විසෙසනං පරඤ්ච භවති. යථා – සාරිපුත්තො ච සො ථෙරො චාති සාරිපුත්තත්ථෙරො. එවං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො, මහාකස්සපත්ථෙරො, බුද්ධඝොසාචරියො, ධම්මපාලාචරියො, ආචරියගුත්තිලොති වා, මහොසධො ච සො පණ්ඩිතො චාති මහොසධපණ්ඩිතො. එවං විධුරපණ්ඩිතො, වත්ථුවිසෙසො.
විසෙසනොභයපදො යථා – සීතඤ්ච තං උණ්හඤ්චාති සීතුණ්හං, සිනිද්ධො ච සො උණ්හො චාති සිනිද්ධුණ්හො, මාසො. ඛඤ්ජො ච සො ඛුජ්ජො චාති ඛඤ්ජඛුජ්ජො. එවං අන්ධබධිරො, කතාකතං, ඡිද්දාවඡිද්දං, උච්චාවචං, ඡින්නභින්නං, සිත්තසම්මට්ඨං, ගතපච්චාගතං.
උපමානුත්තරපදෙ අභිධානානුරොධතො උපමානභූතං විසෙසනං පරං භවති. යථා – සීහො විය සීහො, මුනි ච සො සීහො චාති මුනිසීහො. එවං මුනිවසභො, මුනිපුඞ්ගවො, බුද්ධනාගො, බුද්ධාදිච්චො, රංසි විය රංසි, සද්ධම්මො ච ¶ සො රංසි චාති සද්ධම්මරංසි. එවං විනයසාගරො, පුණ්ඩරීකමිව පුණ්ඩරීකො, සමණො ච සො පුණ්ඩරීකො චාති සමණපුණ්ඩරීකො, සමණපදුමො. චන්දො විය චන්දො, මුඛඤ්ච තං චන්දො චාති මුඛචන්දො. එවං මුඛපදුමං ඉච්චාදි.
සම්භාවනාපුබ්බපදො යථා – ධම්මො ඉති බුද්ධි ධම්මබුද්ධි. එවං ධම්මසඤ්ඤා, ධම්මසඞ්ඛාතො, ධම්මසම්මතො, පාණසඤ්ඤිතා, අසුභසඤ්ඤා, අනිච්චසඤ්ඤා, අනත්තසඤ්ඤා, ධාතුසඤ්ඤා, ධීතුසඤ්ඤා, අත්තසඤ්ඤා, අත්ථිසඤ්ඤා, අත්තදිට්ඨි ඉච්චාදි.
අවධාරණපුබ්බපදො යථා – ගුණො එව ධනං ගුණධනං. එවං සද්ධාධනං, සීලධනං, පඤ්ඤාධනං, චක්ඛු එව ඉන්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියං. එවං චක්ඛායතනං, චක්ඛුධාතු, චක්ඛුද්වාරං, රූපාරම්මණමිච්චාදි.
නනිපාතපුබ්බපදො යථා – න බ්රාහ්මණොති අත්ථෙ කම්මධාරයසමාසෙ, විභත්තිලොපාදිම්හි ච කතෙ –
‘‘උභෙ තප්පුරිසා’’ති තප්පුරිසසඤ්ඤා.
නස්ස නිපාතපදස්ස තප්පුරිසෙ උත්තරපදෙ පරෙ සබ්බස්සෙව අත්තං හොති. තප්පුරිසෙකදෙසත්තා තප්පුරිසො, අබ්රාහ්මණො.
න නිසෙධො සතො යුත්තො,
දෙසාදිනියමං විනා;
අසතො චාඵලො තස්මා,
කථමබ්රාහ්මණොති චෙ?
නිසෙධත්ථානුවාදෙන, පටිසෙධවිධි ක්වචි;
පරස්ස මිච්ඡාඤාණත්තා-ඛ්යාපනායොපපජ්ජතෙ.
දුවිධො චස්සත්ථො පසජ්ජප්පටිසෙධපරියුදාසවසෙන.
තත්ථ ¶ යො ‘‘අසූරියපස්සා රාජදාරා’’තිආදීසු විය උත්තරපදත්ථස්ස සබ්බථා අභාවං දීපෙති, සො පසජ්ජප්පටිසෙධවාචී නාම. යො පන ‘‘අබ්රාහ්මණ අමනුස්සා’’තිආදීසු විය උත්තරපදත්ථං පරියුදාසිත්වා තංසදිසෙ වත්ථුම්හි කාරියං පටිපාදයති, සො පරියුදාසවාචී නාම.
වුත්තඤ්ච
‘‘පසජ්ජප්පටිසෙධස්ස, ලක්ඛණං වත්ථුනත්ථිතා;
වත්ථුතො අඤ්ඤත්ර වුත්ති, පරියුදාසලක්ඛණ’’න්ති.
නන්වෙවං සන්තෙපි ‘‘අබ්රාහ්මණො’’තිආදීසු කථමුත්තරපදත්ථප්පධානතා සියාති?
වුච්චතෙ – බ්රාහ්මණාදිසද්දානං බ්රාහ්මණාදිඅත්ථස්සෙව තංසදිසාදිඅත්ථස්සාපි වාචකත්තා, බ්රාහ්මණාදිසද්දා හි කෙවලාබ්රාහ්මණාදිඅත්ථෙස්වෙව පාකටා, භූසද්දො වියසත්තායං, යදා තෙ පන අඤ්ඤෙන සදිසාදිවාචකෙන නඉති නිපාතෙන යුජ්ජන්ති, තදා තංසදිසතදඤ්ඤතබ්බිරුද්ධතදභාවෙසුපි වත්තන්ති, භූසද්දො විය අන්වභියාදියොගෙ අනුභවනඅභිභවනාදීසු, තස්මා උත්තරපදත්ථජොතකොයෙවෙත්ථ නඉති නිපාතොති න දොසො, තෙන අබ්රාහ්මණොති බ්රාහ්මණසදිසොති වුත්තං හොති. එවං අමනුස්සො, අස්සමණො.
අඤ්ඤත්ථෙ – න බ්යාකතා අබ්යාකතා, අසංකිලිට්ඨා, අපරියාපන්නා.
විරුද්ධත්ථෙ – න කුසලා අකුසලා, කුසලපටිපක්ඛාති අත්ථො. එවං අලොභො, අමිත්තො.
පසජ්ජප්පටිසෙධෙ – න කත්වා අකත්වා, අකාතුන පුඤ්ඤං අකරොන්තො.
‘‘නස්ස, තප්පුරිසෙ’’ති ච වත්තතෙ.
345. සරෙ ¶ අන.
නඉච්චෙතස්ස පදස්ස තප්පුරිසෙ උත්තරපදෙ අන හොති සරෙ පරෙ.
න අස්සො අනස්සො, න අරියො අනරියො. එවං අනිස්සරො, අනිට්ඨො, අනුපවාදො, න ආදාය අනාදාය, අනොලොකෙත්වා ඉච්චාදි.
කුපුබ්බපදො යථා – කුච්ඡිතමන්නන්ති නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො, කම්මධාරයසමාසෙ කතෙ –
‘‘තප්පුරිසෙ, සරෙ’’ති ච වත්තතෙ.
කුඉච්චෙතස්ස නිපාතස්ස තප්පුරිසෙ උත්තරපදෙ කද හොති සරෙ පරෙ. කදන්නං. එවං කදසනං.
සරෙති කිං? කුදාරා, කුපුත්තා, කුදාසා, කුදිට්ඨි.
‘‘කුස්සා’’ති වත්තතෙ.
කුඉච්චෙතස්ස අප්පත්ථෙ වත්තමානස්ස කා හොති තප්පුරිසෙ උත්තරපදෙ පරෙ. බහුවචනුච්චාරණතො කුච්ඡිතත්ථෙ ච ක්වචි තප්පුරිසෙ. අප්පකං ලවණං කාලවණං. එවං කාපුප්ඵං, කුච්ඡිතො පුරිසො කාපුරිසො, කුපුරිසො වා.
පාදිපුබ්බපදො ච නිච්චසමාසොව, පධානං වචනං පාවචනං, භුසං වද්ධං පවද්ධං, සරීරං, සමං, සම්මා වා ආධානං සමාධානං, විවිධා මති විමති, විවිධො කප්පො විකප්පො, විසිට්ඨො වා කප්පො ¶ විකප්පො, අධිකො දෙවො අතිදෙවො. එවං අධිදෙවො, අධිසීලං, සුන්දරො ගන්ධො සුගන්ධො, කුච්ඡිතො ගන්ධො දුග්ගන්ධො, සොභනං කතං සුකතං, අසොභනං කතං දුක්කටං ඉච්චාදි.
යෙ ඉධ අවිහිතලක්ඛණා නාමනිපාතොපසග්ගා, තෙසං ‘‘නාමානං සමාසො’’ති යොගවිභාගෙන සමාසො දට්ඨබ්බො. යථා – අපුනගෙය්යා ගාථා, අචන්දමුල්ලොකිකානි මුඛානි, අස්සද්ධභොජී, අලවණභොජීතිආදීසු අයුත්තත්ථත්තා නාඤ්ඤෙන සමාසො.
තථා දිට්ඨො පුබ්බන්ති දිට්ඨපුබ්බො තථාගතං. එවං සුතපුබ්බො ධම්මං, ගතපුබ්බො මග්ගං, කම්මනි දිට්ඨා පුබ්බන්ති දිට්ඨපුබ්බා දෙවා තෙන. එවං සුතපුබ්බා ධම්මා, ගතපුබ්බා දිසා, පහාරො, පරාභවො, විහාරො, ආහාරො, උපහාරො ඉච්චාදි.
කම්මධාරයසමාසො.
දිගුසමාස
අථ දිගුසමාසො වුච්චතෙ.
තයො ලොකා සමාහටා චිත්තෙන සම්පිණ්ඩිතා, තිණ්ණං ලොකානං සමාහාරොති වා අත්ථෙ –
‘‘නාමානං සමාසො යුත්තත්ථො’’ති වත්තමානෙ ‘‘ද්විපදෙ’’තිආදිනා කම්මධාරයසමාසො, තතො සමාසසඤ්ඤායං, විභත්තිලොපෙ, පකතිභාවෙ ච කතෙ –
‘‘කම්මධාරයො’’ති වත්තතෙ.
348. සඞ්ඛ්යාපුබ්බො ¶ දිගු.
සඞ්ඛ්යාපුබ්බො කම්මධාරයසමාසො දිගුසඤ්ඤො හොති.
ද්වෙ ගාවො දිගු, දිගුසදිසත්තා අයම්පි සමාසො දිගූති වුත්තො. අථ වා සඞ්ඛ්යාපුබ්බත්තනපුංසකෙකත්තසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි ලක්ඛණෙහි ගතො අවගතොති දිගූති වුච්චති, ද්වීහි වා ලක්ඛණෙහි ගච්ඡති පවත්තතීති දිගු. එත්ථ ච ‘‘සඞ්ඛ්යාපුබ්බො’’ති වුත්තත්තා සඞ්ඛ්යාසද්දස්සෙව පුබ්බනිපාතො, ‘‘උභෙ තප්පුරිසා’’ති තප්පුරිසසඤ්ඤා.
‘‘නපුංසකලිඞ්ගො’’ති වත්තතෙ.
දිගුස්ස සමාසස්ස එකත්තං හොති, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච.
සමාහාරදිගුස්සෙතං ගහණං, තත්ථ සබ්බත්ථෙකවචනමෙව හොති, අඤ්ඤත්ර පන බහුවචනම්පි, නාමබ්යපදෙසස්යාද්යුප්පත්ති අමාදෙසාදි.
තිලොකං, හෙ තිලොක, තිලොකං, තිලොකෙන, තිලොකස්ස, තිලොකා තිලොකස්මා තිලොකම්හා, තිලොකස්ස, තිලොකෙ තිලොකම්හි තිලොකස්මිං.
එවං තයො දණ්ඩා තිදණ්ඩං, තීණි මලානි සමාහටානි, තිණ්ණං මලානං සමාහාරොති වා තිමලං, තිලක්ඛණං, චතුස්සච්චං, චතස්සො දිසා චතුද්දිසං, ‘‘සරො රස්සො නපුංසකෙ’’ති රස්සත්තං, පඤ්චසික්ඛාපදං, සළායතනං, සත්තාහං, අට්ඨසීලං, නවලොකුත්තරං, දසසීලං, සතයොජනං.
තථා – ද්වෙ රත්තියො ද්විරත්තං, තිස්සො රත්තියො තිරත්තං, ද්වෙ අඞ්ගුලියො ද්වඞ්ගුලං, සත්ත ගොදාවරියො, තාසං සමාහාරොති වා සත්තගොදාවරං.
එත්ථ ච රත්ති අඞ්ගුලි ගොදාවරීනමන්තස්ස –
350. ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො.
රාජාදිගණස්සෙතං ගහණං, තෙන සමාසන්තගතානං රාජාදීනං නාමානං අන්තො ක්වචි අකාරො හොතීති අත්ථො. කාරග්ගහණෙන බහුබ්බීහාදිම්හි සමාසන්තෙ ක්වචි කප්පච්චයො හොති, සුරභි සු දු පූතීහි ගන්ධන්තස්සිකාරො ච.
අථ වා අ ච කො ච අකා, රකාරො පදසන්ධිකරො, තෙන ක්වචි සමාසන්තගතානමන්තො හුත්වා අ ක ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්තීති අත්ථො. තෙන පඤ්ච ගාවො සමාහටාති අත්ථෙ සමාසාදිං කත්වා සමාසන්තෙ අප්පච්චයෙ, ‘‘ඔ සරෙ චා’’ති අවාදෙසෙ ච කතෙ ‘‘පඤ්චගව’’න්තිආදි ච සිජ්ඣති. ‘‘ද්විරත්ත’’න්තිආදීසු පන අප්පච්චයෙ කතෙ පුබ්බසරස්ස ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා ලොපො.
අසමාහාරදිගු යථා – එකො ච සො පුග්ගලො චාති එකපුග්ගලො. එවං එකධම්මො, එකපුත්තො, තයො භවා තිභවා, චතස්සො දිසා චතුද්දිසා, දසසහස්සචක්කවාළානි ඉච්චාදි.
දිගුසමාසො.
තප්පුරිසසමාස
අථ තප්පුරිසසමාසො වුච්චතෙ.
සො පන දුතියාදීසු ඡසු විභත්තීසු භාවතො ඡබ්බිධො. තත්ථ දුතියාතප්පුරිසො ගතනිස්සිතාතීතාතික්කන්තප්පත්තාපන්නාදීහි භවති.
සරණං ගතොති විග්ගහෙ –
‘‘තප්පුරිසො’’ති වත්තතෙ.
351. අමාදයො ¶ පරපදෙභි.
අමාදිවිභත්යන්තානි යුත්තත්ථානි පුබ්බපදානි නාමෙහි පරපදෙභි සහ විභාසා සමස්යන්තෙ, සො සමාසො තප්පුරිසසඤ්ඤො හොති. අයඤ්ච තප්පුරිසො අභිධෙය්යවචනලිඞ්ගො.
ගතාදිසද්දා කිතන්තත්තා තිලිඞ්ගා, විභත්තිලොපාදි සබ්බං පුබ්බසමං. සො සරණගතො, තෙ සරණගතා. සා සරණගතා, තා සරණගතායො. තං කුලං සරණගතං, තානි කුලානි සරණගතානි ඉච්චාදි.
එවං අරඤ්ඤගතො, භූමිගතො, ධම්මං නිස්සිතො ධම්මනිස්සිතො, අත්ථනිස්සිතො, භවං අතීතො භවාතීතො, කාලාතීතො, පමාණං අතික්කන්තං පමාණාතික්කන්තං. ලොකාතික්කන්තං, සුඛං පත්තො සුඛප්පත්තො, දුක්ඛප්පත්තො, සොතං ආපන්නො සොතාපන්නො, නිරොධසමාපන්නො, රථං ආරුළ්හො රථාරුළ්හො, සබ්බරත්තිං සොභනො සබ්බරත්තිසොභනො, මුහුත්තසුඛං.
උපපදසමාසෙ පන වුත්තියෙව තස්ස නිච්චත්තා. යථා – කම්මං කරොතීති කම්මකාරො, කුම්භකාරො, අත්ථං කාමෙතීති අත්ථකාමො, ධම්මකාමො, ධම්මං ධාරෙතීති ධම්මධරො, විනයධරො, සච්චං වදිතුං සීලමස්සාති සච්චවාදී ඉච්චාදි.
තවන්තුමානන්තාදිකිතන්තෙහි වාක්යමෙව වවත්ථිතවිභාසාධිකාරතො. යථා – ඔදනං භුත්තවා, ධම්මං සුණමානො, ධම්මං සුණන්තො, කටං කරානො, අනභිධානතො වා, අභිධානලක්ඛණා හි තද්ධිතසමාසකිතකාති.
දුතියාතප්පුරිසො.
තතියා ¶ කිතක පුබ්බ සදිස සමූනත්ථ කලහ නිපුණ මිස්සසඛිලාදීහි.
බුද්ධෙන භාසිතො බුද්ධභාසිතො, ධම්මො. එවං ජිනදෙසිතො, සත්ථාරා වණ්ණිතො සත්ථුවණ්ණිතො, විඤ්ඤූහි ගරහිතො විඤ්ඤුගරහිතො, විඤ්ඤුප්පසත්ථො, ඉස්සරකතං, සයංකතං, සුකෙහි ආහටං සුකාහතං, රඤ්ඤා හතො රාජහතො, රොගපීළිතො, අග්ගිදඩ්ඪො, සප්පදට්ඨො, සල්ලෙන විද්ධො සල්ලවිද්ධො, ඉච්ඡාය අපකතො ඉච්ඡාපකතො, සීලෙන සම්පන්නො සීලසම්පන්නො. එවං සුඛසහගතං, ඤාණසම්පයුත්තං, මිත්තසංසග්ගො, පියවිප්පයොගො, ජාතිත්ථද්ධො, ගුණහීනො, ගුණවුඩ්ඪො, චතුවග්ගකරණීයං, චතුවග්ගාදිකත්තබ්බං, කාකෙහි පෙය්යා කාකපෙය්යා, නදී.
ක්වචි වුත්තියෙව, උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, පාදෙන පිවතීති පාදපො. ක්වචි වාක්යමෙව, පරසුනා ඡින්නවා, කාකෙහි පාතබ්බා, දස්සනෙන පහාතබ්බා.
පුබ්බාදියොගෙ – මාසෙන පුබ්බො මාසපුබ්බො. එවං මාතුසදිසො, පිතුසමො, එකූනවීසති, සීලවිකලො, අසිකලහො, වාචානිපුණො, යාවකාලිකසංමිස්සං, වාචාසඛිලො, සත්ථාරා සදිසො සත්ථුකප්පො, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො පුඤ්ඤත්ථිකො, ගුණාධිකො, ගුළෙන සංසට්ඨො ඔදනො ගුළොදනො, ඛීරොදනො, අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො, මග්ගචිත්තං, ජම්බුයා පඤ්ඤාතො ලක්ඛිතො දීපො ජම්බුදීපො, එකෙන අධිකා දස එකාදස, ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො, පකතියා මෙධාවී පකතිමෙධාවී ඉච්චාදි.
තතියාතප්පුරිසො.
චතුත්ථී ¶ තදත්ථඅත්ථහිතදෙය්යාදීහි.
තදත්ථෙ – කථිනස්ස දුස්සං කථිනදුස්සං, කථිනචීවරත්ථායාති අත්ථො. එවං චීවරදුස්සං, චීවරමූල්යං, යාගුයා අත්ථාය තණ්ඩුලා යාගුතණ්ඩුලා, භත්තතණ්ඩුලා, සඞ්ඝස්සත්ථාය භත්තං සඞ්ඝභත්තං, ආගන්තුකානමත්ථාය භත්තං ආගන්තුකභත්තං. එවං ගමිකභත්තං, පාසාදාය දබ්බං පාසාදදබ්බං.
අත්ථෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්සත්ථාය විහාරො භික්ඛුසඞ්ඝත්ථො විහාරො, භික්ඛුසඞ්ඝත්ථා යාගු, භික්ඛුසඞ්ඝත්ථං චීවරං. යස්සත්ථාය යදත්ථො, යදත්ථා, යදත්ථං. එවං තදත්ථො, තදත්ථා. තදත්ථං. එතදත්ථො වායාමො, එතදත්ථා කථා, එතදත්ථං සොතාවධානං. කිමත්ථං, අත්තත්ථං, පරත්ථං, විනයො සංවරත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය. තථා ලොකස්ස හිතො ලොකහිතො, බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධදෙය්යං, පුප්ඵං. සඞ්ඝදෙය්යං, චීවරං. ඉධ න භවති, සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං, සඞ්ඝස්ස දාතුං ඉච්චාදි.
චතුත්ථීතප්පුරිසො.
පඤ්චමී අපගමන භය විරති මොචනත්ථාදීහි.
මෙථුනස්මා අපෙතො මෙථුනාපෙතො. එවං පලාපාපගතො, නගරනිග්ගතො, පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො. ගාමතො නික්ඛන්තං ගාමනික්ඛන්තං, රුක්ඛග්ගා පතිතො රුක්ඛග්ගපතිතො, සාසනචුතො, ආපත්තිවුට්ඨානං, ධරණිතලුග්ගතො, සබ්බභවෙහි නිස්සටො සබ්බභවනිස්සටො.
භයත්ථාදියොගෙ යථා – රාජතො භයං රාජභයං, චොරෙහි භයං චොරභයං, අමනුස්සෙහි භයං අමනුස්සභයං, අග්ගිතො භයං අග්ගිභයං. පාපතො භීතො පාපභීතො ¶ , පාපභීරුකො, අකත්තබ්බතො විරති අකත්තබ්බවිරති. එවං කායදුච්චරිතවිරති, වචීදුච්චරිතවිරති, බන්ධනා මුත්තො බන්ධනමුත්තො, වනමුත්තො, බන්ධනමොක්ඛො, කම්මතො සමුට්ඨිතං කම්මසමුට්ඨිතං, උක්කට්ඨුක්කට්ඨං, ඔමකොමකං.
ක්වචි වුත්තියෙව, කම්මතො ජාතං කම්මජං. එවං චිත්තජං, උතුජං, ආහාරජං. ඉධ න භවති, පාසාදා පතිතො.
පඤ්චමීතප්පුරිසො.
ඡට්ඨී රඤ්ඤො පුත්තො රාජපුත්තො. එවං රාජපුරිසො, ආචරියපූජකො, බුද්ධසාවකො, බුද්ධරූපං, ජිනවචනං, සමුද්දඝොසො, ධඤ්ඤානං රාසි ධඤ්ඤරාසි, පුප්ඵගන්ධො, ඵලරසො, කායස්ස ලහුතා කායලහුතා, මරණස්සති, රුක්ඛමූලං, අයස්ස පත්තො අයොපත්තො, එවං සුවණ්ණකටාහං, පානීයථාලකං, සප්පිකුම්භො.
‘‘දෙවානං රාජා’’ති අත්ථෙ සමාසාදිම්හි කතෙ ‘‘ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති අකාරො, තතො ‘‘ස්යා චා’’ති ආත්තං න භවති. දෙවරාජො, දෙවරාජා, දෙවරාජං, දෙවරාජෙ ඉච්චාදි පුරිසසද්දසමං. අත්තාභාවෙ සො දෙවරාජා, තෙ දෙවරාජානො ඉච්චාදි රාජසද්දසමං. තථා දෙවානං සඛා දෙවසඛො, දෙවසඛා, සො දෙවසඛා, තෙ දෙවසඛානො ඉච්චාදි.
පුමස්ස ලිඞ්ගං පුල්ලිඞ්ගං. එවං පුම්භාවො, පුමන්තලොපාදි.
හත්ථිපදං, ඉත්ථිරූපං, භික්ඛුනිසඞ්ඝො, ජම්බුසාඛා, එත්ථ ච ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරාන’’න්තිආදිනා මජ්ඣෙ ඊකාරූකාරානං රස්සත්තං.
විභාසාධිකාරතො ¶ ක්වචි වාක්යමෙව, සහසා කම්මස්ස කත්තාරො, භින්නානං සන්ධාතා, කප්පස්ස තතියො භාගො, යා ච පක්ඛස්ස අට්ඨමී, මනුස්සානං ඛත්තියො සූරතමො.
යුත්තත්ථො ඉච්චෙව? ‘‘භටො රඤ්ඤො පුරිසො දෙවදත්තස්සා’’ති එත්ථ ‘‘භටසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛතාය අයුත්තත්ථභාවතො සමාසො න භවති, ‘‘කොසලස්ස රඤ්ඤො පුත්තො’’තිආදීසු පන සාපෙක්ඛතාය අසමත්ථත්තා න භවති, සම්බන්ධීසද්දානං පන නිච්චං සාපෙක්ඛත්තෙපි ගමකත්තා සමාසො, යථා – දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං, භගවතො සාවකසඞ්ඝොතිආදි.
ඡට්ඨීතප්පුරිසො.
සත්තමී රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, එවං රූපසඤ්චෙතනා, සංසාරදුක්ඛං, චක්ඛුම්හි සන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, ධම්මෙ රතො ධම්මරතො, ධම්මාභිරති, ධම්මරුචි, ධම්මගාරවො, ධම්මෙසු නිරුත්ති ධම්මනිරුත්ති, දානාධිමුත්ති, භවන්තරකතං, දස්සනෙ අස්සාදො දස්සනස්සාදො, අරඤ්ඤෙ වාසො අරඤ්ඤවාසො, විකාලෙ භොජනං විකාලභොජනං, කාලෙ වස්සං කාලවස්සං, වනෙ පුප්ඵං වනපුප්ඵං. එවං වනමහිසො, ගාමසූකරො, සමුද්දමච්ඡො, ආවාටකච්ඡපො, ආවාටමණ්ඩූකො, කූපමණ්ඩූකො, තිත්ථනාවා, ඉත්ථීසු ධුත්තො ඉත්ථිධුත්තො ඡායාය සුක්ඛො ඡායාසුක්ඛො, අඞ්ගාරපක්කං, චාරකබද්ධො.
ඉධ වුත්තියෙව, යථා – වනෙ චරතීති වනචරො, කුච්ඡිම්හි සයතීති කුච්ඡිසයො, ථලෙ තිට්ඨතීති ථලට්ඨො. එවං ජලට්ඨො, පබ්බතට්ඨො, මග්ගට්ඨො, පඞ්කෙ ජාතං පඞ්කජං, සිරෙ රුහතීති සිරොරුහං ඉච්චාදි.
ඉධ ¶ න භවති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, ආසනෙ නිසින්නො, ආසනෙ නිසීදිතබ්බං.
සත්තමීතප්පුරිසො.
‘‘තදනුපරොධෙනා’’ති වුත්තත්තා යථාභිධානං තප්පුරිසෙ ක්වචි අච්චන්තාදීසු අමාදිවිභත්යන්තං පුබ්බපදං පරං සම්භවති.
යථා – අන්තං අතික්කන්තං අච්චන්තං, අච්චන්තානි, වෙලං අතික්කන්තො අතිවෙලො, රස්සත්තං. එවං මාලං අතීතො අතිමාලො, පත්තජීවිකො, ආපන්නජීවිකො, අක්ඛං පතිගතං නිස්සිතන්ති පච්චක්ඛං දස්සනං, පච්චක්ඛො අත්තභාවො, පච්චක්ඛා බුද්ධි, අත්ථං අනුගතං අන්වත්ථං, කොකිලාය අවකුට්ඨං අවකොකිලං වනං, පරිච්චත්තන්ති අත්ථො. අවමයූරං, අජ්ඣයනාය පරිගිලානො පරියජ්ඣයනො, කම්මස්ස අලං සමත්ථොති අලංකම්මො, වචනාය අලන්ති අලංවචනො, වානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං, කිලෙසෙහි නික්ඛන්තො නික්කිලෙසො, නිරඞ්ගණො, කොසම්බියා නික්ඛන්තො නික්කොසම්බී, වනතො නිය්යාතො නිබ්බනො, ආචරියතො පරො පාචරියො. එවං පය්යකො, පරහිය්යො, ගඞ්ගාය උපරි උපරිගඞ්ගං. එවං හෙට්ඨානදී, අන්තොසමාපත්ති, හංසානං රාජා රාජහංසො, හංසරාජා වා, මාසස්ස අද්ධං අද්ධමාසං, මාසද්ධං වා, ආමලකස්ස අද්ධං අද්ධාමලකං, ආමලකද්ධං වා, කහාපණස්ස අඩ්ඪං අඩ්ඪකහාපණං, අඩ්ඪමාසකං, රත්තියා අඩ්ඪං අඩ්ඪරත්තං, රත්තියා පුබ්බං පුබ්බරත්තං, රත්තියා පච්ඡා පච්ඡාරත්තං. එත්ථ ච ‘‘ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති රත්තිසද්දන්තස්ස අත්තං, අහස්ස පුබ්බං පුබ්බන්හං. එවං සායන්හං, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා අහස්ස අන්හාදෙසො.
අමාදිපරතප්පුරිසො.
ක්වචි ¶ තප්පුරිසෙ ‘‘පභඞ්කරා’’දීසු විභත්තිලොපො න භවති.
යථා – පභං කරොතීති අත්ථෙ ‘‘අමාදයො පරපදෙභී’’ති සමාසො, ‘‘නාමානං සමාසො යුත්තත්ථො’’ති සමාසසඤ්ඤා, තතො ‘‘තෙසං විභත්තියො ලොපා චා’’ති විභත්තිලොපෙ සම්පත්තෙ තත්ථෙව චග්ගහණෙන පුබ්බපදෙ විභත්තිලොපාභාවො. සෙසං සමං. පභඞ්කරො, අමතං දදාතීති අමතන්දදො, රණං ජහාතීති රණඤ්ජහො, ජුතිං ධාරෙතීති ජුතින්ධරො, තථා සහසාකතං, පරස්සපදං. අත්තනොපදං, භයතො උපට්ඨානං භයතූපට්ඨානං, පරතොඝොසො, ගවංපතිත්ථෙරො, මනසිකාරො, පුබ්බෙනිවාසො, පුබ්බෙනිවාසානුස්සති, මජ්ඣෙකල්යාණං, අන්තෙවාසී, අන්තෙවාසිකො, ජනෙසුතො, උරසිලොමො, කණ්ඨෙකාළො, සරසිජමිච්චාදි.
අලොපතප්පුරිසො.
තප්පුරිසසමාසො නිට්ඨිතො.
බහුබ්බීහිසමාස
අථ බහුබ්බීහිසමාසො වුච්චතෙ.
සො ච නවවිධො ද්විපදො තුල්යාධිකරණො, ද්විපදො භින්නාධිකරණො, තිපදො නනිපාතපුබ්බපදො, සහපුබ්බපදො උපමානපුබ්බපදො සඞ්ඛ්යොභයපදො දිසන්තරාළත්ථො බ්යතිහාරලක්ඛණො චාති.
තත්ථ ද්විපදො තුල්යාධිකරණො බහුබ්බීහි කම්මාදීසු ඡසු විභත්යත්ථෙසු භවති.
තත්ථ ¶ දුතියත්ථෙ තාව – ‘‘ආගතා සමණා ඉමං සඞ්ඝාරාම’’න්ති විග්ගහෙ –
සමස්යමානපදතො අඤ්ඤෙසං පඨමදුතියාදිවිභත්යන්තානං පදානමත්ථෙසු යුත්තත්ථානි නාමානි විභාසා සමස්යන්තෙ, සො සමාසො බහුබ්බීහිසඤ්ඤො ච හොති.
බහවො වීහයො යස්ස සො බහුබ්බීහි, බහුබ්බීහිසදිසත්තා අයම්පිසමාසො අන්වත්ථසඤ්ඤාවසෙන බහුබ්බීහීති වුත්තො, අඤ්ඤපදත්ථප්පධානො හි බහුබ්බීහි.
දුවිධො චායං බහුබ්බීහි තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණාතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණවසෙන, තෙසු යත්ථ විසෙසනභූතො අත්ථො අඤ්ඤපදත්ථග්ගහණෙන ගය්හති, සො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යථා – ලම්බකණ්ණමානයාති.
යත්ථ පන න ගය්හති, සො අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යථා – බහුධනමානයාති.
ඉධ බහුබ්බීහිසද්දෙ විය විසෙසනස්ස පුබ්බනිපාතො, සෙසං පුබ්බසමං.
ආගතසමණො සඞ්ඝාරාමො. එත්ථ ච ආගතසද්දො, සමණසද්දො ච අත්තනො අත්ථෙ අට්ඨත්වා දුතියාවිභත්යත්ථභූතෙ සඞ්ඝාරාමසඞ්ඛාතෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ වත්තන්ති, තදත්ථජොතනත්ථමෙව තදනන්තරං ‘‘සඞ්ඝාරාමො’’ති පදන්තරං පයුජ්ජති, තතො සමාසෙනෙව කම්මත්ථස්ස අභිහිතත්තා පුන දුතියා න හොති. ඉදංසද්දස්ස ච අප්පයොගො, එවං සබ්බත්ථ. බහුබ්බීහි චායං අභිධෙය්යලිඞ්ගවචනො.
තථා ආගතසමණා සාවත්ථි, ආගතසමණං ජෙතවනං, පටිපන්නා අද්ධිකා යං පථං සොයං පටිපන්නද්ධිකො පථො ¶ , අභිරුළ්හා වාණිජා යං නාවං සා අභිරුළ්හවාණිජා නාවා. එවං කම්මත්ථෙ බහුබ්බීහි.
තතියත්ථෙ බහුබ්බීහි යථා – ජිතානි ඉන්ද්රියානි යෙන සමණෙන සොයං ජිතින්ද්රියො සමණො. එවං දිට්ඨධම්මො, පත්තධම්මො, කතකිච්චො, ජිතා මාරා අනෙනාති ජිතමාරො භගවා, පටිවිද්ධසබ්බධම්මො.
චතුත්ථියත්ථෙ බහුබ්බීහි යථා – දින්නො සුඞ්කො යස්ස රඤ්ඤො සොයං දින්නසුඞ්කො රාජා, උපනීතං භොජනං අස්ස සමණස්සාති උපනීතභොජනො සමණො, උපහටො බලි අස්සාති උපහටබලි යක්ඛො.
පඤ්චමියත්ථෙ බහුබ්බීහි යථා – නිග්ගතා ජනා අස්මා ගාමා සොයං නිග්ගතජනො ගාමො, නිග්ගතො අයො අස්මාති නිරයො, නිග්ගතා කිලෙසා එතස්මාති නික්කිලෙසො, අපෙතං විඤ්ඤාණං අස්මාති අපෙතවිඤ්ඤාණො මතකායො, අපගතං භයභෙරවං අස්මාති අපගතභයභෙරවො අරහා.
ඡට්ඨියත්ථෙ බහුබ්බීහි යථා – ඡින්නා හත්ථා යස්ස පුරිසස්ස සොයං ඡින්නහත්ථො පුරිසො. එවං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො, ඛීණාසවො, වීතො රාගො අස්සාති වීතරාගො, ද්වෙ පදානි අස්සාති ද්විපදො, ද්විහත්ථො පටො, තෙවිජ්ජො, චතුප්පදො, පඤ්ච චක්ඛූනි අස්සාති පඤ්චචක්ඛු භගවා, ඡළභිඤ්ඤො, රස්සත්තං, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං, දසබලො, අනන්තඤාණො, තීණි දස පරිමාණමෙතෙසන්ති තිදසා දෙවා, සමාසන්තස්ස අත්තං, ඉධ පරිමාණසද්දස්ස සන්නිධානතො ¶ දසසද්දො සඞ්ඛ්යානෙ වත්තතෙ, අයං පච්චයො එතෙසන්ති ඉදප්පච්චයා, කො පභවො අස්සාති කිංපභවො අයං කායො, විගතං මලමස්සාති විමලො, සුන්දරො ගන්ධො අස්සාති සුගන්ධං චන්දනං. එවං සුසීලො, සුමුඛො, කුච්ඡිතො ගන්ධො අස්සාති දුග්ගන්ධං කුණපං, දුට්ඨු මනො අස්සාති දුම්මනො. එවං දුස්සීලො, දුම්මුඛො, තපො එව ධනං අස්සාති තපොධනො, ඛන්තිසඞ්ඛාතං බලං අස්සාති ඛන්තිබලො, ඉන්දොති නාමං එතස්සාති ඉන්දනාමො.
ඡන්දජාතාදීසු විසෙසනවිසෙසිතබ්බානං යථිච්ඡිතත්තා උභයං පුබ්බං නිපතති, යථා – ඡන්දො ජාතො අස්සාති ඡන්දජාතො, ජාතො ඡන්දො අස්සාතිපි ජාතඡන්දො. එවං සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො, පීතිසොමනස්සසඤ්ජාතො, මාසජාතො, ජාතමාසො, ඡින්නහත්ථො, හත්ථච්ඡින්නො.
‘‘දීඝා ජඞ්ඝායස්සා’’ති විග්ගය්හ සමාසාදිම්හි කතෙ –
‘‘තුල්යාධිකරණෙ, පදෙ’’ති ච වත්තතෙ.
353. ඉත්ථියං භාසිතපුමිත්ථී පුමාව චෙ.
ඉත්ථියං වත්තමානෙ තුල්යාධිකරණෙ පදෙ පරෙ පුබ්බෙ භාසිතපුමා ඉත්ථිවාචකො සද්දො අත්ථි චෙ, සො පුමා ඉව දට්ඨබ්බොති පුබ්බපදෙ ඉත්ථිප්පච්චයාභාවො, බහුබ්බීහිවිසයොයං, උපරි ‘‘කම්මධාරයසඤ්ඤෙ චා’’ති වක්ඛමානත්තා.
354. ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරානං දීඝරස්සාපච්චයෙසු ච.
ක්වචි තද්ධිතසමාසනාමොපසග්ගාදීසු පදෙසු ආදිමජ්ඣුත්තරභූතානං සරානං ජිනවචනානුපරොධෙන දීඝරස්සා හොන්ති පච්චයෙසු, අපච්චයෙසු පරෙසු, අපරභූතෙසු ච.
තත්ථ ¶
දීඝත්තං පාකටානූප- ඝාතාදො මධුවාදිසු;
රස්සත්තං අජ්ජවෙ ඉත්ථි- රූපාදො ච ක, තාදිසූති.
බහුබ්බීහිසමාසෙ සති පුල්ලිඞ්ගෙ උත්තරපදන්තස්ස රස්සත්තං. දීඝජඞ්ඝො පුරිසො, තථා පහූතා ජිව්හා අස්සාති පහූතජිව්හො භගවා. මහතී පඤ්ඤා අස්සාති මහාපඤ්ඤො. ‘‘මහතං මහා තුල්යාධිකරණෙ පදෙ’’ති මහාදෙසො.
ඉත්ථියමිති කිං? ඛමාධනො. භාසිතපුමාති කිං? සද්ධාධුරො, සද්ධාපකතිකො, පඤ්ඤාපකතිකො, පඤ්ඤාවිසුද්ධිකො, එත්ථ ච ‘‘ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති කප්පච්චයො. තුල්යාධිකරණෙ ඉච්චෙව? සමණිභත්තිකො, කුමාරිභත්තිකො, කුමාරිභත්ති.
පුබ්බපදස්සෙවායං පුම්භාවාතිදෙසො, තෙන ඉධ න භවති. බහුදාසිකො පුරිසො. බහුකුමාරිකං කුලං.
‘‘ගාණ්ඨිවො ධනු අස්සා’’ති විග්ගය්හ සමාසාදිම්හි කතෙ –
තිපදමිදං. ක්වචිසමාසන්තගතා ධනුසද්දා ආපච්චයො හොති, චසද්දෙන ධම්මාදිතො ච, ‘‘වමොදුදන්තාන’’න්ති වකාරො, ගාණ්ඨිවධන්වා. එවං පච්චක්ඛධම්මා.
ක්වචීති කිං? සහස්සථාමධනු, පච්චක්ඛධම්මො, විදිතධම්මො.
නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතසානු ඉච්චත්ර – නානප්පකාරා දුමා නානාදුමා, නානාදුමෙහි පතිතානි නානාදුමපතිතානි, නානාදුමපතිතානි ච තානි පුප්ඵානි චාති නානාදුමපතිතපුප්ඵානි, තෙහි වාසිතා නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතා, නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතා සානූ යස්ස පබ්බතස්ස සොයං නානාදුමපතිතපුප්ඵවාසිතසානු ¶ පබ්බතො. අයං පන කම්මධාරයතප්පුරිසගබ්භො තුල්යාධිකරණබහුබ්බීහි.
තථා බ්යාලම්බො අම්බුධරො බ්යාලම්බම්බුධරො, තස්ස බින්දූනි බ්යාලම්බම්බුධරබින්දූනි, තෙහි චුම්බිතො බ්යාලම්බම්බුධරබින්දුචුම්බිතො, තාදිසො කූටො යස්ස සොයං බ්යාලම්බම්බුධරබින්දුචුම්බිතකූටො ඉච්චාදි.
සත්තමියත්ථෙ බහුබ්බීහි යථා – සම්පන්නානි සස්සානි යස්මිං ජනපදෙ සොයං සම්පන්නසස්සො ජනපදො, සුලභො පිණ්ඩො ඉමස්මින්ති සුලභපිණ්ඩො දෙසො. ආකිණ්ණා මනුස්සා යස්සං රාජධානියං සා ආකිණ්ණමනුස්සා රාජධානී, බහවො තාපසා එතස්මින්ති බහුතාපසො අස්සමො, උපචිතං මංසලොහිතං අස්මින්ති උපචිතමංසලොහිතං සරීරං, බහවො සාමිනො අස්මින්ති බහුස්සාමිකං නගරං.
‘‘බහූ නදියො අස්මි’’න්ති අත්ථෙ සමාසාදිම්හි කතෙ –
සමාසන්තග්ගහණං, කප්පච්චයො ච වත්තතෙ.
සමාසන්තගතා නදිම්හා කප්පච්චයො හොති, චසද්දෙන තුඅන්තා ච. නිච්චත්ථං වචනං. නදීති චෙත්ථ ඉත්ථිවාචකානං ඊකාරූකාරානං පරසමඤ්ඤා, තතො ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරාන’’න්තිආදිනා නදිසඤ්ඤස්ස කප්පච්චයෙ රස්සත්තං, බහුනදිකො ජනපදො. එවං බහුජම්බුකං වනං. බහුනාරිකොති ඡට්ඨීබහුබ්බීහිනා සිද්ධං. බහවො කත්තාරො අස්මිං, අස්සාති වා බහුකත්තුකො දෙසො. එවං බහුභත්තුකො.
භින්නාධිකරණො යථා – එකරත්තිං වාසො අස්සාති එකරත්තිවාසො, සමානෙන ජනෙන සද්ධිං වාසො අස්සාති සමානවාසො ¶ පුරිසො. උභතො බ්යඤ්ජනමස්ස අත්ථීති උභභොබ්යඤ්ජනකො, ඡත්තං පාණිම්හි අස්සාති ඡත්තපාණි පුරිසො. එවං දණ්ඩපාණි, සත්ථපාණි, වජිරපාණි, ඛග්ගහත්ථො, සත්ථහත්ථො, දානෙ අජ්ඣාසයො අස්සාති දානජ්ඣාසයො, දානාධිමුත්තිකො, බුද්ධභත්තිකො, සද්ධම්මගාරවො ඉච්චාදි.
තිපදො යථා – පරක්කමෙනාධිගතා සම්පදා යෙහි තෙ භවන්ති පරක්කමාධිගතසම්පදා මහාපුරිසා. එවං ධම්මාධිගතභොගා, ඔණීතො පත්තතො පාණි යෙන සොයං ඔණීතපත්තපාණි, සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො, මත්තා බහවො මාතඞ්ගා අස්මින්ති මත්තබහුමාතඞ්ගං වනං ඉච්චාදි.
නනිපාතපුබ්බපදො යථා – නත්ථි එතස්ස සමොති අසමො භගවා. ඉධ ‘‘අත්තං නස්ස තප්පුරිසෙ’’ති සුත්තෙ ‘‘අත්තං නස්සා’’ති යොගවිභාගෙන නස්ස අත්තං. එවං අප්පටිපුග්ගලො, අපුත්තකො, අහෙතුකො, ‘‘ක්වචි සමාසන්ත’’ඉච්චාදිනා කප්පච්චයො, නත්ථි සංවාසො එතෙසන්ති අසංවාසා, න විජ්ජතෙ වුට්ඨි එත්ථාති අවුට්ඨිකො ජනපදො, අභික්ඛුකො විහාරො, නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො, ‘‘සරෙ අන’’ති අන, තප්පුරිසග්ගහණමුපලක්ඛණං, අථවා ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා නස්ස අන. එවං නත්ථි අන්තො අස්සාති අනන්තං, න විජ්ජන්ති ආසවා එතෙසන්ති අනාසවා ඉච්චාදි.
පඨමායත්ථෙ සහපුබ්බපදො යථා – සහ හෙතුනා යො වත්තතෙති සහෙතුකො, සහෙතු වා, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ¶ සහසද්දස්ස සාදෙසො, ‘‘ක්වචි සමාසන්ත’’ඉච්චාදිනා කප්පච්චයො ච, සහ පීතියා ඉමෙ වත්තන්තීති සප්පීතිකා. එවං සහ පච්චයෙහි වත්තන්තීති සප්පච්චයා, සකිලෙසො, සඋපාදානො, සපරිවාරො, සහ මූලෙන උද්ධතො සමූලුද්ධතො රුක්ඛො.
උපමානපුබ්බපදො පඨමායත්ථෙ තාව – උපමානොපමෙය්යභාවප්පසිද්ධත්ථං ඉවසද්දප්පයොගො, කායබ්යාමානං සමප්පමාණතාය නිග්රොධො ඉව පරිමණ්ඩලො යො රාජකුමාරො සොයංනිග්රොධපරිමණ්ඩලො රාජකුමාරො. ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති ඉවසද්දස්ස අප්පයොගො, සඞ්ඛො විය පණ්ඩරො අයන්ති සඞ්ඛපණ්ඩරො, කාකො විය සූරො අයන්ති කාකසූරො, චක්ඛු ඉව භූතො අයං පරමත්ථදස්සනතොති චක්ඛුභූතො භගවා. එවං අත්ථභූතො. ධම්මභූතො, බ්රහ්මභූතො, අන්ධො විය භූතො අයන්ති අන්ධභූතො බාලො. මුඤ්ජපබ්බජමිව භූතා අයන්ති මුඤ්ජපබ්බජභූතා කුදිට්ඨි. තන්තාකුලකමිව ජාතා අයන්ති තන්තාකුලකජාතා.
ඡට්ඨියත්ථෙ – සුවණ්ණවණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස සොයං සුවණ්ණවණ්ණො භගවා. උත්තරපදලොපො, නාගස්ස විය අස්ස ගතීති නාගගති. එවං සීහගති, නාගවික්කමො, සීහවික්කමො, සීහහනු, එණිස්ස විය අස්ස ජඞ්ඝාති එණිජඞ්ඝො, සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය අස්ස කායොති සීහපුබ්බද්ධකායො, බ්රහ්මුනො විය අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො සරො අස්සාති බ්රහ්මස්සරො.
වාසද්දත්ථෙ ¶ සඞ්ඛ්යොභයපදො යථා – ද්වෙ වා තයො වා පත්තා ද්වත්තිපත්තා, ‘‘ද්වෙකට්ඨානමාකාරො වා’’ති ද්විසද්දන්තස්ස ආත්තං, රස්සත්තං, ද්වීහං වා තීහං වා ද්වීහතීහං, ඡ වා පඤ්ච වා වාචා ඡප්පඤ්චවාචා. එවං සත්තට්ඨමාසා, එකයොජනද්වියොජනානි.
දිසන්තරාළත්ථො යථා – පුබ්බස්සා ච දක්ඛිණස්සා ච දිසාය යදන්තරාළං සායං පුබ්බදක්ඛිණා විදිසා. එත්ථ තුල්යාධිකරණපදපරත්තාභාවා න පුම්භාවාතිදෙසො, ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරාන’’න්තිආදිනා දිසන්තරාළත්ථෙ පුබ්බපදස්ස රස්සත්තං. එවං පුබ්බුත්තරා, අපරදක්ඛිණා, පච්ඡිමුත්තරා. යදා පන දක්ඛිණා ච සා පුබ්බා චාති කම්මධාරයසමාසො හොති, තදා පුම්භාවාතිදෙසො උත්තරපදත්ථප්පධානත්තා, සබ්බනාමිකවිධානම්පි නිච්චං භවතියෙව, යථා – දක්ඛිණපුබ්බස්සා, දක්ඛිණපුබ්බස්සමිති.
බ්යතිහාරලක්ඛණො යථා – කෙසෙසු ච කෙසෙසු ච ගහෙත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති කෙසාකෙසි, දණ්ඩෙහි ච දණ්ඩෙහි ච පහරිත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති දණ්ඩාදණ්ඩි, ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරාන’’න්තිආදිනා මජ්ඣෙදීඝො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා අන්තස්සිකාරො.
පඨමාවිභත්යත්ථබහුබ්බීහි.
බහුබ්බීහිසමාසො නිට්ඨිතො.
ද්වන්දසමාස
අථ ද්වන්දසමාසො වුච්චතෙ.
සො ච දුවිධො ඉතරීතරයොග සමාහාරත්ථභෙදෙන.
තත්ථ ¶ ඉතරීතරයොගෙ තාව – ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලාන’’ඉතීධ උභයත්ථාපි පඨමෙකවචනං, සමුච්චයජොතනත්ථං චසද්දප්පයොගො ච.
‘‘සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො චා’’ති විග්ගහෙ –
නානානාමානමෙව එකවිභත්තිකානං යුත්තත්ථානං යො සමුච්චයො, සො විභාසා සමාසො භවති, ද්වන්දසඤ්ඤො ච.
එත්ථ ච සමුච්චයො නාම සම්පිණ්ඩනං, සො පන අත්ථවසෙන කෙවලසමුච්චයො අන්වාචයො ඉතරීතරයොගො සමාහාරො චාති චතුබ්බිධො.
තත්ථ කෙවලසමුච්චයෙ, අන්වාචයෙ ච සමාසො න භවති, ක්රියාසාපෙක්ඛතාය නාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අයුත්තත්ථභාවතො, යථා – චීවරං පිණ්ඩපාතඤ්ච පච්චයං සයනාසනං අදාසි, දානඤ්ච දෙහි, සීලඤ්ච රක්ඛාහි. ඉතරීතරයොගෙ, සමාහාරෙ ච සමාසො භවති, තත්ථ නාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං යුත්තත්ථභාවතො.
ද්වෙ ද්වෙ පදානි ද්වන්දා, ද්වන්දට්ඨා වා ද්වන්දා, ද්වන්දසදිසත්තා අයං සමාසොපි අන්වත්ථසඤ්ඤාය ද්වන්දොති වුච්චති, උභයපදත්ථප්පධානො හි ද්වන්දො.
නනු ච උභයපදත්ථප්පධානත්තෙ සති ද්වන්දෙ කථමෙකත්ථීභාවො සියාති? වුච්චතෙ – සදිසාදිඅත්ථෙපි සද්දප්පවත්තිසම්භවෙනද්වින්නං පදානං එකක්ඛණෙයෙව අත්ථද්වයදීපකත්තා න විරොධො, තඤ්ච ද්වන්දවිසයමෙව, තෙසමත්ථද්වයදීපකත්තා. යථා හි භූසද්දො අනුභවඅභිභවාදිකෙ අත්ථෙ අන්වභිආදිඋපසග්ගසහිතොව දීපෙති, න කෙවලො, එවං ‘‘ගවස්සක’’න්තිආදීසු ¶ ගවාදීනං අස්සාදිසද්දන්තරසහිතානමෙව අත්ථද්වයදීපනං, න කෙවලානන්ති තඤ්ච ද්වන්දවිසයමෙව, න සබ්බත්ථාති දට්ඨබ්බං. අථ වා ද්වින්නම්පි යථාවුත්තසමුච්චයදීපකත්තා අත්ථි ද්වන්දෙපෙකත්ථිතාති න කොචි විරොධො, තතො සමාසසඤ්ඤාවිභත්තිලොපාදි වුත්තනයමෙව, සමාසෙනෙව චත්ථස්ස වුත්තත්තා ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති චසද්දස්ස අප්පයොගො.
ඉධ ද්වන්දෙ අච්චිතතරං පුබ්බං නිපතති, පරස්සෙව ලිඞ්ගඤ්ච. ඉතරීතරයොගස්ස අවයවප්පධානත්තා සබ්බත්ථ බහුවචනමෙව.
සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි ඉච්චාදි, සමණො ච බ්රාහ්මණො ච සමණබ්රාහ්මණා. එවං බ්රාහ්මණගහපතිකා, ඛත්තියබ්රාහ්මණා, දෙවමනුස්සා, චන්දිමසූරියා, මාතා ච පිතා ච මාතාපිතරො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ද්වන්දෙ මාතුආදිපුබ්බපදුකාරස්ස ආකාරො. එවං පිතාපුත්තා.
‘‘ජායා ච පති චාති ජායාපති’’ඉතීධ –
‘‘ක්වචී’’ති වත්තතෙ.
ජායාසද්දස්ස තුදං ජානිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති පතිසද්දෙ පරෙ ක්වචි. තුදංපති, ජානිපති, ජයම්පතිකා. එත්ථ නිග්ගහීතාගමො, ‘‘ක්වචා’’දිනා රස්සත්තඤ්ච.
ක්වචි අප්පසරං පුබ්බං නිපතති, යථා – චන්දො ච සූරියො ච චන්දසූරියා, නිගමා ච ජනපදා ච නිගමජනපදා, සුරා ච අසුරා ¶ ච ගරුළා ච මනුජා ච භුජගා ච ගන්ධබ්බා ච සුරාසුරගරුළමනුජභුජගගන්ධබ්බා.
ක්වචි ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං පුබ්බනිපාතො, යථා – අග්ගි ච ධූමො ච අග්ගිධූමා. එවං ගතිබුද්ධිභුජපඨහරකරසයා, ධාතවො ච ලිඞ්ගානි ච ධාතුලිඞ්ගානි.
ක්වචි සරාදිඅකාරන්තානං පුබ්බනිපාතො, යථා – අත්ථො ච ධම්මො ච අත්ථධම්මා. එවං අත්ථසද්දා, සද්දත්ථා වා.
සමාහාරෙ පන – ‘‘චක්ඛු ච සොතඤ්චා’’ති අත්ථෙ ‘‘නාමානං සමුච්චයො ද්වන්දො’’ති ද්වන්දසමාසං කත්වා විභත්තිලොපාදිම්හි කතෙ –
‘‘නපුංසකලිඞ්ගං, එකත්තඤ්චා’’ති වත්තතෙ.
359. තථා ද්වන්දෙ පාණි තූරිය යොග්ග සෙනඞ්ග ඛුද්දජන්තුක විවිධ විරුද්ධ විසභාගත්ථාදීනඤ්ච.
යථා දිගුසමාසෙ, තථා සමාහාරද්වන්දසමාසෙපි පාණි තූරිය යොග්ග සෙනඞ්ගත්ථානං, ඛුද්දජන්තුකවිවිධ විරුද්ධවිසභාගත්ථඉච්චෙවමාදීනඤ්ච එකත්තං හොති, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච.
පාණිනො ච තූරියානි ච යොග්ගානි ච සෙනා චාති පාණිතූරිය යොග්ගසෙනා, තාසමඞ්ගානි පාණිතූරියයොග්ගසෙනඞ්ගානි, ද්වන්දතො පරත්තා අඞ්ගසද්දො පච්චෙකමභිසම්බජ්ඣතෙ. ඛුද්දා ච තෙ ජන්තුකා චෙති ඛුද්දජන්තුකා, විවිධෙනාකාරෙන විරුද්ධා විවිධවිරුද්ධා, නිච්චවිරොධිනො. සමානො භාගො යෙසං තෙ සභාගා, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා සමානස්ස සආදෙසො, විවිධා ච තෙ ලක්ඛණතො සභාගා ච කිච්චතොති විසභාගා. පාණිතූරියයොග්ගසෙනඞ්ගානි ච ඛුද්දජන්තුකා ච විවිධවිරුද්ධා ච විසභාගා චාති ද්වන්දො, ඉධ බහුත්තා පුබ්බනිපාතස්ස අනියමො, තෙ අත්ථා යෙසං ¶ තෙ පාණිතූරියයොග්ගසෙනඞ්ගඛුද්දජන්තුකවිවිධවිරුද්ධවිසභාගත්ථා, තෙ ආදයො යෙසං තෙ තදාදයො.
ආදිග්ගහණෙන අඤ්ඤොඤ්ඤලිඞ්ගවිසෙසිත සඞ්ඛ්යාපරිමාණත්ථ පචනචණ්ඩාලත්ථ දිසත්ථාදීනඤ්ච ද්වන්දෙ එකත්තං, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච, ඉති පාණ්යඞ්ගත්ථභාවතො චක්ඛුසොතසද්දානං ඉමිනා එකත්තං, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච කත්වා සමාසත්තා නාමබ්යපදෙසෙ කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති අමාදෙසාදි.
චක්ඛුසොතං, හෙ චක්ඛුසොත, චක්ඛුසොතං, චක්ඛුසොතෙන. එවං සබ්බත්ථෙකවචනමෙව. මුඛඤ්ච නාසිකා ච මුඛනාසිකං, ‘‘සරො රස්සො නපුංසකෙ’’ති අන්තස්ස රස්සත්තං, හනු ච ගීවා ච හනුගීවං. එවං කණ්ණනාසං, පාණිපාදං, ඡවිමංසලොහිතං. හත්ථපාදා මංසලොහිතානීතිආදීනං පන ඉතරීතරයොගෙන සිද්ධං. එවං පාණ්යඞ්ගත්ථෙ.
තූරියඞ්ගත්ථෙ ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච ගීතවාදිතං, සම්මඤ්ච තාළඤ්ච සම්මතාළං, සම්මන්ති කංසතාළං. තාළන්ති හත්ථතාළං. සඞ්ඛෙ ච පණවො ච ඩිණ්ඩිමො ච, සඞ්ඛා ච පණවා ච ඩංණ්ඩිමා චාති වා සඞ්ඛපණවඩිණ්ඩිමං, පණවාදයො ද්වෙපි භෙරිවිසෙසො.
යොග්ගඞ්ගත්ථෙ යථා – ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං, යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච යුගනඞ්ගලං.
සෙනඞ්ගත්ථෙ හත්ථිනො ච අස්සා ච හත්ථිඅස්සං, රථා ච පත්තිකා ච රථපත්තිකං, අසි ච චම්මඤ්ච අසිචම්මං, චම්මන්ති සරවාරණඵලකං. ධනු ච කලාපො ච ධනුකලාපං, කලාපොති තූණීරං.
ඛුද්දජන්තුකත්ථෙ ඩංසා ච මකසා ච ඩංසමකසං. එවං කුන්ථකිපිල්ලිකං, කීටපටඞ්ගං, කීටසරීසපං. තත්ථ කුන්ථා සුඛුමකිපිල්ලිකා, කීටා කපාලපිට්ඨිකපාණා.
විවිධවිරුද්ධත්ථෙ ¶ අහි ච නකුලො ච, අහී ච නකුලා චාති වා අහිනකුලං. එවං බිළාරමූසිකං, අන්තස්ස රස්සත්තං, කාකොලූකං, සප්පමණ්ඩූකං, ගරුළසප්පං.
විසභාගත්ථෙ සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච සීලපඤ්ඤාණං, සමථො ච විපස්සනා ච සමථවිපස්සනං. එවං නාමරූපං, හිරොත්තප්පං. සතිසම්පජඤ්ඤං, ලොභමොහං, දොසමොහං, අහිරිකානොත්තප්පං, ථිනමිද්ධං, උද්ධච්චකුක්කුච්චමිච්චාදි. ‘‘අංමො නිග්ගහීතං ඣලපෙහී’’ති එත්ථ ‘‘අංමො’’ති නිද්දෙසදස්සනතො කත්ථචි නපුංසකලිඞ්ගත්තං න හොතීති දට්ඨබ්බං, තෙන ආධිපච්චපරිවාරො ඡන්දපාරිසුද්ධි පටිසන්ධිප්පවත්තියන්තිආදි සිජ්ඣති.
අඤ්ඤොඤ්ඤලිඞ්ගවිසෙසිතානං ද්වන්දෙ දාසී ච දාසො ච දාසිදාසං, ‘‘ක්වචාදී’’තිආදිනා මජ්ඣෙ රස්සත්තං. එවං ඉත්ථිපුමං, පත්තචීවරං, සාඛාපලාසමිච්චාදි.
සඞ්ඛ්යාපරිමාණත්ථානං ද්වන්දෙ එකකඤ්ච දුකඤ්ච එකකදුකං, සඞ්ඛ්යාද්වන්දෙ අප්පසඞ්ඛ්යා පුබ්බං නිපතති. එවං දුකතිකං, තිකචතුක්කං, චතුක්කපඤ්චකං, දීඝො ච මජ්ඣිමො ච දීඝමජ්ඣිමං.
පචනචණ්ඩාලත්ථානං ද්වන්දෙ ඔරබ්භිකා ච සූකරිකා ච ඔරබ්භිකසූකරිකං. එවං සාකුණිකමාගවිකං, සපාකො ච චණ්ඩාලො ච සපාකචණ්ඩාලං, පුක්කුසඡවඩාහකං, වෙනරථකාරං. තත්ථ වෙනා තච්ඡකා, රථකාරා චම්මකාරා.
දිසත්ථානං ද්වන්දෙ පුබ්බා ච අපරා චාති අත්ථෙ ද්වන්දසමාසං, විභත්තිලොපඤ්ච කත්වා ඉධාදිග්ගහණෙන එකත්තෙ, නපුංසකලිඞ්ගත්තෙ ච කතෙ ‘‘සරො රස්සො නපුංසකෙ’’ති රස්සත්තං, පුබ්බාපරං ¶ , හෙ පුබ්බාපර, පුබ්බාපරං, පුබ්බාපරෙන, පුබ්බාපරස්ස ඉච්චාදි. එවං පුරත්ථිමපච්ඡිමං, දක්ඛිණුත්තරං, අධරුත්තරං.
‘‘නපුංසකලිඞ්ගං, එකත්තං, ද්වන්දෙ’’ති ච වත්තතෙ.
360. විභාසා රුක්ඛ තිණ පසු ධන ධඤ්ඤ ජනපදාදීනඤ්ච.
රුක්ඛ තිණ පසු ධන ධඤ්ඤ ජනපදාදීනමෙකත්තං, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච විභාසා හොති ද්වන්දෙ සමාසෙ. එකත්තාභාවෙ බහුවචනං, පරස්සෙව ලිඞ්ගඤ්ච.
තත්ථ රුක්ඛානං ද්වන්දෙ අස්සත්ථා ච කපිත්ථා චාති අත්ථෙ සමාහාරෙ ද්වන්දසමාසාදිම්හි කතෙ ඉමිනා විකප්පෙනෙකත්තං, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච. අස්සත්ථකපිත්ථං, අස්සත්ථකපිත්ථා වා. එවං අම්බපනසං, අම්බපනසා වා, ඛදිරපලාසං, ඛදිරපලාසා වා, ධවස්සකණ්ණකං, ධවස්සකණ්ණකා වා.
තිණානං ද්වන්දෙ උසීරානි ච බීරණානි ච උසීරබීරණං, උසීරබීරණානි වා. එවං මුඤ්ජපබ්බජං, මුඤ්ජපබ්බජා වා, කාසකුසං, කාසකුසා වා.
පසූනං ද්වන්දෙ අජා ච එළකා ච අජෙළකං, අජෙළකා වා, හත්ථී ච ගාවො ච අස්සා ච වළවා ච හත්ථිගවස්සවළවං, හත්ථිගවස්සවළවා වා, ‘‘ක්වචා’’තිආදිනා රස්සත්තං, ‘‘ඔසරෙ චා’’ති අවාදෙසො ච, ගොමහිංසං, ගොමහිංසා වා, එණෙය්යවරාහං, එණෙය්යවරාහා වා, සීහබ්යග්ඝතරච්ඡං, සීහබ්යග්ඝතරච්ඡා වා.
ධනානං ද්වන්දෙ හිරඤ්ඤඤ්ච සුවණ්ණඤ්ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, හිරඤ්ඤසුවණ්ණානි වා. එවං ජාතරූපරජතං, ජාතරූපරජතානි වා, මණිමුත්තසඞ්ඛවෙළුරියං, මණිමුත්තසඞ්ඛවෙළුරියා වා.
ධඤ්ඤානං ¶ ද්වන්දෙ සාලී ච යවා ච සාලියවං, සාලියවා වා. එවං තිලමුග්ගමාසං, තිලමුග්ගමාසා වා.
ජනපදානං ද්වන්දෙ කාසී ච කොසලා ච කාසිකොසලං, කාසිකොසලා වා, වජ්ජී ච මල්ලා ච වජ්ජිමල්ලං, වජ්ජිමල්ලා වා, අඞ්ගා ච මගධා ච අඞ්ගමගධං, අඞ්ගමගධා වා.
ආදිග්ගහණෙන අඤ්ඤොඤ්ඤප්පටිපක්ඛධම්මානං, සකුණත්ථානඤ්ච ද්වන්දෙ විභාසා එකත්තං හොති, නපුංසකලිඞ්ගත්තඤ්ච. කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච කුසලාකුසලං, කුසලාකුසලා වා, එවං සාවජ්ජානවජ්ජං, සාවජ්ජානවජ්ජා වා, හීනප්පණීතං, හීනප්පණීතා වා, කණ්හසුක්කං, කණ්හසුක්කා වා, සුඛදුක්ඛං, සුඛදුක්ඛානි වා, පටිඝානුනයං, පටිඝානුනයා වා, ඡායාතපං, ඡායාතපා වා, ආලොකන්ධකාරං, ආලොකන්ධකාරා වා, රත්ති ච දිවා ච රත්තින්දිවං, රත්තින්දිවා වා, අහඤ්ච රත්ති ච අහොරත්තං, අහොරත්තා වා, ‘‘ක්වචි සමාසන්ත’’ඉච්චාදිනා ආකාරිකාරානමත්තං.
සකුණානං ද්වන්දෙ හංසා ච බකා ච හංසබකං, හංසබකා වා. එවං කාරණ්ඩවචක්කවාකං, කාරණ්ඩවචක්කවාකා වා, මයූරකොඤ්චං, මයූරකොඤ්චා වා, සුකසාලිකං, සුකසාලිකා වා.
සමාහාරද්වන්දො.
යෙභුය්යෙන චෙත්ථ –
අච්චිතප්පසරං පුබ්බං, ඉවණ්ණුවණ්ණකං ක්වචි;
ද්වන්දෙ සරාද්යකාරන්තං, බහූස්වනියමො භවෙ.
ද්වන්දසමාසො නිට්ඨිතො.
පුබ්බුත්තරුභයඤ්ඤත්ථ-ප්පධානත්තා ¶ චතුබ්බිධො;
සමාසොයං දිගු කම්ම-ධාරයෙහි ච ඡබ්බිධො.
දුවිධො අබ්යයීභාවො, නවධා කම්මධාරයො;
දිගු දුධා තප්පුරිසො, අට්ඨධා නවධා භවෙ;
බහුබ්බීහි ද්විධා ද්වන්දො, සමාසො චතුරට්ඨධාති.
ඉති පදරූපසිද්ධියං සමාසකණ්ඩො
චතුත්ථො.