අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > පදරූපසිද්ධි

MMR Vol 0

Misc. Paragraph

5. තද්ධිතකණ්ඩ

අපච්චතද්ධිත

සංසට්ඨාදිඅනෙකත්ථතද්ධිත

අථ ¶ නාමතො එව විභත්යන්තා අපච්චාදිඅත්ථවිසෙසෙ තද්ධිතුප්පත්තීති නාමතො පරං තද්ධිතවිධානමාරභීයතෙ.

තත්ථ තස්මා තිවිධලිඞ්ගතො පරං හුත්වා හිතා සහිතාති තද්ධිතා, ණාදිපච්චයානමෙතං අධිවචනං, තෙසං වා නාමිකානං හිතා උපකාරා තද්ධිතාති අන්වත්ථභූතපරසමඤ්ඤාවසෙනාපි ණාදිප්පච්චයාව තද්ධිතා නාම.

‘‘වසිට්ඨස්ස අපච්ච’’න්ති විග්ගහෙ –

‘‘ලිඞ්ගඤ්ච නිපච්චතෙ’’ති ඉතො ලිඞ්ගග්ගහණමනුවත්තතෙ.

ඡට්ඨියන්තතො ලිඞ්ගම්හා ණප්පච්චයො හොති විකප්පෙන ‘‘තස්ස අපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.

ධාතූහි, ලිඞ්ගෙහි ච පච්චයා පරාව හොන්තීති පරිභාසතො අපච්චත්ථසම්බන්ධිලිඞ්ගතො ඡට්ඨියන්තායෙව පරො හොති. පටිච්ච එතස්මා අත්ථො එතීති පච්චයො, පතීයන්ති අනෙන අත්ථාති වා පච්චයො, ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති අපච්චසද්දස්ස අප්පයොගො, ‘‘තෙසං විභත්තියො ලොපා චෙ’’ති විභත්තිලොපො ච.

තෙසං තද්ධිතප්පච්චයානං ණානුබන්ධානං ණකාරො ලොපමාපජ්ජතෙ.

364. වුද්ධාදිසරස්ස වාසංයොගන්තස්ස සණෙ ච.

ආදිසරස්ස වා ආදිබ්යඤ්ජනස්ස වා අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි හොති සණකාරප්පච්චයෙ පරෙ. සංයොගො අන්තො අස්සාති සංයොගන්තො, තදඤ්ඤො අසංයොගන්තො. අථ වා වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තදා ච පකතිභූතෙ ලිඞ්ගෙ සරානමාදිසරස්ස අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි හොති සණකාරෙ තද්ධිතප්පච්චයෙ පරෙති අත්ථො.

වාසිට්ඨාදීසු නිච්චායං, අනිච්චොළුම්පිකාදිසු;

න වුද්ධි නීලපීතාදො, වවත්ථිතවිභාසතො.

තස්සා වුද්ධියා අනියමප්පසඞ්ගෙ නියමත්ථං පරිභාසමාහ.

තෙසං අකාරඉවණ්ණුවණ්ණානමෙව යථාක්කමං ආ එඔඉච්චෙතෙ වුද්ධියො හොන්ති. චසද්දග්ගහණමවුද්ධිසම්පිණ්ඩනත්ථං, අවධාරණත්ථං වා. ඉ ච උ ච යු, යු එව වණ්ණා යුවණ්ණා, අ ච යුවණ්ණා ච අයුවණ්ණා. ආ ච එ ච ඔ ච ආයො. පුන වුද්ධිග්ගහණං ‘‘නෙගමජානපදා’’තිආදීසු උත්තරපදවුද්ධිභාවත්ථං, එත්ථ ච ‘‘අයුවණ්ණාන’’න්ති ඨානනියමවචනං ආයොනං වුද්ධිභාවප්පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං.

යථා ¶ හි කතවුද්ධීනං, පුන වුද්ධි න හොතිහ;

තථා සභාවවුද්ධීනං, ආයොනං පුන වුද්ධි න.

තතො අකාරස්ස ආකාරො වුද්ධි, ‘‘සරලොපොමාදෙසප්පච්චයාදිම්හි සරලොපෙ තු පකතී’’ති සරලොපපකතිභාවා, ‘‘නයෙ පරං යුත්තෙ’’ති පරනයනං කත්වා තද්ධිතත්තා ‘‘තද්ධිතසමාස’’ඉච්චාදිනා නාමබ්යපදෙසෙ කතෙ පුරෙ විය ස්යාද්යුප්පත්ති.

වාසිට්ඨො, වසිට්ඨස්ස පුත්තො වා, වාසිට්ඨා ඉච්චාදි පුරිසසද්දසමං. තස්ස නත්තුපනත්තාදයොපි තදුපචාරතො වාසිට්ඨායෙව. එවං සබ්බත්ථ ගොත්තතද්ධිතෙ පඨමප්පකතිතොයෙව පච්චයො හොති.

ඉත්ථියං ණප්පච්චයන්තත්තා ‘‘ණව ණික ණෙය්ය ණ න්තූහී’’ති වාසිට්ඨසද්දතො ඊපච්චයො. සරලොපාදිං කත්වා ඉත්ථිප්පච්චයන්තත්තා ‘‘තද්ධිතසමාස’’ඉච්චාදිසුත්තෙ චග්ගහණෙන නාමබ්යපදෙසෙ කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, වාසිට්ඨී කඤ්ඤා, වාසිට්ඨී, වාසිට්ඨියො ඉච්චාදි ඉත්ථිසද්දසමං.

නපුංසකෙ වාසිට්ඨං අපච්චං, වාසිට්ඨානි අපච්චානි ඉච්චාදි චිත්තසද්දසමං. එවං උපරිපි තද්ධිතන්තස්ස තිලිඞ්ගතා වෙදිතබ්බා.

භාරද්වාජස්ස පුත්තො භාරද්වාජො, වෙසාමිත්තස්ස පුත්තො වෙසාමිත්තො, ගොතමස්ස පුත්තො ගොතමො. එත්ථ ච අයුවණ්ණත්තාභාවා ආකාරාදීනං න වුද්ධි හොති. වසුදෙවස්ස අපච්චං වාසුදෙවො, බලදෙවො. ‘‘චිත්තකො’’තිආදීසු පන සංයොගන්තත්තා වුද්ධි න භවති.

‘‘වච්ඡස්ස අපච්ච’’න්ති විග්ගහෙ ණම්හි සම්පත්තෙ ‘‘වා ණ’පච්චෙ’’ති ඉතො වාති තද්ධිතවිධානෙ සබ්බත්ථ වත්තතෙ, තෙන සබ්බත්ථ වාක්යවුත්තියො භවන්ති. ‘‘අපච්චෙ’’ති පදං යාව සංසට්ඨග්ගහණාව වත්තතෙ.

වච්ඡ කච්චඉච්චෙවමාදිතො ඡට්ඨියන්තතො ගොත්තගණතො ණායන ණානඉච්චතෙ පච්චයා හොන්ති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. සබ්බත්ථ ණකාරානුබන්ධො වුද්ධත්ථො, සෙසං පුබ්බසමං, සංයොගන්තත්තා වුද්ධිඅභාවොව විසෙසො.

වච්ඡායනො වච්ඡානො වච්ඡස්ස පුත්තො වා. එවං කච්චස්ස පුත්තො කච්චායනො කච්චානො, මොග්ගල්ලස්ස පුත්තො මොග්ගල්ලායනො මොග්ගල්ලානො. එවං අග්ගිවෙස්සායනො අග්ගිවෙස්සානො, කණ්හායනො කණ්හානො, සාකටායනො සාකටානො, මුඤ්චායනො මුඤ්චානො, කුඤ්ජායනො කුඤ්ජානො ඉච්චාදි. ආකතිගණො’යං.

‘‘කත්තිකාය අපච්ච’’න්ති විග්ගහෙ –

ආදිසද්දොයං පකාරෙ වත්තතෙ. කත්තිකා විනතාරොහිණීඉච්චෙවමාදීහි ඉත්ථියං වත්තමානෙහි ලිඞ්ගෙහි ණෙය්යප්පච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ.

විභත්තිලොපෙ ‘‘පකති චස්ස සරන්තස්සා’’ති පකතිභාවො. කත්තිකෙය්යො, කත්තිකාය පුත්තො වා. එවං විනතාය අපච්චං වෙනතෙය්යො, ඉකාරස්සෙකාරො වුද්ධි, රොහිණියා පුත්තො රොහිණෙය්යො, ගඞ්ගාය අපච්චං ගඞ්ගෙය්යො, භගිනියා පුත්තො භාගිනෙය්යො, නදියාපුත්තො නාදෙය්යො. එවං අන්තෙය්යො, ආහෙය්යො, කාමෙය්යො. සුචියා ¶ අපච්චං සොචෙය්යො, එත්ථ උකාරස්සොකාරො වුද්ධි, බාලාය අපච්චං බාලෙය්යො ඉච්චාදි.

‘‘දක්ඛස්සාපච්ච’’න්ති විග්ගහෙ ණම්හි සම්පත්තෙ –

අකාරන්තතො ලිඞ්ගම්හා ණිපච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. දක්ඛි, දක්ඛී, දක්ඛයො, දොණස්ස අපච්චං දොණි. එවං වාසවි, සක්යපුත්ති, නාටපුත්ති, දාසපුත්ති, දාසරථි. වාරුණි, කණ්ඩි, බාලදෙවි, පාවකි, ජිනදත්තස්ස අපච්චං ජෙනදත්ති, සුද්ධොදනි, අනුරුද්ධි ඉච්චාදි.

පුන වාග්ගහණෙන අපච්චත්ථෙ ණිකප්පච්චයො, අදිතිආදිතො ණ්යප්පච්චයො ච. යථා – සක්යපුත්තස්ස පුත්තො සක්යපුත්තිකො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා කකාරස්ස යකාරො, සක්යපුත්තියො. එවං නාටපුත්තිකො, ජෙනදත්තිකො, විමාතුයා පුත්තො වෙමාතිකො.

‘‘අදිතියා පුත්තො’’ති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයො, වුද්ධි ච.

අවණ්ණො තද්ධිතභූතෙ යප්පච්චයෙ පරෙ ලොපමාපජ්ජතෙ. චසද්දෙන ඉවණ්ණොපීති ඉකාරලොපො, ‘‘යවතං තලනදකාරානං බ්යඤ්ජනානි ච ල ඤ ජකාරත්ත’’න්ති ත්යකාරසංයොගස්ස චකාරො, ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති ද්විත්තං, ආදිච්චො. එවං දිතියා පුත්තො දෙච්චො.

‘‘කුණ්ඩනියා පුත්තො’’ති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයෙ කතෙ –

‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරෙසූ’’ති වත්තතෙ.

370. තෙසු ¶ වුද්ධිලොපාගමවිකාරවිපරීතාදෙසා ච.

තෙසු ආදිමජ්ඣුත්තරෙසු අවිහිතලක්ඛණෙසු ජිනවචනානුපරොධෙන ක්වචි වුද්ධි ලොප ආගම විකාර විපරීතආදෙසා හොන්තීති සංයොගන්තත්තෙපි ආදිවුද්ධි, ඉකාරලොපෙ න්යස්සඤාදෙසො, කොණ්ඩඤ්ඤො, කුරුනො පුත්තො කොරබ්යො, එත්ථාපි තෙනෙව උකාරස්ස අවාදෙසො, භාතුනො පුත්තො භාතබ්යො.

‘‘උපගුස්ස අපච්ච’’න්ති විග්ගහෙ –

උපගු මනුඉච්චෙවමාදීහි උකාරන්තෙහි ගොත්තගණෙහි ණවප්පච්චයො හොති වා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. ආදිසද්දස්ස චෙත්ථ පකාරවාචකත්තා උකාරන්තතොයෙවායං. ඔපගවො, ඔපගවී, ඔපගවං, මනුනො අපච්චං මානවො, ‘‘මානුසො’’ති ණප්පච්චයෙ, සාගමෙ ච කතෙ රූපං, භග්ගුනො අපච්චං භග්ගවො, පණ්ඩුනො අපච්චං පණ්ඩවො, උපවින්දුස්ස අපච්චං ඔපවින්දවො ඉච්චාදි.

විධවාදිතො ණෙරප්පච්චයො හොති වා අපච්චත්ථෙ. විගතො ධවො පති එතිස්සාති විධවා, වෙධවෙරො, බන්ධුකියා අභිසාරිණියා පුත්තො බන්ධුකෙරො, සමණස්ස උපජ්ඣායස්ස පුත්තො පුත්තට්ඨානියත්තාති සාමණෙරො, නාළිකෙරො ඉච්චාදි.

‘‘තිලෙන ¶ සංසට්ඨ’’න්ති විග්ගහෙ –

373. යෙන වා සංසට්ඨං තරති චරති වහති ණිකො.

යෙන වා සංසට්ඨං, යෙන වා තරති, යෙන වා චරති, යෙන වා වහති, තතො තතියන්තතො ලිඞ්ගම්හා තෙසු සංසට්ඨාදීස්වත්ථෙසු ණිකප්පච්චයො හොති වා. තෙලිකං භොජනං, තිලෙන අභිසඞ්ඛතන්ති අත්ථො. තෙලිකී යාගු. ගුළෙන සංසට්ඨං එගාළිකං. එවං ඝාතිකං, දාධිකං, මාරිචිකං, ලොණිකං.

නාවාය තරතීති නාවිකො, උළුම්පෙන තරතීති ඔළුම්පිකො, වුද්ධිඅභාවපක්ඛෙ උළුම්පිකො. එවං කුල්ලිකො, ගොපුච්ඡිකො. සකටෙන චරතීති සාකටිකො. එවං පාදිකො, දණ්ඩිකො, ධම්මෙන චරති පවත්තතීති ධම්මිකො. සීසෙන වහතීති සීසිකො, වාග්ගහණෙන ඊකාරස්ස වුද්ධි න හොති. එවං අංසිකො, ඛන්ධිකො, හත්ථිකො, අඞ්ගුලිකො.

පුන වාග්ගහණෙන අඤ්ඤත්ථෙසුපි ණිකප්පච්චයො, පරදාරං ගච්ඡතීති පාරදාරිකො, පථං ගච්ඡතීති පථිකො.

‘‘විනයමධීතෙ, අවෙච්චාධීතෙ’’ති වා විග්ගහෙ –

374. තමධීතෙ තෙනකතාදිසන්නිධානනියොගසිප්පභණ්ඩජීවිකත්ථෙසු ච.

චතුප්පදමිදං. තමධීතෙති අත්ථෙ, තෙන කතාදීස්වත්ථෙසු ච තම්හි සන්නිධානො, තත්ථ නියුත්තො, තමස්ස සිප්පං, තමස්ස භණ්ඩං ¶ , තමස්ස ජීවිකා ඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ච දුතියාදිවිභත්යන්තෙහි ලිඞ්ගෙහි ණිකප්පච්චයො හොති වා. වෙනයිකො. එවං සුත්තන්තිකො, ආභිධම්මිකො.

‘‘බ්යාකරණමධීතෙ’’ති අත්ථෙ ණිකප්පච්චයාදිම්හි කතෙ –

‘‘වුද්ධාදිසරස්ස වාසංයොගන්තස්ස සණෙ චා’’ති වත්තමානෙ –

ඉ උඉච්චෙභෙසං ආදිසරානං අසංයොගන්තානං මා වුද්ධි හොති සණෙ, තත්රෙව වුද්ධි ආගමො හොති ච ඨානෙති එකාරවුද්ධාගමො.

‘‘ඨානෙ’’ති වචනා චෙත්ථ, යූනමාදෙසභූතතො;

යවෙහි පුබ්බෙව එඔ-වුද්ධියො හොන්ති ආගමා.

වෙය්යාකරණිකො, න්යායමධීතෙති නෙය්යායිකො. එවං තක්කිකො, වෙදිකො, නෙමිත්තිකො, කායෙන කතො පයොගො කායිකො, කායෙන කතං කම්මං කායිකං, වචසා කතං කම්මං වාචසිකං. එවං මානසිකං, එත්ථ ච ‘‘සසරෙ වාගමො’’ති සුත්තෙ වවත්ථිතවාසද්දෙන පච්චයෙ පරෙපි සාගමො, ථෙරෙහි කතා සඞ්ගීති ථෙරිකා. එවං පඤ්චසතිකා, සත්තසතිකා, එත්ථ ‘‘ණවණිකා’’දිසුත්තෙ අනුවත්තිතවාග්ගහණෙන ඊපච්චයො න හොති.

සන්නිධානත්ථෙ සරීරෙ සන්නිධානා වෙදනා සාරීරිකා, සාරීරිකං දුක්ඛං. එවං මානසිකා, මානසිකං.

නියුත්තත්ථෙ ¶ ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, එත්ථ ‘‘මායූනමාගමො ඨානෙ’’ති වකාරතො පුබ්බෙඔකාරාගමො. එවං භණ්ඩාගාරිකො, නාගරිකො, නවකම්මිකො, වනකම්මිකො, ආදිකම්මිකො, ඔදරිකො, රථිකො, පථිකො, උපායෙ නියුත්තො ඔපායිකො, චෙතසි නියුත්තා චෙතසිකා.

සිප්පත්ථෙ වීණාවාදනං වීණා, වීණා අස්ස සිප්පං වෙණිකො. එවං පාණවිකො, මොදිඞ්ගිකො, වංසිකො.

භණ්ඩත්ථෙ ගන්ධො අස්ස භණ්ඩන්ති ගන්ධිකො. එවං තෙලිකො, ගොළිකො, පූවිකො, පණ්ණිකො, තම්බූලිකො, ලොණිකො.

ජීවිකත්ථෙ උරබ්භං හන්ත්වා ජීවති, උරබ්භමස්ස ජීවිකාති වා ඔරබ්භිකො. එවං මාගවිකො, එත්ථ වකාරාගමො. සූකරිකො, සාකුණිකො, මච්ඡිකො ඉච්චාදි.

‘‘තෙන කතාදී’’ති එත්ථ ආදිග්ගහණෙන තෙන හතං, තෙන බද්ධං, තෙන කීතං, තෙන දිබ්බති, සො අස්ස ආවුධො, සො අස්ස ආබාධො, තත්ථ පසන්නො, තස්ස සන්තකං, තමස්ස පරිමාණං, තස්ස රාසි, තං අරහති, තමස්ස සීලං, තත්ථ ජාතො, තත්ථ වසති, තත්ර විදිතො, තදත්ථාය සංවත්තති, තතො ආගතො, තතො සම්භූතො, තදස්ස පයොජනන්ති එවමාදිඅත්ථෙ ච ණිකප්පච්චයො හොති. යථා – ජාලෙන හතො, හනතීති වා ජාලිකො. එවං බාළිසිකො, වාකරිකො, සුත්තෙන බද්ධො සුත්තිකො, වරත්තාය බද්ධො වාරත්තිකො නාගො.

වත්ථෙන ¶ කීතං භණ්ඩං වත්ථිකං. එවං කුම්භිකං, ඵාලිකං, සොවණ්ණිකං, සාතිකං. අක්ඛෙන දිබ්බතීති අක්ඛිකො. එවං සාලාකිකො, තින්දුකිකො, අම්බඵලිකො. චාපො අස්ස ආවුධොති චාපිකො. එවං තොමරිකො, මුග්ගරිකො, මොසලිකො.

වාතො අස්ස ආබාධොති වාතිකො. එවං සෙම්හිකො, පිත්තිකො.

බුද්ධෙ පසන්නො බුද්ධිකො. එවං ධම්මිකො, සඞ්ඝිකො. බුද්ධස්ස සන්තකො බුද්ධිකො. එවං ධම්මිකො, සඞ්ඝිකො විහාරො, සඞ්ඝිකා භූමි, සඞ්ඝිකං චීවරං, පුග්ගලිකං.

කුම්භො අස්ස පරිමාණන්ති කුම්භිකං. එවං ඛාරිකං, දොණිකං. කුම්භස්ස රාසි කුම්භිකො. කුම්භං අරහතීති කුම්භිකො. එවං දොණිකො, අට්ඨමාසිකො, කහාපණිකො, ආසීතිකා ගාථා, නාවුතිකා, සාතිකං, සාහස්සිකං. සන්දිට්ඨමරහතීති සන්දිට්ඨිකො, ‘‘එහි පස්සා’’ති ඉමං විධිං අරහතීති එහිපස්සිකො.

සීලත්ථෙ පංසුකූලධාරණං පංසුකූලං, තං සීලමස්සාති පංසුකූලිකො. එවං තෙචීවරිකො, එකාසනෙ භොජනසීලො එකාසනිකො, රුක්ඛමූලෙ වසනසීලො රුක්ඛමූලිකො, තථා ආරඤ්ඤිකො, සොසානිකො.

ජාතත්ථෙ අපායෙ ජාතො ආපායිකො. එවං නෙරයිකො, සාමුද්දිකො මච්ඡො, වස්සෙසු ජාතො වස්සිකො, වස්සිකා, වස්සිකං පුප්ඵං, සාරදිකො, හෙමන්තිකො, වාසන්තිකො, චාතුද්දසිකො, රාජගහෙ ජාතො, රාජගහෙ ¶ වසතීති වා රාජගහිකො ජනො, මගධෙසු ජාතො, වසතීති වා මාගධිකො, මාගධිකා, මාගධිකං, සාවත්ථියං ජාතො, වසතීති වා සාවත්ථිකො, කාපිලවත්ථිකො, වෙසාලිකො.

ලොකෙ විදිතො ලොකිකො, ලොකාය සංවත්තතීතිපි ලොකිකො. තථා මාතිතො ආගතං මාතිකං, පිතිතො ආගතං පෙත්තිකං නාමං.

සම්භූතත්ථෙ මාතිතො සම්භූතං මත්තිකං. එවං පෙත්තිකං. උපධිතස්ස පයොජනං ඔපධිකං.

සකත්ථෙපි අසඞ්ඛාරොයෙව අසඞ්ඛාරිකං. එවං සසඞ්ඛාරිකං, නාමමෙව නාමිකං. එවං ආඛ්යාතිකං, ඔපසග්ගිකං, නෙපාතිකං, චතුමහාරාජෙ භත්ති එතෙසන්ති චාතුමහාරාජිකා. එවං අඤ්ඤත්ථෙපි යොජෙතබ්බං.

‘‘කසාවෙන රත්ත’’න්ති විග්ගහෙ –

376. ණ රාගා තෙනරත්තං තස්සෙදමඤ්ඤත්ථෙසු ච.

රාගත්ථවාචකා ලිඞ්ගම්හා ‘‘තෙන රත්ත’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ, ‘‘තස්සෙ’’ති ඡට්ඨියන්තතො ‘‘ඉද’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ ච අඤ්ඤත්ථෙසු ච ණප්පච්චයො හොති වා.

කාසාවං වත්ථං. එවං කාසායං, කුසුම්භෙන රත්තං කොසුම්භං, හලිද්දියා රත්තං හාලිද්දං, පත්තඞ්ගං, මඤ්ජිට්ඨං, කුඞ්කුමං, නීලෙන රත්තං නීලං. එවං පීතං.

ඉදමත්ථෙ ¶ මහිංසස්ස ඉදං මාහිංසං මංසං, දධි සප්පි චම්මාදිකං වා, සූකරස්ස ඉදං සූකරං, කච්චායනස්ස ඉදං කච්චායනං බ්යාකරණං. එවං සොගතං සාසනං.

‘‘ඉසිස්ස ඉද’’න්ති අත්ථෙ ණප්පච්චයෙ කතෙ වුද්ධිම්හි සම්පත්තෙ –

‘‘සණෙ, යූනමාගමො ඨානෙ’’ති ච වත්තතෙ.

ඉ උඉච්චෙතෙසං ආදිසරානං ආත්තඤ්ච හොති සණකාරප්පච්චයෙ පරෙ, චසද්දෙන රිකාරාගමො ච ඨානෙති ඉකාරස්ස ආත්තං.

ඨානාධිකාරතො ආත්තං, ඉසූසභඋජාදිනං;

ඉසිස්ස තු රිකාරාග-මො චාත්තානන්තරෙ භවෙ.

ආරිස්යං, උසභස්ස ඉදං ආසභං ඨානං, ආසභී වාචා.

අඤ්ඤත්ථග්ගහණෙන පන අවිදූරභවො, තත්ර භවො, තත්ර ජාතො, තතො ආගතො, සො අස්ස නිවාසො, තස්ස ඉස්සරො, කත්තිකාදීහි නියුත්තො මාසො, සාස්ස දෙවතා, තමවෙච්චාධීතෙ, තස්ස විසයො දෙසො, තස්මිං දෙසෙ අත්ථි, තෙන නිබ්බත්තං, තං අරහති, තස්ස විකාරො, තමස්ස පරිමාණන්ති ඉච්චෙවමාදීස්වත්ථෙසු ච ණප්පච්චයො. යථා – විදිසාය අවිදූරෙ භවො වෙදිසො ගාමො, උදුම්බරස්ස අවිදූරෙ භවං ඔදුම්බරං විමානං.

භවත්ථෙ මනසි භවං මානසං සුඛං, සාගමො. සරෙ භවො සාරසො සකුණො, සාරසා සකුණී, සාරසං පුප්ඵං ¶ , උරසි භවො ඔරසො පුත්තො, උරසි සංවඩ්ඪිතත්තා, මිත්තෙ භවා මෙත්තා, මෙත්තී වා, පුරෙ භවා පොරී වාචා.

ජාතාදීසු පාවුසෙ ජාතො පාවුසො මෙඝො, පාවුසා රත්ති, පාවුසං අබ්භං, සරදෙ ජාතො සාරදො මාසො, සාරදා රත්ති, සාරදං පුප්ඵං. එවං සිසිරො, හෙමන්තො, වසන්තො, විම්හො, මථුරායං ජාතො මාථුරො ජනො, මාථුරා ගණිකා, මාථුරං වත්ථං. මථුරාය ආගතො මාථුරො, මථුරා අස්ස නිවාසොති මාථුරො, මථුරාය ඉස්සරො මාථුරො රාජා. ‘‘සබ්බතො කො’’ති එත්ථ පුන සබ්බතොග්ගහණෙන තද්ධිතතොපි ක්වචි සසරකකාරාගමො, මාථුරකො වා, රාජගහෙ ජාතො, රාජගහා ආගතො, රාජගහො අස්ස නිවාසොති වා, රාජගහස්ස ඉස්සරොති වා රාජගහො, රාජගහකො වා. එවං සාගලො, සාගලකො වා, පාටලිපුත්තො, පාටලිපුත්තකො වා, වෙසාලියං ජාතොතිආදිඅත්ථෙ වෙසාලො, වෙසාලකො වා, කුසිනාරෙ ජාතො කොසිනාරො, කොසිනාරකො වා. එවං සාකෙතො, සාකෙතකො වා, කොසම්බො, කොසම්බකො වා, ඉන්දපත්තො, ඉන්දපත්තකො වා, කපිල්ලො, කපිල්ලකො වා, භාරුකච්ඡො, භාරුකච්ඡකො වා, නගරෙ ජාතො, නගරා ආගතො, නගරෙ වසතීති වා නාගරො, නාගරකො වා. එවං ජානපදො.

ජනපදනාමෙසු පන සබ්බත්ථ බහුවචනමෙව භවති. යථා – අඞ්ගෙසු ජාතො, අඞ්ගෙහි ආගතො, අඞ්ගා අස්ස නිවාසො, අඞ්ගානං ඉස්සරො වා අඞ්ගො, අඞ්ගකො වා, මාගධො, මාගධකො වා, කොසලො, කොසලකො වා ¶ , වෙදෙහො, වෙදෙහකො වා, කම්බොජො, කම්බොජකො වා, ගන්ධාරො, ගන්ධාරකො වා, සොවීරො, සොවීරකො වා, සින්ධවො, සින්ධවකො වා, අස්සකො, කාලිඞ්ගො, පඤ්චාලො, සක්කො, තථා සුරට්ඨෙ ජාතො, සුරට්ඨස්ස ඉස්සරො වා සොරට්ඨො, සොරට්ඨකො වා. එවං මහාරට්ඨො, මහාරට්ඨකො වා ඉච්චාදි.

නක්ඛත්තයොගෙ කත්තිකාය පුණ්ණචන්දයුත්තාය යුත්තො මාසො කත්තිකො, මගසිරෙන චන්දයුත්තෙන නක්ඛත්තෙන යුත්තො මාසො මාගසිරො. එවං ඵුස්සෙන යුත්තො මාසො ඵුස්සො, මඝාය යුත්තො මාසො මාඝො, ඵග්ගුනියා යුත්තො මාසො ඵග්ගුනො, චිත්තාය යුත්තො මාසො චිත්තො, විසාඛාය යුත්තො මාසො වෙසාඛො, ජෙට්ඨාය යුත්තො මාසො ජෙට්ඨො, උත්තරාසාළ්හාය යුත්තො මාසො ආසාළ්හො, ආසාළ්හී වා, සවණෙන යුත්තො මාසො සාවණො, සාවණී. භද්දෙන යුත්තො මාසො භද්දො, අස්සයුජෙන යුත්තො මාසො අස්සයුජො, බුද්ධො අස්ස දෙවතාති බුද්ධො. එවං සොගතො, මාහින්දො, යාමො, සොමො.

බ්යාකරණං අවෙච්චාධීතෙ වෙය්යාකරණො. එවං මොහුත්තො, නෙමිත්තො, අඞ්ගවිජ්ජො, වත්ථුවිජ්ජො. වසාතීනං විසයො දෙසො වාසාතො, උදුම්බරා අස්මිං පදෙසෙ සන්තීති ඔදුම්බරො දෙසො.

සහස්සෙන නිබ්බත්තා සාහස්සී පරිඛා, පයසා නිබ්බත්තං පායාසං, සහස්සං අරහතීති සාහස්සී ගාථා, අයසො ¶ විකාරො ආයසො. එවං සොවණ්ණො, පුරිසො පරිමාණමස්සාති පොරිසං උදකං.

චග්ගහණෙන තත්ථ ජාතො, තත්ථ වසති, තස්ස හිතං, තං අරහතීතිආදීසු ණෙය්යප්පච්චයො. බාරාණසියං ජාතො, වසතීති වා බාරාණසෙය්යකො, පුරෙ විය කකාරාගමො. එවං චම්පෙය්යකො, සාගලෙය්යකො, මිථිලෙය්යකො ජනො, ගඞ්ගෙය්යො මච්ඡො, සිලාය ජාතං සෙලෙය්යකං, කුලෙ ජාතො කොලෙය්යකො සුනඛො, වනෙ ජාතං වානෙය්යං පුප්ඵං. එවං පබ්බතෙය්යො මානුසො, පබ්බතෙය්යා නදී, පබ්බතෙය්යං ඔසධං, පථස්ස හිතං පාථෙය්යං, සපතිස්ස හිතං සාපතෙය්යං ධනං, පදීපෙය්යං තෙලං, මාතු හිතං මත්තෙය්යං. එවං පෙත්තෙය්යං. දක්ඛිණමරහතීති දක්ඛිණෙය්යො ඉච්චාදි.

ජාතඉච්චෙවමාදීනං සද්දානං අත්ථෙ ඉම ඉයඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා.

පච්ඡා ජාතො පච්ඡිමො, පච්ඡිමා ජනතා, පච්ඡිමං චිත්තං, අන්තෙ ජාතො අන්තිමො, අන්තිමා, අන්තිමං. එවං මජ්ඣිමො, පුරිමො, උපරිමො, හෙට්ඨිමො, පච්චන්තිමො, ගොප්ඵිමො, ගන්ථිමො.

තථා ¶ ඉයප්පච්චයෙ මනුස්සජාතියා ජාතො මනුස්සජාතියො, මනුස්සජාතියා, මනුස්සජාතියං. එවං අස්සජාතියො, හත්ථිජාතියො, බොධිසත්තජාතියො, දබ්බජාතියො, සමානජාතියො, ලොකියො ඉච්චාදි.

ආදිග්ගහණෙන තත්ථ නියුත්තො, තදස්ස අත්ථි, තත්ථ භවොතිආදීස්වපි ඉම ඉයප්පච්චයා හොන්ති, චසද්දෙන ඉකප්පච්චයො ච. අන්තෙ නියුත්තො අන්තිමො, අන්තියො, අන්තිකො, පුත්තො අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති පුත්තිමො, පුත්තියො, වුත්තිකො, කප්පො අස්ස අත්ථීති කප්පියො, ජටා අස්ස අත්ථීති ජටියො, හානභාගො අස්ස අත්ථීති හානභාගියො. එවං ඨිතිභාගියො, බොධිස්ස පක්ඛෙ භවා බොධිපක්ඛියා, පඤ්චවග්ගෙ භවා පඤ්චවග්ගියා. එවං ඡබ්බග්ගියා, උදරියං, අත්තනො ඉදන්ති අත්තනියං, නකාරාගමො.

චසද්දග්ගහණෙන කිය යණ්යප්පච්චයා ච. ජාතියා නියුත්තො ජාතිකියො. එවං අන්ධකියො, ජච්චන්ධෙ නියුත්තො ජච්චන්ධකියො. සස්ස අයන්ති සකියො. එවං පරකියො.

යප්පච්චයො සාධුහිතභවජාතාදිඅත්ථෙසු. යථා – කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං. සභායං සාධු සබ්භං, ‘‘යවතං තලනා’’දිනා උකාරාදි. එවං මෙධාය හිතං මෙජ්ඣං ඝටං. පාදානං හිතං පජ්ජං තෙලං, රථස්ස හිතා රච්ඡා, ගාමෙ භවො ගම්මො ¶ , ගවෙ භවං ගබ්යං, ‘‘ඔසරෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන යප්පච්චයෙ පරෙපි අවාදෙසො. කවිම්හි භවං කබ්යං, දිවි භවා දිබ්යා, ථනතො ජාතං ථඤ්ඤං, ධනාය සංවත්තතීති ධඤ්ඤං.

ණ්යප්පච්චයො පරිසායං සාධු පාරිසජ්ජො, දකාරාගමො, සමණානං හිතා සාමඤ්ඤා ජනා, බ්රාහ්මණානං හිතා බ්රාහ්මඤ්ඤා, අරූපෙ භවා ආරුප්පා ඉච්චාදි.

‘‘රාජපුත්තානං සමූහො’’ති විග්ගහෙ –

ඡට්ඨියන්තතො ‘‘තෙසං සමූහො’’ති අත්ථෙ කණණඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. රාජපුත්තකො, රාජපුත්තකං වා, රාජපුත්තො. එවං මානුස්සකො, මානුස්සො, මාථුරකො, මාථුරො, පොරිසකො, පොරිසො, වුද්ධානං සමූහො වුද්ධකො, වුද්ධො. එවං මායූරකො, මායූරො, කාපොතො, කොකිලො, මාහිංසකො, මාහිංසො, ඔට්ඨකො, ඔරබ්භකො, අට්ඨන්නං සමූහො අට්ඨකො, රාජානං සමූහො රාජකො, භික්ඛානං සමූහො භික්ඛො, සික්ඛානං සමූහො සික්ඛො, ද්වින්නං සමූහො ද්වයං, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ඉකාරස්ස අයාදෙසො. එවං තිණ්ණං සමූහො තයං ඉච්චාදි.

ගාමජනබන්ධුසහායඉච්චෙවමාදීහි තාපච්චයො හොති සමූහත්ථෙ. ගාමානං සමූහො ගාමතා. එවං ජනතා, බන්ධුතා, සහායතා, නාගරතා. ‘‘තා’’ති යොගවිභාගෙන සකත්ථෙපි දෙවොයෙව දෙවතා, තාපච්චයන්තස්ස නිච්චමිත්ථිලිඞ්ගතා.

‘‘තදස්ස ඨාන’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ ඡට්ඨියන්තතො ඉයප්පච්චයො හොති. මදනස්ස ඨානං මදනියො, මදනියා, මදනියං, බන්ධනස්ස ඨානං බන්ධනියං. එවං මුච්ඡනියං. රජනියං, ගමනියං, දස්සනියං, උපාදානියං, පසාදනියං. චසද්දෙන හිතාදිඅත්ථෙපි උපාදානානං හිතා උපාදානියා ඉච්චාදි.

උපමත්ථෙ උපමාවාචිලිඞ්ගතො ආයිතත්තප්පච්චයො හොති. ධූමො විය දිස්සතීති ධූමායිතත්තං. එවං තිමිරායිතත්තං.

‘‘තන්නිස්සිත’’න්ති අත්ථෙ, ‘‘තදස්සඨාන’’න්ති අත්ථෙ ච ලප්පච්චයො හොති. දුට්ඨු නිස්සිතං, දුට්ඨු ඨානං වා දුට්ඨුල්ලං, දුට්ඨුල්ලා වාචා, ලස්ස ද්විභාවො. එවං වෙදල්ලං.

‘‘අභිජ්ඣා ¶ අස්ස පකති, අභිජ්ඣා අස්ස බහුලා’’ති වා විග්ගහෙ –

පඨමාවිභත්යන්තතො ආලුප්පච්චයො හොති ‘‘තදස්ස බහුල’’මිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. අභිජ්ඣාලු, අභිජ්ඣාලූ, අභිජ්ඣාලවො. එවං සීතාලු, ධජාලු, දයාලු. ‘‘සබ්බතො කො’’ති එත්ථ පුන සබ්බතොග්ගහණෙන කකාරාගමො, අභිජ්ඣාලුකො, අභිජ්ඣාලුකා, අභිජ්ඣාලුකං. එවං සීතාලුකො, දයාලුකො, තථා හීනොව හීනකො. එවං පොතකො, කුමාරකො, මාණවකො, මුදුකො, උජුකො, අප්පමත්තකං, ඔරමත්තකං, සීලමත්තකං ඉච්චාදි.

‘‘යදනුපපන්නා නිපාතනා සිජ්ඣන්තී’’ති ඉමිනා පටිභාගකුච්ඡිතසඤ්ඤානුකම්පාදිඅත්ථෙසු කප්පච්චයො. පටිභාගත්ථෙ හත්ථිනො ඉව හත්ථිකා. එවං අස්සකා. කුච්ඡිතත්ථෙ කුච්ඡිතො සමණො සමණකො. එවං බ්රාහ්මණකො, මුණ්ඩකො, පණ්ඩිතකො, වෙය්යාකරණකො. සඤ්ඤායං කතකො, භටකො. අනුකම්පායං පුත්තකො.

තථා කිංයතෙතතො පරිමාණත්ථෙ ත්තකවන්තුප්පච්චයා. කිං පරිමාණමස්සාති කිත්තකං. එවං යත්තකං, තත්තකං, එත්තකං. වන්තුම්හි ආත්තඤ්ච, යං පරිමාණමස්සාති යාවා, යාවන්තො ¶ , ගුණවන්තුසමං. එවං තාවා, තාවන්තො. එතාවා, එතාවන්තො ඉච්චාදි.

‘‘සුවණ්ණෙන පකත’’න්ති විග්ගහෙ –

තප්පකතිවචනත්ථෙ මයප්පච්චයො හොති, පකරීයතීති පකති, තෙන පකති තප්පකති, තප්පකතියා වචනං කථනං තප්පකතිවචනං. සුවණ්ණමයො රථො, සොවණ්ණමයො වා, සුවණ්ණමයා භාජනවිකති, සුවණ්ණමයං භාජනං. එවං රූපියමයං, රජතමයං, ජතුමයං, දාරුමයං, මත්තිකාමයං, ඉද්ධියා නිබ්බත්තං ඉද්ධිමයං.

මනතො නිප්ඵන්නා මනොමයා, අයසාපකතං අයොමයං. එත්ථ ච ‘‘මනොගණාදීන’’න්ති වත්තමානෙ –

එතෙසං මනොගණාදීනං අන්තො ඔත්තමාපජ්ජතෙ විභත්තිලොපෙ කතෙති ඔකාරො.

ගවෙන පකතං කරීසං, ගොතො නිබ්බත්තන්ති වා ගොමයං. ‘‘මයො’’තියොගවිභාගෙන සකත්ථෙපි දානමෙව දානමයං, සීලමයං ඉච්චාදි.

ඡට්ඨියන්තතො ණ්යත්තතාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ‘‘තස්ස භාවො’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ, තුසද්දග්ගහණෙන ත්තනණෙය්යාදිප්පච්චයා ච. භවන්ති එතස්මා බුද්ධිසද්දා ඉති භාවො, සද්දප්පවත්තිනිමිත්තං වුච්චති, වුත්තඤ්ච – ‘‘යස්ස ගුණස්ස හි භාවා දබ්බෙ සද්දනිවෙසො තදභිධානෙණ්යත්තතාදයො’’ති. ණ්යත්තත්තනන්තානං නිච්චං නපුංසකත්තං, තාපච්චයන්තස්ස සභාවතො නිච්චමිත්ථිලිඞ්ගතා. ණ්යප්පච්චයොයං ගුණවචනෙ බ්රාහ්මණාදීහි, තත්ථ ‘‘අවණ්ණො යෙ ලොපඤ්චා’’ති අවණ්ණලොපො, ආදිවුද්ධි.

ආලස්යං. එවං ආරොග්යං, උදග්ගස්ස භාවො ඔදග්යං, සඛිනො භාවො සඛ්යං, අණණස්ස භාවො ආණණ්යං, විධවාය භාවො වෙධබ්යං, දුබ්බලස්ස භාවො දුබ්බල්යං, චපලස්ස භාවො චාපල්යං.

වියත්තස්ස භාවො වෙය්යත්තියං, මච්ඡරස්ස භාවො මච්ඡරියං. එවං ඉස්සරියං, ආලසියං, මුණ්ඩියං, මූළ්හියං. එත්ථ ‘‘වෙය්යත්තිය’’න්තිආදීසු ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා යම්හි ඉකාරාගමො.

‘‘පණ්ඩිතස්ස භාවො පණ්ඩිත්ය’’න්තිආදීසු ‘‘යවතං තලනදකාරානං බ්යඤ්ජනානි චලඤජකාරත්ත’’න්ති ත්යකාරසංයොගාදීනං චලඤජකාරාදෙසා ¶ , ද්විත්තං. පණ්ඩිච්චං, බහුස්සුතස්ස භාවො බාහුස්සච්චං, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා උකාරස්ස අකාරො, එවං පොරොහිච්චං, අධිපතිස්ස භාවො ආධිපච්චං, මුට්ඨස්සතිස්ස භාවො මුට්ඨස්සච්චං, ඉවණ්ණලොපො. කුසලස්ස භාවො කොසල්ලං. එවං වෙපුල්ලං, සමානානං භාවො සාමඤ්ඤං, ගිලානස්ස භාවො ගෙලඤ්ඤං, ‘‘ක්වචාදිමජ්ඣුත්තරා’’දිසුත්තෙන සංයොගෙ පරෙ රස්සත්තං.

සුහදස්ස භාවොසොහජ්ජං. එවං වෙසාරජ්ජං, කුසීදස්සභාවොකොසජ්ජං, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ඊකාරස්ස අකාරො. තථා ‘‘පුරිසස්ස භාවො පොරිස’’න්තිආදීසු ‘‘යවතං තලනා’’දිසුත්තෙ කාරග්ගහණෙන යවතං සකාරකචටපවග්ගානං සකාරකචටපවග්ගාදෙසා. සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං. එවං දොමනස්සං, සොවචස්සං, දොවචස්සං, එත්ථ සකාරාගමො. තථා නිපකස්ස භාවො නෙපක්කං, ද්විත්තං. එවං ආධික්කං, දුභගස්ස භාවො දොභග්ගං, වාණිජස්ස භාවො වාණිජ්ජං, රාජිනො භාවො රජ්ජං, ‘‘ක්වචා’’දිනා රස්සත්තං. සරූපස්ස භාවො සාරුප්පං. එවං ඔපම්මං, සොඛුම්මං.

තථස්ස භාවො තච්ඡං, දුම්මෙධස්ස භාවො දුම්මෙජ්ඣං, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. එවං බ්රාහ්මඤ්ඤං, නිපුණස්ස භාවො නෙපුඤ්ඤං. ‘‘තච්ඡ’’න්තිආදීසුපි කාරග්ගහණෙනෙව යවතං ථධණකාරානං ඡඣඤකාරාදෙසා.

ත්තතාපච්චයෙසු ¶ – පංසුකූලිකස්ස භාවො පංසුකූලිකත්තං, පංසුකූලිකතා. එවං තෙචීවරිකත්තං, තෙචීවරිකතා, ඔදරිකත්තං, ඔදරිකතා, මනුස්සත්තං, මනුස්සතා ජාති, නීලත්තං, නීලතා ගුණො, යාචකත්තං, යාචකතා ක්රියා, දණ්ඩිත්තං, දණ්ඩිතා දබ්බං, සච්චවාදිතා, පාරමිතා, කතඤ්ඤුතා, සබ්බඤ්ඤුතා, ‘‘ක්වචා’’දිනා තාපච්චයෙ රස්සත්තං, අප්පිච්ඡතා, අසංසග්ගතා, භස්සාරාමතා, නිද්දාරාමතා, ලහුතා ඉච්චාදි.

ත්තනපච්චයෙ – පුථුජ්ජනස්ස භාවො පුථුජ්ජනත්තනං, වෙදනත්තනං, ජායත්තනං.

ණෙය්යෙ – සුචිස්ස භාවො සොචෙය්යං. එවං ආධිපභෙය්යං, කවිස්ස භාවොකාවෙය්යං, ථෙනස්ස භාවො ථෙය්යං, මහාවුත්තිනා නකාරස්ස ලොපො.

‘‘ණ්යත්තතා’’ති යොගවිභාගෙන කම්මනි, සකත්ථෙ ච ණ්යාදයො, වීරානං භාවො, කම්මං වා වීරියං, පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, පාරිභට්යස්ස භාවො පාරිභට්යතා. එවං සොවචස්සතා, භිසග්ගස්ස කම්මං භෙසජ්ජං, බ්යාවටස්ස කම්මං වෙය්යාවච්චං, සඨස්ස භාවො, කම්මං වා සාඨෙය්යං.

සකත්ථෙ පන – යථාභූතමෙව යථාභුච්චං, කරුණායෙව කාරුඤ්ඤං, පත්තකාලමෙව පත්තකල්ලං, ආකාසානන්තමෙව ¶ ආකාසානඤ්චං, කායපාගුඤ්ඤමෙව කායපාගුඤ්ඤතා ඉච්චාදි.

විසමඉච්චෙවමාදීහි ඡට්ඨියන්තෙහි ණප්පච්චයො හොති, ත්ත තා ච ‘‘තස්ස භාවො’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. ආකතිගණොයං. වෙසමං, විසමත්තං, විසමතා. සුචිස්ස භාවො සොචං, සුචිත්තං, සුචිතා, ගරුනො භාවො ගාරවො, ආදිවුද්ධි, ‘‘ඔ සරෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දග්ගහණෙන උකාරස්ස ච අවාදෙසො. පටුනො භාවො පාටවං, පටුත්තං, පටුතා.

උජුනො භාවො අජ්ජවං, මුදුනො භාවො මද්දවං ඉච්චත්ර ‘‘ආත්තඤ්චා’’ති ණම්හි ඉකාරුකාරානං ආත්තං, ද්විභාවො, සංයොගෙ ආදිරස්සත්තඤ්ච. උජුතා, මුදුතා. එවං ඉසිස්ස භාවො ආරිස්යං, ආසභං, කුමාරස්ස භාවොකොමාරං, යුවස්ස භාවො යොබ්බනං, මහාවුත්තිනා නකාරාගමො, පරමානං භාවො, කම්මං වා පාරමී දානාදික්රියා, ‘‘ණවණිකා’’දිසුත්තෙන ඊපච්චයො, සමග්ගානං භාවො සාමග්ගී.

රමණීයඉච්චෙවමාදිතො කණපච්චයො හොති, ත්ත තා ච භාවත්ථෙ. රමණීයස්ස භාවො රාමණීයකං, රමණීයත්තං, රමණීයතා ¶ . එවං මානුඤ්ඤකං, මනුඤ්ඤත්තං, මනුඤ්ඤතා, පියරූපකං, පියරූපත්තං, පියරූපතා, කල්යාණකං, කල්යාණත්තං, කල්යාණතා, චොරකං, චොරිකා වා, චොරත්තං, චොරතා, අඩ්ඪකං, අඩ්ඪත්තං, අඩ්ඪතා ඉච්චාදි.

‘‘සබ්බෙ ඉමෙ පාපා අයමිමෙසං විසෙසෙන පාපො’’ති විග්ගහෙ –

විසෙසත්ථෙ තර තම ඉසික ඉය ඉට්ඨඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. පාපතරො, පාපතරා, පාපතරං. තතොපි අධිකො පාපතමො, පාපතමා, පාපතමං. පාපිසිකො, පාපිසිකා, පාපිසිකං. පාපියො, පාපියා, පාපියං. පාපිට්ඨො, පාපිට්ඨා, පාපිට්ඨං. අතිසයෙන පාපිට්ඨො, පාපිට්ඨතරො. එවං පටුතරො, පටුතමො, පටිසිකො, පටියො, පටිට්ඨො. සබ්බෙසං අතිසයෙන වරො වරතරො, වරතමො, වරිසිකො, වරියො, වරිට්ඨො. එවං පණීතතරො, පණීතතමො.

‘‘සබ්බෙ ඉමෙ වුඩ්ඪා අයමිමෙසං විසෙසෙන වුඩ්ඪො’’ති අත්ථෙ ඉයඉට්ඨප්පච්චයා හොන්ති.

සබ්බස්සෙව වුඩ්ඪසද්දස්ස ජො හොති ඉය ඉට්ඨඉච්චෙතෙසු පච්චයෙසු. ජෙය්යො, ජෙට්ඨො, එත්ථ ච ‘‘සරලොපාදි’’සුත්තෙ තුග්ගහණෙන ලොපමකත්වා ‘‘සරා සරෙ ලොප’’න්ති පුබ්බසරෙ ලුත්තෙ ‘‘ක්වචාසවණ්ණං ලුත්තෙ’’ති එකාරො.

‘‘ඉයිට්ඨෙසූ’’ති අධිකාරො, ‘‘ජො’’ති ච වත්තතෙ.

සබ්බස්සෙව පසත්ථසද්දස්ස සාදෙසො හොති, ජො ච ඉයිට්ඨෙසු. අයඤ්ච පසත්ථො අයඤ්ච පසත්ථො සබ්බෙ ඉමෙ පසත්ථා අයමිමෙසං විසෙසෙන පසත්ථොති සෙය්යො, සෙට්ඨො, ජෙය්යො, ජෙට්ඨො.

සබ්බස්සෙව අන්තිකසද්දස්ස නෙදාදෙසො හොති ඉයිට්ඨෙසු. විසෙසෙන අන්තිකොති නෙදියො, නෙදිට්ඨො.

සබ්බස්සෙව බාළ්හසද්දස්ස සාධාදෙසො හොති ඉයිට්ඨෙසු. විසෙසෙන බාළ්හොති සාධියො, සාධිට්ඨො.

සබ්බස්ස අප්පසද්දස්ස කණ හොති ඉයිට්ඨෙසු. විසෙසෙන අප්පොති කණියො, කණිට්ඨො.

‘‘විසෙසෙන යුවා’’ති අත්ථෙ ‘‘කණ’’ඉති වත්තතෙ.

සබ්බස්ස යුවසද්දස්ස කණ හොති ඉයිට්ඨෙසු. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ණකාරස්ස නකාරො. කනියො, කනිට්ඨො.

වන්තුමන්තුවී ඉච්චෙතෙසං පච්චයානං ලොපො හොති ඉයිට්ඨෙසු. සබ්බෙ ඉමෙ ගුණවන්තො අයමිමෙසං විසෙසෙන ගුණවාති ගුණියො, ගුණිට්ඨො, විසෙසෙන සතිමාති සතියො, සතිට්ඨො, විසෙසෙන මෙධාවීති මෙධියො, මෙධිට්ඨො ඉච්චාදි.

‘‘මෙධා යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

පඨමාවිභත්යන්තා ‘‘තදස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජති’’ ඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු වීපච්චයො හොති. මෙධාමායා සද්දෙහි චායං. මෙධාවී, මෙධාවිනො. ඉත්ථියං ඊකාරන්තත්තා ‘‘පතිභික්ඛුරාජීකාරන්තෙහි ඉනී’’ති ඉනී, මෙධාවිනී, මෙධාවිනියො. නපුංසකෙ මෙධාවි කුලං. එවං මායාවී, මායාවිනී, මායාවි චිත්තං.

චග්ගහණෙන සො ඉ ලව ආලාදිප්පච්චයා ච. යථා – සුමෙධා යස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති සුමෙධසො, රස්සත්තං. එවං ලොමසො. පිච්ඡං අස්ස අත්ථි, තස්මිං ¶ වා විජ්ජතීති පිච්ඡිලො. එවං ඵෙනිලො, තුණ්ඩිලො, ජටිලො. කෙසා අස්ස අත්ථීති කෙසවො, වාචාලො ඉච්චාදි.

‘‘තපො අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

තපඉච්චෙවමාදිතො සීපච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. සස්ස ද්විභාවො. තපස්සී, තපස්සිනො, තපස්සිනී, තපස්සි. එවං තෙජස්සී, යසස්සී, මනස්සී, පයස්සී.

‘‘දණ්ඩො අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

ආදිසද්දොයං පකාරත්ථො, දණ්ඩඉච්චෙවමාදිතො අවණ්ණන්තා ඉක ඊ ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ‘‘තදස්සත්ථි’’ ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. දණ්ඩිකො, දණ්ඩී, දණ්ඩිනො, දණ්ඩිනී. එවං මාලිකො, මාලී, මාලිනී, ඡත්තිකො, ඡත්තී, රූපිකො, රූපී, කෙසිකො, කෙසී, සඞ්ඝී, ඤාණී, හත්ථී ඉච්චාදි.

මධුආදිතො රප්පච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථී’’ති අත්ථෙ. මධු අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති මධුරො ගුළො, මධුරා සක්ඛරා, මධුරං ඛීරං, කුඤ්ජා හනූ එතස්ස සන්තීති කුඤ්ජරො, සබ්බස්මිං ¶ වත්තබ්බෙ මුඛමස්ස අත්ථීති මුඛරො, සුසි අස්ස අත්ථීති සුසිරො. එවං රුචිරො, නගරො.

‘‘ගුණො අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

ගුණඉච්චෙවමාදිතො වන්තුප්පච්චයො හොති ‘‘තදස්ස අත්ථී’’ති අත්ථෙ. විභත්තිලොපෙ, නාමබ්යපදෙසෙ ච කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති. ගුණවන්තු සි, ‘‘සවිභත්තිස්ස, න්තුස්සා’’ති අධිකිච්ච ‘‘ආ සිම්හී’’ති ආත්තං, ගුණවා පුරිසො, සෙසං ඤෙය්යං. එවං ගණවා, කුලවා ඉච්චාදයො. ඉත්ථියං ‘‘ණව ණික ණෙය්යණන්තූහී’’ති ඊපච්චයො, ‘‘වා’’ති වත්තමානෙ ‘‘න්තුස්ස තමීකාරෙ’’ති තකාරො, ගුණවතී, ගුණවන්තී ඉච්චාදි. නපුංසකෙ ‘‘අං නපුංසකෙ’’ති සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස අමාදෙසො, ගුණවං ඉච්චාදි.

‘‘සති අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

සතිඉච්චෙවමාදීහි අවණ්ණන්තරහිතෙහි පඨමාවිභත්යන්තෙහි ලිඞ්ගෙහි මන්තුප්පච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථී’’ති අත්ථෙ. සෙසං ගුණවන්තුසමං. සතිමා, සතිමතී, සතිමන්තී, සතිමං. එවං ධිතිමා, ගතිමා ඉච්චාදයො.

තථා ‘‘ආයු අස්ස අත්ථීති ආයු මන්තු’’ඉච්චත්ර –

ආයුස්ස උකාරො අස හොති මන්තුම්හීති අසාදෙසො. ආයස්මා, සෙසං සමං. ගාවො අස්ස සන්තීති ගොමා, ගොමන්තො, ගොමතී, ගොමන්තී, ගොමං කුලං ඉච්චාදි.

‘‘සද්ධා අස්ස අත්ථී’’ති විග්ගහෙ –

සද්ධා පඤ්ඤාඉච්චෙවමාදිතො ණප්පච්චයො හොති ‘‘තදස්සත්ථි’’ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ. සද්ධො පුරිසො, සද්ධා කඤ්ඤා, සද්ධං කුලං. එවං පඤ්ඤො, අමච්ඡරො, තථා බුද්ධං, බුද්ධි අස්ස අත්ථීති බුද්ධො ඉච්චාදි.

‘‘පඤ්චන්නං පූරණො’’ති විග්ගහෙ –

පූරයති සඞ්ඛ්යා අනෙනාති පූරණො, සඞ්ඛ්යාය පූරණො සඞ්ඛ්යාපූරණො, තස්මිං සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ ඡට්ඨියන්තතො මප්පච්චයො හොති. පඤ්චමො, පඤ්චන්නං පූරණී පඤ්චමී, ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊපච්චයො. ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආපච්චයො, පඤ්චමා වීරියපාරමී, පඤ්චමං ඣානං. එවං සත්තමො, සත්තමී, සත්තමා, සත්තමං, අට්ඨමො, අට්ඨමී, අට්ඨමා, අට්ඨමං, නවමො ¶ , නවමී, නවමා, නවමං, දසමො, දසමී, දසමා, දසමං ඉච්චාදි.

චතුඡඉච්චෙතෙහි ථඨඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ. චතුන්නං පූරණො චතුත්ථො, ද්විත්තං, චතුත්ථී, චතුත්ථා, චතුත්ථං, ඡන්නං පූරණො ඡට්ඨො, ඡට්ඨී, ඡට්ඨා, ඡට්ඨං, ඡට්ඨො එව ඡට්ඨමො.

ඡස්ස සකාරාදෙසො හොති වා සඞ්ඛ්යානෙ. ඡාහමස්ස ජීවිතං සාහං, ඡාහං වා, සළායතනං.

‘‘ද්වින්නං පූරණො’’ති විග්ගහෙ –

ද්විතිඉච්චෙතෙහි තියප්පච්චයො හොති සඞ්ඛ්යාපූරණත්ථෙ. විපරිණාමෙන ‘‘ද්වි තිණ්ණ’’න්ති වත්තමානෙ –

ද්විතිඉච්චෙතෙසං දුතඉච්චාදෙසා හොන්ති තියප්පච්චයෙ පරෙ. දුතියො පුරිසො, දුතියා, දුතියං. එවං තිණ්ණං පූරණො තතියො, තතියා, තතියං. අපිග්ගහණෙන අඤ්ඤත්ථාපි ද්විසද්දස්ස දුආදෙසො හොති, චසද්දෙන දි ච. ද්වෙ රත්තියො දුරත්තං, දුවිධං, දුවඞ්ගං, දිරත්තං, දිගුණං, දිගු.

411. තෙසමඩ්ඪූපපදෙන අඩ්ඪුඩ්ඪදිවඩ්ඪදියඩ්ඪඩ්ඪතියා.

තෙසං චතුත්ථදුතියතතියානං අඩ්ඪූපපදානං අඩ්ඪූපපදෙන සහ අඩ්ඪුඩ්ඪදිවඩ්ඪදියඩ්ඪඅඩ්ඪතියාදෙසා හොන්ති.

අඩ්ඪූපපදපාදාන-සාමත්ථා අඩ්ඪපුබ්බකා;

තෙසංසද්දෙන ගය්හන්තෙ, චතුත්ථදුතියාදයො.

අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන දුතියො දිවඩ්ඪො, දියඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.

‘‘එකඤ්ච දස චා’’ති අත්ථෙ ද්වන්දසමාසෙ, ‘‘එකෙන අධිකා දසා’’ති අත්ථෙ තප්පුරිසසමාසෙ වා කතෙ ‘‘සඞ්ඛ්යානෙ’’ති වත්තමානෙ ‘‘ද්වෙකට්ඨානමාකාරො වා’’ති ආත්තං. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.

ද්වෙකට්ඨානං දසෙ නිච්චං, ද්විස්සා’නවුතියා නවා;

ඉතරෙස’මසන්තඤ්ච, ආත්තං දීපෙති වාසුති.

‘‘එකාදිතො දසර සඞ්ඛ්යානෙ’’ති රත්තං.

රාදෙසො වණ්ණමත්තත්තා, වණ්ණමත්තප්පසඞ්ගිපි;

සියා දසස්ස දස්සෙව, නිමිත්තාසන්නභාවතො.

තතො බහුවචනං යො, ‘‘පඤ්චාදීනමකාරො’’ති සවිභත්තිස්ස අන්තස්ස අත්තං. එකාරස, එකාදස, ලිඞ්ගත්තයෙපි සමානං.

එකාදිතො පරස්ස දසස්ස අන්තෙ ඊපච්චයො හොති වා පූරණත්ථෙ.

දසස්ස පච්චයායොගා, ලද්ධමන්තෙති අත්ථතො;

තදන්තස්ස සභාවෙන, ඉත්ථියංයෙව සම්භවො.

එකාදසන්නං පූරණී එකාදසී, අඤ්ඤත්ර එකාදසමො, එකාදසමං.

ද්වෙ ච දස ච, ද්වීහි වා අධිකා දසාති ‘‘ද්වි දස’’ඉච්චත්ර ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.

‘‘වීසති දසෙසු බා ද්විස්ස තූ’’ති බාදෙසො, දස්ස රාදෙසො. බාරස, අඤ්ඤත්ර ආත්තං, ද්වාදස. ද්වාදසන්නං පූරණො බාරසමො, ද්වාදසමො, ද්වාදසී.

තයො ච දස ච, තීහි වා අධිකා දසාති තෙරස, ‘‘තෙසු වුද්ධි ලොපා’’දිනා තිස්ස තෙආදසො ආනවුතියා, තෙරසමො, තෙරසී.

චත්තාරො ච දස ච, චතූහි වා අධිකා දසාති චතුද්දස ඉච්චත්ර ‘‘ගණනෙ දසස්සා’’ති ච වත්තමානෙ ‘‘චතූපපදස්ස ලොපො තුත්තරපදාදි චස්ස චුචොපි නවා’’ති තුලොපො, චුචො ච. චුද්දස, චොද්දස, චතුද්දස. චුද්දසමො, චතුද්දසමො, චකුද්දසී, චාතුද්දසී වා.

පඤ්ච ච දස ච, පඤ්චහි වා අධිකා දසාති පඤ්චදස, ‘‘තෙසු වුද්ධි ලොපා’’දිනා පඤ්චසද්දස්ස දස වීසෙසු පන්නපණ්ණආදෙසාපි, ‘‘අට්ඨාදිතො චා’’ති රත්තං. පන්නරස, පඤ්චදස. පන්නරසමො, පඤ්චදසමො, පන්නරසී, පඤ්චදසී.

‘‘ඡ ¶ ච දස ච, ඡහි වා අධිකා දසා’’ති සමාසෙ කතෙ ‘‘ඡස්සා’’ති වත්තමානෙ ‘‘දසෙ සො නිච්චඤ්චා’’ති සො, ‘‘සඞ්ඛ්යානං, වා’’ති ච වත්තතෙ, ‘‘ල දරාන’’න්ති ලත්තං, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.

ළො නිච්චං සොළසෙ දස්ස, චත්තාලීසෙ ච තෙරසෙ;

අඤ්ඤත්ර න ච හොතායං, වවත්ථිතවිභාසතො.

ලළානමවිසෙසො ක්වචි, සොළස. තෙළස, චත්තාලීසං, චත්තාරීසං. සොළසමො, සොළසී.

‘‘වා, දසර සඞ්ඛ්යානෙ’’ති අධිකිච්ච ‘‘අට්ඨාදිතො චා’’ති රත්තං. අට්ඨාරස, අට්ඨාදස, ආත්තං. අට්ඨාරසන්නං පූරණො අට්ඨාරසමො, අට්ඨාදසමො. එවං සත්තරස, සත්තදස. සත්තරසමො, සත්තදසමො.

අට්ඨාදිතොති කිමත්ථං? චතුද්දස.

එකෙන ඌනා වීසතීති තප්පුරිසො, එකූනවීසති. එකූනවීසතාදයො ආනවුතියා එකවචනන්තා, ඉත්ථිලිඞ්ගා ච දට්ඨබ්බා, තෙ ච සඞ්ඛ්යානෙ, සඞ්ඛ්යෙය්යෙ ච වත්තන්තෙ, යදා සඞ්ඛ්යානෙ වත්තන්තෙ, තදා භික්ඛූනමෙකූනවීසති තිට්ඨති, භොති භික්ඛූනමෙකූනවීසති තිට්ඨතු, භික්ඛූනමෙකූනවීසතිං පස්ස, භික්ඛූනමෙකූනවීසතියා කතං ඉච්චාදි.

සඞ්ඛ්යෙය්යෙ පන එකූනවීසති භික්ඛවො තිට්ඨන්ති, භොන්තො එකූනවීසති භික්ඛවො තිට්ඨථ, එකූනවීසතිං භික්ඛූ පස්ස, එකූනවීසතියා භික්ඛූහි කතං ඉච්චාදි. එවං වීසතාදීසුපි යොජෙතබ්බං, එකූනවීසතියා පූරණො එකූනවීසතිමො.

දස ච දස චාති අත්ථෙ ද්වන්දසමාසං කත්වා ‘‘දසදසා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සරූපානමෙකසෙස්වසකි’’න්ති එකසෙසෙ කතෙ ¶ දසසද්දතො පඨමාබහුවචනං යො. ‘‘දස යො’’ඉතීධ –

413. ගණනෙ දසස්ස ද්විති චතු පඤ්ච ඡ සත්ත අට්ඨනවකානං වීති චත්තාර පඤ්ඤා ඡ සත්තාස නවා යොසු යොනඤ්චී සමාසං ඨිරි තීතුති.

ගණනෙ දසස්ස සම්බන්ධීනං ද්වික තික චතුක්ක පඤ්චක ඡක්කසත්තක අට්ඨක නවකානං කතෙකසෙසානං යථාක්කමං වීති චත්තාර පඤ්ඤා ඡ සත්ත අස නව ඉච්චාදෙසා හොන්ති යොසු පරෙසු, යොනඤ්ච ඊසං ආසං ඨි රිති ඊති උතිඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්තීති ද්විදසත්ථවාචකස්ස දසස්ස වීආදෙසො හොති, යොවචනස්ස ඊසඤ්ච, සරලොපාදි.

‘‘සඞ්ඛ්යානං, වා, අන්තෙ’’ති ච වත්තතෙ.

තාසං සඞ්ඛ්යානමන්තෙ තිකාරාගමො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.

විභාසා වීස තිංසාන-මන්තෙ හොති තිආගමො;

අඤ්ඤත්ථ න ච හොතෙව, වවත්ථිතවිභාසතො.

‘‘බ්යඤ්ජනෙ චා’’ති නිග්ගහීතලොපො, පුන තද්ධිතත්තා නාමබ්යපදෙසෙ ස්යාද්යුප්පත්ති. භික්ඛූනං වීසති, වීසං වා, වීසති භික්ඛූ, වීසං වා ඉච්චාදි. වීසතිමො. තථා එකවීසති කුසලචිත්තානි, එකවීසං වා. එකවීසතිමො. බාවීසති, බාවීසං වා. බාවීසතිමො. ද්වාවීසති, ද්වාවීසං වා. ද්වාවීසතිමො. තෙවීසති, තෙවීසං වා. තෙවීසතිමො. චතුවීසති, චතුවීසං වා. චතුවීසතිමො. පණ්ණවීසති, පණ්ණවීසං වා. පණ්ණවීසතිමො. පඤ්චවීසති, පඤ්චවීසං වා. පඤ්චවීසතිමො. ඡබ්බීසති ¶ , ඡබ්බීසං වා. ඡබ්බීසතිමො. සත්තවීසති, සත්තවීසං වා. සත්තවීසතිමො. අට්ඨවීසති, අට්ඨවීසං වා. අට්ඨවීසතිමො. එකූනතිංසති, එකූනතිංසංවා. එකූනතිංසතිමො.

දස ච දස ච දස චාති ‘‘දස දස දසා’’ති වත්තබ්බෙ එකසෙසෙ කතෙ ‘‘ගණනෙ දසස්සා’’තිආදිනා තිඊසමාදෙසා, ‘‘ක්වචා’’දිනා රස්සත්තං, නිග්ගහීතාගමො ච, සෙසං වීසතිසමං. තිංසති, තිංසං, තිංස වස්සානි, නිග්ගහීතලොපො, තිංසං, තිංසාය ඉච්චාදි. එකතිංසති, එකතිංසං වා, බාත්තිංසං, ද්වත්තිංසං, තෙත්තිංසං ඉච්චාදි.

චතුදසත්ථවාචකස්ස කතෙකසෙසස්ස දසස්ස චත්තාර, යොවචනස්ස ඊසං, චත්තාලීසං, ‘‘ල දරාන’’න්ති රස්ස ලත්තං, තාලීසං වා. චත්තාලීසතිමො. එකචත්තාලීසං, ද්වාචත්තාලීසං, ද්විචත්තාලීසං, තෙචත්තාලීසං, තිචත්තාලීසං ඉච්චාදි.

පඤ්චදසත්ථවාචකස්ස දසස්ස පඤ්ඤා, යොවචනස්ස ආසඤ්ච. පඤ්ඤාසං, ‘‘තෙසු වුද්ධි ලොපා’’දිනා පණ්ණාදෙසො, පණ්ණාසං වා. එකපඤ්ඤාසං, ද්වෙපඤ්ඤාසං, ද්විපඤ්ඤාසං.

ඡදසත්ථවාචකස්ස දසස්ස ඡ, යොවචනස්ස ඨිආදෙසො, ‘‘ස ඡස්ස වා’’ති සකාරාදෙසො, සට්ඨි, ද්වාසට්ඨි, ද්වෙසට්ඨි, ද්විසට්ඨි, තෙසට්ඨි, තිසට්ඨි.

සත්තදසත්ථවාචකස්ස දසස්ස සත්ත, යොවචනස්ස රි, ති ච. සත්තරි, සත්තති, ද්වාසත්තරි, ද්වාසත්තති, ද්විසත්තරි, දිසත්තති, තෙසත්තති, තිසත්තති ඉච්චාදි.

අට්ඨදසත්ථවාචකස්ස දසස්ස අස, යොවචනස්ස ඊතිආදෙසො ච. අසීති, එකාසීති, ද්වෙඅසීති, තෙඅසීති, චතුරාසීති, ‘‘ක්වචා’’දිනා දීඝො.

නවදසත්ථවාචකස්ස ¶ දසස්ස නව, යොවචනස්ස උති ච, නවුති, ද්වානවුති, ද්වෙනවුති, ද්විනවුති, තෙනවුති, තිනවුති, චතුනවුති, ඡන්නවුතියා, ඡන්නවුතීනං පාසණ්ඩානං.

415. දසදසකං සතං දසකානං සතං සහස්සඤ්ච යොම්හි.

ගණනෙ පරියාපන්නස්ස දසදසකත්ථවාචකස්ස දසසද්දස්ස සතං හොති, සතදසකත්ථවාචකස්ස දසස්ස සහස්සං හොති යොම්හි. ඉමිනා නිපාතනෙන යොලොපො, තද්ධිතත්තා පුන නාමබ්යපදෙසෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, නිග්ගහීතස්ස ලොපො, ‘‘සි’’න්ති අමාදෙසො, යොජනානං සතං, සහස්සං. සතං නපුංසකමෙකවචනන්තඤ්ච, තථා සහස්සං, වග්ගභෙදෙ සබ්බත්ථ බහුවචනම්පි භවති. ද්වෙ වීසතියො. එවං තිංසාදීසුපි, ද්වෙ සතානි, බහූනි සතානි, ද්වෙ සහස්සානි, බහූනි සහස්සානි.

සතස්ස ද්විකන්ති අත්ථෙ ඡට්ඨීතප්පුරිසං කත්වා ‘‘සතං ද්වික’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘ද්විකාදීනං තදුත්තරපදානඤ්ච නිපච්චන්තෙ’’ති වුත්තියං වචනතො ඉමිනා නිපාතනෙන උත්තරපදස්ස පුබ්බනිපාතො, කකාරලොපො ච හොති. ද්විසතං. එවං සතස්ස තිකං තිසතං, තථා චතුසතං, පඤ්චසතං, ඡසතං, සත්තසතං, අට්ඨසතං, නවසතං, දසසතං සහස්සං හොති. අථ වා ද්වෙ සතානි ද්විසතන්ති දිගුසමාසො. එවං තිසතං, චතුසතං ඉච්චාදි.

යාව තාසං සඞ්ඛ්යානමුත්තරි, තාව දසගුණිතඤ්ච කාතබ්බං, එත්ථ දකාරො සන්ධිජො. යථා – දසස්ස ගණනස්ස දසගුණිතං ¶ සතං හොති, සතස්ස දසගුණිතං සහස්සං, සහස්සස්ස දසගුණිතං දසසහස්සං, ඉදං නහුතන්තිපි වුච්චති, දසසහස්සස්ස දසගුණිතං සතසහස්සං, තං ලක්ඛන්තිපි වුච්චති, සතසහස්සස්ස දසගුණිතං දසසතසහස්සං.

‘‘යදනුපපන්නා නිපාතනා සිජ්ඣන්තී’’ති වත්තතෙ.

යාසං පන සඞ්ඛ්යානං අනිද්දිට්ඨනාමධෙය්යානං යානි රූපානි, තානි සකෙහි නාමෙහි නිපච්චන්තෙ. සතසහස්සානං සතං කොටි, ඉත්ථිලිඞ්ගා, එකවචනන්තා ච, වග්ගභෙදෙ බහුවචනඤ්ච භවති, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි, පකොටිසතසහස්සානං සතං කොටිප්පකොටි. එවං නහුතං, නින්නහුතං, අක්ඛොභිනී, බින්දු, අබ්බුදං, නිරබ්බුදං, අහහං, අබබං, අටටං, සොගන්ධිකං, උප්පලං, කුමුදං, පුණ්ඩරීකං, පදුමං, කථානං, මහාකථානං, අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති.

ඉච්චෙවං ඨානතො ඨානං, සතලක්ඛගුණං මතං;

කොටිප්පභුතිනං වීස-සඞ්ඛ්යානඤ්ච යථාක්කමං.

‘‘ද්වෙ පරිමාණානි එතස්සා’’ති විග්ගහෙ –

ද්විඉච්චෙවමාදිතො ගණනතො කප්පච්චයො හොති අනෙකත්ථෙ. ද්විකො රාසි ද්විකං. එවං තිකං, චතුක්කං, පඤ්චකං, ඡක්කං, සත්තකං, අට්ඨකං, නවකං, දසකං, පණ්ණාසකං, සතකං, සහස්සකං ඉච්චාදි.

‘‘එකස්මිං ¶ වාරෙ භුඤ්ජති, ද්විවාරෙ භුඤ්ජතී’’ති විග්ගහෙ –

එකද්විතිඉච්චෙවමාදිතො ගණනතො සකිස්ස ඨානෙ වාරත්ථෙ ක්ඛත්තුංපච්චයො හොති. එකක්ඛත්තුං, ද්වික්ඛත්තුං භුඤ්ජති, ‘‘සබ්බාසමාවුසො’’තිආදිනා සිලොපො. එවං තික්ඛත්තුං, චතුක්ඛත්තුං, පඤ්චක්ඛත්තුං, ඡක්ඛත්තුං, සත්තක්ඛත්තුං, අට්ඨක්ඛත්තුං, නවක්ඛත්තුං, දසක්ඛත්තුං, සතක්ඛත්තුං, සහස්සක්ඛත්තුං, බහුක්ඛත්තුං, කතික්ඛත්තුං.

‘‘එකෙන විභාගෙනා’’ති විග්ගහෙ –

මණ්ඩූකගතියා සඞ්ඛ්යාග්ගහණමනුවත්තතෙ.

විභාගත්ථෙ එකාදිසඞ්ඛ්යාතො ධාපච්චයො හොති. චසද්දෙන එකද්විතො ජ්ඣ ච, සුත්තාදිතො සො ච. එකධා. ද්වීහි විභාගෙහි ද්විධා, දුධා වා, ද්වෙධා. තීහි විභාගෙහි තිධා, තෙධා වා, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ඉකාරස්සෙකාරො. එවං චතුධා, පඤ්චධා, ඡධා, සත්තධා, අට්ඨධා, නවධා, දසධා, සතධා, සහස්සධා, කතිධා, බහුධා.

ජ්ඣප්පච්චයෙ එකධා කරොතීති එකජ්ඣං. එවං ද්වෙජ්ඣං.

සොපච්චයෙ සුත්තෙන විභාගෙන සුත්තසො. එවං බ්යඤ්ජනසො, පදසො, අත්ථසො, බහුසො, සබ්බාකාරෙන සබ්බසො ¶ , උපායසො, හෙතුසො, ඨානසො, යොනිසො.

සබ්බනාමෙහි පකාරවචනත්ථෙ ථාපච්චයො හොති, තුසද්දෙන ථත්තාපච්චයො ච. සාමඤ්ඤස්ස භෙදකො විසෙසො පකාරො, තස්සාභිධානෙති අත්ථො, සො පකාරො තථා, තං පකාරං තථා, තෙන පකාරෙන තථා, යෙන පකාරෙන යථා. එවං සබ්බථා, අඤ්ඤථා, ඉතරථා, උභයථා, ථත්තාපච්චයෙ තෙන පකාරෙන තථත්තා. එවං යථත්තා, අඤ්ඤථත්තා.

කිංඉමඉච්චෙතෙහි ථංපච්චයො හොති පකාරවචනත්ථෙ. ‘‘කිස්ස ක වෙ චා’’ති එත්ථ චසද්දෙන කිස්ස කාදෙසො. කථං, කං පකාරං කථං, කෙන පකාරෙන කථං, අයං පකාරො ඉත්ථං, ඉමං පකාරං ඉත්ථං. අනෙන පකාරෙන ඉත්ථං, ‘‘ඉමස්සි ථං දානිහ තො ධෙසු චා’’ති ඉමසද්දස්ස ඉකාරො, ද්විත්තං. එත්ථ හි ක්ඛත්තුං ආදිථංපරියොසානප්පච්චයන්තානං අබ්යයතද්ධිතත්තා නාමබ්යපදෙසං කත්වා විභත්තිම්හි කතෙ ‘‘සබ්බාසමාවුසො’’තිආදිනා විභත්තිලොපො, ‘‘ක්වචි තො පඤ්චම්යත්ථෙ’’තිආදිනා වුත්තතොආදිප්පච්චයන්තා ච ඉධෙව අබ්යයතද්ධිතෙ සඞ්ගය්හන්ති.

423. යදනුපපන්නා ¶ නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.

යෙ සද්දා ලක්ඛණෙන අනුපපන්නා අනිද්දිට්ඨලක්ඛණා අක්ඛරාදිතො, නාමොපසග්ගනිපාතතො වා සමාසතද්ධිතාදිතො වා, තෙ නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.

ඉමස්මා ජ්ජ සියා කාලෙ, සමානාපරතො ජ්ජු ච;

ඉමසද්දස්ස’කාරො ච, සමානස්ස ච සො සියා.

ඉමස්මිං කාලෙ, ඉමස්මිං දිවසෙ වා අජ්ජ, සමානෙ කාලෙ සජ්ජු, අපරස්මිංදිවසෙ අපරජ්ජු. නිපාතෙහි භවත්ථෙ තනප්පච්චයො. අජ්ජ භවං අජ්ජතනං, අජ්ජ භවා අජ්ජතනී, ස්වෙ භවං ස්වාතනං. එවං පුරාතනං, හිය්යො භවං හිය්යත්තනං, හිය්යො භවා හිය්යත්තනී ඉච්චාදි.

සාමඤ්ඤවුත්තිභාවත්ථා-බ්යයතො තද්ධිතං තිධා;

තත්රාදි චතුධාපච්චා-නෙකත්ථස්සත්ථිසඞ්ඛ්යාතො.

ඉති පදරූපසිද්ධියං තද්ධිතකණ්ඩො