📜
6. ආඛ්යාතකණ්ඩ
භූවාදිගණ
විභත්තිවිධාන
අථ ¶ ආඛ්යාතවිභත්තියො ක්රියාවාචීහි ධාතූහි පරා වුච්චන්තෙ.
තත්ථ ක්රියං ආචික්ඛතීති ආඛ්යාතං, ක්රියාපදං. වුත්තඤ්හි ‘‘කාලකාරකපුරිසපරිදීපකං ක්රියාලක්ඛණමාඛ්යාතික’’න්ති. තත්ථ කාලොති අතීතාදයො, කාරකමිති කම්මකත්තුභාවා, පුරිසාති පඨමමජ්ඣිමුත්තමා, ක්රියාති ගමනපචනාදිකො ධාත්වත්ථො, ක්රියාලක්ඛණං සඤ්ඤාණං එතස්සාති ක්රියාලක්ඛණං, අතිලිඞ්ගඤ්ච.
වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘යං තිකාලං තිපුරිසං, ක්රියාවාචි තිකාරකං;
අතිලිඞ්ගං ද්විවචනං, තදාඛ්යාතන්ති වුච්චතී’’ති.
කාලාදිවසෙන ධාත්වත්ථං විභජන්තීති විභත්තියො, ත්යාදයො, තා පන වත්තමානා පඤ්චමී සත්තමී පරොක්ඛාහිය්යත්තනී අජ්ජතනී භවිස්සන්තී කාලාතිපත්ති චාති අට්ඨවිධා භවන්ති.
ක්රියං ධාරෙන්තීති ධාතවො, භූවාදයො, ඛාදිධාතුප්පච්චයන්තා ච, තෙ පන අත්ථවසා ද්විධා භවන්ති සකම්මකා, අකම්මකා චාති. තත්ර සකම්මකා යෙ ධාතවොකම්මාපෙක්ඛං ක්රියං වදන්ති, යථා – කටං කරොති, ගාමං ගච්ඡති, ඔදනං පචතීතිආදයො, අකම්මකා යෙ කම්මනිරපෙක්ඛං ක්රියං වදන්ති, යථා – අච්ඡති, සෙති, තිට්ඨතීතිආදයො.
තෙ ¶ පන සත්තවිධා භවන්ති විකරණප්පච්චයභෙදෙන, කථං? අවිකරණා භූවාදයො. නිග්ගහීතපුබ්බකඅවිකරණා රුධාදයො, යවිකරණා දිවාදයො, ණුණා උණාවිකරණා ස්වාදයො, නාප්පණ්හාවිකරණා කියාදයො, ඔයිරවිකරණා තනාදයො, සකත්ථෙ ණෙ ණයන්තා චුරාදයොති.
තත්ථ පඨමං අවිකරණෙසු භූවාදීසු ධාතූසු පඨමභූතා අකම්මකා භූඉච්චෙතස්මා ධාතුතො ත්යාදයො පරා යොජීයන්තෙ.
භූසත්තායං, ‘‘භූ’’ඉච්චයං ධාතු සත්තායමත්ථෙ වත්තතෙ, ක්රියාසාමඤ්ඤභූතෙ භවනෙ වත්තතෙති අත්ථො.
‘‘භූ’’ඉති ඨිතෙ –
භූඉච්චෙවමාදයො යෙ ක්රියාවාචිනො සද්දගණා, තෙ ධාතුසඤ්ඤා හොන්ති. භූ ආදි යෙසං තෙ භූවාදයො, අථ වා භූවා ආදී පකාරා යෙසං තෙ භූවාදයො.
භූවාදීසු වකාරොයං, ඤෙය්යො ආගමසන්ධිජො;
භූවාප්පකාරා වා ධාතූ, සකම්මාකම්මකත්ථතො.
‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිතො ‘‘ක්වචී’’ති වත්තතෙ.
425. ධාතුස්සන්තො ලොපොනෙකස්සරස්ස.
අනෙකස්සරස්ස ධාතුස්ස අන්තො ක්වචි ලොපො හොති.
ක්වචිග්ගහණං ‘‘මහීයති සමථො’’තිආදීසු නිවත්තනත්ථං, ඉති අනෙකස්සරත්තාභාවා ඉධ ධාත්වන්තලොපො න හොති.
තතො ¶ ධාත්වාධිකාරවිහිතානෙකප්පච්චයප්පසඞ්ගෙ ‘‘වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකා සද්දප්පටිපත්තී’’ති කත්වා වත්තමානවචනිච්ඡායං –
426. වත්තමානා තිඅන්ති, සිථ, මිම, තෙඅන්තෙ, සෙව්හෙ, එම්හෙ.
ත්යාදයො ද්වාදස වත්තමානාසඤ්ඤා හොන්තීති ත්යාදීනං වත්තමානත්ථවිසයත්තා වත්තමානාසඤ්ඤා.
අයමධිකාරො.
ඉතො පරං ත්යාදිවිභත්තිවිධානෙ සබ්බත්ථ වත්තතෙ.
පච්චුප්පන්නෙ කාලෙ ගම්යමානෙ වත්තමානාවිභත්ති හොති, කාලොති චෙත්ථ ක්රියා, කරණං කාරො, රකාරස්ස ලකාරො, කාලො.
තස්මා –
ක්රියාය ගම්යමානාය, විභත්තීනං විධානතො;
ධාතූහෙව භවන්තීති, සිද්ධං ත්යාදිවිභත්තියො.
ඉධ පන කාලස්ස අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාණත්තිපරිකප්පකාලාභිපත්තිවසෙන ඡධා භින්නත්තා ‘‘පච්චුප්පන්නෙ’’ති විසෙසෙති. තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නො පච්චුප්පන්නො, පටිලද්ධසභාවො, න තාව අතීතොති අත්ථො.
පච්චුප්පන්නසමීපෙපි, තබ්බොහාරූපචාරතො;
වත්තමානා අතීතෙපි, තංකාලවචනිච්ඡයාති.
තස්මිං පච්චුප්පන්නෙ වත්තමානාවිභත්තිං කත්වා, තස්සා ඨානානියමෙ ‘‘ධාතුලිඞ්ගෙහි පරා පච්චයා’’ති පරිභාසතො ධාතුතො ¶ පරං වත්තමානප්පච්චයෙ කත්වා, තෙසමනියමප්පසඞ්ගෙසති ‘‘වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකා සද්දප්පටිපත්තී’’ති පරස්සපදවචනිච්ඡායං –
429. අථ පුබ්බානි විභත්තීනං ඡ පරස්සපදානි.
අථ තද්ධිතානන්තරං වුච්චමානානං සබ්බාසං වත්තමානාදීනං අට්ඨවිධානං විභත්තීනං යානි යානි පුබ්බකානි ඡ පදානි, තානි තානි අත්ථතො අට්ඨචත්තාලීසමත්තානි පරස්සපදසඤ්ඤානි හොන්තීතිආදිම්හි ඡන්නං පරස්සපදසඤ්ඤා, පරස්සත්ථානි පදානි පරස්සපදානි, තබ්බාහුල්ලතො තබ්බොහාරො.
‘‘ධාතූහි ණෙ ණය’’ඉච්චාදිතො ‘‘ධාතූහී’’ති වත්තමානෙ –
කත්තරිකාරකෙ අභිධෙය්යෙ සබ්බධාතූහි පරස්සපදං හොතීති පරස්සපදං කත්වා, තස්සාප්යනියමප්පසඞ්ගෙ වත්තිච්ඡාවසා –
විපරිණාමෙන ‘‘පරස්සපදානං, අත්තනොපදාන’’න්ති ච වත්තතෙ.
431. ද්වෙ ද්වෙ පඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසා.
තාසං විභත්තීනං පරස්සපදාන’මත්තනොපදානඤ්ච ද්වෙ ද්වෙ වචනානි යථාක්කමං පඨමමජ්ඣිමුත්තමපුරිසසඤ්ඤානි හොන්ති. තං යථා? ති අන්තිඉති පඨමපුරිසා, සි ථඉති මජ්ඣිමපුරිසා, මි මඉති උත්තමපුරිසා. අත්තනොපදෙසුපි තෙ අන්තෙඉති පඨමපුරිසා, සෙ ව්හෙඉති මජ්ඣිමපුරිසා, එ ම්හෙඉති උත්තමපුරිසා. එවං සෙසාසු සත්තසු විභත්තීසුපි යොජෙතබ්බන්ති ¶ . එවං අට්ඨවිභත්තිවසෙන ඡන්නවුතිවිධෙ ආඛ්යාතපදෙ ද්වත්තිංස ද්වත්තිංස පඨමමජ්ඣිමඋත්තමපුරිසා හොන්තීති වත්තමානපරස්සපදාදිම්හි ද්වින්නං පඨමපුරිසසඤ්ඤා.
432. නාමම්හි පයුජ්ජමානෙපිතුල්යාධිකරණෙ පඨමො.
තුම්හාම්හසද්දවජ්ජිතෙ තුල්යාධිකරණභූතෙ සාධකවාචකෙ නාමම්හි පයුජ්ජමානෙපි අප්පයුජ්ජමානෙපි ධාතූහි පඨමපුරිසො හොතීති පඨමපුරිසං කත්වා, තස්සාප්යනියමප්පසඞ්ගෙ ක්රියාසාධකස්ස කත්තුනො එකත්තෙ වත්තුමිච්ඡිතෙ ‘‘එකම්හි වත්තබ්බෙ එකවචන’’න්ති වත්තමානපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං ති.
‘‘පරො, පච්චයො, ධාතූ’’ති ච අධිකාරො, ‘‘යථා කත්තරි චා’’ති ඉතො ‘‘කත්තරී’’ති විකරණප්පච්චයවිධානෙ සබ්බත්ථ වත්තතෙ.
භූඉච්චෙවමාදිතො ධාතුගණතො පරො අපච්චයො හොති කත්තරි විහිතෙසු විභත්තිප්පච්චයෙසු පරෙසු. සබ්බධාතුකම්හියෙවායමිස්සතෙ.
‘‘අසංයොගන්තස්ස, වුද්ධී’’ති ච වත්තතෙ.
කාරිතතො අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු අසංයොගන්තානං ධාතූනං වුද්ධි හොති. චග්ගහණෙන ණුප්පච්චයස්සාපි වුද්ධි හොති. එත්ථ ච ‘‘ඝටාදීනං වා’’ති ඉතො වාසද්දො අනුවත්තෙතබ්බො, සො ච වවත්ථිතවිභාසත්ථො. තෙන –
ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානඤ්ච, ලහූපන්තාන ධාතුනං;
ඉවණ්ණුවණ්ණානමෙව, වුද්ධි හොති පරස්ස න.
යුවණ්ණානම්පි ¶ ය ණු ණා-නානිට්ඨාදීසු වුද්ධි න;
තුදාදිස්සාවිකරණෙ, න ඡෙත්වාදීසු වා සියා.
තස්සාප්යනියමප්පසඞ්ගෙ – ‘‘අයුවණ්ණානඤ්චායො වුද්ධී’’ති පරිභාසතො ඌකාරස්සොකාරො වුද්ධි.
විපරිණාමෙන ‘‘ධාතූන’’න්ති වත්තතෙ.
ඔකාරස්ස ධාත්වන්තස්ස සරෙ පරෙ අවාදෙසො හොති. ‘‘සරලොපො මාදෙස’’ඉච්චාදිනා සරලොපාදිම්හි කතෙ ‘‘නයෙ පරං යුත්තෙ’’ති පරනයනං කාතබ්බං.
සො පුරිසො සාධු භවති, සා කඤ්ඤා සාධු භවති, තං චිත්තං සාධු භවති.
එත්ථ හි –
කත්තුනොභිහිතත්තාව, ආඛ්යාතෙන න කත්තරි;
තතියා පඨමා හොති, ලිඞ්ගත්ථං පනපෙක්ඛිය.
සතිපි ක්රියායෙකත්තෙ කත්තූනං බහුත්තා ‘‘බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචන’’න්ති වත්තමානපරස්සපදපඨමපුරිසබහුවචනං අන්ති, පුරෙ විය අප්පච්චයවුද්ධිඅවාදෙසා, සරලොපාදි. තෙ පුරිසා භවන්ති, අප්පයුජ්ජමානෙපි භවති, භවන්ති.
‘‘පයුජ්ජමානෙපි, තුල්යාධිකරණෙ’’ති ච වත්තතෙ.
තුල්යාධිකරණභූතෙ තුම්හසද්දෙ පයුජ්ජමානෙපි අප්පයුජ්ජමානෙපි ධාතූහි මජ්ඣිමපුරිසො හොතීති වත්තමානපරස්සපදමජ්ඣිමපුරිසෙකවචනංසි, සෙසං පුරිමසමං. ත්වං භවසි, තුම්හෙ භවථ, අප්පයුජ්ජමානෙපි භවසි, භවථ.
තුල්යාධිකරණෙති ¶ කිමත්ථං? තයා පච්චතෙ ඔදනො.
තස්මිංයෙවාධිකාරෙ –
තුල්යාධිකරණභූතෙ අම්හසද්දෙ පයුජ්ජමානෙපි අප්පයුජ්ජමානෙපි ධාතූහි උත්තමපුරිසො හොතීති වත්තමානපරස්සපදඋත්තමපුරිසෙකවචනං මි, අප්පච්චයවුද්ධිඅවාදෙසා.
අකාරො දීඝමාපජ්ජතෙ හිමිමඉච්චෙතාසු විභත්තීසු. අහං භවාමි, මයං භවාම. භවාමි, භවාම.
‘‘විභත්තීනං, ඡා’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බාසං වත්තමානානං අට්ඨවිධානං විභත්තීනං යානි යානි පරානි ඡ පදානි, තානි තානි අත්තනොපදසඤ්ඤානි හොන්තීති තෙආදීනං අත්තනොපදසඤ්ඤා.
‘‘ධාතූහි, අත්තනොපදානී’’ති ච වත්තතෙ.
කත්තරි ච කාරකෙ අභිධෙය්යෙ ධාතූහි අත්තනොපදානි හොන්ති. චග්ගහණං කත්ථචි නිවත්තනත්ථං, සෙසං පරස්සපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. භවතෙ, භවන්තෙ, භවසෙ, භවව්හෙ, භවෙ, භවාම්හෙ.
පච පාකෙ, ධාතුසඤ්ඤායං ධාත්වන්තලොපො, වුත්තනයෙනෙව ත්යාද්යුප්පත්ති, ඉවණ්ණුවණ්ණානමභාවා වුද්ධිඅභාවොවෙත්ථ විසෙසො. සො දෙවදත්තො ඔදනං පචති, පචන්ති, පචසි ¶ , පචථ, පචාමි, පචාම, සො ඔදනං පචතෙ, තෙ පචන්තෙ, ත්වං පචසෙ, තුම්හෙ පචව්හෙ, අහං පචෙ, මයං පචාම්හෙ.
පඨමපුරිසාදීනමෙකජ්ඣප්පවත්තිප්පසඞ්ගෙ පරිභාසමාහ –
441. සබ්බෙසමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො.
සබ්බෙසං පඨමමජ්ඣිමානං, පඨමුත්තමානං, මජ්ඣිමුත්තමානං තිණ්ණං වා පුරිසානං එකතොභිධානෙ කාතබ්බෙ පරො පුරිසො යොජෙතබ්බො. එකකාලානමෙවාභිධානෙ චායං. සො ච පචති, ත්වඤ්ච පචසීති පරියායප්පසඞ්ගෙ තුම්හෙ පචථාති භවති. එවං සො ච පචති, අහඤ්ච පචාමීති මයං පචාම, තථා ත්වඤ්ච පචසි, අහඤ්ච පචාමි, මයං පචාම, සො ච පචති, ත්වඤ්ච පචසි, අහඤ්ච පචාමි, මයං පචාම. එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං.
එකාභිධානෙති කිමත්ථං? ‘‘සො ච පචති, ත්වඤ්ච පචිස්සසි, අහං පචිං’’ එත්ථ භින්නකාලත්තා ‘‘මයං පචිම්හා’’ති න භවති.
ගමු සප්ප ගතිම්හි, පුරෙ විය ධාතුසඤ්ඤායං ධාත්වන්තලොපො.
කත්තරි ත්යාද්යුප්පත්ති.
442. ගමිස්සන්තො ච්ඡො වා සබ්බාසු.
ගමුඉච්චෙතස්ස ධාතුස්සන්තො මකාරො ච්ඡො හොති වා සබ්බාසු විභත්තීසු, සබ්බග්ගහණෙන මානන්ත ය කාරිතප්පච්චයෙසු ච. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. තෙනායං –
විධිං නිච්චඤ්ච වාසද්දො, මාන’න්තෙසු තු කත්තරි;
දීපෙතානිච්චමඤ්ඤත්ථ, පරොක්ඛායමසන්තකං.
අප්පච්චයපරනයනානි ¶ , සො පුරිසො ගාමං ගච්ඡති, තෙ ගච්ඡන්ති, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ගරුපුබ්බරස්සතො පරස්ස පඨමපුරිසබහුවචනස්ස රෙ වා හොති, ගච්ඡරෙ. ත්වං ගච්ඡසි, තුම්හෙ ගච්ඡථ. අහං ගච්ඡාමි, මයං ගච්ඡාම.
ච්ඡාදෙසාභාවෙ ‘‘ලොපඤ්චෙත්තමකාරො’’ති අප්පච්චයස්ස එකාරො. ගමෙති, ගමෙන්ති, සරලොපො. ගමෙසි, ගමෙථ. ගමෙමි, ගමෙම.
අත්තනොපදෙපි සො ගාමං ගච්ඡතෙ, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡරෙ. ගච්ඡසෙ, ගච්ඡව්හෙ. ගච්ඡෙ, ගච්ඡාම්හෙ.
‘‘කුතො නු ත්වං ආගච්ඡසි, රාජගහතො ආගච්ඡාමී’’තිආදීසු පන පච්චුප්පන්නසමීපෙ වත්තමානවචනං.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
ගමුඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස ඝම්මාදෙසො හොති වා. ඝම්මති, ඝම්මන්ති ඉච්චාදි.
භාවකම්මෙසු පන –
444. අත්තනොපදානි භාවෙ ච කම්මනි.
භාවෙ ච කම්මනි ච කාරකෙ අභිධෙය්යෙ අත්තනොපදානි හොන්ති, චසද්දෙන කම්මකත්තරිපි. භවනං භාවො, සො ච කාරකන්තරෙන අසංසට්ඨො කෙවලො භවනලවනාදිකො ධාත්වත්ථො. කරීයතීති කම්මං. අකම්මකාපි ධාතවො සොපසග්ගා සකම්මකාපි භවන්ති, තස්මා කම්මනි අනුපුබ්බා භූධාතුතො වත්තමානත්තනොපදපඨමපුරිසෙකවචනං තෙ.
‘‘ධාතූහි ¶ ණෙ ණය’’ඉච්චාදිතො ‘‘ධාතූහී’’ති වත්තමානෙ –
සබ්බධාතූහි පරො භාවකම්මෙසු යප්පච්චයො හොති. අත්තනොපදවිසයෙවායමිස්සතෙ, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති සුත්තෙ අනුවත්තිතවාග්ගහණෙන යප්පච්චයෙ වුද්ධි න භවති, අනුභූයතෙ සුඛං දෙවදත්තෙන.
ආඛ්යාතෙන අවුත්තත්තා, තතියා හොති කත්තරි;
කම්මස්සාභිහිතත්තා න, දුතියා පඨමාවිධ.
අනුභූයන්තෙ සම්පත්තියො තයා. අනුභූයසෙ ත්වං දෙවදත්තෙන, අනුභූයව්හෙ තුම්හෙ. අහං අනුභූයෙ තයා, මයං අනුභූයාම්හෙ.
‘‘ක්වචි ධාතු’’ඉච්චාදිතො ‘‘ක්වචී’’ති වත්තමානෙ –
අත්තනොපදානි ක්වචි පරස්සපදත්තමාපජ්ජන්තෙ, අකත්තරියෙවෙතං. යකාරස්ස ද්විත්තං, අනුභූය්යති මයා සුඛං, අනුභූය්යතෙ වා, අනුභූය්යන්ති. අනුභූය්යසි, අනුභූය්යථ. අනුභූය්යාමි, අනුභූය්යාම. ද්විත්තාභාවෙ – අනුභූයති, අනුභූයන්ති.
ක්වචීති කිං? අනුභූයතෙ.
භාවෙ අදබ්බවුත්තිනො භාවස්සෙකත්තා එකවචනමෙව, තඤ්ච පඨමපුරිසස්සෙව, භූයතෙ දෙවදත්තෙන, දෙවදත්තෙන සම්පති භවනන්ති අත්ථො.
පචධාතුතො ¶ කම්මනි අත්තනොපදෙ යප්පච්චයෙ ච කතෙ –
විපරිණාමෙන ‘‘යස්සා’’ති වත්තමානෙ –
447. තස්ස චවග්ගයකාරවකාරත්තං සධාත්වන්තස්ස.
තස්ස භාවකම්මවිසයස්ස යප්පච්චයස්ස චවග්ගයකාරවකාරත්තං හොති ධාත්වන්තෙන සහ යථාසම්භවං. එත්ථ ච ‘‘ඉවණ්ණාගමො වා’’ති ඉතො සීහගතියා වාසද්දො අනුවත්තෙතබ්බො, සො ච වවත්ථිතවිභාසත්ථො. තෙන –
චවග්ගො ච ත වග්ගානං, ධාත්වන්තානං යවත්තනං;
රවානඤ්ච සයප්පච්ච-යානං හොති යථාක්කමන්ති.
ධාත්වන්තස්ස චවග්ගාදිත්තා චකාරෙ කතෙ ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති චකාරස්ස ද්විත්තං. පච්චතෙ ඔදනො දෙවදත්තෙන, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ගරුපුබ්බරස්සතො පරස්ස පඨමපුරිසබහුවචනස්ස ක්වචි රෙ හොති. පච්චරෙ, පච්චන්තෙ. පච්චසෙ, පච්චව්හෙ. පච්චෙ, පච්චාම්හෙ.
පරස්සපදාදෙසෙ පච්චති, පච්චන්ති. පච්චසි, පච්චථ. පච්චාමි, පච්චාම. තථා කම්මකත්තරි පච්චතෙ ඔදනො සයමෙව, පච්චන්තෙ. පච්චති, පච්චන්ති වා ඉච්චාදි.
ගමිතො කම්මනි අත්තනොපදෙ, යප්පච්චයෙ ච කතෙ –
‘‘ධාතූහි, තස්මිං, යෙ’’ති ච වත්තතෙ.
සබ්බෙහි ධාතූහි තස්මිං භාවකම්මවිසයෙ යප්පච්චයෙ පරෙ ඉවණ්ණාගමො හොති වාති ඊකාරාගමො. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. ච්ඡාදෙසො, ගච්ඡීයතෙ ගාමො දෙවදත්තෙන ¶ , ගච්ඡීයන්තෙ. ගච්ඡීයසෙ, ගච්ඡීයව්හෙ. ගච්ඡීයෙ, ගච්ඡීයාම්හෙ.
ච්ඡාදෙසාභාවෙ –
‘‘ධාතූහි, යො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
හෙට්ඨානුත්තෙහි පරස්සෙවෙදං, තෙන කටපවග්ගයකාරලසන්තෙහෙව ධාතූහි පරො යප්පච්චයො පුබ්බරූපමාපජ්ජතෙ වාති මකාරා පරස්ස යකාරස්ස මකාරො. ගම්මතෙ, ගමීයතෙ, ගම්මන්තෙ, ගමීයන්තෙ. ගම්මසෙ, ගමීයසෙ, ගම්මව්හෙ, ගමීයව්හෙ. ගම්මෙ, ගමීයෙ, ගම්මාම්හෙ, ගමීයාම්හෙ.
පරස්සපදත්තෙ – ගච්ඡීය්යති, ගච්ඡීය්යන්ති. ගච්ඡීයති, ගච්ඡීයන්ති වා. ගම්මති, ගම්මන්ති. ගමීයති, ගමීයන්ති. ඉකාරාගමෙ ගමිය්යති, ගමිය්යන්ති. තථා ඝම්මීයති, ඝම්මීයන්ති ඉච්චාදි.
වත්තමානාවිභත්ති.
450. පඤ්චමී තු අන්තු, හි ථ, මි ම, තං අන්තං, ස්සුව්හො, එ ආමසෙ.
ත්වාදයො ද්වාදස පඤ්චමීසඤ්ඤා හොන්ති.
451. ආණත්යාසිට්ඨෙනුත්තකාලෙ පඤ්චමී.
ආණත්යත්ථෙ ච ආසීසත්ථෙ අනුත්තකාලෙ පඤ්චමීවිභත්ති හොති.
සතිපි කාලාධිකාරෙ පුන කාලග්ගහණෙන විධිනිමන්තනාජ්ඣෙසනානුමතිපත්ථනාපත්තකාලාදීසු ච පඤ්චමී. ආණාපනමාණත්ති, ආසීසනමාසිට්ඨො, සො ච ඉට්ඨස්ස අසම්පත්තස්ස ¶ අත්ථස්ස පත්ථනං, තස්මිං ආණත්යාසිට්ඨෙ. අනු සමීපෙ උත්තකාලො අනුත්තකාලො, පච්චුප්පන්නකාලොති අත්ථො, න උත්තකාලොති වා අනුත්තකාලො, තස්මිං අනුත්තකාලෙ, කාලමනාමසිත්වා හොතීති අත්ථො.
තත්ථ ආසීසනත්ථෙ භූධාතුතො පඤ්චමීපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං තු, අප්පච්චයවුද්ධිඅවාදෙසා. සො සුඛී භවතු, තෙ සුඛිතා භවන්තු.
විපරිණාමෙන ‘‘අකාරතො’’ති වත්තතෙ.
අකාරතො පරො හිවිභත්ති ලොපමාපජ්ජතෙ වා. ත්වං සුඛී භව, භවාහි වා, හිම්හි දීඝො. තුම්හෙ සුඛිතා භවථ. අහං සුඛී භවාමි, මයං සුඛිනො භවාම.
අත්තනොපදෙ සො සුඛී භවතං, තෙ සුඛිතා භවන්තං. ත්වං සුඛී භවස්සු, තුම්හෙ සුඛිතා භවව්හො. අහං සුඛී භවෙ, මයං සුඛිතා භවාමසෙ.
කම්මනි අනුභූයතං තයා, අනුභූයන්තං. අනුභූයස්සු, අනුභූයව්හො. අනුභූයෙ, අනුභූයාමසෙ. පරස්සපදත්තෙ අනුභූය්යතු, අනුභූය්යන්තු. අනුභූයතු, අනුභූයන්තු වා, අනුභූය්යාහි ඉච්චාදි. භාවෙ භූයතං.
ආණත්තියං කත්තරි දෙවදත්තො දානි ඔදනං පචතු, පචන්තු. පච, පචාහි, පචථ. පචාමි, පචාම. පචතං, පචන්තං. පචස්සු, පචව්හො. පචෙ, පචාමසෙ.
කම්මනි යප්පච්චයචවග්ගාදි, පච්චතං ඔදනො දෙවදත්තෙන, පච්චන්තං. පච්චස්සු, පච්චව්හො. පච්චෙ, පච්චාමසෙ. පරස්සපදත්තෙ පච්චතු, පච්චන්තු. පච්ච, පච්චාහි, පච්චථ. පච්චාමි, පච්චාම.
තථා ¶ සො ගාමං ගච්ඡතු, ගච්ඡන්තු. ගච්ඡ, ගච්ඡාහි, ගච්ඡථ. ගච්ඡාමි, ගච්ඡාම. ගමෙතු, ගමෙන්තු. ගම, ගමාහි, ගමෙථ. ගමෙමි, ගමෙම. ගච්ඡතං, ගච්ඡන්තං. ගච්ඡස්සු, ගච්ඡව්හො. ගච්ඡෙ, ගච්ඡාමසෙ. ඝම්මාදෙසෙ ඝම්මතු, ඝම්මන්තු ඉච්චාදි.
කම්මනි ගච්ඡීයතං, ගච්ඡීයතු, ගමීයතං, ගමීයතු, ගම්මතං, ගම්මතු ඉච්චාදි.
විධිම්හි ඉධ පබ්බතො හොතු, අයං පාසාදො සුවණ්ණමයො හොතූතිආදි.
නිමන්තනෙ අධිවාසෙතු මෙ භන්තෙ භගවා භොජනං, ඉධ නිසීදතු භවං.
අජ්ඣෙසනෙ දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං.
අනුමතියං පුච්ඡතු භවං පඤ්හං, පවිසතු භවං, එත්ථ නිසීදතු.
පත්ථනා යාචනා, දදාහි මෙ ගාමවරානි පඤ්ච, එකං මෙ නයනං දෙහි.
පත්තකාලෙ සම්පත්තො තෙ කාලො කටකරණෙ, කටං කරොතු භවං ඉච්චාදි.
පඤ්චමීවිභත්ති.
453. සත්තමී එය්ය එය්යුං, එය්යාසි එය්යාථ, එය්යාමිඑය්යාම, එථ එරං, එථො එය්යාව්හො, එය්යංඑය්යාම්හෙ.
එය්යාදයො ද්වාදස සත්තමීසඤ්ඤා හොන්ති.
‘‘අනුත්තකාලෙ’’ති වත්තතෙ.
454. අනුමතිපරිකප්පත්ථෙසු ¶ සත්තමී.
අනුමත්යත්ථෙ ච පරිකප්පත්ථෙ ච අනුත්තකාලෙ සත්තමීවිභත්ති හොති.
අත්ථග්ගහණෙන විධිනිමන්තනාදීසු ච සත්තමී. කත්තුමිච්ඡතො පරස්ස අනුජානනං අනුමති, පරිකප්පනං පරිකප්පො, ‘‘යදි නාම භවෙය්යා’’ති සල්ලක්ඛණං නිරූපනං, හෙතුක්රියාය සම්භවෙ ඵලක්රියාය සම්භවපරිකප්පො ච.
තත්ථ පරිකප්පෙ සත්තමීපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං එය්ය, අප්පච්චයවුද්ධාදි පුරිමසමං, ‘‘ක්වචි ධාතු විභත්තී’’තිආදිනා එය්ය එය්යාසි එය්යාමි එය්යංඉච්චෙතෙසං විකප්පෙන එකාරාදෙසො. සො දානි කිං නු ඛො භවෙ, යදි සො පඨමවයෙ පබ්බජෙය්ය, අරහා භවෙය්ය, සචෙ සඞ්ඛාරා නිච්චා භවෙය්යුං, න නිරුජ්ඣෙය්යුං. යදි ත්වං භවෙය්යාසි, තුම්හෙ භවෙය්යාථ. කථමහං දෙවො භවෙය්යාමි, කිං නු ඛො මයං භවෙය්යාම. තථා භවෙථ, භවෙරං. භවෙථො, භවෙය්යාව්හො.
පත්ථනෙ තු අහං සුඛී භවෙ, බුද්ධො භවෙය්යං, භවෙය්යාම්හෙ.
කම්මනි සුඛං තයා අනුභූයෙථ, අනුභූයෙරං. අනුභූයෙථො, අනුභූයෙය්යාව්හො. අනුභූයෙ, අනුභූයෙය්යං, අනුභූයෙය්යාම්හෙ. පරස්සපදත්තෙ අනුභූයෙය්ය, අනුභූයෙය්යුං. අනුභූයෙය්යාසි ඉච්චාදි. භාවෙ භූයෙථ.
විධිම්හි සො ඔදනං පචෙ, පචෙය්ය, පචෙය්යුං. ත්වං පචෙ, පචෙය්යාසි, තුම්හෙ පචෙය්යාථ. අහං පචෙ, පචෙය්යාමි, මයං පචෙය්යාම. පචෙථ, පචෙරං. පචෙථො, පචෙය්යාව්හො. පචෙ, පචෙය්යං, පචෙය්යාම්හෙ.
කම්මනි ¶ පච්චෙථ, පච්චෙරං. පච්චෙථො, පච්චෙය්යාව්හො. පච්චෙ, පච්චෙය්යං, පච්චෙය්යාම්හෙ. පරස්සපදත්තෙ පච්චෙ, පච්චෙය්ය, පච්චෙය්යුං. පච්චෙය්යාසි ඉච්චාදි.
අනුමතියං සො ගාමං ගච්ඡෙ, ගච්ඡෙය්ය, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා එය්යුස්ස උං වා, ගච්ඡුං, ගච්ඡෙය්යුං. ත්වං ගච්ඡෙ, ගච්ඡෙය්යාසි, ගච්ඡෙය්යාථ. ගච්ඡෙ, ගච්ඡෙය්යාමි, ගච්ඡෙය්යාම. ගමෙ, ගමෙය්ය, ගමුං, ගමෙය්යුං. ගමෙ, ගමෙය්යාසි, ගමෙය්යාථ. ගමෙ, ගමෙය්යාමි, ගමෙය්යාම. ගච්ඡෙථ, ගච්ඡෙරං. ගච්ඡෙථො, ගච්ඡෙය්යාව්හො. ගච්ඡෙ, ගච්ඡෙය්යං, ගච්ඡෙය්යාම්හෙ. ගමෙථ, ගමෙරං ඉච්චාදි.
කම්මනි ගච්ඡීයෙථ, ගමීයෙථ, ගච්ඡීයෙරං, ගමීයෙරං ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ ගච්ඡීයෙය්ය, ගමීයෙය්ය, ගම්මෙය්ය, ගම්මෙය්යුං ඉච්චාදි. තථා ඝම්මෙ, ඝම්මෙය්ය, ඝම්මෙය්යුං ඉච්චාදි.
සත්තමීවිභත්ති.
පච්චුප්පන්නාණත්තිපරිකප්පකාලිකවිභත්තිනයො.
455. හිය්යත්තනී ආඌ, ඔත්ථ, අංම්හා, ත්ථත්ථුං, සෙව්හං, ඉංම්හසෙ.
ආආදයො ද්වාදස හිය්යත්තනීසඤ්ඤා හොන්ති.
‘‘අප්පච්චක්ඛෙ, අතීතෙ’’ති ච වත්තතෙ.
456. හිය්යොපභුති පච්චක්ඛෙ හිය්යත්තනී.
හිය්යොපභුති අතීතෙ කාලෙ පච්චක්ඛෙ වා අප්පච්චක්ඛෙ වා හිය්යත්තනීවිභත්ති හොතීති හිය්යත්තනීපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං ආ.
‘‘ක්වචි ධාතු’’ඉච්චාදිතො ‘‘ක්වචි, ධාතූන’’න්ති ච වත්තතෙ.
457. අකාරාගමො ¶ හිය්යත්තනී අජ්ජතනීකාලාතිපත්තීසු.
ක්වචි ධාතූනමාදිම්හි අකාරාගමො හොති හිය්යත්තනීඅජ්ජතනීකාලාතිපත්තිඉච්චෙතාසු තීසු විභත්තීසු. කථමයමකාරාගමො ධාත්වාදිම්හීති චෙ?
සතිස්සරෙපි ධාත්වන්තෙ, පුනකාරාගමස්සිධ;
නිරත්ථත්තා පයොගානු රොධා ධාත්වාදිතො අයං.
අප්පච්චයවුද්ධිඅවාදෙසසරලොපාදි වුත්තනයමෙව.
අභවා, අභවූ. අභවො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඔකාරස්ස අආදෙසො වා, අභව, අභවත්ථ. අභවං, අභවම්හා. අභවත්ථ, අභවත්ථුං. අභවසෙ, අභවව්හං. අභවිං, අභවම්හසෙ.
කම්මනි යප්පච්චයො, තයා සුඛමන්වභූයත්ථ, අකාරාගමාභාවෙ අනුභූයත්ථ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ත්ථස්ස ථාදෙසො, අන්වභූයථ, අනුභූයථ, අන්වභූයත්ථුං, අනුභූයත්ථුං. අන්වභූයසෙ, අනුභූයසෙ, අන්වභූයව්හං, අනුභූයව්හං. අන්වභූයිං, අනුභූයිං, අන්වභූයම්හසෙ, අනුභූයම්හසෙ. පරස්සපදත්තෙ අන්වභූයා, අනුභූයා ඉච්චාදි. භාවෙ අන්වභූයත්ථ.
තථා සො ඔදනං අපචා, පචා, අපචූ, පචූ. අපචො, පචො, අපචත්ථ, පචත්ථ. අපචං, පචං, අපචම්හා, පචම්හා. අපචත්ථ, පචත්ථ, අපචත්ථු, පචත්ථුං. අපචසෙ, පචසෙ, අපචව්හං, පචව්හං. අපචිං, පචිං, අපචම්හසෙ, පචම්හසෙ.
කම්මනි ¶ අපච්චථ, අපච්චත්ථ, අපච්චත්ථුං. අපච්චසෙ, අපච්චව්හං. අපච්චිං, අපච්චම්හසෙ. අපච්චා, අපච්චූ ඉච්චාදි.
තථා අගච්ඡා, අගච්ඡූ. අගච්ඡො, අගච්ඡ, අගච්ඡත්ථ. අගච්ඡං, අගච්ඡම්හා. අගච්ඡත්ථ, අගච්ඡත්ථුං. අගච්ඡසෙ, අගච්ඡව්හං. අගච්ඡිං, අගච්ඡම්හසෙ. අගමා, අගමූ. අගමො, අගම, අගමත්ථ. අගමං, අගමම්හා. අගමත්ථ, අගමත්ථුං. අගමසෙ, අගමව්හං. අගමිං, අගමම්හසෙ.
කම්මනි අගච්ඡීයත්ථ, ගච්ඡීයත්ථ, අගමීයත්ථ, ගමීයත්ථ, අගච්ඡීයත්ථුං, ගච්ඡීයත්ථුං, අගමීයත්ථුං, ගමීයත්ථුං ඉච්චාදි. තථා අඝම්මා, අඝම්මූ ඉච්චාදි.
හිය්යත්තනීවිභත්ති.
458. හිය්යත්තනී සත්තමී පඤ්චමී වත්තමානා සබ්බධාතුකං.
හිය්යත්තනාදයො චතස්සො විභත්තියො සබ්බධාතුකසඤ්ඤා හොන්තීති හිය්යත්තනාදීනං සබ්බධාතුකසඤ්ඤත්තා ‘‘ඉකාරාගමො අසබ්බධාතුකම්හී’’ති වුත්තො ඉකාරාගමො න භවති.
සබ්බධාතුකං.
459. පරොක්ඛා අ උ, එ ත්ථ, අං ම්හ, ත්ථ රෙ, ථො ව්හො, ඉංම්හෙ.
අආදයො ද්වාදස පරොක්ඛාසඤ්ඤා හොන්ති. අක්ඛානං ඉන්ද්රියානං පරං පරොක්ඛා, තද්දීපකත්තා අයං විභත්ති පරොක්ඛාති වුච්චති.
460. අපච්චක්ඛෙ ¶ පරොක්ඛාතීතෙ.
අපච්චක්ඛෙ වත්තුනො ඉන්ද්රියාවිසයභූතෙ අතීතෙ කාලෙ පරොක්ඛාවිභත්ති හොති. අතික්කම්ම ඉතොති අතීතො, හුත්වා අතික්කන්තොති අත්ථො.
හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පරොක්ඛාපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං අ. ‘‘භූ අ’’ඉතීධ –
විපරිණාමෙන ‘‘ධාතූන’’න්ති වත්තතෙ.
461. ක්වචාදිවණ්ණානමෙකස්සරානං ද්වෙභාවො.
ධාතූනමාදිභූතානං වණ්ණානමෙකස්සරානං ක්වචි ද්වෙභාවො හොති. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං ක්වචිසද්දො, තෙන –
ඛ ඡ සෙසු පරොක්ඛායං, ද්වෙභාවො සබ්බධාතුනං;
අප්පච්චයෙ ජුහොත්යාදි-ස්සපි කිච්චාදිකෙ ක්වචි.
‘‘භූ භූ අ’’ඉතීධ –
ද්වෙභූතස්ස ධාතුස්ස යො පුබ්බො අවයවො, සො අබ්භාසසඤ්ඤො හොතීති අබ්භාසසඤ්ඤා.
අබ්භාසග්ගහණමනුවත්තතෙ.
අබ්භාසස්ස අන්තස්ස ඉවණ්ණො හොති වා, අකාරො ච. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. තෙන –
ඛ ¶ ඡ සෙසු අවණ්ණස්ස,
ඉකාරො සගුපුස්ස ඊ;
වාස්ස භූස්ස පරොක්ඛායං,
අකාරො නාපරස්සිමෙති.
ඌකාරස්ස අකාරො.
අබ්භාසගතානං දුතියචතුත්ථානං වග්ගබ්යඤ්ජනානං යථාක්කමං පඨමතතියා හොන්තීති භකාරස්ස බකාරො.
465. බ්රූභූනමාහභූවා පරොක්ඛායං.
බ්රූභූඉච්චෙතෙසං ධාතූනං ආහභූවඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති පරොක්ඛාවිභත්තියන්ති භූසද්දස්ස භූවආදෙසො, ‘‘සරලොපො මාදෙසප්පච්චයාදිම්හී’’තිආදිනා සරලොපාදි, සො කිර රාජා බභූව, තෙ කිර බභූවු. ත්වං කිර බභූවෙ.
‘‘ධාතූහී’’ති වත්තතෙ, සීහගතියා ක්වචිග්ගහණඤ්ච.
සබ්බස්මිං අසබ්බධාතුකම්හි පරෙ ක්වචි ධාතූහි පරො ඉකාරාගමො හොති.
අසබ්බධාතුකෙ බ්යඤ්ජ-නාදිම්හෙ වායමාගමො;
ක්වචාධිකාරතො බ්යඤ්ජ-නාදොපි ක්වචි නො සියා.
එත්ථ ච ‘‘න සබ්බධාතුකං අසබ්බධාතුක’’මිති කත්වා ‘‘හිය්යත්තනී සත්තමී පඤ්චමී වත්තමානා සබ්බධාතුක’’න්ති හිය්යත්තනීආදීනං සබ්බධාතුකසඤ්ඤාය වුත්තත්තා තදඤ්ඤා චතස්සො විභත්තියො අසබ්බධාතුකන්ති වුච්චති.
තුම්හෙ ¶ කිර බභූවිත්ථ. අහං කිර බභූවං, මයං කිර බභූවිම්හ. අත්තනොපදෙ සො බභූවිත්ථ, බභූවිරෙ. බභූවිත්ථො, බභූවිව්හො. බභූවිං, බභූවිම්හෙ.
කම්මනි අත්තනොපදෙ ඊකාරාගමයප්පච්චයිකාරාගමා, අනුබභූවීයිත්ථ, යප්පච්චයස්ස අසබ්බධාතුකම්හි ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ලොපෙ කතෙ ඉවණ්ණාගමො න භවති, තයා කිර අනුබභූවිත්ථ, අනුබභූවිරෙ ඉච්චාදි. භාවෙ බභූවීයිත්ථ, බභූවිත්ථ වා.
තථා පපච, පපචූ. පපචෙ, පපචිත්ථ. පපචං, පපචිම්හ. පපචිත්ථ, පපචිරෙ. පපචිත්ථො, පපචිව්හො. පපචිං, පපචිම්හෙ.
කම්මනි පපච්චිත්ථ, පපච්චිරෙ ඉච්චාදි. තථා අපච්ච, අපච්චූ ඉච්චාදි.
ගමිම්හි ‘‘ක්වචාදිවණ්ණාන’’න්තිආදිනා ද්වෙභාවො, ‘‘පුබ්බොබ්භාසො’’ති අබ්භාසසඤ්ඤා.
‘‘අබ්භාසෙ’’ති වත්තතෙ.
අබ්භාසෙ වත්තමානස්ස කවග්ගස්ස චවග්ගො හොතීති වකාරස්ස ජකාරො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අනබ්භාසස්ස පඨමපුරිසෙකවචනම්හි දීඝො. සො ගාමං ජගාම කිර, ජගම වා, ජගමු. ජගමෙ, ජගමිත්ථ. ජගමං, ජගමිම්හ. ජගමිත්ථ, ජගමිරෙ. ජගමිත්ථො, ජගමිව්හො. ජගමිං, ජගමිම්හෙ.
කම්මනි ජගමීයිත්ථ, ජගමිත්ථ වා ඉච්චාදි.
පරොක්ඛාවිභත්ති.
468. අජ්ජතනී ¶ ඊ උං, ඔ ත්ථ, ඉං ම්හා, ආ ඌ, සෙ ව්හං, අම්හෙ.
ඊආදයො ද්වාදස අජ්ජතනීසඤ්ඤා හොන්ති. අජ්ජ භවො අජ්ජතනො, තද්දීපකත්තා අයං විභත්ති අජ්ජතනීති වුච්චති.
‘‘අපච්චක්ඛෙ, අතීතෙ, පච්චක්ඛෙ’’ති ච වත්තතෙ.
සමීපෙ සමීපතො පට්ඨාය අජ්ජප්පභුති අතීතෙ කාලෙ පච්චක්ඛෙ ච අපච්චක්ඛෙ ච අජ්ජතනීවිභත්ති හොතීති අජ්ජතනීපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං ඊ.
පුරෙ විය අකාරාගමො, වුද්ධාදි ච, ‘‘ක්වචි ධාතුවිභත්තී’’තිආදිනා ඊම්හාදිවිභත්තීනං ක්වචි රස්සත්තං, ඔආඅවචනානං ඉත්ථඅමාදෙසා ච, සරලොපාදි, සො අභවි, අභවී වා, අකාරාගමාභාවෙ භවි.
මණ්ඩූකගතියා ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බෙහි ධාතූහි උංවිභත්තිස්ස ඉංස්වාදෙසො හොති වා.
තෙ අභවිංසු, භවිංසු වා, අභවුං, භවුං වා. ත්වං අභවි, භවි වා, අභවො, භවො වා, තුම්හෙ අභවිත්ථ, භවිත්ථ වා, ඉකාරාගමො. අහං අභවිං, භවිං වා, මයං අභවිම්හ, භවිම්හ වා, අභවිම්හා, භවිම්හා වා. සො අභවිත්ථ, භවිත්ථ වා, අභවා, භවා වා, අභවූ, භවූ වා. අභවිසෙ, භවිසෙ වා, අභවිව්හං, භවිව්හං වා. අභවං ¶ , භවං වා, අභව, භව වා, අභවිම්හෙ, භවිම්හෙ වා.
කම්මනි යප්පච්චයලොපෙ වුද්ධිඅවාදෙසාදි, සුඛං තයා අනුභවිත්ථ, අන්වභූයිත්ථ, අනුභූයිත්ථ වා ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ තයා අන්වභූයි, අනුභූයි, අන්වභූයී, අනුභූයී වා, අන්වභූයිංසු, අනුභූයිංසු, අන්වභූයුං, අනුභූයුං. ත්වං අන්වභූයි, අනුභූයි, තුම්හෙ අන්වභූයිත්ථ, අනුභූයිත්ථ. අහං අන්වභූයිං, අනුභූයිං, මයං අන්වභූයිම්හ, අනුභූයිම්හ, අන්වභූයිම්හා, අනුභූයිම්හා වා. භාවෙ අභවිත්ථ, අභූයිත්ථ තයා.
සො අපචි, පචි, අපචී, පචී වා, තෙ අපචිංසු, පචිංසු, අපචුං, පචුං. ත්වං අපචි, පචි, අපචො, පචො වා, තුම්හෙ අපචිත්ථ, පචිත්ථ. අහං අපචිං, පචිං, මයං අපචිම්හ, පචිම්හ, අපචිම්හා, පචිම්හා වා. සො අපචිත්ථ, පචිත්ථ, අපචා, පචා වා, අපචූ, පචූ. අපචිසෙ, අපචිව්හං. අපචං, පචං, අපච, පච වා, අපචිම්හෙ, පචිම්හෙ.
කම්මනි අපච්චිත්ථ, පච්චිත්ථ ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ අපච්චි, පච්චි, අපච්චී, පච්චී වා, අපච්චිංසු, පච්චිංසු, අපච්චුං, පච්චුං. අපච්චි, පච්චි, අපච්චො, පච්චො වා, අපච්චිත්ථ, පච්චිත්ථ. අපච්චිං, පච්චිං, අපච්චිම්හ, පච්චිම්හ, අපච්චිම්හා, පච්චිම්හා වා.
සො ගාමං අගච්ඡී, ගච්ඡී, අගච්ඡි, ගච්ඡි වා, තෙ අගච්ඡිංසු, ගච්ඡිංසු, අගච්ඡුං, ගච්ඡුං. ත්වං අගච්ඡි, ගච්ඡි, අගච්ඡො, ගච්ඡො වා, තුම්හෙ අගච්ඡිත්ථ, ගච්ඡිත්ථ. අහං අගච්ඡිං, ගච්ඡිං, මයං අගච්ඡිම්හ, ගච්ඡිම්හ, අගච්ඡිම්හා, ගච්ඡිම්හා වා.
‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අජ්ජතනිම්හි ගමිස්ස ච්ඡස්ස ක්වචි ඤ්ඡාදෙසො, අගඤ්ඡි, ගඤ්ඡි, අගඤ්ඡී, ගඤ්ඡී වා, තෙ අගඤ්ඡිංසු ¶ , ගඤ්ඡිංසු, අගඤ්ඡුං, ගඤ්ඡුං. ත්වං අගඤ්ඡි, ගඤ්ඡි, අගඤ්ඡො, ගඤ්ඡො වා, තුම්හෙ අගඤ්ඡිත්ථ, ගඤ්ඡිත්ථ. අහං අගඤ්ඡිං, ගඤ්ඡිං, මයං අගඤ්ඡිම්හ, ගඤ්ඡිම්හ, අගඤ්ඡිම්හා, ගඤ්ඡිම්හා වා.
ච්ඡාදෙසාභාවෙ සො අගමි, ගමි, අගමී, ගමී වා, ‘‘කරස්ස කාසත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති එත්ථ භාවනිද්දෙසෙන, ‘‘සත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති යොගවිභාගෙන වා සාගමෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා බ්යඤ්ජනතො ආකාරාගමො, අගමාසි, උංවචනස්ස ක්වචි අංස්වාදෙසො, උචාගමො ත්ථම්හෙසු ක්වචි, අගමිංසු, ගමිංසු, අගමංසු, ගමංසු, අගමුං, ගමුං, ත්වං අගමි, ගමි, අගමො, ගමො වා, අගමිත්ථ, ගමිත්ථ, අගමුත්ථ, ගමුත්ථ. අහං අගමිං, ගමිං, අගමිම්හ, ගමිම්හ, අගමුම්හ, ගමුම්හ, අගමිම්හා, ගමිම්හා වා.
‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ගමිස්ස අජ්ජතනිම්හි ගාදෙසො ච, සො අජ්ඣගා, පරලොපො, තෙ අජ්ඣගුං. ත්වං අජ්ඣගො, තුම්හෙ අජ්ඣගුත්ථ. අහං අජ්ඣගිං, මයං අජ්ඣගුම්හ.
අත්තනොපදෙ සො අගච්ඡිත්ථ, ගච්ඡිත්ථ, අගඤ්ඡිත්ථ, ගඤ්ඡිත්ථ ඉච්චාදි. ච්ඡාදෙසාභාවෙ සො අගමිත්ථ, ගමිත්ථ, අගමා, ගමා, තෙ අගමූ, ගමූ, අජ්ඣගූ, අගූ. ත්වං අගමිසෙ, ගමිසෙ, අගමිව්හං, ගමිව්හං. අහං අගමං, ගමං, අගම, ගම, අජ්ඣගං වා, අගමිම්හෙ, ගමිම්හෙ.
කම්මෙ ගාමො අගච්ඡීයිත්ථ තෙන, ගච්ඡීයිත්ථ, අගඤ්ඡියිත්ථ, ගඤ්ඡියිත්ථ, අගමීයිත්ථ, ගමීයිත්ථ, අගමිත්ථ, ගමිත්ථ ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ අගච්ඡීයි, ගච්ඡීයි වා, අගමීයි, ගමීයි ¶ වා, අගච්ඡීයුං, අගමීයුං වා. තථා අඝම්මීයි, අඝම්මීයිංසු ඉච්චාදි.
‘‘හිය්යත්තනී, අජ්ජතනී’’ති ච වත්තතෙ.
යදාමායොගො, තදා හිය්යත්තනජ්ජතනීවිභත්තියො සබ්බකාලෙපි හොන්ති, චසද්දෙන පඤ්චමී ච. මා භවති, මා භවා, මා භවිස්සතීති වා අත්ථෙ හිය්යත්තනජ්ජතනීපඤ්චමී විභත්තියො, සෙසං නෙය්යං, සො මා භවා, මා භවී, මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා. මා පචා, මා පචී, මා පචතු. මා ගච්ඡා, මා ගච්ඡී, මා ගච්ඡතු. මා කඤ්චි පාපමාගමා, මා අගමි, මා ගමා, මා ගමී, මා ගමෙතු. ත්වං මා ගච්ඡො, මා ගච්ඡි, මා ගච්ඡාහි ඉච්චාදි.
අතීතකාලිකවිභත්ති.
472. භවිස්සන්තී ස්සති ස්සන්ති, ස්සසි ස්සථ, ස්සාමිස්සාම, ස්සතෙ ස්සන්තෙ, ස්සසෙ ස්සව්හෙ, ස්සංස්සාම්හෙ.
ස්සත්යාදීනං ද්වාදසන්නං වචනානං භවිස්සන්තීසඤ්ඤා හොති. භවිස්සතීති භවිස්සන්තො, තංකාලදීපකත්තා අයං විභත්ති භවිස්සන්තීති වුච්චති.
අනාගතෙ කාලෙ භවිස්සන්තීවිභත්ති හොති.
අතීතෙපි භවිස්සන්තී, තංකාලවචනිච්ඡයා;
‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්ස’’න්තිආදිසු.
න ¶ ආගතො අනාගතො, පච්චයසාමග්ගියං සති ආයතිං උප්පජ්ජනාරහොති අත්ථො, ඉකාරාගමො, වුද්ධිඅවාදෙසා, සරලොපාදි ච.
භවිස්සති, භවිස්සන්ති. භවිස්සසි, භවිස්සථ. භවිස්සාමි, භවිස්සාම. භවිස්සතෙ, භවිස්සන්තෙ. භවිස්සසෙ, භවිස්සව්හෙ. භවිස්සං, භවිස්සාම්හෙ.
කම්මෙ යප්පච්චයලොපො, සුඛං තයා අනුභවිස්සතෙ, අනුභවිස්සන්තෙ. අනුභවිස්සසෙ, අනුභවිස්සව්හෙ. අනුභවිස්සං, අනුභවිස්සාම්හෙ. පරස්සපදත්තෙ අනුභවිස්සති දෙවදත්තෙන, අනුභවිස්සන්ති ඉච්චාදි. භාවෙ භවිස්සතෙ තෙන, යප්පච්චයලොපාභාවෙ අනුභූයිස්සතෙ, අනුභූයිස්සන්තෙ ඉච්චාදි. භාවෙ භූයිස්සතෙ.
තථා පචිස්සති, පචිස්සන්ති. පචිස්සසි, පචිස්සථ. පචිස්සාමි, පචිස්සාම. පචිස්සතෙ, පචිස්සන්තෙ. පචිස්සසෙ, පචිස්සව්හෙ. පචිස්සං, පචිස්සාම්හෙ.
කම්මෙ පච්චිස්සතෙ ඔදනො දෙවදත්තෙන, පච්චිස්සන්තෙ ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ පච්චිස්සති, පච්චිස්සන්ති. පච්චිස්සසි, පච්චිස්සථ. පච්චිස්සාමි, පච්චිස්සාම.
ගච්ඡිස්සති, ගච්ඡිස්සන්ති. ගච්ඡිස්සසි, ගච්ඡිස්සථ. ගච්ඡිස්සාමි, ගච්ඡිස්සාම. ගච්ඡිස්සතෙ, ගච්ඡිස්සන්තෙ. ගච්ඡිස්සසෙ, ගච්ඡිස්සව්හෙ. ගච්ඡිස්සං, ගච්ඡිස්සාම්හෙ. සො සග්ගං ගමිස්සති, ගමිස්සන්ති. ගමිස්සසි, ගමිස්සථ. ගමිස්සාමි, ගමිස්සාම ඉච්චාදි.
කම්මෙ ගච්ඡීයිස්සතෙ, ගච්ඡීයිස්සන්තෙ. ගච්ඡීයිස්සති, ගච්ඡීයිස්සන්ති වා, ගමීයිස්සතෙ, ගමීයිස්සන්තෙ. ගමීයිස්සති, ගමීයිස්සන්ති වා ඉච්චාදි. යප්පච්චයලොපෙ ගමිස්සතෙ ¶ , ගමිස්සන්තෙ. ගමිස්සති, ගමිස්සන්ති වා. තථා ඝම්මිස්සති, ඝම්මිස්සන්ති ඉච්චාදි.
භවිස්සන්තීවිභත්ති.
484. කාලාතිපත්ති ස්සා ස්සංසු, ස්සෙ ස්සථ, ස්සංස්සාම්හා, ස්සථ ස්සිසු, ස්සසෙ ස්සව්හෙ, ස්සිංස්සාම්හසෙ.
ස්සාදීනං ද්වාදසන්නං කාලාතිපත්තිසඤ්ඤා හොති. කාලස්ස අතිපතනං කාලාතිපත්ති, සා පන විරුද්ධපච්චයූපනිපාතතො, කාරණවෙකල්ලතො වා ක්රියාය අනභිනිබ්බත්ති, තද්දීපකත්තා අයං විභත්ති කාලාතිපත්තීති වුච්චති.
475. ක්රියාතිපන්නෙතීතෙ කාලාතිපත්ති.
ක්රියාතිපන්නමත්තෙ අතීතෙ කාලෙ කාලාතිපත්තිවිභත්ති හොති. ක්රියාය අතිපතනං ක්රියාතිපන්නං, තං පන සාධකසත්තිවිරහෙන ක්රියාය අච්චන්තානුප්පත්ති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි න ක්රියා අතීතසද්දෙන වොහරිතබ්බා, තථාපි තක්කිරියුප්පත්තිප්පටිබන්ධකරක්රියාය කාලභෙදෙන අතීතවොහාරො ලබ්භතෙවාති දට්ඨබ්බං.
කාලාතිපත්තිපරස්සපදපඨමපුරිසෙකවචනං ස්සා, අකාරිකාරාගමා, වුද්ධිඅවාදෙසා ච, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ස්සා ස්සාම්හාවිභත්තීනං ක්වචි රස්සත්තං, ස්සෙවචනස්ස ච අත්තං.
සො චෙ පඨමවයෙ පබ්බජ්ජං අලභිස්ස, අරහා අභවිස්ස, භවිස්ස, අභවිස්සා, භවිස්සාවා, තෙ චෙ තං අලභිස්සංසු, අරහන්තො අභවිස්සංසු, භවිස්සංසු. එවං ත්වං අභවිස්ස, භවිස්ස, අභවිස්සෙ වා, තුම්හෙ අභවිස්සථ, භවිස්සථ. අහං අභවිස්සං, භවිස්සං, මයං ¶ අභවිස්සම්හ, භවිස්සම්හ, අභවිස්සාම්හා, භවිස්සාම්හා වා. සො අභවිස්සථ, අභවිස්සිසු. අභවිස්සසෙ, අභවිස්සව්හෙ. අභවිස්සිං, අභවිස්සාම්හසෙ.
කම්මෙ අන්වභවිස්සථ, අන්වභවිස්සිසු. අන්වභූයිස්සථ වා ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ අන්වභවිස්ස, අන්වභවිස්සංසු. අන්වභූයිස්ස වා ඉච්චාදි. භාවෙ අභවිස්සථ දෙවදත්තෙන, අභූයිස්සථ.
තථා සො චෙ තං ධනං අලභිස්ස, ඔදනං අපචිස්ස, පචිස්ස, අපචිස්සා, පචිස්සා වා, අපචිස්සංසු, පචිස්සංසු. අපචිස්ස, පචිස්ස, අපචිස්සෙ, පචිස්සෙ වා, අපචිස්සථ, පචිස්සථ. අපචිස්සං, පචිස්සං, අපචිස්සම්හ, පචිස්සම්හ, අපචිස්සාම්හා, පචිස්සාම්හා වා. අපචිස්සථ, පචිස්සථ, අපචිස්සිසු, පචිස්සිසු. අපචිස්සසෙ, පචිස්සසෙ, අපචිස්සව්හෙ, පචිස්සව්හෙ. අපචිස්සිං, පචිස්සිං, අපචිස්සාම්හසෙ, පචිස්සාම්හසෙ.
කම්මෙ අපචිස්සථ ඔදනො දෙවදත්තෙන, අපචිස්සිසු. යප්පච්චයලොපාභාවෙ අපචීයිස්සථ ඉච්චාදි. පරස්සපදත්තෙ අපච්චිස්ස තෙන, පච්චිස්ස, අපච්චිස්සා, පච්චිස්සා වා, අපච්චිස්සංසු, පච්චිස්සංසු ඉච්චාදි.
සො අගච්ඡිස්ස, ගච්ඡිස්ස, අගච්ඡිස්සා, ගච්ඡිස්සාවා, අගච්ඡිස්සංසු, ගච්ඡිස්සංසු. ත්වං අගච්ඡිස්ස, ගච්ඡිස්ස, අගච්ඡිස්සෙ, ගච්ඡිස්සෙ වා, අගච්ඡිස්සථ, ගච්ඡිස්සථ. අගච්ඡිස්සං, ගච්ඡිස්සං, අගච්ඡිස්සම්හ, ගච්ඡිස්සම්හ, අගච්ඡිස්සාම්හා, ගච්ඡිස්සාම්හා වා. අගමිස්ස, ගමිස්ස, අගමිස්සා, ගමිස්සා වා, අගමිස්සංසු, ගමිස්සංසු. අගමිස්ස, ගමිස්ස, අගමිස්සෙ වා, අගමිස්සථ, ගමිස්සථ. අගමිස්සං ¶ , ගමිස්සං, අගමිස්සම්හ, ගමිස්සම්හ, අගමිස්සාම්හා, ගමිස්සාම්හා වා. අගච්ඡිස්සථ, ගච්ඡිස්සථ වා ඉච්චාදි.
කම්මෙ අගච්ඡීයිස්සථ, අගමීයිස්සථ, අගච්ඡීයිස්ස, අගමීයිස්සඉච්චාදි. තථා අඝම්මිස්සා, අඝම්මිස්සංසු ඉච්චාදි.
කාලාතිපත්තිවිභත්ති.
පඤ්චමී සත්තමී වත්ත-මානා සම්පතිනාගතෙ;
භවිස්සන්තී පරොක්ඛාදී, චතස්සොතීතකාලිකා.
ඡකාලිකවිභත්තිවිධානං.
විකරණවිධාන
ඉසු ඉච්ඡාකන්තීසු, පුරෙ විය ධාත්වන්තලොපො, ත්යාද්යුප්පත්ති, අප්පච්චයො ච.
‘‘ධාතූන’’න්ති වත්තමානෙ –
476. ඉසුයමූනමන්තො ච්ඡො වා.
ඉසුයමුඉච්චෙතෙසං ධාතූනං අන්තො ච්ඡො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, ‘‘අන්තො ච්ඡො වා’’ති යොගවිභාගෙන ආසස්සපි. සො සග්ගං ඉච්ඡති, ඉච්ඡන්ති. ඉච්ඡසි, ඉච්ඡථ. ඉච්ඡාමි, ඉච්ඡාම. ච්ඡාදෙසාභාවෙ අසංයොගන්තත්තා ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි, එසති, එසන්ති ඉච්චාදි.
කම්මෙ අත්තනොපදස්ස යෙභුය්යෙන පරස්සපදත්තමෙව පයොජීයති, තෙන චෙත්ථ අත්තනොපදෙ රූපානි සඞ්ඛිපිස්සාම. සො ඉච්ඡීයති, එසීයති, ඉස්සතෙ, ඉස්සති, යකාරස්ස ¶ පුබ්බරූපත්තං. තථා ඉච්ඡතු, එසතු. ඉච්ඡෙය්ය, එසෙය්ය. පරොක්ඛාහිය්යත්තනීසු පන රූපානි සබ්බත්ථ පයොගමනුගම්ම පයොජෙතබ්බානි, ඉච්ඡි, එසි. ඉච්ඡිස්සති, එසිස්සති. ඉච්ඡිස්සා, එසිස්සා ඉච්ඡාදි.
යමු උපරමෙ, නිපුබ්බො, ච්ඡාදෙසො ච. නියච්ඡති, නියච්ඡන්ති. නියමති, නියමන්ති. සංපුබ්බො ‘‘සයෙ චා’’ති ඤත්තං, ද්විත්තඤ්ච. සඤ්ඤමති, සඤ්ඤමන්ති.
කම්මෙ නියච්ඡීයති, නියමීයති, නියම්මති, සඤ්ඤමීයති වා. තථා නියච්ඡතු, සඤ්ඤමතු. නියච්ඡෙය්ය, සඤ්ඤමෙය්ය. නියච්ඡී, සඤ්ඤමී. නියච්ඡිස්සති, සඤ්ඤමිස්සති. නියච්ඡිස්ස, සඤ්ඤමිස්ස ඉච්චාදි.
ආස උපවෙසනෙ, යොගවිභාගෙන ච්ඡාදෙසො, රස්සත්තං. අච්ඡති, අච්ඡන්ති. අච්ඡසි, අච්ඡථ. අච්ඡාමි, අච්ඡාම. අඤ්ඤත්ර උපපුබ්බො උපාසති, උපාසන්ති. අච්ඡීයති, උපාසීයති. අච්ඡතු, උපාසතු. අච්ඡෙය්ය, උපාසෙය්ය. අච්ඡී, උපාසී. අච්ඡිස්සති, උපාසිස්සති. අච්ඡිස්ස, උපාසිස්ස ඉච්චාදි.
ලභ ලාභෙ, ලභති, ලභන්ති. ලභසි, ලභථ. ලභාමි, ලභාම. ලභතෙ, ලභන්තෙ. ලභසෙ, ලභව්හෙ. ලභෙ, ලභාම්හෙ.
කම්මෙ යකාරස්ස පුබ්බරූපත්තෙ කතෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා පුරිමභකාරස්ස බකාරො, ලබ්භතෙ, ලබ්භන්තෙ. ලබ්භති, ලබ්භන්ති. ලබ්භතං, ලබ්භතු. ලබ්භෙ, ලබ්භෙය්ය.
අජ්ජතනිම්හි ‘‘වා, අන්තලොපො’’ති ච වත්තමානෙ –
ලභඉච්චෙතස්මා ධාතුතො පරෙසං ඊඉංනං විභත්තීනං ත්ථ ත්ථංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ¶ ච. අලත්ථ, අලභි, ලභි, අලභිංසු, ලභිංසු. අලභො, ලභො, අලභි, ලභි, අලභිත්ථ, ලභිත්ථ. අලත්ථං, අලභිං, ලභිං, අලභිම්හ, ලභිම්හ ඉච්චාදි.
භවිස්සන්තිම්හි ‘‘කරස්ස සප්පච්චයස්ස කාහො’’ති එත්ථ සප්පච්චයග්ගහණෙන වච මුච භුජාදිතො ස්සස්සඛාදෙසො, වස ඡිද ලභාදිතො ඡාදෙසො ච වා හොතීති ස්සස්ස ඡාදෙසො, ‘‘බ්යඤ්ජනන්තස්ස චො ඡප්පච්චයෙසු චා’’ති ධාත්වන්තස්ස චකාරො, ලච්ඡති, ලච්ඡන්ති. ලච්ඡසි, ලච්ඡථ. ලච්ඡාමි, ලච්ඡාම. ඡාදෙසාභාවෙ ලභිස්සති, ලභිස්සන්ති. ලභිස්සසි, ලභිස්සථ. ලභිස්සාමි, ලභිස්සාම ඉච්චාදි. අලභිස්ස, අලභිස්සංසු ඉච්චාදි.
වච වියත්තියං වාචායං, වචති, වචන්ති. වචසි, වචථ. වචාමි, වචාම.
කම්මෙ අත්තනොපදෙ, යප්පච්චයෙ ච කතෙ –
478. වච වස වහාදීනමුකාරො වස්ස යෙ.
වච වස වහඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං වකාරස්ස උකාරො හොති යප්පච්චයෙ පරෙ, ආදිසද්දෙන වඩ්ඪස්ස ච. ‘‘වස්ස අ ව’’ඉති සමාසෙන දුතියඤ්චෙත්ථ වග්ගහණං ඉච්ඡිතබ්බං, තෙන අකාරස්සපි උකාරො හොති, පුරිමපක්ඛෙ පරලොපො. ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා සධාත්වන්තස්ස යකාරස්ස චකාරො, ද්විත්තං. උච්චතෙ, උච්චන්තෙ. වුච්චතෙ, වුච්චන්තෙ. වුච්චති, වුච්චන්ති වා ඉච්චාදි. තථා වචතු, වුච්චතු. වචෙය්ය, වුච්චෙය්ය. අවචා, අවච්චා, අවචූ, අවච්චූ. අවච, අවචො, අවචුත්ථ. අවච, අවචං, අවචම්හා. අවචුත්ථ ඉච්චාදි.
479. වචස්සජ්ජතනිම්හි ¶ මකාරො ඔ.
වචඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අකාරො ඔත්තමාපජ්ජතෙ අජ්ජතනිම්හි විභත්තිම්හි. අවොචි, අවොචුං. අවොචො, අවොචුත්ථ. අවොචිං, අවොචුම්හ, උකාරාගමො. අවොච, රස්සත්තං, අවොචු ඉච්චාදි. අවුච්චිත්ථ.
භවිස්සන්තිම්හි සප්පච්චයග්ගහණෙන ස්සස්ස ඛාදෙසො, ‘‘බ්යඤ්ජනන්තස්සා’’ති වත්තමානෙ ‘‘කො ඛෙ චා’’ති ධාත්වන්තස්ස කාදෙසො, වක්ඛති, වක්ඛන්ති. වක්ඛසි, වක්ඛථ. වක්ඛාමි, වක්ඛාම ඉච්චාදි.
වස නිවාසෙ, වසති, වසන්ති.
කම්මෙ උත්තං, පුබ්බරූපත්තඤ්ච වුස්සති, වුස්සන්ති ඉච්චාදි. වසතු. වසෙය්ය. අවසි, වසි.
භවිස්සන්තියං ස්සස්ස ඡාදෙසො, ධාත්වන්තස්ස චකාරො ච, වච්ඡති, වච්ඡන්ති. වච්ඡසි, වච්ඡථ. වච්ඡාමි, වච්ඡාම. වසිස්සති, වසිස්සන්ති. අවසිස්ස, අවසිස්සංසු.
තථා රුද අස්සුවිමොචනෙ, රොදති, රුච්ඡති. රොදිස්සති ඉච්චාදි.
කුස අක්කොසෙ, ආපුබ්බො ද්විත්තරස්සත්තානි, අප්පච්චයවුද්ධියො ච. අක්කොසති. අක්කොසතු. අක්කොසෙය්ය.
‘‘අන්තලොපො’’ති වත්තතෙ, මණ්ඩූකගතියා ‘‘වා’’ති ච.
කුස ඉච්චෙතස්මා ධාතුතො ඊවිභත්තිස්ස ච්ඡිආදෙසො හොති, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. අක්කොච්ඡි මං, අක්කොසි වා. අක්කොසිස්සති. අක්කොසිස්ස ඉච්චාදි.
වහ ¶ පාපුණනෙ, වහති, වහන්ති.
කම්මෙ අත්තනොපදෙ, යප්පච්චයෙ ච කතෙ –
‘‘යෙ’’ති වත්තතෙ.
හකාරස්ස විපරියයො හොති යප්පච්චයෙ පරෙ, යප්පච්චයස්ස ච ලකාරො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තෙන ‘‘ගය්හතී’’තිආදීසු ලත්තං න හොති, නිමිත්තභූතස්ස යකාරස්සෙවෙතං ලත්තං, ‘‘වචවස’’ඉච්චාදිනා උත්තං. වුය්හති, වුල්හති, වුය්හන්ති. වහතු, වුය්හතු. වහෙය්ය, වුය්හෙය්ය. අවහී, අවුය්හිත්ථ, අවහිත්ථ. අවහිස්සති, වුය්හිස්සති. අවහිස්ස, අවුය්හිස්ස ඉච්චාදි.
ජර වයොහානිම්හි.
482. ජරමරානං ජීරජීය්යමීය්යා වා.
ජරමර ඉච්චෙතෙසං ධාතූනං ජීරජීය්යමීය්යාදෙසා හොන්ති වා, සරලොපාදි. ජීරති, ජීරන්ති. ජීය්යති, ජීය්යන්ති. ‘‘ක්වචා’’දිසුත්තෙන එකයකාරස්ස ක්වචි ලොපො හොති. ජීයති, ජීයන්ති.
කම්මෙ ජීරීයති, ජීරීයන්ති. ජීයිය්යති, ජීයිය්යන්ති. ජීරතු, ජීය්යතු. ජීරෙය්ය, ජීය්යෙය්ය. අජීරී, ජීරී, ජීය්යී. ජීරිස්සති, ජීය්යිස්සති. අජීරිස්ස, අජීය්යිස්ස.
මර පාණචාගෙ, මීය්යාදෙසො, මීය්යති, මීය්යන්ති. මීයති, මීයන්ති වා. මරති, මරන්ති ඉච්චාදි.
දිස පෙක්ඛණෙ.
483. දිසස්ස ¶ පස්ස දිස්ස දක්ඛා වා.
දිසඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස පස්ස දිස්ස දක්ඛඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තෙන දිස්සාදෙසො කම්මනි සබ්බධාතුකෙ එව. පස්සති, පස්සන්ති. දක්ඛති, දක්ඛන්ති.
කම්මනි යකාරලොපො, දිස්සතෙ, දිස්සන්තෙ. දිස්සති, දිස්සන්ති. විපස්සීයති, දක්ඛීයති. පස්සතු, දක්ඛතු, දිස්සතු. පස්සෙය්ය, දක්ඛෙය්ය, දිස්සෙය්ය.
හිය්යත්තනියං ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාතුඉකාරස්ස අත්තං, අද්දසා, අද්දස. කම්මනි අදිස්ස.
තථා අපස්සි, පස්සි, අපස්සිංසු, පස්සිංසු. අපස්සි, පස්සි, අපස්සිත්ථ, පස්සිත්ථ. අපස්සිං, පස්සිං, අපස්සිම්හ, පස්සිම්හ. අද්දසි, දසි, අද්දසංසු, දසංසු. කම්මනි අදිස්සංසු. අද්දක්ඛි, අද්දක්ඛිංසු.
පස්සිස්සති, පස්සිස්සන්ති. ‘‘භවිස්සන්තිම්හි ස්සස්ස චා’’ති යොගවිභාගෙන ස්සස්ස ලොපො, ඉකාරාගමො ච, දක්ඛිති, දක්ඛින්ති. ලොපාභාවෙ දක්ඛිස්සති, දක්ඛිස්සන්ති. අපස්සිස්ස, අදක්ඛිස්ස ඉච්චාදි.
සද විසරණගත්යාවසානෙසු.
‘‘සබ්බත්ථා’’ති වත්තතෙ, මණ්ඩූකගතියා ‘‘ක්වචී’’ති ච.
සදඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සීදාදෙසො හොති සබ්බත්ථ විභත්තිප්පච්චයෙසු ක්වචි. සෙසං නෙය්යං. නිසීදති, නිසීදන්ති. භාවෙ නිසජ්ජතෙ, ඉධ ක්වචාධිකාරෙන සීදා-දෙසො ¶ න භවති. නිසීදතු. නිසීදෙ. නිසීදි. නිසීදිස්සති. නිසීදිස්ස ඉච්චාදි.
යජ දෙවපූජාසඞ්ගතිකරණදානෙසු. යජති, යජන්ති.
කම්මනි ‘‘යම්හී’’ති වත්තතෙ.
යජඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ආදිස්ස යකාරස්ස ඉකාරාදෙසො හොති යප්පච්චයෙ පරෙ, සරලොපො. ඉජ්ජතෙ මයා බුද්ධො. තථා යජතු, ඉජ්ජතං. යජෙ, ඉජ්ජෙථ. යජි, ඉජ්ජිත්ථ. යජිස්සති, ඉජ්ජිස්සතෙ. යජිස්ස, ඉජ්ජිස්සථ ඉච්චාදි.
වද වියත්තියං වාචායං, ත්යාද්යුප්පත්ති, අප්පච්චයො ච.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
වදඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස වජ්ජාදෙසො හොති වා සබ්බාසු විභත්තීසු. විභත්යාධිකාරත්තා චෙත්ථ සබ්බාසූති අත්ථතො සිද්ධං.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
භූවාදිතො පරො අප්පච්චයො එත්තමාපජ්ජතෙ, ලොපඤ්ච වා. විකරණකාරියවිධිප්පකරණතො චෙත්ථ අකාරොති අප්පච්චයො ගය්හති.
භූවාදිතො ජුහොත්යාදි-තො ච අප්පච්චයො පරො;
ලොපමාපජ්ජතෙ නාඤ්ඤො, වවත්ථිතවිභාසතොති.
අප්පච්චයස්ස එකාරො, සරලොපාදි, වජ්ජෙති, වදෙති, වදති, අන්තිම්හි –
488. ක්වචි ¶ ධාතුවිභත්තිප්පච්චයානං දීඝවිපරීතාදෙසලොපාගමා ච.
ඉධ ධාත්වාධිකාරෙ ආඛ්යාතෙ, කිතකෙ ච අවිහිතලක්ඛණෙසු පයොගෙසු ක්වචි ධාතූනං, ත්යාදිවිභත්තීනං, ධාතුවිහිතප්පච්චයානඤ්ච දීඝතබ්බිපරීතආදෙසලොපාගමඉච්චෙතානි කාරියානි ජිනවචනානුරූපතො භවන්ති. තත්ථ –
නාම්හි රස්සො කියාදීනං, සංයොගෙ චඤ්ඤධාතුනං;
ආයූනං වා විභත්තීනං, ම්හා, ස්සාන්තස්ස ච රස්සතා.
ගමිතො ච්ඡස්ස ඤ්ඡො වාස්ස, ගමිස්සජ්ජතනිම්හි ගා;
උචාගමො වා ත්ථම්හෙසු, ධාතූනං යම්හි දීඝතා.
එය්යෙය්යාසෙය්යාමෙත්තඤ්ච, වා ස්සෙස්සෙත්තඤ්ච පාපුණෙ;
ඔකාරා අත්තමිත්තඤ්ච, ආත්ථා පප්පොන්ති වා ත්ථථෙ.
තථා බ්රූතොති අන්තීනං, අඋ වාහ ච ධාතුයා;
පරොක්ඛාය විභත්තිම්හි, අනබ්භාසස්ස දීඝතා.
සංයොගන්තො අකාරෙත්ථ, විභත්තිප්පච්චයාදි තු;
ලොප මාපජ්ජතෙ නිච්ච-මෙකාරොකාරතො පරොති.
එකාරතො පරස්ස අන්තිඅකාරස්ස ලොපො, වජ්ජෙන්ති, වදෙන්ති, වදන්ති. වජ්ජෙසි, වදෙසි, වදසි, වජ්ජෙථ, වදෙථ, වදථ. වජ්ජෙමි, වජ්ජාමි, වදෙමි, වදාමි, වජ්ජෙම, වදෙම, වජ්ජාම, වදාම.
කම්මනි වජ්ජීයති, වජ්ජීයන්ති. වජ්ජති, වජ්ජන්ති. වදීයති වා. වජ්ජෙතු, වදෙතු, වදතු. වජ්ජෙ, වජ්ජෙය්ය, වදෙ, වදෙය්ය, වජ්ජෙය්යුං, වදෙය්යුං. වජ්ජෙය්යාසි, වජ්ජෙසි, වදෙය්යාසි. අවදි, වදි, වදිංසු. වදිස්සති, වදිස්සන්ති. අවදිස්ස ඉච්චාදි.
කමු ¶ පදවික්ඛෙපෙ, අප්පච්චයෙ කතෙ ‘‘ක්වචාදිවණ්ණානමෙකස්සරානං ද්වෙභාවො’’ති ද්විත්තං, කවග්ගස්ස චවග්ගො.
අබ්භාසග්ගහණමන්තග්ගහණං, වාග්ගහණඤ්ච වත්තතෙ.
අබ්භාසන්තෙ නිග්ගහීතඤ්චාගමො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, තෙන කමාදීනමෙවෙතං. චඞ්කමති, චඞ්කමන්ති ඉච්චාදි. කමති, කමන්ති ඉච්චාදි.
චල කම්පනෙ, චඤ්චලති, චලති.
චල දලනෙ, දද්දල්ලති.
ඣෙචින්තායං, අප්පච්චයෙ ‘‘ඔ, සරෙ, එ’’ති ච අධිකිච්ච ‘‘තෙ ආවායා’’ති යොගවිභාගෙන අකාරිතෙපි එකාරස්ස ආයාදෙසො, ඣායති, ඣායන්ති ඉච්චාදි, විසෙසවිධානං.
අවුද්ධිකභූවාදිනයො.
තුද බ්යථනෙ, ත්යාද්යුප්පත්ති අප්පච්චයො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති එත්ථානුවත්තිත වාග්ගහණෙන තුදාදීනං වුද්ධිඅභාවොව විසෙසො, තුදති, තුදන්ති. තුදසි, තුදථ. තුදාමි, තුදාම.
කම්මෙ ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා සදකාරස්ස යප්පච්චයස්ස ජකාරො ද්විත්තං, තුජ්ජතෙ, තුජ්ජන්තෙ. තුජ්ජති, තුජ්ජන්ති, තුජ්ජරෙ වා. තථා තුදතු, තුදන්තු. තුදෙ, තුදෙය්ය, තුදෙය්යුං. අතුදි, තුදිංසු. අතුදි, අතුදිත්ථ. අතුදිං, අතුදිම්හ. අතුජ්ජිත්ථ, අතුජ්ජි. තුදිස්සති. අතුදිස්ස ඉච්චාදි.
විස පවෙසනෙ පපුබ්බො, සො ගාමං පවිසති, පවිසන්ති. පවිසසි, පවිසථ. පවිසාමි, පවිසාම.
කම්මෙ ¶ පවිසිය්යතෙ, පවිසිය්යන්තෙ. පවිසිය්යති, පවිසිය්යන්ති. පවිස්සතෙ වා. තථා පවිසතු, පවිසන්තු. පවිසෙය්ය. පාවිසි, පවිසි, පාවෙක්ඛි පථවිං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අජ්ජතනිම්හි විසස්ස වෙක්ඛාදෙසො ච. පාවිසිංසු, පවිසිංසු.
කම්මෙ පාවිසීයිත්ථ, පවිසීයිත්ථ, පාවිසීයි, පවිසීයි. පවිසිස්සති, පවිසිස්සන්ති. පවිසීයිස්සතෙ, පවිසිස්සතෙ. පාවිසිස්ස. පාවිසීයිස්ස ඉච්චාදි.
නුද ඛෙපෙ, නුදති, නුදන්ති.
දිස අතිසජ්ජනෙ, උද්දිසති, උද්දිසන්ති.
ලිඛ ලෙඛනෙ, ලිඛති, ලිඛන්ති.
ඵුස සම්ඵස්සෙ, ඵුසති, ඵුසන්ති ඉච්චාදි.
තුදාදිනයො.
හූ, භූ සත්තායං, ත්යාද්යුප්පත්ති ‘‘භූවාදිතො අ’’ඉති අප්පච්චයො, ‘‘වා’’ති අධිකිච්ච ‘‘ලොපඤ්චෙත්තමකාරො’’ති භූවාදිතො පරස්ස අප්පච්චයස්ස ලොපො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි. සො හොති, තෙ හොන්ති, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා පරසරස්ස ලොපො. හොසි, හොථ. හොමි, හොම. භාවෙ හූයතෙ.
තථා හොතු, හොන්තු. හොහි, අනකාරපරත්තා හිලොපො න භවති, හොථ. හොමි, හොම. භාවෙ හූයතං.
සත්තමියං සරලොපාදි, හෙය්ය, හෙය්යුං. හෙය්යාසි, හෙය්යාථ. හෙය්යාමි, හෙය්යාම. හෙය්යං වා. භාවෙ හූයෙථ.
හිය්යත්තනියං ¶ අප්පච්චයලොපෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා හූධාතුස්ස ඌකාරස්ස උවාදෙසො. අහුවා, අහුවු, අහුවූ. අහුව, අහුවො, අහුවත්ථ. අහුවං, අහුවම්හ. අහුවත්ථ, අහුවත්ථුං. අහුවසෙ, අහුවව්හං. අහුවිං, අහුවම්හසෙ. භාවෙ අහූයත්ථ.
අජ්ජතනිම්හි ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා හූතො ඊවිභත්තිස්ස ලොපො රස්සත්තං, සො අහු, ලොපාභාවෙ ‘‘කරස්ස කාසත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති එත්ථ ‘‘සත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති යොගවිභාගෙන සාගමො, වුද්ධි, අහොසි, අහෙසුං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඔකාරස්සෙකාරො. අහවුං වා. අහොසි, අහොසිත්ථ. අහොසිං, අහුං, පරසරස්ස ලොපො, රස්සත්තඤ්ච, අහොසිම්හ, අහුම්හ, රස්සත්තං. භාවෙ අහූයිත්ථ.
‘‘හි ලොපං වා’’ති ඉතො ‘‘ලොපො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
490. හොතිස්සරෙ’හොහෙ භවිස්සන්තිම්හි ස්සස්ස ච.
හූඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සරො එහ ඔහ එත්තමාපජ්ජතෙ භවිස්සන්තිම්හි විභත්තිම්හි, ස්සස්ස ච ලොපො හොති වා. ඉකාරාගමො, සරලොපාදි.
හෙහිති, හෙහින්ති. හෙහිසි, හෙහිථ. හෙහාමි, හෙහාම. ලොපාභාවෙ – හෙහිස්සති, හෙහිස්සන්ති. හෙහිස්සසි, හෙහිස්සථ. හෙහිස්සාමි, හෙහිස්සාම. ඔහාදෙසෙ – හොහිති, හොහින්ති. හොහිසි, හොහිථ. හොහාමි, හොහාම. තථා හොහිස්සති, හොහිස්සන්ති. හොහිස්සසි, හොහිස්සථ. හොහිස්සාමි, හොහිස්සාම. එකාරාදෙසෙ – හෙති, හෙන්ති. හෙසි, හෙථ. හෙමි ¶ , හෙම. හෙස්සති, හෙස්සන්ති. හෙස්සසි, හෙස්සථ. හෙස්සාමි, හෙස්සාම. භාවෙ හූයිස්සතෙ.
කාලාතිපත්තියං අහවිස්ස, අහවිස්සංසු. අහුයිස්සථ ඉච්චාදි.
හූ, භූ සත්තායං, භූ ඉතීධ අනුපුබ්බො, ත්යාද්යුප්පත්ති අප්පච්චයස්ස ලොපවුද්ධියො, අනුභොති, අනුභොන්ති. අනුභොසි, අනුභොථ. අනුභොමි, අනුභොම.
කම්මෙ අනුභූයති, අනුභූයන්ති. තථා අනුභොතු, අනුභොන්තු. අනුභොහි, අනුභොථ. අනුභොමි, අනුභොම. අනුභූයතු, අනුභූයන්තු. අනුභවෙ, අනුභවෙය්ය. අනුභූයෙය්ය. අනුභොසි, අනුභවි. අනුභොස්සති, අනුභොස්සන්ති. අනුභොස්සසි, අනුභොස්සථ. අනුභොස්සාමි, අනුභොස්සාම. අනුභවිස්සති වා. අනුභොස්ස, අනුභවිස්ස වා ඉච්චාදි.
සී සයෙ අප්පච්චයලොපො, වුද්ධි ච, සෙති, සෙන්ති. සෙසි, සෙථ. සෙමි, සෙම. සෙතෙ, සෙන්තෙ ඉච්චාදි.
අප්පච්චයලොපාභාවෙ –
‘‘සරෙ’’ති වත්තතෙ, ධාතුග්ගහණඤ්ච.
එකාරස්ස ධාත්වන්තස්ස සරෙ පරෙ අයාදෙසො හොති, සරලොපාදි. සයති, සයන්ති. සයසි, සයථ. සයාමි, සයාම.
කම්මෙ ¶ අතිපුබ්බො, ‘‘ක්වචි ධාත්වා’’දිනා යම්හි රස්සසරස්ස ධාත්වන්තස්ස දීඝො, අතිසීයතෙ, අතිසීයන්තෙ. අතිසීයති, අතිසීයන්ති. භාවෙ සීයතෙ.
තථා සෙතු, සෙන්තු. සෙහි, සෙථ. සෙමි, සෙම. සයතු, සයන්තු. සය, සයාහි, සයථ. සයාමි, සයාම. සයතං, සයන්තං. සයස්සු, සයව්හො. සයෙ, සයාමසෙ. අතිසීයතං, අතිසීයන්තං. අතිසීයතු, අතිසීයන්තු. භාවෙ සීයතං.
සයෙ, සයෙය්ය, සයෙය්යුං. අතිසීයෙය්ය. භාවෙ සීයෙථ.
අසයි, සයි, අසයිංසු, සයිංසු, අසයුං. සාගමෙ අතිසෙසි, අතිසෙසුං. කම්මෙ අච්චසීයිත්ථ, අච්චසීයි, අතිසීයි. භාවෙ සීයිත්ථ.
සයිස්සති, සයිස්සන්ති. ඉකාරාගමාභාවෙ සෙස්සති, සෙස්සන්ති. කම්මෙ අතිසීයිස්සථ, අතිසීයිස්සති. භාවෙ සීයිස්සතෙ.
අසයිස්සා, අසයිස්සංසු. කම්මෙ අච්චසීයිස්සථ ඉච්චාදි.
නී පාපුණනෙ, ද්විකම්මකොයං, අජං ගාමං නෙති, නෙන්ති. නෙසි, නෙථ. නෙමි, නෙම. ලොපාභාවෙ නයති, නයන්ති ඉච්චාදි. කම්මෙ නීයතෙ ගාමං අජො දෙවදත්තෙන, නීයරෙ, නීයන්තෙ. නීයති, නීයන්ති.
තථා නෙතු, නයතු. නීයතං, නීයන්තං. නයෙ, නයෙය්ය. නීයෙථ, නීයෙය්ය. අනයි, නයි, අනයිංසු, නයිංසු. විනෙසි, විනෙසුං. අනීයිත්ථ, නීයිත්ථ. නයිස්සති ¶ , නෙස්සති. නයිස්සතෙ, නීයිස්සතෙ, නීයිස්සති. අනයිස්ස, අනීයිස්ස ඉච්චාදි.
ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
ඨාඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස තිට්ඨාදෙසො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, අප්පච්චයලොපො. තිට්ඨති, තිට්ඨන්ති. ඨාති, ඨන්ති. ලොපාභාවෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඨාතො හකාරාගමො ච රස්සත්තං, සංපුබ්බො සණ්ඨහති, සණ්ඨහන්ති. එත්තෙ අධිට්ඨෙති, අධිට්ඨෙන්ති.
කම්මෙ –
493. යම්හි දාධා මා ඨා හා පා මහ මථාදීනමී.
භාවකම්මවිසයෙ යම්හි පච්චයෙ පරෙ දා ධා මා ඨා හාපා මහ මථ ඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනං අන්තො ඊකාරමාපජ්ජතෙ, නිච්චත්ථොයමාරම්භො. උපට්ඨීයති, උපට්ඨීයන්ති. හකාරාගමෙ රස්සත්තං, ඊකාරාගමො ච, පතිට්ඨහීයති, පතිට්ඨහීයන්ති. භාවෙ ඨීයතෙ.
තථා තිට්ඨතු, තිට්ඨන්තු. ඨාතු, ඨන්තු. සණ්ඨහතු, සණ්ඨහන්තු. තිට්ඨෙ, තිට්ඨෙය්ය. සණ්ඨෙ, සණ්ඨෙය්ය, සණ්ඨෙය්යුං. සණ්ඨහෙ, සණ්ඨහෙය්යුං. අට්ඨාසි, අට්ඨංසු. සණ්ඨහි, සණ්ඨහිංසු. පකිට්ඨිස්සති, පතිට්ඨිස්සන්ති. ඨස්සති, ඨස්සන්ති. පතිට්ඨහිස්සති, පතිට්ඨහිස්සන්ති. පතිට්ඨිස්ස, පතිට්ඨිස්සංසු. පතිට්ඨහිස්ස, පතිට්ඨහිස්සංසු ඉච්චාදි.
පා පානෙ, ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
494. පා ¶ පිබො.
පාඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස පිබාදෙසො හොති වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.
පිබති. පිබතු. පිබෙය්ය. ‘‘ක්වචි ධාත්වා’’දිනා බකාරස්ස වකාරො, පිවති, පිවන්ති. පාති, පාන්ති, පන්ති වා. පීයතෙ, පීයන්තෙ. පීයති, පීයන්ති. පිවතු. පිවෙය්ය. අපායි, පිවි. පිවිස්සති. අපිවිස්ස ඉච්චාදි.
අස භුවි, විභත්තුප්පත්ති, අප්පච්චයලොපො, අස ඉතීධ –
‘‘අසස්මා, අන්තලොපො’’ති ච වත්තතෙ.
අසඉච්චෙතස්මා ධාතුම්හා පරස්ස තිස්ස විභත්තිස්ස ත්ථිත්තං හොති, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. අත්ථි.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
සබ්බත්ථ විභත්තිප්පච්චයෙසු ච අසඉච්චෙතාය ධාතුයා ආදිස්ස ලොපො හොති වා, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. සන්ති.
‘‘අසස්මා, අන්තලොපො’’ති ච අධිකාරො.
අසධාතුස්ස අන්තලොපො හොති සිම්හි විභත්තිම්හි ච. ත්වං අසි.
498. ථස්ස ¶ ත්ථත්තං.
අසඉච්චෙතාය ධාතුයා පරස්ස ථස්ස විභත්තිස්ස ත්ථත්තං හොති, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. තුම්හෙ අත්ථ.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
499. අසස්මා මිමානං ම්හිම්හාන්තලොපො ච.
අසඉච්චෙතාය ධාතුයා පරාසං මි මඉච්චෙතාසං විභත්තීනං ම්හිම්හඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. අම්හි, අම්හ. අස්මි, අස්ම.
අසඉච්චෙතාය ධාතුයා පරස්ස තුස්ස විභත්තිස්ස ත්ථුත්තං හොති, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. අත්ථු. අසස්සාදිලොපො ච, සන්තු. ආහි, අත්ථ. අස්මි, අස්ම.
සත්තමියං අසස්සාදිලොපො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අසතො එය්යඑය්යුං විභත්තීනං ඉයාඉයුඤ්ච හොන්ති. සියා, සියුං.
ලොපාභාවෙ ‘‘ක්වචි ධාත්වා’’දිනා අසතො එය්යාදීනං සධාත්වන්තානං ස්ස ස්සු ස්ස ස්සථ ස්සං ස්සාමආදෙසා හොන්ති.
එවමස්ස වචනීයො, අස්සු. අස්ස, අස්සථ. අස්සං, අස්සාම.
අජ්ජතනියං අකාරාගමො, දීඝො ච, ආසි, ආසිංසු, ආසුං. ආසි, ආසිත්ථ. ආසිං, ආසිම්හ.
‘‘වා ¶ , අසස්සා’’ති ච වත්තතෙ.
අසස්සෙව ධාතුස්ස භූආදෙසො හොති වා අසබ්බධාතුකෙ. භවිස්සති, භවිස්සන්ති. අභවිස්ස, අභවිස්සංසු.
වාති කිමත්ථං? ආසුං.
බ්රූ වියත්තියං වාචායං, ත්යාද්යුප්පත්ති, අප්පච්චයලොපො ච.
‘‘ක්වචී’’ති වත්තතෙ.
බ්රූඉච්චෙතාය ධාතුයා පරො ඊකාරාගමො හොති තිම්හි විභත්තිම්හි ක්වචි, වුද්ධිඅවාදෙසා, සරලොපාදි. බ්රවීති, බ්රූති, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති සුත්තානුවත්තිතවාග්ගහණෙන බ්රූධාතුස්ස බ්යඤ්ජනෙ වුද්ධි න හොති, බහුවචනෙ ‘‘ඣලානමියුවා සරෙ වා’’ති ඌකාරස්ස සරෙ උවාදෙසො, බ්රුවන්ති. ‘‘ක්වචි ධාත්වා’’දිනා බ්රූතො තිඅන්තීනං වා අ උ ආදෙසා බ්රූස්ස ආහාදෙසො ච.
ආහ, ආහු. බ්රූසි, බ්රූථ. බ්රූමි, බ්රූම. බ්රූතෙ, බ්රුවන්තෙ. බ්රූසෙ, බ්රුවව්හෙ. බ්රුවෙ, බ්රූම්හෙ. බ්රූතු, බ්රුවන්තු. බ්රූහි, බ්රූථ. බ්රූමි, බ්රූම. බ්රූතං, බ්රුවන්තං. බ්රුවෙ, බ්රුවෙය්ය, බ්රුවෙය්යුං. බ්රුවෙය්යාසි, බ්රුවෙය්යාථ. බ්රුවෙය්යාමි, බ්රුවෙය්යාම. බ්රුවෙථ, බ්රුවෙරං. අබ්රුවා, අබ්රුවූ.
පරොක්ඛායං ¶ ‘‘බ්රූභූනමාහභූවා පරොක්ඛාය’’න්ති බ්රූධාතුස්ස ආහආදෙසො, සරලොපාදි, සුපිනෙ කිර මාහ, තෙනාහු පොරාණා, ආහංසු වා ඉච්චාදි.
අජ්ජතනියං අබ්රවි, අබ්රුවි, අබ්රවුං. බ්රවිස්සති. අබ්රවිස්ස ඉච්චාදි.
හන හිංසාගතීසු, තිම්හි ක්වචි අප්පච්චයලොපො, හන්ති, හනති, හනන්ති. හනසි, හනථ. හනාමි, හනාම.
කම්මෙ ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා ඤත්තං, ද්විත්තඤ්ච, හඤ්ඤතෙ, හඤ්ඤන්තෙ, හඤ්ඤරෙ. හඤ්ඤති, හඤ්ඤන්ති. හනතු, හනන්තු. හනෙය්ය.
‘‘හනස්සා’’ති වත්තතෙ.
හනඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස වධාදෙසො හොති වා සබ්බත්ථ විභත්තිප්පච්චයෙසු, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. වධෙති. වධීයති. වධෙතු. වධීයතු. වධෙය්ය. අවධි, අවධිංසු. අහනි, අහනිංසු. වධිස්සති, හනිස්සති. ඛාදෙසෙ පටිහඞ්ඛාමි, පටිහනිස්සාමි. අවධිස්ස, අහනිස්ස ඉච්චාදි.
හූවාදිනයො.
හු දානාදනහබ්යප්පදානෙසු, ත්යාද්යුප්පත්ති, අප්පච්චයො ච, ‘‘ක්වචාදිවණ්ණානමෙකස්සරානං ද්වෙභාවො’’ති ද්විත්තං, ‘‘පුබ්බොබ්භාසො’’ති අබ්භාසසඤ්ඤා.
‘‘අබ්භාසෙ’’ති වත්තතෙ.
504. හස්ස ¶ ජො.
හකාරස්ස අබ්භාසෙ වත්තමානස්ස ජො හොති. ‘‘ලොපඤ්චෙත්ත මකාරො’’ති අප්පච්චයලොපො, වුද්ධි. ජුහොති.
ලොපාභාවෙ ‘‘ඣලානං, සරෙ’’ති ච වත්තමානෙ –
ඣලසඤ්ඤානං ඉවණ්ණුවණ්ණානං යකාරවකාරාදෙසා හොන්ති සරෙ පරෙති අපදන්තස්ස උකාරස්ස වකාරො.
ජුහ්වති, ජුහොති, ජුහ්වන්ති, ජුහොන්ති. ජුහ්වසි, ජුහොසි, ජුහ්වථ, ජුහොථ. ජුහ්වාමි, ජුහොමි, ජුහ්වාම, ජුහොම.
කම්මෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දීඝො, හූයතෙ, හූයන්තෙ. හූයති, හූයන්ති.
තථා ජුහොතු, ජුහොන්තු, ජුහ්වන්තු වා. ජුහෙ, ජුහෙය්ය, ජුහෙය්යුං. අජුහවි, අජුහවුං. අජුහොසි, අජුහොසුං. අහූයිත්ථ අග්ගි. ජුහිස්සති, ජුහිස්සන්ති. ජුහොස්සති, ජුහොස්සන්ති වා. අජුහිස්ස, අජුහිස්සංසු ඉච්චාදි.
හා චාගෙ, පුරෙ විය ද්වෙභාවජාදෙස අප්පච්චයලොපා.
‘‘අබ්භාසෙ’’ති වත්තතෙ.
අබ්භාසෙ වත්තමානස්ස සරස්ස රස්සො හොති.
ජහාති, ජහන්ති. ජහාසි, ජහාථ. ජහාමි, ජහාම.
කම්මෙ ¶ ‘‘යම්හි දාධාමාඨාහාපාමහමථාදීනමී’’ති ධාත්වන්තස්ස ඊකාරො. හීයතෙ, හීයන්තෙ, හීයරෙ. හීයති, හීයන්ති.
තථා ජහාතු, ජහන්තු. ජහෙ, ජහෙය්ය, ජහෙය්යුං. හීයෙථ, හීයෙය්ය. අජහාසි, අජහිංසු, අජහාසුං. පජහි, පජහිංසු, පජහංසු, පජහුං. කම්මෙ පජහීයිත්ථ, පජහීයි. පජහිස්සති, පජහිස්සන්ති. හීයිස්සති, හීයිස්සන්ති. පජහිස්ස, පජහිස්සංසු ඉච්චාදි.
දා දානෙ, ත්යාද්යුප්පත්ති, ද්වෙභාවරස්සත්තානි, අප්පච්චයස්ස ලොපො, දදාති, දදන්ති. දදාසි, දදාථ. දදාමි, දදාම.
ද්විත්තාභාවෙ මණ්ඩූකගතියා ‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
දාඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස දජ්ජාදෙසො හොති වා, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, අප්පච්චයලොපො. දජ්ජති, දජ්ජන්ති. දජ්ජසි, දජ්ජථ. දජ්ජාමි, දජ්ජාම. දජ්ජාදෙසාභාවෙ ‘‘ලොපඤ්චෙත්තමකාරො’’ති අප්පච්චයස්ස එකාරො, දානං දෙති, දෙන්ති. දෙසි, දෙථ.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
දාඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තස්ස අං හොති වා මිමඉච්චෙතෙසු පරෙසු, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං. දම්මි, දම්ම. දෙමි, දෙම.
කම්මෙ ‘‘යම්හි දාධා’’ඉච්චාදිනා ඊකාරො, දීයතෙ, දීයන්තෙ. දීයති, දීයන්ති. දීය්යතෙ, දීය්යන්තෙ. දීය්යති, දීය්යන්ති වා ඉච්චාදි.
දදාතු ¶ , දදන්තු. දදාහි, දදාථ. දදාමි, දදාම. දදතං, දදන්තං. දදස්සු, දදව්හො. දදෙ, දදාමසෙ. දජ්ජතු, දජ්ජන්තු ඉච්චාදි. දෙතු, දෙන්තු. දෙහි, දෙථ. දෙමි, දෙම. කම්මෙ දීයතං, දීයන්තං. දීයතු, දීයන්තු.
සත්තමියං දදෙ, දදෙය්ය, දදෙය්යුං. දදෙය්යාසි, දදෙය්යාථ. දදෙය්යාමි, දදෙය්යාම. දදෙථ, දදෙරං. දදෙථො, දදෙය්යාව්හො. දදෙය්යං, දදෙය්යාම්හෙ. දජ්ජෙ, දජ්ජෙය්ය.
‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා එය්යස්සාත්තඤ්ච, දජ්ජා, දජ්ජුං, දජ්ජෙය්යුං. දජ්ජෙය්යාසි, දජ්ජෙය්යාථ. දජ්ජං, එය්යාමිස්ස අමාදෙසො ච, දජ්ජෙය්යාමි, දජ්ජෙය්යාම. ද්විත්තාභාවෙ දෙය්ය, දෙය්යුං. දෙය්යාසි, දෙය්යාථ. දීයෙථ, දීයෙය්ය.
හිය්යත්තනියං අදදා, අදදූ. අදදො, අදදත්ථ. අදදං, අදදම්හ. අදදත්ථ, අදදම්හසෙ. කම්මෙ අදීයිත්ථ.
අජ්ජතනිම්හි අදදි, අදදිංසු, අදදුං. අදජ්ජි, අදජ්ජිංසු. අදාසි, අදංසු. අදාසි, අදො, අදිත්ථ. අදාසිං, අදාසිම්හ, අදම්හ. අදාදානං පුරින්දදො. කම්මෙ අදීයිත්ථ, අදීය්යි.
භවිස්සන්තියං ඉකාරාගමො, සරලොපාදි, දදිස්සති, දදිස්සන්ති. දජ්ජිස්සති, දජ්ජිස්සන්ති. රස්සත්තං, දස්සති, දස්සන්ති. දස්සසි, දස්සථ. දස්සාමි, දස්සාම. දස්සතෙ. දීයිස්සතෙ, දීයිස්සති.
කාලාතිපත්තියං අදදිස්ස, අදජ්ජිස්ස, අදජ්ජිස්සා, අදස්ස, අදස්සා, අදස්සංසු. අදීයිස්සථ, අදීයිස්ස ඉච්චාදි.
ධා ¶ ධාරණෙ, පුරෙ විය විභත්තුප්පත්ති, ද්විත්තරස්සත්තානි, අප්පච්චයලොපො ච, ‘‘දුතියචතුත්ථානං පඨමතතියා’’ති ධකාරස්ස දකාරො, දධාති, දධන්ති. අපිපුබ්බො තස්ස ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා අකාරලොපො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධකාරස්ස හකාරො, රස්සත්තඤ්ච, ද්වාරං පිදහති, පිදහන්ති. ද්වෙභාවාභාවෙ නිධිං නිධෙති, නිධෙන්ති.
කම්මෙ ධීයතෙ, ධීයති, පිධීයතෙ, පිධීයති.
තථා දධාතු, පිදහතු, නිධෙතු, නිධෙන්තු. දධෙ, දධෙය්ය, පිදහෙ, පිදහෙය්ය, නිධෙ, නිධෙය්ය. දධාසි, පිදහි. ධස්සති, පිදහිස්සති, පරිදහෙස්සති. අධස්ස, පිදහිස්ස ඉච්චාදි.
ජුහොත්යාදිනයො.
අවුද්ධිකා තුදාදී ච, හූවාදි ච තථාපරො;
ජුහොත්යාදි චතුද්ධෙවං, ඤෙය්යා භූවාදයො ඉධ.
භූවාදිගණො.
රුධාදිගණ
රුධ ආවරණෙ, පුරෙ විය ධාතුසඤ්ඤාදිම්හි කතෙ විභත්තුප්පත්ති.
‘‘අ’’ඉති වත්තතෙ.
509. රුධාදිතො නිග්ගහීතපුබ්බඤ්ච.
චතුප්පදමිදං. රුධඉච්චෙවමාදිතො ධාතුගණතො අප්පච්චයො හොති කත්තරි විභත්තිප්පච්චයෙසු, නිග්ගහීතඤ්ච තතො පුබ්බං ¶ හුත්වා ආගමො හොති, තඤ්ච නිග්ගහීතං පකතියා සරානුගතත්තා ධාතුස්සරතො පරං හොති. චසද්දෙන ඉඊඑඔපච්චයා ච, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං. ඉධ සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි හොති, තදාගමස්ස තග්ගහණෙන ගහණතො.
සො මග්ගං රුන්ධති, රුන්ධන්ති. රුන්ධසි, රුන්ධථ. රුන්ධාමි, රුන්ධාම. රුන්ධතෙ, රුන්ධන්තෙ ඉච්චාදි, ඉකාරාදිප්පච්චයෙසු පන රුන්ධිති, රුන්ධීති, රුන්ධෙති, රුන්ධොතීතිපි හොති.
කම්මෙ නිපුබ්බො යප්පච්චයස්ස ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා සධාත්වන්තස්ස ඣකාරෙ කතෙ ‘‘වග්ගෙ ඝොසා’’තිආදිනා ද්විත්තං, මග්ගො නිරුජ්ඣතෙ තෙන, නිරුජ්ඣන්තෙ. පරස්සපදත්තෙ නිරුජ්ඣති, නිරුජ්ඣන්ති. නිරුජ්ඣසි, නිරුජ්ඣථ. නිරුජ්ඣාමි, නිරුජ්ඣාම.
රුන්ධතු, රුන්ධන්තු. රුන්ධාහි, රුන්ධථ. රුන්ධාමි, රුන්ධාම. රුන්ධතං, රුන්ධන්තං. රුන්ධස්සු, රුන්ධව්හො. රුන්ධෙ, රුන්ධාමසෙ. නිරුජ්ඣතං, නිරුජ්ඣන්තං. නිරුජ්ඣතු, නිරුජ්ඣන්තු. රුන්ධෙ, රුන්ධෙය්ය, රුන්ධෙය්යුං. රුන්ධෙථ, රුන්ධෙරං. නිරුජ්ඣෙථ, නිරුජ්ඣෙය්ය ඉච්චාදි. රුන්ධි, රුන්ධිංසු. අරුන්ධි, නිරුජ්ඣිත්ථ. නිරුජ්ඣි, නිරුජ්ඣිංසු. රුන්ධිස්සති, රුන්ධිස්සන්ති. නිරුජ්ඣිස්සතෙ, නිරුජ්ඣිස්සන්තෙ. නිරුජ්ඣිස්සති, නිරුජ්ඣිස්සන්ති. අරුන්ධිස්ස, අරුන්ධිස්සංසු. නිරුජ්ඣිස්සථ, නිරුජ්ඣිස්ස ඉච්චාදි.
ඡිදි ද්විධාකරණෙ, ඡින්දති, ඡින්දන්ති. කම්මෙ ඡිජ්ජතෙ, ඡිජ්ජන්තෙ. ඡිජ්ජති, ඡිජ්ජන්ති. තථා ඡින්දතු, ඡින්දන්තු. ඡිජ්ජතු, ඡිජ්ජන්තු. ඡින්දෙ, ඡින්දෙය්ය. ඡිජ්ජෙය්ය. අඡින්දි, ඡින්දි, ඡින්දිංසු. අඡිජ්ජිත්ථ, ඡිජ්ජි. ඡින්දිස්සති, ඡින්දිස්සන්ති. ස්සස්ස ඡාදෙසෙ – ඡෙච්ඡති, ඡෙච්ඡන්ති. ඡෙච්ඡිති වා. කම්මෙ ඡිජ්ජිස්සතෙ, ඡිජ්ජිස්සන්තෙ. ඡිජ්ජිස්සති, ඡිජ්ජිස්සන්ති. අඡින්දිස්ස. අඡිජ්ජිස්ස ඉච්චාදි.
භිදි ¶ විදාරණෙ, භින්දති, භින්දන්ති ඉච්චාදි.
යුජ යොගෙ, යුඤ්ජති, යුඤ්ජන්ති. යුජ්ජතෙ, යුජ්ජන්තෙ. යුජ්ජති, යුජ්ජන්ති. යුඤ්ජතු. යුජ්ජතං. යුඤ්ජෙ. යුජ්ජෙථ. අයුඤ්ජි, අයුඤ්ජිංසු. අයුජ්ජිත්ථ, අයුජ්ජි. යුඤ්ජිස්සති, යුඤ්ජිස්සන්ති. යුජ්ජිස්සතෙ, යුජ්ජිස්සන්තෙ. යුජ්ජිස්සති, යුජ්ජිස්සන්ති. අයුඤ්ජිස්ස. අයුජ්ජිස්සථ, අයුජ්ජිස්ස ඉච්චාදි.
භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු, භුඤ්ජති, භුඤ්ජන්ති ඉච්චාදි.
භවිස්සන්තියං ‘‘කරස්ස සප්පච්චයස්ස කාහො’’ති සුත්තෙ සප්පච්චයග්ගහණෙන භුජතො ස්සස්ස ඛාදෙසො, ‘‘කො ඛෙ චා’’ති ධාත්වන්තස්ස කකාරො, වුද්ධි, භොක්ඛති, භොක්ඛන්ති. භොක්ඛසි, භොක්ඛථ. භොක්ඛාමි, භොක්ඛාම. ඛාදෙසාභාවෙ භුඤ්ජිස්සති, භුඤ්ජිස්සන්ති ඉච්චාදි.
මුච මොචනෙ, මුඤ්චති, මුඤ්චන්ති. මුච්චතෙ, මුච්චන්තෙ. මුඤ්චතු, මුඤ්චන්තු. මුච්චතං, මුච්චන්තං. මුඤ්චෙ, මුඤ්චෙය්ය, මුඤ්චෙය්යුං. මුච්චෙථ, මුච්චෙරං. අමුඤ්චි, අමුඤ්චිංසු. අමුච්චිත්ථ. මොක්ඛති, මොක්ඛන්ති. මුඤ්චිස්සති, මුඤ්චිස්සන්ති. මුච්චිස්සතෙ, මුච්චිස්සන්තෙ. අමුඤ්චිස්ස, අමුච්චිස්සථ ඉච්චාදි.
රුධාදිගණො.
දිවාදිගණ
දිවු කීළාවිජිගීසාබ්යවහාරජුතිථුතිකන්තිගතීසු. පුරෙ විය ධාත්වන්තලොපවිභත්තුප්පත්තියො.
510. දිවාදිතො ¶ යො.
දිවාදිතො ධාතුගණතො යප්පච්චයො හොති කත්තරි විහිතෙසු විභත්තිප්පච්චයෙසු.
‘‘යග්ගහණං, චවග්ග යකාර වකාරත්තං සධාත්වන්තස්ස, පුබ්බරූප’’න්ති ච වත්තතෙ.
යථා භාවකම්මෙසු යප්පච්චයස්සාදෙසො හොති, තථා කත්තරිපි යප්පච්චයස්ස සධාත්වන්තස්ස චවග්ග යකාරවකාරාදෙසො, පුබ්බරූපඤ්ච කාතබ්බානීති ධාත්වන්තස්ස වකාරත්තා සහ තෙන යකාරස්ස වකාරෙ කතෙ ද්විභාවො, ‘‘දො ධස්ස චා’’ති එත්ථ චග්ගහණෙන ‘‘බො වස්සා’’ති වුත්තත්තා වකාරද්වයස්ස බකාරද්වයං, දිබ්බති, දිබ්බන්ති. දිබ්බසි, දිබ්බථ. දිබ්බාමි, දිබ්බාම.
කම්මෙ දිබ්බතෙ, දිබ්බන්තෙ. දිබ්බති, දිබ්බන්ති. දිබ්බතු. දිබ්බතං. දිබ්බෙ. දිබ්බෙථ. අදිබ්බි. අදිබ්බිත්ථ. දිබ්බිස්සති. දිබ්බිස්සතෙ. අදිබ්බිස්ස ඉච්චාදි.
සිවු තන්තසන්තානෙ, සිබ්බති, සිබ්බන්ති. සිබ්බතු. සිබ්බෙය්ය. අසිබ්බි, සිබ්බි. සිබ්බිස්සති. අසිබ්බිස්ස ඉච්චාදි.
පද ගතිම්හි, උපුබ්බො ද්විත්තං, ‘‘තථා කත්තරි චා’’ති සධාත්වන්තස්ස යකාරස්ස ජකාරො, ද්විත්තඤ්ච.
උප්පජ්ජති, උප්පජ්ජන්ති. උප්පජ්ජතෙ, උප්පජ්ජන්තෙ, උප්පජ්ජරෙ.
කම්මෙ පටිපජ්ජතෙ, පටිපජ්ජන්තෙ. පටිපජ්ජති, පටිපජ්ජන්ති. භාවෙ උප්පජ්ජතෙ තයා.
තථා ¶ උප්පජ්ජතු. උප්පජ්ජෙය්ය. උදපජ්ජා. උදපජ්ජථ. උදපාදි, උප්පජ්ජී. උප්පජ්ජිත්ථ. උප්පජ්ජිස්සති. උප්පජ්ජිස්ස, උප්පජ්ජිස්සා ඉච්චාදි.
බුධ අවගමනෙ, යප්පච්චයපරත්තා න වුද්ධි, ඣකාරාදෙසොව විසෙසො, ධම්මං බුජ්ඣති, බුජ්ඣන්ති. බුජ්ඣතෙ, බුජ්ඣන්තෙ, බුජ්ඣරෙ වා.
කම්මෙ බුජ්ඣතෙ මයා ධම්මො, බුජ්ඣන්තෙ. බුජ්ඣති, බුජ්ඣන්ති. බුජ්ඣතු. බුජ්ඣෙය්ය. අබුජ්ඣි. අබුජ්ඣිත්ථ. බුජ්ඣිස්සති. අබුජ්ඣිස්ස.
යුධ සම්පහාරෙ, යුජ්ඣති, යුජ්ඣන්ති.
කුධ කොපෙ, කුජ්ඣති, කුජ්ඣන්ති.
විධ තාළනෙ, විජ්ඣති, විජ්ඣන්ති ඉච්චාදි.
නහ බන්ධනෙ, ‘‘හ විපරියයො’’ති යොගවිභාගෙන විපරියයො. සන්නය්හති, සන්නය්හන්ති ඉච්චාදි.
මන ඤාණෙ, ඤාදෙසොව විසෙසො, මඤ්ඤති, මඤ්ඤන්ති ඉච්චාදි.
දා ආදානෙ, සංආපුබ්බො ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා යම්හි ධාත්වන්තස්ස ඉකාරො, සීලං සමාදියති, සමාදියන්ති ඉච්චාදි.
තුස පීතිම්හි, යප්පච්චයස්ස පුබ්බරූපත්තං, තුස්සති, තුස්සන්ති ඉච්චාදි.
තථා සමු උපසමෙ, සම්මති, සම්මන්ති.
කුප කොපෙ, කුප්පති, කුප්පන්ති.
ජනජනනෙ, ‘‘ජනාදීනමා තිම්හි චා’’ති එත්ථ ‘‘ජනාදීනමා’’ති යොගවිභාගෙන යම්හි ධාත්වන්තස්ස ආකාරො. ජායති, ජායන්ති. ජායතෙ, ජායන්තෙ.
කම්මෙ ¶ ජනීයති, ජනීයන්ති. ජායතු. ජායෙය්ය. අජායි, අජනි. ජායිස්සති, ජනිස්සති. අජායිස්ස, අජනිස්ස ඉච්චාදි.
දිවාදිගණො.
ස්වාදිගණ
සු සවණෙ, පුරෙ විය විභත්තුප්පත්ති.
සුඉච්චෙවමාදිතො ධාතුගණතො ණු ණාඋණාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති කත්තරි විහිතෙසු විභත්තිප්පච්චයෙසු. ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති එත්ථ චග්ගහණෙන ණුප්පච්චයස්ස වුද්ධි. තත්ථෙවානුවත්තිතවාග්ගහණෙන ස්වාදීනං ණුණාදීසු න වුද්ධි.
ධම්මං සුණොති, සරලොපාදි, සුණන්ති. සුණොසි, සුණොථ. සුණොමි, සුණොම. ණාපච්චයෙ සුණාති, සුණන්ති. සුණාසි, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා රස්සත්තං, සුණසි, සුණාථ, සුණථ. සුණාමි, සුණාම.
කම්මෙ යප්පච්චයෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දීඝො, සූයතෙ, සූයන්තෙ. සූයති, සූයන්ති. ද්විත්තෙ රස්සත්තං, සුය්යති, සුය්යන්ති. සූය්යති, සූය්යන්ති වා.
සුණොතු, සුණන්තු. සුණොහි, සුණොථ. සුණොමි, සුණොම. සුණාතු, සුණන්තු. සුණ, සුණාහි, සුණාථ. සුණාමි, සුණාම. සුණතං, සුණන්තං ¶ . සුණස්සු, සුණව්හො. සුණෙ, සුණාමසෙ. කම්මෙ සූයතං, සූයන්තං. සූයතු, සූයන්තු.
සුණෙ, සුණෙය්ය, සුණෙය්යුං. සුණෙය්යාසි, සුණෙය්යාථ. සුණෙය්යාමි, සුණෙය්යාම. සුණෙථ, සුණෙරං. සුණෙථො, සුණෙය්යාව්හො. සුණෙය්යං, සුණෙය්යාම්හෙ. සූයෙථ, සූයෙය්ය.
අසුණි, සුණි, අසුණිංසු, සුණිංසු. අසුණි, අසුණිත්ථ. අසුණිං, සුණිං, අසුණිම්හ, සුණිම්හ. අසුණිත්ථ, සුණිත්ථ. ණාපච්චයලොපො, වුද්ධි, සස්ස ද්විභාවො, සාගමො, අස්සොසි, අස්සොසිංසු, පච්චස්සොසුං. අස්සොසි, අස්සොසිත්ථ. අස්සොසිං, අස්සොසිම්හ, අස්සොසිම්හා වා, අස්සොසිත්ථ. අසූයිත්ථ, අස්සූයි.
සරලොපාදි, සුණිස්සති, සුණිස්සන්ති. සුණිස්සසි, සුණිස්සථ. සුණිස්සාමි, සුණිස්සාම. සුණිස්සතෙ, සුණිස්සන්තෙ. සුණිස්සසෙ, සුණිස්සව්හෙ. සුණිස්සං, සුණිස්සාම්හෙ. ණාපච්චයලොපො, වුද්ධි, සොස්සති, සොස්සන්ති. සොස්සසි, සොස්සථ. සොස්සාමි, සොස්සාම. සොස්සතෙ. සූයිස්සතෙ, සූයිස්සති. අසුණිස්ස. අසූයිස්ස ඉච්චාදි.
හි ගතිම්හි, පපුබ්බො ණාපච්චයො, පහිණාති, පහිණති වා, පහිණන්ති. පහිණාතු, පහිණන්තු. පහිණෙය්ය. පහිණි, දූතං පාහෙසි. පහිණිස්සති. පහිණිස්ස ඉච්චාදි.
වු සංවරණෙ, ආවුණාති, ආවුණන්ති ඉච්චාදි.
මි පක්ඛෙපෙ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ණස්ස නත්තං, මිනොති, මිනන්ති ඉච්චාදි.
අප ¶ පාපුණනෙ, පපුබ්බො සරලොපෙ ‘‘දීඝ’’න්ති දීඝො, උණාපච්චයො, සම්පත්තිං පාපුණාති, පාපුණන්ති. පාපුණාසි, පාපුණාථ. පාපුණාමි, පාපුණාම.
කම්මෙ පාපීයති, පාපීයන්ති. තථා පාපුණාතු. පාපීයතු. පාපුණෙ, පාපුණෙය්ය. පාපීයෙය්ය. පාපුණි, පාපුණිංසු. පාපීයි. පාපුණිස්සති. පාපීයිස්සති. පාපුණිස්ස. පාපීයිස්ස ඉච්චාදි.
සක සත්තිම්හි, ද්විභාවො, සක්කුණාති, සක්කුණන්ති. භාවෙ ‘‘පුබ්බරූපඤ්චා’’ති පුබ්බරූපත්තං, සක්කතෙ තයා, සක්කති වා, සක්කුණාතු. සක්කුණෙය්ය. ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා සකන්තස්ස ඛාදෙසො අජ්ජතනාදිම්හි, අසක්ඛි, සක්ඛි, අසක්ඛිංසු, සක්ඛිංසු. සක්ඛිස්සති, සක්ඛිස්සන්ති. අසක්ඛිස්ස, අසක්ඛිස්සංසු ඉච්චාදි.
ස්වාදිගණො.
කියාදිගණ
කී දබ්බවිනිමයෙ, විපුබ්බො ද්විත්තං, පුරෙ විය විභත්තුප්පත්ති.
කීඉච්චෙව මාදිතො ධාතුගණතො නාපච්චයො හොති කත්තරි. නාපරත්තා න වුද්ධි, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා කියාදීනං නාම්හි රස්සත්තං, කීතො නාපච්චයනකාරස්ස ණත්තඤ්ච.
භණ්ඩං වික්කිණාති, වික්කිණන්ති. වික්කීයති, වික්කීයන්ති. වික්කිණාතු, වික්කිණන්තු. වික්කීයතු, වික්කීයන්තු. වික්කිණෙ, වික්කිණෙය්ය ¶ . වික්කීයෙය්ය, වික්කීයෙය්යුං. අවික්කිණි, වික්කිණි. වික්කීයිත්ථ, වික්කීයි. වික්කිණිස්සති, වික්කිණිස්සන්ති. වික්කීයිස්සති, වික්කීයිස්සන්ති. අවික්කිණිස්ස, අවික්කිණිස්සංසු. වික්කීයිස්ස, වික්කීයිස්සංසු ඉච්චාදි.
ජි ජයෙ, කිලෙසෙ ජිනාති, ජිනන්ති. ජීයති, ජීයන්ති. එවං ජිනාතු. ජීයතු. ජිනෙය්ය. ජීයෙය්ය. අජිනි, ජිනි, අජිනිංසු, ජිනිංසු. අජෙසි, අජෙසුං. අජිනිත්ථ. අජීයිත්ථ, අජීයි. ජිනිස්සති, ජිනිස්සන්ති. විජෙස්සති, විජෙස්සන්ති. ජීයිස්සති, ජීයිස්සන්ති. අජිනිස්ස. අජීයිස්ස ඉච්චාදි.
තථා චි චයෙ, චිනාති, චිනන්ති ඉච්චාදි.
ඤා අවබොධනෙ නාපච්චයො.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
ඤාඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ජා ජං නාඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා.
ජාදෙසො නාම්හි ජං ඤාම්හි, නාභාවො තිම්හි එවිධ;
වවත්ථිතවිභාසත්ථ-වාසද්දස්සානුවත්තනා;
ධම්මං විජානාති, විනායති වා, විජානන්ති.
කම්මෙ විඤ්ඤායති, විඤ්ඤායන්ති. ඉවණ්ණාගමෙ පුබ්බලොපො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා එකාරො, ද්විත්තඤ්ච, ඤෙය්යති, ඤෙය්යන්ති. විජානාතු, විජානන්තු, රස්සත්තං. විජාන, විජානාහි, විජානාථ. විජානාමි, විජානාම. විජානතං, විජානන්තං. විජානස්සු. විඤ්ඤායතු, විඤ්ඤායන්තු.
515. එය්යස්ස ¶ ඤාතො ඉයා ඤා වා.
එය්යස්ස විභත්තිස්ස ඤාඉච්චෙතාය ධාතුයා පරස්ස ඉයා ඤාඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, සරලොපාදි. විජානියා.
ඤාදෙසෙ ඤාස්ස ජංආදෙසො.
‘‘ඤාතො, වා’’ති ච වත්තතෙ.
ඤාඉච්චෙතාය ධාතුයා පරස්ස නාපච්චයස්ස ලොපො හොති වා, යකාරත්තඤ්ච, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. තෙන –
ඤාම්හි නිච්චඤ්ච නාලොපො,
විභාසාජ්ජතනාදිසු;
අඤ්ඤත්ථ න ච හොතායං,
නාතො තිම්හි යකාරතා.
නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං, විජඤ්ඤා, විජානෙය්ය, විජානෙය්යුං. විජානෙය්යාසි, විජානෙය්යාථ. විජානෙය්යාමි, විජානෙය්යාම, විජානෙමු වා. විජානෙථ. විඤ්ඤායෙය්ය, විඤ්ඤායෙය්යුං.
සමජානි, සඤ්ජානි, සඤ්ජානිංසු. නාලොපෙ අඤ්ඤාසි, අඤ්ඤාසුං. විජානිත්ථ. විඤ්ඤායිත්ථ. පඤ්ඤායි, පඤ්ඤායිංසු. විජානිස්සති, විජානිස්සන්ති. ඤස්සති, ඤස්සන්ති. විඤ්ඤායිස්සතෙ, විඤ්ඤායිස්සන්තෙ. පඤ්ඤායිස්සති, පඤ්ඤායිස්සන්ති. ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ස්සස්ස ¶ හි ච, පඤ්ඤායිහිති, පඤ්ඤායිහින්ති. අජානිස්ස. අජානිස්සථ. අඤ්ඤායිස්සථ, අඤ්ඤායිස්ස ඉච්චාදි.
මා මානෙ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා මාන්තස්ස ඉකාරො, මිනාති, මිනන්ති. කම්මෙ මීයති, මීයන්ති ඉච්චාදි.
ලූ ඡෙදනෙ, නාම්හි රස්සත්තං, ලුනාති, ලුනන්ති. ලූයති, ලූයන්ති ඉච්චාදි.
ධූ කම්පනෙ, ධුනාති, ධුනන්ති. ධූයති, ධූයන්ති ඉච්චාදි.
ගහ උපාදානෙ, නාම්හි සම්පත්තෙ –
ගහඉච්චෙවමාදිතො ධාතුතො ප්ප ණ්හාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති කත්තරි. ආදිසද්දොයං පකාරො.
‘‘ගහස්සා’’ති වත්තතෙ.
ගහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස හකාරස්ස ලොපො හොති ණ්හාම්හි පච්චයෙ පරෙ. සීලං ගණ්හාති, රස්සත්තෙ ගණ්හති වා, ගණ්හන්ති. ගණ්හාසි, ගණ්හාථ. ගණ්හාමි, ගණ්හාම.
කම්මෙ ‘‘යෙ’’ති වත්තමානෙ ‘‘හවිපරියයො ලො වා’’ති හකාරස්ස යකාරෙන විපරියයො හොති. ගය්හති, ගය්හන්ති.
ගණ්හාතු, ගණ්හන්තු. ගණ්හ, ගණ්හාහි, ගණ්හාථ. ගණ්හාමි, ගණ්හාම. ගණ්හතං, ගණ්හන්තං. ගය්හතං, ගය්හන්තං. ගය්හතු, ගය්හන්තු. ගණ්හෙ, ගණ්හෙය්ය, ගණ්හෙය්යුං. ගය්හෙය්ය, ගය්හෙය්යුං. අග්ගණ්හි, ගණ්හි, අග්ගණ්හිංසු, ගණ්හිංසු.
යදා ¶ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අසබ්බධාතුකෙ විකරණපච්චයස්ස ලොපො, ඉකාරාගමස්ස එකාරො ච, තදා සාගමො.
අග්ගහෙසි, අග්ගහෙසුං. අග්ගහි, අග්ගහිංසු, අග්ගහුං. අග්ගය්හිත්ථ, අග්ගය්හි. ගණ්හිස්සති, ගණ්හිස්සන්ති. ගහෙස්සති, ගහෙස්සන්ති. ගහීයිස්සතෙ, ගහීයිස්සන්තෙ. ගය්හිස්සති, ගය්හිස්සන්ති. අග්ගණ්හිස්ස, අග්ගහිස්ස. අග්ගණ්හිස්සථ, අග්ගහිස්සථ. අග්ගය්හිස්සථ, අග්ගය්හිස්ස ඉච්චාදි.
ප්පප්පච්චයෙ –
ගහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස ඝෙආදෙසො හොති ප්පප්පච්චයෙ පරෙ. ඝෙප්පති ඉච්චාදි.
කියාදිගණො.
තනාදිගණ
තනු විත්ථාරෙ, පුරෙ විය ධාත්වන්තලොපවිභත්තුප්පත්තියො.
තනුඉච්චෙවමාදිතො ධාතුගණතො ඔයිරඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති කත්තරි. කරතොවායං යිරප්පච්චයො.
ධම්මං තනොති, තනොන්ති. තනොසි, තනොථ. තනොමි, තනොම.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
521. උත්තමොකාරො ¶ .
තනාදිතො ඔකාරප්පච්චයො උත්තමාපජ්ජතෙ වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො. එත්ථ ච විකරණකාරියවිධිප්පකරණතො ‘‘ඔකාරො’’ති ඔවිකරණං ගය්හති. තනුතෙ, බහුවචනෙ ‘‘යවකාරා චා’’ති වත්තං, තන්වන්තෙ. තනුසෙ, තනුව්හෙ. තන්වෙ, තනුම්හෙ.
කම්මෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා තනුධාත්වන්තස්ස යම්හි ආකාරො, පතායතෙ, පතායන්තෙ. පතායති, පතායන්ති. ආකාරාභාවෙ පතඤ්ඤති, පතඤ්ඤන්ති. තනොතු, තනොන්තු. තනෙය්ය, තනෙය්යුං. අතනි, අතනිංසු. අතායිත්ථ, පතායි. තනිස්සති, තනිස්සන්ති. පතායිස්සති, පතායිස්සන්ති. අතනිස්ස. පතායිස්ස ඉච්චාදි.
කර කරණෙ, පුඤ්ඤං කරොති.
බහුවචනෙ ‘‘වා’’ති වත්තමානෙ, ‘‘උත්තමොකාරො’’ති උත්තෙ කතෙ –
‘‘වා, උත්ත’’න්ති ච වත්තතෙ.
කරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අකාරො උත්තමාපජ්ජතෙ වා. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, ‘‘යවකාරා චා’’ති අපදන්තස්ස පරඋකාරස්ස වකාරො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාතුරකාරස්ස වකාරස්මිං ලොපො, වකාරස්ස ද්විත්තෙ තස්ස ‘‘බ්බො ව්වස්සා’’ති බකාරද්වයං, කුබ්බන්ති, කරොන්ති. කරොසි, කරොථ. කරොමි, කරොම. තථා කුරුතෙ, කුබ්බන්තෙ. කුරුසෙ, කුරුව්හෙ. කුබ්බෙ, කුරුම්හෙ. යිරප්පච්චයෙ රකාරලොපො, කයිරති, කයිරන්ති ඉච්චාදි.
කම්මෙ ¶ යප්පච්චයෙ ‘‘ඉවණ්ණාගමො වා’’ති ඊකාරාගමො, යකාරස්ස ද්විත්තං, කරීය්යතෙ කටො තෙන, කරීය්යති, කරීය්යන්ති. කරීයති, කරීයන්ති වා. ඊකාරාභාවෙ ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා සධාත්වන්තස්ස යකාරත්තං, ද්විත්තඤ්ච. කය්යති, කය්යන්ති. ඉකාරාගමෙ ‘‘ක්වචි ධාතු’’ඉච්චාදිසුත්තෙ චග්ගහණෙන රයානං විපරියයො, කයිරති කටො තෙන, කයිරන්ති ඉච්චාදි.
තථා කුසලං කරොතු, කුරුතු වා, කුබ්බන්තු, කරොන්තු. කරොහි, කරොථ. කරොමි, කරොම. කුරුතං, කුබ්බන්තං. කුරුස්සු, කුරස්සු වා, කුරුව්හො. කුබ්බෙ, කුබ්බාමසෙ.
කම්මෙ කරීයතු, කරීයන්තු, කය්යතං, කයිරතං, කයිරතු.
සත්තමියං කරෙ, කරෙය්ය, කරෙය්යුං. කරෙය්යාසි, කරෙය්යාථ. කරෙය්යාමි, කරෙය්යාම. උත්තෙ කුබ්බෙ, කුබ්බෙය්ය.
යිරප්පච්චයෙ –
යිරතො ආත්තමෙය්යස්ස, එථාදිස්සෙය්යුමාදිසු;
එය්යසද්දස්ස ලොපො ච, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා.
සරලොපාදි, කයිරා, කයිරුං. කයිරාසි, කයිරාථ. කයිරාමි, කයිරාම. අත්තනොපදෙ කයිරාථ ධීරො, කුබ්බෙථ, කරෙථ වා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා කුස්ස ක්රු ච, ක්රුබ්බෙථ, ක්රුබ්බෙරං. ක්රුබ්බෙථො, ක්රුබ්බෙය්යාව්හො. ක්රුබ්බෙය්යං, ක්රුබ්බෙය්යාම්හෙ. කම්මෙ කරීයෙය්ය, කරීයෙය්යුං.
හිය්යත්තනියං ¶ ‘‘කරස්ස කා’’ති යොගවිභාගෙන කා හොති, සරලොපාදි.
අකා, අකරා, අකරූ. අකරො, අකත්ථ, අකරොත්ථ. අකං, අකරං, අකම්හ, අකරම්හ. අකත්ථ. අකරිං, අකරම්හසෙ.
‘‘වා’’ති වත්තතෙ.
කර ඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්සෙව කාසත්තං හොති වා අජ්ජතනිම්හි විභත්තිම්හි පරෙ. ‘‘කාසත්ත’’මිති භාවනිද්දෙසෙන අඤ්ඤස්මාපි ධාතුතො සාගමො. අථ වා යදා කරස්ස කා හොති, සත්තඤ්චාගමො අජ්ජතනිම්හි වාති අත්ථො, තදා ‘‘සත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති යොගවිභාගෙන අඤ්ඤස්මාපි ධාතුතො සාගමොපි සිජ්ඣති, ‘‘යොගවිභාගතො ඉට්ඨප්පසිද්ධී’’ති යෙභුය්යෙන දීඝතොව හොති, ‘‘කරස්ස කා’’ති යොගවිභාගෙන කාභාවො ච හිය්යත්තනියං සිද්ධො හොති.
අකාසි, අකාසුං. අකාසි, අකාසිත්ථ. අකාසිං, අකාසිම්හ. අකාසිත්ථ. කාසත්තාභාවෙ අකරි, කරි, අකරිංසු, කරිංසු, අකංසු, අකරුං. අකරි, අකරිත්ථ. අකරිං, කරිං, අකරිම්හ, කරිම්හ. අකරිත්ථ. අකරීයිත්ථ, අකරීයි වා.
‘‘වා, ලොපො, භවිස්සන්තිම්හි ස්සස්ස චා’’ති ච වත්තතෙ.
කරඉච්චෙතස්ස ¶ ධාතුස්ස සප්පච්චයස්ස කාහාදෙසො හොති වා භවිස්සන්තිම්හි, ස්සස්ස ච ලොපො හොති. අධිකභූතසප්පච්චයග්ගහණෙන වචමුචභුජාදිතො ස්සස්ස ඛාදෙසො, වස ඡිදි ලභාදිතො ඡාදෙසො ච හොති.
කාහති, කාහන්ති. කාහසි, කාහථ. කාහාමි, කාහාම. ඉකාරාගමෙ කාහිති, කාහින්ති ඉච්චාදි. කාහාභාවෙ කරිස්සති, කරිස්සන්ති. කරිස්සසි, කරිස්සථ. කරිස්සාමි, කරිස්සාම. කරිස්සතෙ, කරිස්සන්තෙ. කරිස්සසෙ, කරිස්සව්හෙ. කරිස්සං, කරිස්සාම්හෙ. කරීයිස්සති, කරීයිස්සන්ති. අකරිස්ස. අකරීයිස්සා ඉච්චාදි.
යදා සංපුබ්බො, තදා ‘‘පුරසමුපපරීහි කරොතිස්ස ඛ ඛරා වා’’ති යොගවිභාගෙන ත්යාදිවිභත්තීසුපි සංපුබ්බකරොතිස්ස ඛරාදෙසො.
අභිසඞ්ඛරොති, අභිසඞ්ඛරොන්ති. අභිසඞ්ඛරීයති, අභිසඞ්ඛරීයන්ති. අභිසඞ්ඛරොතු. අභිසඞ්ඛරෙය්ය. අභිසඞ්ඛරි, ඛාදෙසෙ අභිසඞ්ඛාසි වා. අභිසඞ්ඛරිස්සති. අභිසඞ්ඛරිස්ස ඉච්චාදි.
සක සත්තිම්හි, ඔපච්චයො, සක්කොති, සක්කොන්ති. සක්කොසි, සක්කොථ. සක්කොමි, සක්කොම ඉච්චාදි.
අප පාපුණනෙ, පපුබ්බො, පප්පොති, පප්පොන්ති. පප්පොසි, පප්පොථ. පප්පොමි, පප්පොම. පප්පොතු, පප්පොන්තු ඉච්චාදි.
තනාදිගණො.
චුරාදිගණ
ධුර ¶ ථෙය්යෙ, පුරෙ විය ධාත්වන්තලොපො, විභත්තුප්පත්ති.
‘‘තථා කත්තරි චා’’ති ඉතො ‘‘කත්තරී’’ති ච සීහවිලොකනෙන භාවකම්මග්ගහණානි ච වත්තන්තෙ, මණ්ඩූකගතියා කාරිතග්ගහණඤ්ච.
චුරඉච්චෙවමාදිතො ධාතුගණතො ණෙ ණයඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති කත්තරි, භාවෙ ච කම්මනි, විභත්තිප්පච්චයෙසු. ‘‘කාරිතං විය ණානුබන්ධො’’ති ණෙ ණයානං කාරිතබ්යපදෙසො.
කාරිතප්පච්චයානං ණකාරො ලොපමාපජ්ජතෙ.
527. අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි කාරිතෙ.
අසංයොගන්තස්ස ධාතුස්ස කාරිතෙ පරෙ වුද්ධි හොතීති උකාරස්සොකාරො වුද්ධි.
ධනං චොරෙති, චොරෙන්ති. චොරෙසි, චොරෙථ. චොරෙමි, චොරෙම. ණයප්පච්චයෙ – චොරයති, චොරයන්ති. චොරයසි, චොරයථ. චොරයාමි, චොරයාම. චොරයතෙ, චොරයන්තෙ. චොරයසෙ, චොරයව්හෙ. චොරයෙ, චොරයාම්හෙ.
කම්මෙ යප්පච්චයෙ ඊකාරාගමො, සරලොපාදි ච, චොරීයතෙ දෙවදත්තෙන, චොරීයති, චොරීයන්ති ඉච්චාදි.
චොරෙතු ¶ , චොරෙන්තු. චොරෙහි. චොරයතු, චොරයන්තු. චොරය, චොරයාහි.
චොරෙය්ය, චොරෙය්යුං. චොරයෙ, චොරයෙය්යුං. අචොරෙසි, චොරෙසි, අචොරෙසුං, චොරෙසුං. අචොරයි, චොරයි, අචොරයිංසු, චොරයිංසු, අචොරයුං, චොරයුං. අචොරෙසි, අචොරෙසිත්ථ. ත්වං අචොරයි, අචොරයිත්ථ. අචොරෙසිං, අචොරෙසිම්හ. අචොරයිං, අචොරයිම්හ. අචොරයිත්ථ. අචොරීයිත්ථ, අචොරීයි.
චොරිස්සති, චොරිස්සන්ති. චොරයිස්සති, චොරයිස්සන්ති. චොරීයිස්සතෙ, චොරීයිස්සන්තෙ. චොරීයිස්සති, චොරීයිස්සන්ති. අචොරිස්ස, අචොරයිස්ස. අචොරීයිස්සථ, අචොරීයිස්ස ඉච්චාදි.
තථා චින්ත චින්තායං, සංයොගන්තත්තා වුද්ධිඅභාවොව විසෙසො.
චින්තෙති, චින්තයති, චින්තෙන්ති, චින්තයන්ති. චින්තෙතු, චින්තයතු. චින්තෙය්ය, චින්තයෙය්ය. අචින්තෙසි, චින්තෙසි, අචින්තයි, චින්තයි. චින්තෙස්සති, චින්තයිස්සති. අචින්තිස්ස, අචින්තයිස්ස ඉච්චාදි.
මන්ත ගුත්තභාසනෙ, මන්තෙති, මන්තයති ඉච්චාදි පුරිමසමං.
පාල රක්ඛණෙ, ධම්මං පාලෙති, පාලයති. පාලීයති. පාලෙතු, පාලයතු ඉච්චාදි.
ඝට ඝටනෙ, ඝාටෙති, ඝාටයති, ඝටෙති, ඝටයති, ඝටාදිත්තා විකප්පෙන වුද්ධි.
විද ඤාණෙ, වෙදෙති, වෙදයති.
ගණ ¶ සඞ්ඛ්යානෙ, ‘‘ඝටාදීනං වා’’ති න වුද්ධි, ගණෙති, ගණයති ඉච්චාදි, සබ්බත්ථ සුබොධං.
චුරාදිගණො.
භූවාදී ච රුධාදී ච, දිවාදී ස්වාදයො ගණා;
කියාදී ච තනාදී ච, චුරාදී චිධ සත්තධා.
විකරණවිධානං සමත්තං.
ධාතුප්පච්චයන්තනය
අථ ධාතුප්පච්චයන්තා වුච්චන්තෙ.
තත්ථ ධාත්වත්ථෙ නිද්දිට්ඨා ඛාදිකාරිතන්තා පච්චයා ධාතුප්පච්චයා නාම.
තිජ නිසාන බන්ධනඛමාසු, ධාතුසඤ්ඤාදි.
‘‘ධාතුලිඞ්ගෙහි පරා පච්චයා’’ති ඉතො ධාතුග්ගහණං අනුවත්තතෙ, ‘‘පරා, පච්චයා’’ති ච අධිකාරො.
528. තිජ ගුප කිත මානෙහි ඛ ඡ සා වා.
තිජ ගුප කිත මාන ඉච්චෙතෙහි ධාතූහි ඛ ඡ ස ඉච්චෙතෙ පච්චයා පරා හොන්ති වා.
තිජතො ඛන්තියං ඛොව, නින්දායං ගුපතො තු ඡො;
කිතා ඡො සොව මානම්හා, වවත්ථිතවිභාසතො.
‘‘ක්වචාදිවණ්ණානමෙකස්සරානං ද්වෙභාවො’’ති ධාත්වාදිස්ස ද්විභාවො.
‘‘බ්යඤ්ජනන්තස්සා’’ති වත්තමානෙ –
ධාත්වන්තස්ස ¶ බ්යඤ්ජනස්ස කකාරාදෙසො හොති ඛප්පච්චයෙ පරෙ.
තිතික්ඛ ඉති ඨිතෙ –
ධාතුවිහිතානං ත්යාදිවිභත්තීනං අධාතුතො අප්පවත්තියමාහ.
530. ධාතුප්පච්චයෙහි විභත්තියො.
ධාත්වත්ථෙ නිද්දිට්ඨෙහි ඛාදිකාරිතන්තෙහි පච්චයෙහි ත්යාදයො විභත්තියො හොන්තීති පුරෙ විය වත්තමානාදයො යොජෙතබ්බා.
අතිවාක්යං තිතික්ඛති, තිතික්ඛන්ති. කම්මෙ තිතික්ඛීයති. තථා තිතික්ඛතු, තිතික්ඛන්තු. තිතික්ඛෙය්ය, තිතික්ඛෙය්යුං. අතිතික්ඛි, අතිතික්ඛිංසු. තිතික්ඛිස්සති. අතිතික්ඛිස්ස ඉච්චාදි.
ඛප්පච්චයාභාවෙ අප්පච්චයස්ස එකාරො, තෙජෙති, තෙජති වා, තෙජන්ති ඉච්චාදි.
ගුප ගොපනෙ, ඡප්පච්චයෙ ද්විභාවො, ‘‘පුබ්බොබ්භාසො’’ති අබ්භාසසඤ්ඤා, ‘‘අබ්භාසස්සා’’ති වත්තමානෙ ‘‘අන්තස්සිවණ්ණාකාරො වා’’ති අබ්භාසන්තස්සිකාරො, ‘‘කවග්ගස්ස චවග්ගො’’ති අබ්භාසගකාරස්ස ජකාරො ච.
531. බ්යඤ්ජනන්තස්ස චො ඡප්පච්චයෙසු ච.
ධාත්වන්ථස්ස බ්යඤ්ජනස්ස චකාරාදෙසො හොති ඡප්පච්චයෙසු පරෙසු. තතො විභත්තියො, කායං ජිගුච්ඡති, ජිගුච්ඡන්ති. සෙසං පුරිමසමං. ඡාභාවෙ ගොපෙති, ගොපෙන්ති ඉච්චාදි.
කිත රොගාපනයනෙ, ඡප්පච්චයො, ද්විත්තඤ්ච.
අබ්භාසග්ගහණමනුවත්තතෙ ¶ .
අබ්භාසගතානං මාන කිතඉච්චෙතෙසං ධාතූනං වකාරතකාරත්තං හොති වා යථාක්කමන්ති තකාරො, ධාත්වන්තස්ස චකාරො, සෙසං සමං. රොගං තිකිච්ඡති, තිකිච්ඡන්ති ඉච්චාදි. තකාරාභාවෙ ‘‘කවග්ගස්ස චවග්ගො’’ති චකාරො, විචිකිච්ඡති, විචිකිච්ඡන්ති ඉච්චාදි.
මාන වීමංසපූජාසු, සප්පච්චයද්විභාවඊකාරවකාරා.
තතො අබ්භාසතො පරාසං පාමානානං ධාතූනං වාමංඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති යථාක්කමං සප්පච්චයෙ පරෙ. සෙසූති බහුවචනනිද්දෙසො පයොගෙපි වචනවිපල්ලාසඤාපනත්ථං. අත්ථං වීමංසති, වීමංසන්ති ඉච්චාදි.
අඤ්ඤත්ථ ‘‘ලොපඤ්චෙත්තමකාරො’’ති අප්පච්චයස්සෙකාරො, මානෙති, මානෙන්ති.
භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු, භොත්තුමිච්ඡතීති අත්ථෙ –
‘‘ඛ ඡ සා, වා’’ති ච වත්තතෙ.
534. භුජ ඝස හර සු පාදීහි තුමිච්ඡත්ථෙසු.
භුජ ඝස හර සු පා ඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තුමිච්ඡත්ථෙසු ච ඛ ඡ සඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා. තුමිච්ඡානං, තුමන්තයුත්තඉච්ඡාය වා අත්ථා තුමිච්ඡත්ථා, තෙන තුමන්තරහිතෙසු ‘‘භොජනමිච්ඡතී’’තිආදීසු න හොන්ති, ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති වාක්යස්ස අප්පයොගො, ධාත්වාදිස්ස ද්වෙභාවෙ කතෙ ¶ ‘‘දුතියචතුත්ථානං පඨමතතියා’’ති අබ්භාසභකාරස්ස බකාරො, ධාත්වන්තස්ස ‘‘කො ඛෙ චා’’ති කකාරො, බුභුක්ඛති, බුභුක්ඛන්ති ඉච්චාදි.
වාති කිමත්ථං? භොත්තුමිච්ඡති, ඉච්ඡත්ථෙසූති කිමත්ථං? භොත්තුං ගච්ඡති.
ඝස අදනෙ, ඝසිතුමිච්ඡතීති අත්ථෙ ඡප්පච්චයො, ද්විත්තං, තතිය චවග්ග ඉකාර චකාරාදෙසා, ජිඝච්ඡති, ජිඝච්ඡන්ති.
හර හරණෙ, හරිතුමිච්ඡතීති අත්ථෙ සප්පච්චයො.
හරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සබ්බස්ස ගී හොති සෙ පච්චයෙ පරෙ. ‘‘ගීසෙ’’ති යොගවිභාගෙන ජිස්සපි, ඨානූපචාරෙනාදෙසස්සාපි ධාතුවොහාරත්තා ද්විත්තං, භික්ඛං ජිගීසති, ජිගීසන්ති.
සු සවණෙ, සොතුමිච්ඡති සුස්සූසති, සුස්සූසන්ති, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දීඝො.
පා පානෙ, පාතුමිච්ඡතීති අත්ථෙ සප්පච්චයද්විත්තරස්සත්තඉකාරාදෙසා, ‘‘තතො පාමානානං වාමං සෙසූ’’ති වාදෙසො, පිවාසති, පිවාසන්ති ඉච්චාදි.
ජි ජයෙ, විජෙතුමිච්ඡති විජිගීසති ඉච්චාදි.
සඞ්ඝො පබ්බතමිව අත්තානමාචරති, පබ්බතො ඉව ආචරතීති වා අත්ථෙ –
536. ආය නාමතො කත්තුපමානාදාචාරෙ.
ආචරණක්රියාය කත්තුනො උපමානභූතම්හා නාමතො ආයප්පච්චයො හොති ආචාරත්ථෙ. උපමීයති එතෙනාති ¶ උපමානං, කත්තුනො උපමානං කත්තුපමානං, ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති ඉවසද්දනිවත්ති, ධාතුප්පච්චයන්තත්තා ‘‘තෙසං විභත්තියො ලොපා චා’’ති සුත්තෙ තෙසංගහණෙන විභත්තිලොපො, ‘‘පකති චස්ස සරන්තස්සා’’ති පකතිභාවො, සරලොපාදි, ‘‘ධාතුප්පච්චයෙහි විභත්තියො’’ති විභත්තුප්පත්ති, පබ්බතායති සඞ්ඝො, එවං සමුද්දමිව අත්තානමාචරති සමුද්දායති, චිච්චිටමිව අත්තානමාචරති චිච්චිටායති සද්දො. එවං ධූමායති.
‘‘නාමතො, ආචාරෙ’’ති ච වත්තතෙ.
උපමානභූතා නාමතො ඊයප්පච්චයො හොති ආචාරත්ථෙ. පුන උපමානග්ගහණං කත්තුග්ගහණනිවත්තනත්ථං, තෙන කම්මතොපි සිජ්ඣති, සෙසං සමං. අඡත්තං ඡත්තමිවාචරති ඡත්තීයති, අපුත්තං පුත්තමිවාචරති පුත්තීයති සිස්සමාචරියො.
උපමානාති කිං? ධම්මමාචරති, ආචාරෙති කිං? අඡත්තං ඡත්තමිව රක්ඛති.
‘‘ඊයො’’ති වත්තතෙ.
නාමම්හා අත්තනො ඉච්ඡත්ථෙ ඊයප්පච්චයො හොති. අත්තනො පත්තමිච්ඡති පත්තීයති, එවං වත්ථීයති, පරික්ඛාරීයති, චීවරීයති, පටීයති, ධනීයති, පුත්තීයති.
අත්තිච්ඡත්ථෙති කිමත්ථං? අඤ්ඤස්ස පත්තමිච්ඡති.
දළ්හං කරොති වීරියන්ති අත්ථෙ –
කාරිතග්ගහණමනුවත්තතෙ.
539. ධාතුරූපෙ ¶ නාමස්මා ණයොච.
ධාතුයා රූපෙ නිප්ඵාදෙතබ්බෙ, ‘‘තං කරොති, තෙන අතික්කමති’’ඉච්චාදිකෙ පයුජ්ජිතබ්බෙ වා සති නාමම්හා ණයප්පච්චයො හොති, කාරිතසඤ්ඤා ච. ණලොපෙ, විභත්තිලොපසරලොපාදීසු කතෙසු විභත්තුප්පත්ති, දළ්හයති වීරියං, එවං පමාණයති, අමිස්සයති, තථා හත්ථිනා අතික්කමති අතිහත්ථයති, වීණාය උපගායති උපවීණයති, විසුද්ධා හොති රත්ති විසුද්ධයති, කුසලං පුච්ඡති කුසලයති ඉච්චාදි.
540. ධාතූහි ණෙ ණය ණාපෙ ණාපයා කාරිතානි හෙත්වත්ථෙ.
සබ්බෙහි ධාතූහි හෙත්වත්ථෙ අභිධෙය්යෙ ණෙ ණයණාපෙ ණාපය ඉච්චෙතෙ පච්චයා පරා හොන්ති, තෙ කාරිතසඤ්ඤා ච හොන්ති. හෙතුයෙව අත්ථො හෙත්වත්ථො, සො ච ‘‘යො කාරෙති ස හෙතූ’’ති ලද්ධහෙතුසඤ්ඤො සුද්ධකත්තුනො පයොජකො හෙතුකත්තා, අත්ථතො පෙසනජ්ඣෙසනාදිකො පයොජකබ්යාපාරො ඉධ හෙතු නාම.
එත්ථ ච –
ණෙ ණයාව උවණ්ණන්තා, ආතො ද්වෙ පච්ඡිමා සියුං;
සෙසතො චතුරො ද්වෙ වා, වාසද්දස්සානුවත්තිතො.
අකම්මා ධාතවො හොන්ති, කාරිතෙ තු සකම්මකා;
සකම්මකා ද්විකම්මාස්සු, ද්විකම්මා තු තිකම්මකා.
තස්මා කත්තරි කම්මෙ ච, කාරිතාඛ්යාතසම්භවො;
න භාවෙ සුද්ධකත්තා ච, කාරිතෙ කම්මසඤ්ඤිතො.
නියාදීනං ¶ පධානඤ්ච, අප්පධානං දුහාදිනං;
කාරිතෙ සුද්ධකත්තා ච, කම්මමාඛ්යාතගොචරන්ති.
තත්ථ යො කොචි භවති, තමඤ්ඤො ‘‘භවාහි භවාහි’’ ඉච්චෙවං බ්රවීති, අථ වා භවන්තං භවිතුං සමත්ථං පයොජයති, භවිතුං පයොජෙතීති වා අත්ථෙ ඉමිනා ණෙණයප්පච්චයා, කාරිතසඤ්ඤා ච, ‘‘වුත්තත්ථානමප්පයොගො’’ති වාක්යස්ස අප්පයොගො, ‘‘කාරිතානං ණො ලොප’’න්ති ණලොපො, ‘‘අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි කාරිතෙ’’ති ඌකාරස්සොකාරො වුද්ධි.
‘‘ඔ, එ’’ති ච වත්තතෙ, ධාතුග්ගහණඤ්ච.
තෙ ධාත්වන්තභූතා ඔකාරෙකාරා ආවආයාදෙසෙ පාපුණන්ති කාරිතෙ පරෙ. ‘‘තෙ ආවායා’’ති යොගවිභාගෙන ඣෙආදීනං අකාරිතෙපි හොන්තීති ඔකාරස්ස ආවාදෙසො, සරලොපාදි, ‘‘ධාතුප්පච්චයෙහි විභත්තියො’’ති ත්යාදයො.
සො සමාධිං භාවෙති, භාවයති, භාවෙන්ති, භාවයන්ති. භාවෙසි, භාවයසි, භාවෙථ, භාවයථ. භාවෙමි, භාවයාමි, භාවෙම, භාවයාම. භාවයතෙ, භාවයන්තෙ.
කම්මෙ අත්තනොපදයප්පච්චයඊකාරාගමා, සරලොපාදි ච, තෙන භාවීයතෙ සමාධි, භාවීයන්තෙ. භාවීයති, භාවීයන්ති.
තථා භාවෙතු, භාවයතු, භාවෙන්තු, භාවයන්තු. භාවෙහි, භාවය, භාවයාහි, භාවෙථ, භාවයථ ¶ . භාවෙමි, භාවයාමි, භාවෙම, භාවයාම. භාවයතං, භාවයන්තං.
කම්මෙ භාවීයතං, භාවීයතු, භාවීයන්තු.
භාවෙය්ය, භාවයෙ, භාවයෙය්ය, භාවෙය්යුං, භාවයෙය්යුං. භාවෙය්යාසි, භාවයෙය්යාසි, භාවෙය්යාථ, භාවයෙය්යාථ. භාවෙය්යාමි, භාවයෙය්යාමි, භාවෙය්යාම, භාවයෙය්යාම. භාවෙථ, භාවයෙථ, භාවෙරං, භාවයෙරං.
කම්මෙ භාවීයෙය්ය, භාවීයෙය්යුං.
අජ්ජතනියං ‘‘සත්තමජ්ජතනිම්හී’’ති යොගවිභාගෙන කාරිතන්තාපි දීඝතො සකාරාගමො.
අභාවෙසි, භාවෙසි, අභාවයි, භාවයි, අභාවෙසුං, භාවෙසුං, අභාවයිංසු, භාවයිංසු, අභාවයුං, භාවයුං. අභාවෙසි, අභාවයසි, අභාවිත්ථ, අභාවයිත්ථ. අභාවෙසිං, භාවෙසිං, අභාවයිං, භාවයිං, අභාවිම්හ, අභාවයිම්හ.
කම්මෙ අභාවීයිත්ථ, අභාවීයි.
භාවෙස්සති, භාවයිස්සති, භාවෙස්සන්ති, භාවයිස්සන්ති. භාවෙස්සසි, භාවයිස්සසි, භාවිස්සථ, භාවයිස්සථ. භාවෙස්සාමි, භාවයිස්සාමි, භාවෙස්සාම, භාවයිස්සාම.
කම්මෙ භාවීයිස්සතෙ, භාවීයිස්සන්තෙ. භාවීයිස්සති, භාවීයිස්සන්ති.
අභාවිස්ස, අභාවයිස්ස, අභාවිස්සංසු, අභාවයිස්සංසු. කම්මෙ අභාවීයිස්සථ, අභාවීයිස්ස ඉච්චාදි.
තථා ¶ යො කොචි පචති, තමඤ්ඤො ‘‘පචාහි පචාහි’’ ඉච්චෙවං බ්රවීති, අථ වා පචන්තං පයොජෙති, පචිතුං වා පයොජෙතීති අත්ථෙ වුත්තනයෙන ණෙ ණයාදයො, අකාරස්සාකාරො වුද්ධි, සෙසං නෙය්යං.
සො දෙවදත්තං ඔදනං පාචෙති, පාචෙන්ති. පාචෙසි, පාචෙථ. පාචෙමි, පාචෙම. පාචයති, පාචයන්ති. පාචයසි, පාචයථ. පාචයාමි, පාචයාම. ණාපෙණාපයෙසු පන සො පුරිසො තං පුරිසං ඔදනං පාචාපෙති, පාචාපෙන්ති. පාචාපයති, පාචාපයන්ති.
කම්මෙ සො ඔදනං පාචීයති තෙන, පාචයීයති, පාචාපීයති, පාචාපයීයති.
තථා පාචෙතු, පාචයතු, පාචාපෙතු, පාචාපයතු. පාචීයතං, පාචීයතු, පාචයීයතං, පාචයීයතු, පාචාපීයතං, පාචාපීයතු, පාචාපයීයතං, පාචාපයීයතු. පාචෙය්ය, පාචයෙය්ය, පාචාපෙය්ය, පාචාපයෙය්ය. පාචීයෙය්ය, පාචීයෙය්යුං. අපාචෙසි, අපාචයි, අපාචාපෙසි, අපාචාපයි. පාචෙස්සති, පාචයිස්සති, පාචාපෙස්සති, පාචාපයිස්සති. අපාචිස්ස, අපාචයිස්ස, අපාචාපිස්ස, අපාචාපයිස්ස ඉච්චාදි.
ගච්ඡන්තං, ගන්තුං වා පයොජෙතීති අත්ථෙ ණෙ ණයාදයො, වුද්ධියං සම්පත්තායං –
‘‘අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි කාරිතෙ’’ති වත්තතෙ.
ඝටාදීනං ධාතූනං අසංයොගන්තානං වුද්ධි හොති වා කාරිතෙති එත්ථ වාග්ගහණෙන වුද්ධි න හොති, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.
සො ¶ තං පුරිසං ගාමං ගමෙති, ගමයති, ගච්ඡාපෙති, ගච්ඡාපයති. සො ගාමං ගමීයති තෙන, ගමයීයති, ගච්ඡාපීයති, ගච්ඡාපයීයති ඉච්චාදි. සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. එවං උපරිපි.
ඝට ඊහායං, ඝටන්තං පයොජයති, ඝටෙති, ඝටාදීනං වාති න වුද්ධි, ඝටයති, ඝටාපෙති, ඝටාපයති.
‘‘කාරිතෙ’’ති වත්තතෙ.
ගුහදුසඉච්චෙතෙසං ධාතූනං සරො දීඝමාපජ්ජතෙ කාරිතෙ පරෙ, වුද්ධාපවාදොයං.
ගුහ සංවරණෙ, ගුහිතුං පයොජයති ගූහයති, ගූහයන්ති. දුස අප්පීතිම්හි, දුස්සන්තං පයොජයති දූසයති, දූසයන්ති ඉච්චාදි.
තථා ඉච්ඡන්තං පයොජයති ඉච්ඡාපෙති, ඉච්ඡාපයති, එසෙති, එසයති. නියච්ඡන්තං පයොජයති නියාමෙති, නියාමයති. ආසන්තං පයොජයති ආසෙති, ආසයති, අච්ඡාපෙති, අච්ඡාපයති. ලභන්තං පයොජයති ලාභෙති, ලාභයති. වචන්තං පයොජයති වාචෙති, වාචයති, වාචාපෙති, වාචාපයති. එවං වාසෙති, වාසයති, වාසාපෙති, වාසාපයති. වාහෙති, වාහයති, වාහාපෙති, වාහාපයති. ජීරෙති, ජීරයති, ජීරාපෙති, ජීරාපයති. මාරෙති, මාරයති, මාරාපෙති, මාරාපයති. දස්සෙති, දස්සයති ඉච්චාදි.
තථා තුදන්තං පයොජයති තොදෙති, තොදයති, තොදාපෙති, තොදාපයති. පවිසන්තං පයොජයති, පවිසිතුං වා පවෙසෙති, පවෙසයති, පවෙසාපෙති ¶ , පවෙසාපයති. උද්දිසන්තං පයොජයති උද්දිසාපෙති, උද්දිසාපයති. පහොන්තං පයොජයති පහාවෙති, පහාවයති. සයන්තං පයොජයති සායෙති, සායයති, සායාපෙති, සායාපයති. එත්ථ එකාරස්ස ආයාදෙසො, සයාපෙති, සයාපයති, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ණාපෙණාපයෙසු ආයාදෙසස්ස රස්සත්තං. නයන්තං පයොජයති නයාපෙති, නයාපයති. පතිට්ඨන්තං පයොජයති පතිට්ඨාපෙති, පතිට්ඨාපයති, පතිට්ඨපෙති වා.
හනන්තං පයොජයතීති අත්ථෙ ණෙණයාදයො.
‘‘ණම්හී’’ති වත්තතෙ.
හනඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ඝාතාදෙසො හොති ණකාරවති කාරිතප්පච්චයෙ පරෙ. ඝාතෙති, ඝාතයති, ඝාතාපෙති, ඝාතාපයති, ‘‘වධො වා සබ්බත්ථා’’ති වධාදෙසෙ වධෙති, වධාපෙති.
ජුහොන්තං පයොජයති ජුහාවෙති, ජුහාවයති. ජහන්තං පයොජයති ජහාපෙති, ජහාපයති, හාපෙති, හාපයති. දදන්තං පයොජයති දාපෙති, දාපයති. පිදහන්තං පයොජයති පිධාපෙති, පිධාපයති, පිදහාපෙති, පිදහාපයති.
රුන්ධන්තං පයොජයති රොධෙති, රොධයති, රොධාපෙති, රොධාපයති. ඡින්දන්තං පයොජයති ඡෙදෙති, ඡෙදයති, ඡෙදාපෙති, ඡෙදාපයති. යුඤ්ජන්තං පයොජයති ¶ යොජෙති, යොජයති, යොජාපෙති, යොජාපයති. භුඤ්ජන්තං පයොජයති භොජෙති, භොජයති, භොජාපෙති, භොජාපයති. මුඤ්චන්තං පයොජයති මොචෙති, මොචයති, මොචාපෙති, මොචාපයති.
දිබ්බන්තං පයොජයති දෙවෙති, දෙවයති. උප්පජ්ජන්තං පයොජයති උප්පාදෙති, උප්පාදයති. බුජ්ඣන්තං පයොජයති බොධෙති, බොධයති. ‘‘දාධාන්තතො යො ක්වචී’’ති යකාරාගමො, බුජ්ඣාපෙති, බුජ්ඣාපයති. තුස්සන්තං පයොජයති තොසෙති, තොසයති, තොසාපෙති, තොසාපයති. සම්මන්තං පයොජයති සමෙති, සමයති, ඝටාදිත්තා න වුද්ධි. කුප්පන්තං පයොජයති කොපෙති, කොපයති. ජායන්තං පයොජයති ජනෙති, ජනයති, ඝටාදිත්තා න වුද්ධි.
සුණන්තං පයොජයති ධම්මං සාවෙති, සාවයති. පාපුණන්තං පයොජයති පාපෙති, පාපයති.
වික්කිණන්තං පයොජයති වික්කායාපෙති, වික්කායාපයති. ජිනන්තං පයොජයති ජයාපෙති, ජයාපයති. ජානන්තං පයොජයති ඤාපෙති, ඤාපයති. ගණ්හන්තං පයොජයති ගාහෙති, ගාහයති, ගාහාපෙති, ගාහාපයති, ගණ්හාපෙති, ගණ්හාපයති.
විතනන්තං පයොජයති විතානෙති, විතානයති. යො කොචි කරොති, තමඤ්ඤො ‘‘කරොහි කරොහි’’ඉච්චෙවං බ්රවීති, කරොන්තං පයොජයති, කාතුං වා කාරෙති, කාරයති, කාරාපෙති, කාරාපයති ඉච්චාදි.
චොරෙන්තං පයොජයති චොරාපෙති, චොරාපයති. චින්තෙන්තං පයොජයති චින්තාපෙති, චින්තාපයති ¶ , පූජෙන්තං පයොජයති පූජාපෙති, පූජාපයති ඉච්චාදි. සබ්බත්ථ සුබොධං.
ධාතුප්පච්චයතො චාපි, කාරිතප්පච්චයා සියුං;
සකාරිතෙහි යුණ්වූනං, දස්සනඤ්චෙත්ථ ඤාපකං.
තෙන තිතික්ඛන්තං පයොජයති තිතික්ඛෙති, තිතික්ඛාපෙති. තිකිච්ඡන්තං පයොජයති තිකිච්ඡෙති, තිකිච්ඡයති, තිකිච්ඡාපෙති, තිකිච්ඡාපයති. එවං බුභුක්ඛෙති, බුභුක්ඛයති, බුභුක්ඛාපෙති, බුභුක්ඛාපයති, පබ්බතායන්තං පයොජයති පබ්බතායයති. පුත්තීයයති ඉච්චාදිපි සිද්ධං භවති.
ධාතුප්පච්චයන්තනයො.
සාසනත්ථං සමුද්දිට්ඨං, ආඛ්යාතං සකබුද්ධියා;
බාහුසච්චබලෙනීදං, චින්තයන්තු විචක්ඛණා.
භවති තිට්ඨති සෙති, අහොසි එවමාදයො;
අකම්මකාති විඤ්ඤෙය්යා, කම්මලක්ඛණවිඤ්ඤුනා.
අකම්මකාපි හෙත්වත්ථ-ප්පච්චයන්තා සකම්මකා;
තං යථා භික්ඛු භාවෙති, මග්ගං රාගාදිදූසකන්ති.
ඉති පදරූපසිද්ධියං ආඛ්යාතකණ්ඩො
ඡට්ඨො.