📜

7. කිබ්බිධානකණ්ඩ

තෙකාලික

කිච්චප්පච්චයන්තනය

අථ ධාතූහියෙව භාවකම්මකත්තුකරණාදිසාධනසහිතං කිබ්බිධානමාරභීයතෙ.

තත්ථ කිච්චකිතකවසෙන දුවිධා හි පච්චයා, තෙසු කිච්චසඤ්ඤාය පඨමං වුත්තත්තා, කිච්චානමප්පකත්තා ච කිච්චප්පච්චයා තාව වුච්චන්තෙ.

භූ සත්තායං, ‘‘භූයතෙ, අභවිත්ථ, භවිස්සතෙ වා දෙවදත්තෙනා’’ති විග්ගහෙ –

‘‘ධාතුයා කම්මාදිම්හි ණො’’ති ඉතො ‘‘ධාතුයා’’ති සබ්බත්ථ පච්චයාදිවිධානෙ වත්තතෙ, ‘‘පරා, පච්චයා’’ති ච අධිකාරො.

545. භාවකම්මෙසු තබ්බානීයා.

භාවකම්මඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු සබ්බධාතූහි තබ්බ අනීයඉච්චෙතෙ පච්චයා පරා හොන්ති. යොගවිභාගෙන අඤ්ඤත්ථාපි.

තත්ථ –

අකම්මකෙහි ධාතූහි, භාවෙ කිච්චා භවන්ති තෙ;

සකම්මකෙහි කම්මත්ථෙ, අරහසක්කත්ථදීපකා.

තෙ ච –

546. ණාදයො ¶ තෙකාලිකා.

තිකාලෙ නියුත්තා තෙකාලිකා, යෙ ඉධ තතියෙ ධාත්වාධිකාරෙ විහිතා අනිද්දිට්ඨකාලා ණාදයො පච්චයා, තෙ තෙකාලිකා හොන්තීති පරිභාසතො කාලත්තයෙපි හොන්ති.

සීහගතියා ‘‘ක්වචී’’ති වත්තතෙ.

547. යථාගමමිකාරො.

යථාගමං යථාපයොගං ජිනවචනානුපරොධෙන ධාතූහි පරො ඉකාරාගමො හොති ක්වචි බ්යඤ්ජනාදිකෙසු කිච්චකිතකප්පච්චයෙසු, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි, ‘‘ඔ අව සරෙ’’ති අවාදෙසො, ‘‘නයෙ පරං යුත්තෙ’’ති පරං නෙතබ්බං.

548. තෙ කිච්චා.

යෙ ඉධ වුත්තා තබ්බානීයණ්ය තෙය්ය රිච්චප්පච්චයා, තෙ කිච්චසඤ්ඤා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. තතො ‘‘අඤ්ඤෙ කිති’’ති වචනතො කිච්චප්පච්චයානමකිතකත්තා නාමබ්යපදෙසෙ අසම්පත්තෙ ‘‘තද්ධිතසමාසකිතකා නාමංවාතවෙතුනාදීසු චා’’ති එත්ථ චග්ගහණෙන නාමබ්යපදෙසො, තතො ස්යාද්යුප්පත්ති. භාවෙ භාවස්සෙකත්තා එකවචනමෙව, ‘‘සි’’න්ති අමාදෙසො. භවිතබ්බං භවතා පඤ්ඤෙන, භවනීයං.

ඉධ බ්යඤ්ජනාදිත්තාභාවා අනුවත්තිතක්වචිග්ගහණෙන ඉකාරාගමාභාවො. භාවෙ කිච්චප්පච්චයන්තා නපුංසකා. කම්මෙ තිලිඞ්ගා.

කම්මනි අභිපුබ්බො, අභිභූයතෙ, අභිභූයිත්ථ, අභිභූයිස්සතෙති අභිභවිතබ්බො කොධො පණ්ඩිතෙන, අභිභවිතබ්බා ¶ තණ්හා, අභිභවිතබ්බං දුක්ඛං, එවං අභිභවනීයො, අභිභවනීයා, අභිභවනීයං, පුරිස කඤ්ඤා චිත්තසද්දනයෙන නෙතබ්බං, එවං සබ්බත්ථ.

එත්ථ හි –

තබ්බාදීහෙව කම්මස්ස, වුත්තත්තාව පුනත්තනා;

වත්තබ්බස්ස අභාවා න, දුතියා පඨමා තතො.

ආස උපවෙසනෙ, ආසීයිත්ථ, ආසීයතෙ, ආසීයිස්සතෙති ආසිතබ්බං තයා, ආසනීයං. කම්මෙ උපාසිතබ්බො ගරු, උපාසනීයො.

සී සයෙ, අසීයිත්ථ, සීයතෙ, සීයිස්සතෙති සයිතබ්බං භවතා, සයනීයං, ‘‘එ අයා’’ති අයාදෙසො, අතිසයිතබ්බො පරො, අතිසයනීයො.

පද ගතිම්හි, උප්පජ්ජිත්ථ, උප්පජ්ජතෙ, උප්පජ්ජිස්සතෙති උප්පජ්ජිතබ්බං තෙන, උප්පජ්ජනීයං, එත්ථ ච ‘‘කත්තරී’’ති අධිකාරං විනා ‘‘දිවාදිතො යො’’ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන යප්පච්චයො, ‘‘තස්ස චවග්ගයකාර’’ඉච්චාදිනා චවග්ගො, ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති ද්විභාවො, පටිපජ්ජිතබ්බො මග්ගො, පටිපජ්ජනීයො.

බුධ අවගමනෙ, අබුජ්ඣිත්ථ, බුජ්ඣතෙ, බුජ්ඣිස්සතෙති බුජ්ඣිතබ්බො ධම්මො, බුජ්ඣනීයො.

සු සවණෙ, අසූයිත්ථ, සූයතෙ, සූයිස්සතෙති සොතබ්බො ධම්මො, ඉධ යථාගමග්ගහණෙන ඉකාරාගමාභාවො, සුණිතබ්බො, ‘‘ස්වාදිතො ණු ණා උණා චා’’ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන ණාපච්චයො, සවණීයො.

කර කරණෙ, කරීයිත්ථ, කරීයති, කරීයිස්සතීති අත්ථෙ තබ්බා’නීයා.

‘‘අන්තස්ස, කරස්ස, ච, තත්ත’’න්ති ච වත්තතෙ.

549. තුං ¶ තු න තබ්බෙසු වා.

කරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තභූතස්ස රකාරස්ස තකාරත්තං හොති වා තුං තු න තබ්බඉච්චෙතෙසු පච්චයෙසු පරෙසු. කත්තබ්බො භවතා ධම්මො, කත්තබ්බා පූජා, කත්තබ්බං කුසලං, තත්තාභාවෙ ‘‘කරොතිස්සා’’ති වත්තමානෙ ‘‘තවෙතුනාදීසු කා’’ති එත්ථ ආදිසද්දෙන තබ්බෙපි කාදෙසො, කාතබ්බං හිතං.

550. රහාදිතො ණ.

රකාර හහාරාද්යන්තෙහි ධාතූහි පරස්ස අනානීයාදිනකාරස්ස ණකාරො හොති. ආදිසද්දෙන රමු අපඤාතාදිතොපි.

රහාදිතො පරස්සෙත්ථ, නකාරස්ස අසම්භවා;

අනානීයාදිනස්සෙව, සාමථ්යායං ණකාරතා.

කරණීයො ධම්මො, කරණාරහොති අත්ථො, කරණීයා, කරණීයං.

භර භරණෙ, භරීයතීති භරිතබ්බො, භරණීයො.

ගහ උපාදානෙ, අගය්හිත්ථ, ගය්හති, ගය්හිස්සතීති ගහෙතබ්බො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා ඉකාරස්සෙකාරො, සඞ්ගණ්හිතබ්බො, ‘‘ගහාදිතො ප්පණ්හා’’ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන ණ්හාපච්චයො, හලොපසරලොපාදි, සඞ්ගණ්හණීයො, ගහණීයො.

ආදිග්ගහණෙන රමු කීළායං, රමීයිත්ථ, රමීයති, රමීයිස්සතීති රමිතබ්බො, රමණීයො විහාරො.

අප ¶ පාපුණනෙ, උණාපච්චයො, පාපීයතීති පාපුණිතබ්බො, ‘‘ගුපාදීනඤ්චා’’ති ධාත්වන්තස්ස ලොපො, ද්විත්තඤ්ච, පත්තබ්බො, පත්තෙය්යො, පාපුණණීයො, පාපණීයො.

‘‘අන්තස්ස, වා’’ති ච වත්තතෙ.

551. ගම ඛන හනාදීනං තුංතබ්බාදීසු න.

ගම ඛන හනඉච්චෙවමාදීනං මකාර නකාරන්තානං ධාතූනමන්තස්ස නකාරො හොති වා තුං තබ්බ තවෙ තුන ත්වානත්වාඉච්චෙවමාදීසු තකාරාදිප්පච්චයෙසු පරෙසු. අගච්ඡීයිත්ථ, ගච්ඡීයති, ගච්ඡීයිස්සතීති ගන්තබ්බො මග්ගො, ගමිතබ්බං, ගමනීයං.

ඛනු අවදාරණෙ, අඛඤ්ඤිත්ථ, ඛඤ්ඤති, ඛඤ්ඤිස්සතීති ඛන්තබ්බං ආවාටං, ඛනිතබ්බං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඛනන්තස්ස ණත්තඤ්ච, ඛණිතබ්බං, ඛණණීයං, ඛනනීයං වා.

හන හිංසා ගතීසු, අහඤ්ඤිත්ථ, හඤ්ඤතෙ, හඤ්ඤිස්සතෙති හන්තබ්බං, හනිතබ්බං, හනනීයං.

මන ඤාණෙ, අමඤ්ඤිත්ථ, මඤ්ඤතෙ, මඤ්ඤිස්සතෙති මන්තබ්බො, මනිතබ්බො, යප්පච්චයෙ චවග්ගාදි, මඤ්ඤිතබ්බං, මඤ්ඤනීයං.

පූජ පූජායං, අපූජීයිත්ථ, පූජීයති, පූජීයිස්සතීති අත්ථෙ තබ්බානීයා. ‘‘චුරාදිතො ණෙ ණයා’’ති අකත්තරිපි ණෙණයා, ඉකාරාගමානීයෙසු ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා කාරිතසරස්ස ලොපො, පූජෙතබ්බො, පූජයිතබ්බො, පූජනීයො භගවා.

‘‘තබ්බානීයා’’ති යොගවිභාගෙන කත්තුකරණෙසුපි, යා පාපුණනෙ, නිය්යාතීති නිය්යානීකො මග්ගො. ගච්ඡන්තීති ගමනීයා ¶ භොගා. නහ සොචෙ, නහායති එතෙනාති නහානීයං චුණ්ණං.

‘‘භාවකම්මෙසූ’’ති අධිකාරො.

552. ණ්යො ච.

භාවකම්මෙසු සබ්බධාතූහි ණ්යප්පච්චයො හොති, චග්ගහණෙන ‘‘ඤාතෙය්ය’’න්තිආදීසු තෙය්යප්පච්චයො ච.

553. කාරිතං විය ණානුබන්ධො.

අනුබන්ධො අප්පයොගී, ණකාරානුබන්ධො පච්චයො කාරිතං විය දට්ඨබ්බොති කාරිතබ්යපදෙසො, ‘‘කාරිතානං ණො ලොප’’න්ති ණලොපො, ‘‘අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි කාරිතෙ’’ති වුද්ධි, ඉකාරාගමො, කත්තබ්බං කාරියං.

හර හරණෙ, අහරීයිත්ථ, හරීයති, හරීයිස්සතීති වා හරිතබ්බං හාරියං.

භර භරණෙ, භරිතබ්බං භාරියං.

ලභ ලාභෙ, ලභිතබ්බං ලබ්භං, ‘‘යවතං තලන’’ඉච්චාදිසුත්තෙ කාරග්ගහණෙන යවතො භකාරස්ස භකාරො, ද්විත්තං.

සාස අනුසිට්ඨිම්හි, සාසිතබ්බො සිස්සො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ආකාරස්සිකාරො.

වච වියත්තියං වාචායං, ණ්යප්පච්චයාදිම්හි කතෙ ‘‘අන්තානං, ණානුබන්ධෙ’’ති ච වත්තතෙ.

554. කගා ¶ චජානං.

චජඉච්චෙතෙසං ධාත්වන්තානං කකාර ගකාරාදෙසා හොන්ති ණකාරානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙති චස්ස කාදෙසො. වචනීයං වාක්යං.

භජ සෙවායං, භජනීයං භාග්යං, ජස්ස ගාදෙසො.

චි චයෙ, අචීයිත්ථ, චීයති, චීයිස්සතීති චෙතබ්බං චෙය්යං, ඉකාරස්සෙකාරො වුද්ධි, යකාරස්ස ද්විත්තං, විනිපුබ්බො ‘‘දො ධස්ස චා’’ති සුත්තෙ චග්ගහණෙන චකාරස්ස ඡකාරො, විනිච්ඡෙය්යං, විනිච්ඡිතබ්බං, විනිච්ඡනීයං. ‘‘කියාදිතො නා’’ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන තබ්බානීය තුං තුනා දීසු ච නාපච්චයො, විනිච්ඡිනිතබ්බං, විනිච්ඡිනනීයං.

නී පාපුණනෙ, අනීයිත්ථ, නීයති, නීයිස්සතීති නෙය්යො, නෙය්යා, නෙය්යං. නෙතබ්බං.

ණ්යග්ගහණං ඡට්ඨීයන්තවසෙනානුවත්තතෙ, මණ්ඩූකගතියා අන්තග්ගහණඤ්ච තතියන්තවසෙන.

555. භූතොබ්බ.

භූ ඉච්චෙතස්මා පරස්ස ණ්යප්පච්චයස්ස සහ ධාත්වන්තෙන අබ්බාදෙසො හොති. භවිතබ්බො භබ්බො, භබ්බා, භබ්බං.

‘‘ණ්යස්ස, අන්තෙනා’’ති ච වත්තතෙ.

556. වද මද ගමු යුජ ගරහාකාරාදීහි ජ්ජම්මග්ගය්හෙය්යාගාරො වා.

වද මද ගමු යුජ ගරහඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි, ආකාරන්තෙහි ච පරස්ස ණ්යප්පච්චයස්ස ධාත්වන්තෙන සහ යථාක්කමං ¶ ජ්ජ ම්ම ග්ග ය්හ එ ය්යඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, ගරස්ස ච ගාරාදෙසො, ගරහස්ස ගරස්සෙවායං ගාරො. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො.

වද වියත්තියං වාචායං, අවජ්ජිත්ථ, වජ්ජති, වජ්ජිස්සතීති වා වජ්ජං වදනීයං, රස්සත්තං. වජ්ජං දොසො.

මද උම්මාදෙ, අමජ්ජිත්ථ, මජ්ජතෙ, මජ්ජිස්සති එතෙනාති මජ්ජං මදනීයං. මදග්ගහණෙන කරණෙපි ණ්යප්පච්චයො. ගමු සප්ප ගතිම්හි, ගන්තබ්බං ගම්මං.

යුජ යොගෙ, අයුජ්ජිත්ථ, යුජ්ජතෙ, යුජ්ජිස්සතීති යොග්ගං, නියොජ්ජො වා.

ගරහ නින්දායං, අගරය්හිත්ථ, ගරහීයති, ගරහීයිස්සතීති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයො, තස්සිමිනා ධාත්වන්තෙන සහ ය්හාදෙසො, ගරස්ස ගාරාදෙසො ච, ගාරය්හො, ගාරය්හා, ගාරය්හං, ගරහණීයං.

ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙපි දමජහන්තා ගය්හන්තෙ. ගද වියත්තියං වාචායං, ගජ්ජතෙ, ගදනීයං වා ගජ්ජං. පද ගතිම්හි, පජ්ජනීයං පජ්ජං ගාථා. ඛාද භක්ඛණෙ, ඛජ්ජතෙති ඛජ්ජං ඛාදනීයං. දමු දමනෙ, අදම්මිත්ථ, දම්මතෙ, දමීයිස්සතීති දම්මො දමනීයො. භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු, අභුජ්ජිත්ථ, භුජ්ජති, භුජ්ජිස්සතීති භොග්ගං, භොජ්ජං වා, කාරග්ගහණෙන යස්ස ජකාරො. ගහෙතබ්බං ගය්හමිච්චාදි.

ආකාරන්තතො පන දා දානෙ, අදීයිත්ථ, දීයති, දීයිස්සතීති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයො, තස්සිමිනා ධාත්වන්තෙන ආකාරෙන සහ එය්යාදෙසො, දෙය්යං, දාතබ්බං. අනීයෙ ‘‘සරලොපො’’තිආදිනා පුබ්බසරස්ස ලොපෙ සම්පත්තෙ තත්ථෙව ¶ තුග්ගහණෙන නිසෙධෙත්වා ‘‘සරා සරෙ ලොප’’න්ති ආකාරෙ ලුත්තෙ පරසරස්ස දීඝො, දානීයං.

පා පානෙ, අපීයිත්ථ, පීයති, පීයිස්සතීති පෙය්යං, පාතබ්බං, පානීයං. හා චාගෙ, අහීයිත්ථ, හීයති, හීයිස්සතීති හෙය්යං, හාතබ්බං, හානීයං. මා මානෙ, අමීයිත්ථ, මීයති, මීයිස්සතීති මෙය්යං, මාතබ්බං, මිනිතබ්බං, මෙතබ්බං වා. ඤා අවබොධනෙ, අඤ්ඤායිත්ථ, ඤායති, ඤායිස්සතීති ඤෙය්යං, ඤාතබ්බං, ඤාතෙය්යං. ‘‘ඤාස්ස ජා ජං නා’’ති ජාදෙසෙ ‘‘කියාදිතො නා’’ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන නාපච්චයො, ඉකාරාගමො ච, ජානිතබ්බං, විජානනීයං. ඛ්යාපකථනෙ, සඞ්ඛ්යාතබ්බං, සඞ්ඛ්යෙය්යං ඉච්චාදි.

557. කරම්හා රිච්ච.

කරධාතුතො රිච්චප්පච්චයො හොති භාවකම්මෙසු.

558. රම්හි රන්තො රාදි නො.

රකාරානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ සබ්බො ධාත්වන්තො රාදි පච්චයරකාරමරියාදො නො හොති, ලොපමාපජ්ජතෙති අත්ථො. රන්තොති එත්ථ රකාරො සන්ධිජො, කත්තබ්බං කිච්චං. ‘‘රිච්චා’’ති යොගවිභාගෙන භරාදිතොපි රිච්චප්පච්චයො, යථා, භරීයතීති භච්චො, සරලොපො. ඉ ගතිම්හි, පති එතබ්බො පටිච්චො.

559. පෙසාතිසග්ගපත්තකාලෙසු කිච්චා.

පෙස අතිසග්ග පත්තකාලඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු කිච්චප්පච්චයා හොන්ති. පෙසනං නාම ‘‘කත්තබ්බමිදං භවතා’’ති ආණාපනං, අජ්ඣෙසනඤ්ච. අතිසග්ගොනාම ‘‘කිමිදං මයා කත්තබ්බ’’න්ති පුට්ඨස්ස වා ¶ ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා පටිපත්තිදස්සනමුඛෙන වා කත්තබ්බස්ස අනුඤ්ඤා. පත්තකාලො නාම සම්පත්තසමයො යො අත්තනො කිච්චකරණසමයමනුපපරික්ඛිත්වා න කරොති, තස්ස සමයාරොචනං, න තත්ථ අජ්ඣෙසනමත්ථීති. තෙ ච ‘‘භාවකම්මෙසු කිච්චත්තක්ඛත්ථා’’ති වුත්තත්තා භාවකම්මෙස්වෙව භවන්ති.

පෙසනෙ තාව – කරීයතු භවතා කම්මන්ති අත්ථෙ ඉමිනා තබ්බානීයා, සෙසං වුත්තනයමෙව, කත්තබ්බං කම්මං භවතා, කරණීයං කිච්චං භවතා.

අතිසග්ගෙ භුජ්ජතු භවතාති අත්ථෙ තබ්බාදි, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි.

‘‘තස්සා’’ති වත්තතෙ.

560. භුජාදීනමන්තො නො ද්වි ච.

භුජඉච්චෙවමාදීනං ජකාරාදිඅන්තානං ධාතූනමන්තො නො හොති, පරස්ස කිච්චකිතකප්පච්චයතකාරස්ස ච ද්වෙභාවො හොති. භොත්තබ්බං භොජනං භවතා, භොජනීයං භොජ්ජං භවතා.

ඉකාරාගමයුත්තතකාරෙ පන – ‘‘නමකරානමන්තානං නියුත්තතම්හී’’ති එත්ථ ‘‘අන්තානං නියුත්තතම්හී’’ති යොගවිභාගෙන ධාත්වන්තලොපාදිනිසෙධො, ‘‘රුධාදිතො නිග්ගහීතපුබ්බ’’න්ති විනාධිකාරයොගවිභාගෙන, ‘‘නිග්ගහීතඤ්චා’’ති වා නිග්ගහීතාගමො, භුඤ්ජිතබ්බං තයා, යුඤ්ජිතබ්බං.

සමයාරොචනෙ පන – ඉ අජ්ඣයනෙ අධිපුබ්බො, අධීයතං භවතාති අත්ථෙ තබ්බානීයාදි, ඉකාරාගමවුද්ධිඅයාදෙසඅජ්ඣාදෙසා ච, ණ්යප්පච්චයෙ තු වුද්ධි, යකාරස්ස ද්විත්තඤ්ච, අජ්ඣයිතබ්බං, අජ්ඣෙය්යං භවතා, අජ්ඣයනීයං භවතා, අවස්සං ¶ කත්තබ්බන්ති වාක්යෙ පන ‘‘කිච්චා’’ති අධිකිච්ච ‘‘අවස්සකාධමිණෙසු ණී චා’’ති අවස්සකාධමිණත්ථෙ ච තබ්බාදයො, කත්තබ්බං මෙ භවතා ගෙහං, කරණීයං, කාරියං. එවං දාතබ්බං මෙ භවතා සතං, දානීයං, දෙය්යං.

ධර ධාරණෙ, චුරාදිත්තා ණෙණයා, වුද්ධි, ඉකාරාගමො ච, ධාරෙතබ්බං, ධාරයිතබ්බං ඉච්චාදි.

‘‘නුදාදීහි යුණ්වූනමනානනාකානනකා සකාරිතෙහි චා’’ති සකාරිතෙහිපි යුණ්වූනමාදෙසවිධානතොයෙව ධාතුප්පච්චයන්තතොපි කිච්චකිතකප්පච්චයා භවන්තීති දට්ඨබ්බො. තෙන තිතික්ඛාපීයතීති තිතික්ඛාපෙතබ්බො. එවං තිකිච්ඡාපෙතබ්බො තිකිච්ඡාපනීයො. අභාවීයිත්ථ, භාවීයති, භාවීයිස්සතීති භාවෙතබ්බො මග්ගො. භාවයිතබ්බො, භාවනීයො, භාවනීයං, භාවනීයා, අකාරීයිත්ථ, කාරීයති, කාරීයිස්සතීති කාරෙතබ්බං, කාරයිතබ්බං, කාරාපෙතබ්බං, කාරාපයිතබ්බං, කාරාපනීයමිච්චාදි ච සිද්ධං භවති.

කත්තබ්බං කරණීයඤ්ච, කාරියං කිච්චමිච්චපි;

කාරෙතබ්බං තථා කාරා-පෙතබ්බං කිච්චසඞ්ගහො.

කිච්චප්පච්චයන්තනයො.

තෙකාලික

කිතකප්පච්චයන්තනය

ඉදානි කිතකප්පච්චයා වුච්චන්තෙ.

කර කරණෙ, පුරෙ විය ධාතුසඤ්ඤාදි.

කුම්භඉච්චුපපදං, තතො දුතියා.

‘‘කුම්භං කරොති, අකාසි, කරිස්සතී’’ති වා විග්ගහෙ –

‘‘පරා, පච්චයා’’ති ච වත්තතෙ.

561. ධාතුයා ¶ කම්මාදිම්හි ණො.

කම්මස්මිං ආදිම්හි සති ධාතුයා පරො ණප්පච්චයො හොති.

සො ච –

562. අඤ්ඤෙ කිත.

තතියෙ ධාත්වාධිකාරෙ විහිතා කිච්චෙහි අඤ්ඤෙ පච්චයා කිතිච්චෙව සඤ්ඤා හොන්තීති කිතසඤ්ඤා කතා.

563. කත්තරි කිත.

කත්තරි කාරකෙ කිතපච්චයො හොතීති නියමතො කත්තරි භවති, සො ච ‘‘ණාදයො තෙකාලිකා’’ති වුත්තත්තා කාලත්තයෙ ච හොති. පුරෙ විය කාරිතබ්යපදෙසණලොපවුද්ධියො, පච්චයන්තස්සාලිඞ්ගත්තා ස්යාදිම්හි අසම්පත්තෙ ‘‘තද්ධිතසමාසකිතකා නාමංවාතවෙතුනාදීසු චා’’ති කිතකන්තත්තා නාමංව කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, තතො කුම්භං කරොතීති අත්ථෙ ‘‘අමාදයො පරපදෙභී’’ති දුතියාතප්පුරිසසමාසො, ‘‘නාමාන’’න්තිආදිනා සමාසසඤ්ඤා, ‘‘තෙසං විභත්තියො ලොපා චා’’ති විභත්තිලොපො, ‘‘පකති චස්ස සරන්තස්සා’’ති පකතිභාවො, පුන සමාසත්තා නාමමිව කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති.

සො කුම්භකාරො, තෙ කුම්භකාරා ඉච්චාදි. ඉත්ථියං කුම්භකාරී, කුම්භකාරියො ඉච්චාදි, තථා කම්මං කරොතීති කම්මකාරො. එවං මාලාකාරො, කට්ඨකාරො, රථකාරො, සුවණ්ණකාරො, සුත්තකාරො, වුත්තිකාරො, ටීකාකාරො.

ගහ උපාදානෙ, පත්තං අගණ්හි, ගණ්හාති, ගණ්හිස්සතීති වා පත්තග්ගාහො. එවං රස්මිග්ගාහො, රජ්ජුග්ගාහො.

වෙ ¶ තන්තසන්තානෙ, තන්තං අවායි, වායති, වායිස්සතීති වා තන්තවායො, ‘‘තෙ ආවායා කාරිතෙ’’ති ආයාදෙසො, වාක්යෙ පනෙත්ථ ‘‘තෙ ආවායා’’ති යොගවිභාගෙන ආයාදෙසො. එවං තුන්නවායො.

මා පරිමාණෙ, ධඤ්ඤං අමිනි, මිනාති, මිනිස්සතීති වා අත්ථෙ ණප්පච්චයෙ කතෙ –

‘‘ණම්හී’’ති වත්තතෙ.

564. ආකාරන්තානමායො.

ආකාරන්තානං ධාතූනං අන්තස්ස ආයාදෙසො හොති ණකාරානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ, සරලොපාදි. ධඤ්ඤමායො. එවං දානං දදාතීති දානදායො.

කමු කන්තිම්හි, ධම්මං අකාමයි, කාමයති, කාමයිස්සතීති වා ධම්මකාමො පුරිසො, ධම්මකාමා කඤ්ඤා, ධම්මකාමං චිත්තං. එවං අත්ථකාමො, හිතකාමො, සුඛකාමො, ධම්මං පාලෙතීති ධම්මපාලො ඉච්චාදි.

දමු දමනෙ, ‘‘අරිං අදමි, දමෙති, දමිස්සතී’’ති විග්ගහෙ ‘‘ධාතුයා’’ති අධිකාරො, ‘‘කම්මාදිම්හී’’ති ච වත්තතෙ.

565. සඤ්ඤායමනු.

කම්මූපපදෙ ආදිම්හි සති සඤ්ඤායං ගම්යමානායං ධාතුයා අප්පච්චයො හොති, උපපදන්තෙ නුකාරාගමො ච. එත්ථ ච ‘‘නු නිග්ගහීතං පදන්තෙ’’ති සුත්තෙ ‘‘පදන්තෙ’’ති වචනතො උපපදන්තෙයෙව නුකාරාගමො හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා උකාරලොපො. අයං පන න්වාගමො සමාසං ¶ කත්වා උපපදවිභත්තිලොපෙ කතෙයෙව හොතීති වෙදිතබ්බං.

566. නු නිග්ගහීතං පදන්තෙ.

උපපදභූතනාමපදන්තෙ වත්තමානො නුකාරාගමො නිග්ගහීතමාපජ්ජතෙ, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං, සෙසං සමං, වුද්ධාභාවොව විසෙසො, අරින්දමො රාජා.

තථා තර තරණෙ, වෙස්සං තරතීති වෙස්සන්තරො, තණ්හං කරොති හිංසතීති තණ්හඞ්කරො භගවා. එවං මෙධඞ්කරො, සරණඞ්කරො, දීපඞ්කරො.

‘‘ආදිම්හි, අ’’ඉති ච වත්තතෙ.

567. පුරෙ දදා ච ඉං.

පුරසද්දෙ ආදිම්හි සති ‘‘දද දානෙ’’ඉච්චෙතාය ධාතුයා අප්පච්චයො හොති, පුරසද්දෙ අකාරස්ස ඉඤ්ච හොති. එත්ථ ච ‘‘තදනුපරොධෙනා’’ති පරිභාසතො පුරසද්දන්තස්සෙව ඉං හොතීති දට්ඨබ්බං. ණාදීනං තෙකාලිකත්තෙපි උපපදත්ථවිසෙසෙන අතීතෙයෙවායමප්පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං. පුරෙ දානං අදදීති පුරින්දදො සක්කො. ඉධාපි විභත්තිලොපෙ කතෙයෙව ඉංආදෙසො.

‘‘කම්මාදිම්හි, අ’’ඉති ච වත්තතෙ.

568. සබ්බතො ණ්වු ත්වාවී වා.

සබ්බතො ධාතුතො කම්මාදිම්හි වා අකම්මාදිම්හි වා සති අ ණ්වු තු ආවී ඉච්චෙතෙ චත්තාරො පච්චයා හොන්ති. වාග්ගහණං ‘‘අකම්මාදිම්හි වා’’ති විකප්පනත්ථං.

අප්පච්චයෙ ¶ තාව – ධර ධාරණෙ, ධම්මං අධරි, ධරති, ධරිස්සතීති වා ධම්මධරො. එවං විනයධරො. තථා තං කරොතීති තක්කරො, ද්විත්තං. එවං හිතකරො, දිවසකරො, දිනකරො, දිවාකරො, නිසාකරො, ධනුං ගණ්හාතීති ධනුග්ගහො. එවං කටග්ගහො, සබ්බකාමං දදාතීති සබ්බකාමදදො, සබ්බදදො.

ආතො පන – අන්නං අදාසි, දදාති, දදිස්සතීති අන්නදො. එවං ධනදො, සච්චං සන්දහතීති සච්චසන්ධො. පා පානෙ, මජ්ජං පිවතීති මජ්ජපො. තා පාලනෙ, ගවං සද්දං තායතීති ගොත්තං. එවං කත්තරි.

අකම්මාදිම්හි පන ‘‘යස්මා දපෙතී’’ති සුත්තෙ භයග්ගහණෙන සෙසසාධනෙපි අප්පච්චයො.

නී පාපුණනෙ විපුබ්බො, විනෙසි, විනෙති, විනෙස්සති එතෙන, එත්ථාති වා විනයො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි, අයාදෙසො ච, නයනං නයො. සි සෙවායං නිපුබ්බො, නිස්සීයිත්ථ, නිස්සීයති, නිස්සීයිස්සතීති වා නිස්සයො. සි සයෙ, අනුසයි, අනුසෙති, අනුසෙස්සතීති වා අනුසයො.

ඉ ගතිම්හි පතිපුබ්බො, පටිච්ච එකස්මා ඵලමෙතීති පච්චයො, සමුදයො. චි චයෙ, විනිච්ඡීයතෙ අනෙන, විනිච්ඡයනං වා විනිච්ඡයො, උච්චයනං උච්චයො, සඤ්චයො, ධම්මං විචිනාතීති ධම්මවිචයො. ඛී ඛයෙ, ඛයනං ඛයො. ජි ජයෙ, විජයනං විජයො, ජයො. කී දබ්බවිනිමයෙ, වික්කයනං වික්කයො, කයො. ලී සිලෙසනෙ, අල්ලීයති එත්ථාති ආලයො, ලයො. එවං ඉවණ්ණන්තතො.

ආසුණන්තීති ¶ අස්සවා, අවාදෙසො, පටිස්සවනං පටිස්සවො. සු ගතිම්හි, ආභවග්ගා සවන්තීති ආසවා. රු සද්දෙ, රවතීති රවො. භවතීති භවො. පභවති එතස්මාති පභවො. ලූ ඡෙදනෙ, ලවනං ලවො. එවං උවණ්ණන්තතො.

නිග්ගණ්හාති, නිග්ගහණං වා නිග්ගහො, පග්ගහො, සඞ්ගණ්හාති තෙන, සඞ්ගහණං වා සඞ්ගහො. වර වරණෙ, සංවරණං සංවරො. දර ආදරෙ, ආදරණං ආදරො. ආගච්ඡති, ආගමනන්ති වා ආගමො, ආගමීයන්ති එත්ථ, එතෙන වා අත්ථාති ආගමො පරියත්ති. සප්පතීති සප්පො. දිබ්බතීති දෙවො. කමු පදවික්ඛෙපෙ, පක්කමනං, පක්කමතීති වා පක්කමො. එවං වික්කමො.

චර චරණෙ, වනෙ චරතීති වනචරො, කාමො අවචරති එත්ථාති කාමාවචරො ලොකො, කාමාවචරා සඤ්ඤා, කාමාවචරං චිත්තං. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ඡට්ඨීතප්පුරිසො.

පාදෙන පිවතීති පාදපො. එවං කච්ඡපො, තතියාතප්පුරිසො.

රුහ ජනනෙ, සිරස්මිං රුහතීති සිරොරුහො, ගුහායං සයතීති ගුහාසයං චිත්තං. එවං කුච්ඡිසයා වාතා. ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, පබ්බතෙ අට්ඨාසි, තිට්ඨති, ඨස්සතීති වා පබ්බතට්ඨො පුරිසො, පබ්බතට්ඨා නදී, පබ්බතට්ඨං ඔසධං. එවං ථලට්ඨං, ජලට්ඨං, සත්තමීතප්පුරිසො.

569. ගහස්සුපධස්සෙ වා.

ගහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස උපධස්ස එත්තං හොති වා, උපධාති අන්තක්ඛරතො පුබ්බක්ඛරස්ස පරසමඤ්ඤා, ගය්හතීති ගෙහං, ගහං වා.

ණ්වුප්පච්චයෙ ¶ රථං කරොතීති අත්ථෙ ණ්වුප්පච්චයො, සො ච ‘‘අඤ්ඤෙ කිත’’ති කිතසඤ්ඤත්තා ‘‘කත්තරි කිත’’ති කත්තරියෙව භවති, තතො කාරිතබ්යපදෙස ණලොපවුද්ධියො.

570. අනකා යුණ්වූනං.

යුණ්වුඉච්චෙතෙසං පච්චයානං අන අකඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්තීති අකාදෙසො. සෙසං කුම්භකාරසද්දසමං, රථකාරකො. තථා අන්නං දදාතීති අන්නදායකො, ‘‘ආකාරන්තානමායො’’ති ආයාදෙසො, ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආපච්චයො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා අකාරස්ස ඉකාරො, අන්නදායිකා කඤ්ඤා, අන්නදායකං කුලං. ලොකං නෙතීති ලොකනායකො, විනෙති සත්තෙති විනායකො, ‘‘තෙ ආවායා කාරිතෙ’’ති ආයාදෙසො.

අකම්මූපපදෙ කරොතීති කාරකො, කාරිකා, කාරකං. දදාතීති දායකො, දායිකා, දායකං. නෙතීති නායකො, නායිකා, නායකං. භගවතො ඔවාදානුසාසනිං අසුණි, සුණාති, සුණිස්සතීති වා සාවකො, සාවිකා, ආවාදෙසො. ලුනාතීති ලාවකො. පු පවනෙ, පුනාතීති පාවකො, භවතීති භාවකො, උපාසතීති උපාසකො, උපාසිකා. ගණ්හාතීති ගාහකො.

පචතීති පාචකො. අයජි, යජති, යජිස්සතීති වා යාජකො. එත්ථ හි ‘‘කගා චජාන’’න්ති චජානං කගත්තෙ සම්පත්තෙ –

571. න ¶ කගත්තං චජා ණ්වුම්හි.

ධාත්වන්තභූතා චකාරජකාරා කකාර ගකාරත්තං නාපජ්ජන්තෙ ණ්වුප්පච්චයෙ පරෙති පටිසිද්ධත්තා න භවති.

ජන ජනනෙ, ජනෙතීති ජනකො, ජනිකා, ‘‘ඝටාදීනං වා’’ති එත්ථ වාග්ගහණෙන වුද්ධි න හොති. එවං ඛනතීති ඛනකො, සමෙතීති සමකො, ගමෙතීති ගමකො, දමෙතීති දමකො, අහනි, හන්ති, හනිස්සතීති වා වධකො, ‘‘වධො වා සබ්බත්ථා’’ති හනස්ස වධාදෙසො, හන්තීති යාතකො, ‘‘හනස්ස ඝාතො’’ති ණ්වුම්හි ඝාතාදෙසො, ගාවො හනතීති ගොඝාතකො, රුන්ධතීති රුන්ධකො, නිග්ගහීතාගමො, සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි හොති. එවං භුඤ්ජතීති භුඤ්ජකො, කිණාතීති කායකො, පාලෙතීති පාලකො, පූජෙතීති පූජකො.

572. නුදාදීහි යුණ්වූනමනානනාකානනකා සකාරිතෙහි ච.

නුදාදීහි ධාතූහි, සකාරිතෙහි ච ධාතූහි පරෙසං යුණ්වුප්පච්චයානං යථාක්කමං අන ආනන අක ආනනකඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති.

එත්ථ හි –

සකාරිතෙහි යුණ්වූනං, කාරියස්ස විධානතො;

කිච්චකිත්ථම්භවො ධාතු-ප්පච්චයෙහිපි වෙදියො.

නුද ඛෙපෙ පපුබ්බො, පනුදි, පනුදති, පනුදිස්සතීති වා අත්ථෙ ණ්වුප්පච්චයො, තස්සිමිනා අකාදෙසො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා නුදිස්ස දීඝො, පනූදකො.

සූද ¶ පග්ඝරණෙ, සූදතීති සූදකො. ඤා අවබොධනෙ, අඤ්ඤාසි, ජානාති, ජානිස්සතීති වා අත්ථෙ ණ්වුප්පච්චයො, තස්සානෙන ආනනකාදෙසො, ‘‘ඤාස්ස ජාජංනා’’ති ජාදෙසො, සරලොපාදි, ජානනකො.

සකාරිතෙහි පන ආණ පෙසනෙ, ආණාපෙසි, ආණාපෙති, ආණාපෙස්සතීති වා අත්ථෙ ‘‘සබ්බතො ණ්වුත්වාවී වා’’ති ණ්වුප්පච්චයො, තස්සිමිනා අකාදෙසො, සරලොපාදි, ආණාපකො, සඤ්ඤාපෙතීති සඤ්ඤාපකො, සඤ්ජානනකො, එත්ථ ආනනකාදෙසො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා කාරිතලොපො. තථා දාපෙතීති දාපකො, ‘‘අනකා යුණ්වූන’’න්ති අකාදෙසො, පතිට්ඨාපෙතීති පතිට්ඨාපකො, නිබ්බානං සම්පාපෙතීති නිබ්බානසම්පාපකො, කාරාපෙතීති කාරාපකො, කාරාපිකා ඉච්චාදි.

තුප්පච්චයෙ අකාසි, කරොති, කරිස්සතීති වා අත්ථෙ ‘‘සබ්බතො ණ්වුත්වාවී වා’’ති තුප්පච්චයො, සො ච කිතසඤ්ඤත්තා ණ්වුප්පච්චයො විය සබ්බත්ථ කත්තරියෙව භවති.

‘‘අන්තස්සා’’ති වත්තතෙ.

573. කරස්ස ච තත්තං තුස්මිං.

කරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තස්ස රකාරස්ස තකාරත්තං හොති තුප්පච්චයෙ පරෙ. චසද්දෙන භරාදීනඤ්ච, තතො නාමමිව කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘‘සත්ථුපිතාදීනමා සිස්මිං සිලොපො චා’’ති ආත්තං, සිලොපො, තස්ස කත්තා තක්කත්තා, ඡට්ඨීසමාසො. තථා භරතීති භත්තා.

හර හරණෙ, හරතීති හත්තා, භින්දතීති භෙත්තා, භෙදිතා වා, ඡින්දතීති ඡෙත්තා, දදාතීති දාතා, භොජනස්ස දාභා භොජනදාතා, සන්දහතීති සන්ධාතා, අවචි, වචති ¶ , වක්ඛතීති වා වත්තා, ‘‘භුජාදීනමන්තො නො ද්වි චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තඤ්ච, භුඤ්ජතීති භොත්තා, අබුජ්ඣි, බුජ්ඣති, බුජ්ඣිස්සතීති වා බුජ්ඣිතා, යකාරිකාරාගමා, ජානාතීති ඤාතා, ජිනාතීති ජෙතා, සුණාතීති සොතා, ගණ්හාතීති ගහෙතා, භවතීති භවිතා, සරතීති සරිතා, ගච්ඡතීති ගන්තා. ‘‘ගම ඛන හනාදීනං තුං තබ්බාදීසු න’’ඉති ධාත්වන්තස්ස නත්තං. එවං ඛනතීති ඛන්තා, හනතීති හන්තා, මඤ්ඤතීති මන්තා, පාලෙතීති පාලෙතා, පාලයිතා.

කාරිතෙ භාවෙතීති භාවෙතා, භාවයිතා. එවං සාරෙතා, සාරයිතා, දාපෙතා, දාපයිතා, හාපෙතා, හාපයිතා, නිරොධෙතා, නිරොධයිතා, බොධෙතා, බොධයිතා, ඤාපෙතා, ඤාපයිතා, සාවෙතා, සාවයිතා, ගාහෙභා, ගාහයිතා, කාරෙතා, කාරයිතා, කාරාපෙතා, කාරාපයිතා ඉච්චාදි.

ආවීපච්චයෙ දිස පෙක්ඛනෙ, භයං අපස්සි, පස්සති, පස්සිස්සතීති වා අත්ථෙ ආවීපච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දිසස්ස දස්සාදෙසො, භයදස්සාවී, භයදස්සාවිනො ඉච්චාදි දණ්ඩීව නෙය්යං. ඉත්ථියං භයදස්සාවිනී. නපුංසකෙ භයදස්සාවි චිත්තං.

සාස අනුසිට්ඨිම්හි, සදෙවකං ලොකං දිට්ඨධම්මිකාදිවසෙන සාසතීති අත්ථෙ –

574. සාසාදීහි රත්ථු.

සාසඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රත්ථුප්පච්චයො හොති.

‘‘රම්හි රන්තො රාදි නො’’ති රාදිලොපො, සරලොපාදි, නාමබ්යපදෙසො, ස්යාද්යුප්පත්ති, ආත්තං, සිලොපො. සත්ථා, සත්ථාරො.

පා රක්ඛණෙ, පුත්තං පාතීති අත්ථෙ –

575. පාදිතො ¶ රිතු.

පාඉච්චෙවමාදිතො ධාතුග්ගණතො රිතුප්පච්චයො හොති, රාදිලොපො සරලොපාදි. පිතා. ධර ධාරණෙ, මාතාපිතූහි ධරීයතීති ධීතා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඉකාරස්ස දීඝො.

මාන පූජායං, ධම්මෙන පුත්තං මානෙතීති අත්ථෙ –

576. මානාදීහි රාතු.

මාන භාසඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රාතුප්පච්චයො හොති, රාදිලොපො, මාතා. භාස වියත්තියං වාචායං, පුබ්බෙ භාසතීති භාතා ඉච්චාදි.

විස පවෙසනෙ පපුබ්බො, පාවිසි, පවිසති, පවිසිස්සතීති වා අත්ථෙ –

577. විස රුජ පදාදිතො ණ.

විස රුජ පදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි පරො ණප්පච්චයො හොතීති ණප්පච්චයො. සො ච කිතසඤ්ඤත්තා කත්තරි භවති, කාරිතබ්යපදෙසණලොප වුද්ධියො, පවෙසො.

තථා රුජ රොගෙ, අරුජි, රුජති, රුජිස්සතීති වා රොගො, ‘‘කගාචජාන’’න්ති ජකාරස්ස ගකාරො, උප්පජ්ජතීති උප්පාදො. ඵුස ඵුසනෙ, අඵුසි, ඵුසති, ඵුසිස්සති, ඵුසන්ති වා තෙන සම්පයුත්තාති ඵස්සො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඵුසස්ස ඵස්සො, සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි. භවතීති භාවො. උච සමවායෙ, උචතීති ඔකො, චකාරස්ස කකාරො. අය ගතිම්හි, අයි, අයති, අයිස්සති, අයති වා ඉතොති ආයො. බුධ අවගමනෙ, සම්මා බුජ්ඣතීති සම්බොධො, ආහරතීති ¶ ආහාරො, උපහනතීති උපඝාතො, ‘‘හනස්ස ඝාතො’’ති ඝාතාදෙසො.

රන්ජ රාගෙ, රන්ජතීති අත්ථෙ ණප්පච්චයො.

578. නිග්ගහීත සංයොගාදි නො.

සංයොගස්මිං ආදිභූතො නකාරො නිග්ගහීතමාපජ්ජතෙ. නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං, ජකාරස්ස ගත්තං, රඞ්ගො.

579. ණම්හි රන්ජස්ස ජො භාවකරණෙසු.

රන්ජඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තභූතස්ස න්ජස්ස ජකාරාදෙසො හොති භාවකරණඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු විහිතෙ ණකාරවතිප්පච්චයෙ පරෙ.

එත්ථ හි –

ණම්හි රන්ජස්ස කරණෙ, ජාදෙසස්ස විධානතො;

අකත්තරිපි විඤ්ඤෙය්යො, කාරකෙ ණස්ස සම්භවොති.

රන්ජන්ති අනෙනාති රාගො, රඤ්ජීයති අනෙනාති වා රාගො, සයං රඤ්ජතීතිපි රාගො. ‘‘ණම්හි රන්ජස්ස ජො’’ති යොගවිභාගෙන ජකාරො. පජ්ජතෙ අනෙනාති පාදො, පතුජ්ජතෙ අනෙනාති පතොදො, ජරීයති අනෙනාති ජාරො. එවං දාරො. තථා කම්මාදීසු, භුජ්ජතීති භොගො. එවං භාගො, භාරො, ලබ්භතීති ලාභො, වොහරීයතීති වොහාරො, දීයතීති දායො, විහඤ්ඤති එතස්මාති විඝාතො, විහරන්ති එත්ථාති විහාරො, ආරමන්ති එතස්මින්ති ආරාමො. එවං පපාතො ඉච්චාදි.

‘‘ණ’’ඉති වත්තතෙ.

580. භාවෙ ච.

භාවත්ථෙ භාවාභිධෙය්යෙ ධාතූහි ණප්පච්චයො හොති. භූයතෙ, භවනං වා භාවො, පච්චතෙ, පචනං වා පාකො, ‘‘කගා චජාන’’න්ති කාදෙසො.

සිච පග්ඝරණෙ, සෙචනං සෙකො. සුච සොකෙ, සොචනං සොකො. චජ හානිම්හි, අචජ්ජිත්ථ, චජ්ජතෙ, චජ්ජිස්සතෙ, චජනං වා චාගො. යජ දෙවපූජාසඞ්ගතිකරණදානෙසු, ඉජ්ජිත්ථ, ඉජ්ජතෙ, ඉජ්ජිස්සතෙ, යජනං වා යාගො, යුඤ්ජනං යොගො. භජ සෙවායං, අභජ්ජිත්ථ, භජ්ජතෙ, භජ්ජිස්සතෙ, භජනං වා භාගො, අරජ්ජිත්ථ, රජ්ජතෙ, රජ්ජිස්සතෙ, රජනං වා රාගො, ජස්ස ගකාරො.

දහ භස්මීකරණෙ, පරිඩය්හිත්ථ, පරිඩය්හති, පරිඩය්හිස්සති, පරිඩය්හනං වාති අත්ථෙ ණප්පච්චයො.

‘‘ණම්හි, වා’’ති ච වත්තතෙ.

581. දහස්ස දො ලං.

දහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස දකාරො ලත්තමාපජ්ජතෙ ණප්පච්චයෙ පරෙ වා. පරිළාහො, පරිදාහො. භන්ජ අවමද්දනෙ, භඤ්ජනං භඞ්ගො. සන්ජ සඞ්ගෙ, සඤ්ජනං සඞ්ගො, නස්ස නිග්ගහීතං.

පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයති, සඞ්ඛරීයති තෙන වාති අත්ථෙ විසරුජපදාදිනා, සඞ්ඛරණන්ති අත්ථෙ ‘‘භාවෙ චා’’ති වා ණප්පච්චයො.

‘‘ණම්හී’’ති වත්තතෙ.

582. පුරසමුපපරීහි ¶ කරොතිස්ස ඛඛරා වා තප්පච්චයෙසු ච.

පුර සං උප පරිඉච්චෙතෙහි පරස්ස කරොතිස්ස ධාතුස්ස ඛ ඛරඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා තප්පච්චයෙ, ණප්පච්චයෙ ච පරෙ. ‘‘තප්පච්චයෙසූ’’ති බහුවචනනිද්දෙසෙන තුං ත්වාදීසුපි. ධාත්වාදෙසස්සාපි ඨානොපචාරෙන ධාතුවොහාරතො ‘‘අසංයොගන්තස්ස වුද්ධි කාරිතෙ’’ති වුද්ධි, සඞ්ඛාරො. එවං පරික්ඛාරො, පුරෙක්ඛාරො.

වාති කිං? උපකාරො.

ලුභ ගිද්ධිම්හි, ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. දුස අප්පීතිම්හි, දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසො. මුහ වෙචිත්තෙ, මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො ඉච්චාදි කත්තුකරණභාවෙසු යථාරහං යොජෙතබ්බං.

ගහ උපාදානෙ, ගය්හතීති අත්ථෙ විසරුජපදාදිනා කම්මනි ණප්පච්චයො.

583. ගහස්ස ඝර ණෙ වා.

ගහඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ඝරාදෙසො හොති වා ණප්පච්චයෙ පරෙ, සරලොපාදි, ඝරං, ඝරානි.

වාති කිං? ගණ්හාති, ගහණං වා ගාහො.

සම්භවතීති අත්ථෙ –

584. ක්වි ¶ ච.

සබ්බධාතූහි ක්විපච්චයො හොති, සො ච කිතසඤ්ඤත්තා කත්තරි භවති.

585. ක්විලොපො ච.

ක්විනො සබ්බස්ස ලොපො හොති. කිතන්තත්තා නාමමිව කත්වා ස්යාද්යුප්පත්ති, සිලොපො, සම්භූ. එවං විභවතීති විභූ, අභිභූ, සයම්භූ.

තථා ධූ කම්පනෙ, සන්ධුනාතීති සන්ධූ. භා දිත්තිම්හි, විභාතීති විභා, පභාතීති පභා, සහ, සඞ්ගම්ම වා භන්ති, භාසන්ති වා එත්ථාති සභා, සහස්ස සාදෙසො, නිග්ගහීතලොපො ච.

භුජෙන ගච්ඡතීති අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො.

586. ධාත්වන්තස්ස ලොපො ක්විම්හි.

ධාත්වන්තස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොති ක්විප්පච්චයෙ පරෙ. ක්විලොපො, භුජගො. එවං උරසා ගච්ඡතීති උරගො, තුරං සීඝං තුරිතතුරිතො ගච්ඡතීති තුරගො, ඛෙ ගච්ඡතීති ඛගො, විහායසෙ ගච්ඡතීති විහගො, විහාදෙසො, න ගච්ඡතීති අගො, නගො.

ඛනු අවධාරණෙ සංපුබ්බො, සඞ්ඛනි, සඞ්ඛනති, සඞ්ඛනිස්සතීති වා සඞ්ඛො. රමු කීළායං, කුඤ්ජෙ රමතීති කුඤ්ජරො. ජන ජනනෙ, කම්මතො ජාතොති අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො, ධාත්වන්තස්ස ලොපාදි පුරිමසමං, පඤ්චමීතප්පුරිසොව විසෙසො. කම්මජො විපාකො, කම්මජා පටිසන්ධි, කම්මජං රූපං ¶ . එවං චිත්තජං, උතුජං, ආහාරජං, අත්තජො පුත්තො. වාරිම්හි ජාතො වාරිජො. එවං ථලජො, පඞ්කජං, ජලජං, අණ්ඩජං, සිරජං, සත්තමීසමාසො. ද්වික්ඛත්තුං ජාතො ද්විජො, පච්ඡා ජාතො අනුජො ඉච්චාදි.

විද ඤාණෙ, ලොකං අවෙදීති අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො.

‘‘ක්විම්හී’’ති වත්තතෙ.

587. විදන්තෙ ඌ.

විදධාතුනො අන්තෙ ඌකාරාගමො හොති ක්විම්හි, ක්විලොපො. ලොකවිදූ.

දිස පෙක්ඛණෙ, ඉමමිව නං අපස්සි, පස්සති, පස්සිස්සතීති, අයමිව දිස්සතීති වා අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො.

‘‘ධාත්වන්තස්ස ලොපො ක්විම්හී’’ති ධාත්වන්තලොපෙ සම්පත්තෙ –

588. ඉයතමකිඑසානමන්තස්සරො දීඝං ක්වචි දිසස්ස ගුණං දො රං සක්ඛී ච.

ඉම ය ත අම්හ කිං එත සමානඉච්චෙතෙසං සබ්බනාමානං උපමානුපපදභාවෙන දිසස්ස ධාතුස්ස ගුණභූතානං අන්තො සරො දීඝමාපජ්ජතෙ, දිසඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස අන්තස්ස ස ක්ඛ ඊඉච්චෙතෙ ආදෙසා ච හොන්ති. දිසස්ස දකාරො රකාරමාපජ්ජතෙති ක්විම්හි ධාත්වන්තස්ස සසද්දාදෙසං කත්වා ක්විලොපාදිම්හි ච කතෙ ඉඉති නිපාතනෙන ඉමසද්දස්සිකාරෙ, තස්සිමිනා දීඝෙ ච කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති.

ඊදිසො ¶ පුරිසො, ඊදිසා කඤ්ඤා, ඊදිසී වා, ඊදිසං චිත්තං. තථා යමිව නං පස්සති, යො විය දිස්සතීති වා යාදිසො, යාදිසා, යාදිසී, යාදිසං. තමිව නං පස්සති, සො විය දිස්සතීති වා තාදිසො, තාදිසා, තාදිසී, තාදිසං. මමිව නං පස්සති, අහං විය සො දිස්සතීති වා මාදිසො, මාදිසා, මාදිසී, මාදිසං, මඉති නිපාතනෙන අම්හසද්දස්ස මසද්දාදෙසො. කිමිව නං පස්සති, කො විය දිස්සතීති වා කීදිසො, කීදිසා, කීදිසී, කීදිසං. එතමිව නං පස්සති, එසො විය දිස්සතීති වා එදිසො, එතාදිසො වා, එදිසා, එදිසී, එදිසං, එඉති නිපාතනෙන එතසද්දස්ස එකාරො. සමානං කත්වා නං පස්සති, සමානො විය දිස්සතීති සාදිසො, සදිසො, සඉති නිපාතනෙන සමානස්ස සාදෙසො, තදන්තස්ස වා දීඝො, සාදිසා, සාදිසී, සදිසා, සදිසී, සාදිසං, සදිසං.

දකාරස්ස රකාරාදෙසෙ පන ඊරිසො, යාරිසො, තාරිසො, මාරිසො, කීරිසො, එරිසො, සාරිසො, සරිසො. ක්ඛාදෙසෙ ඊදික්ඛො, යාදික්ඛො, තාදික්ඛො, මාදික්ඛො, කීදික්ඛො, එදික්ඛො, සාදික්ඛො, සදික්ඛො. රකාරාදෙසෙ සාරික්ඛො, සරික්ඛො, ඊකාරාදෙසෙ ඊදී, යාදී, තාදී, මාදී, කීදී, එදී, සාදී.

චසද්දෙන තුම්හාදිඋපපදෙපි තුම්හෙ විය දිස්සතීති තුම්හාදිසො, තුම්හාදිසී, ඛන්ධා විය දිස්සන්තීති ඛන්ධාදිසා ඉච්චාදි.

ධර ධාරණෙ, අපායෙස්වපතමානෙ අධිගතමග්ගාදිකෙ සත්තෙ ධාරෙති, ධරන්ති තෙනාති වා, සලක්ඛණං ධාරෙති වා, පච්චයෙහි ධරීයති වාති අත්ථෙ –

589. ධරාදීහි ¶ රම්මො.

ධරඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රම්මප්පච්චයො හොති.

සො ච –

කම්මග්ගහණභො භාව- කම්මෙසූතෙත්ථ වෙදියො;

අකත්තරිපි හොතීති, කාරකෙ රම්මප්පච්චයො.

රාදිලොපො, ධම්මො, එවං කරීයතීති කම්මං. වර වරණෙ, වම්මං.

සංස පසංසනෙ පපුබ්බො, පියඉච්චුපපදං, පියං පසංසිතුං සීලං යස්සාති වා පියං පසංසනසීලො, පියං පසංසනධම්මො, පියං පසංසනෙ සාධුකාරීති වා අත්ථෙ –

590. තස්සීලාදීසු ණීත්වාවී ච.

සීලං පකති, තස්සීල තද්ධම්ම තස්සාධුකාරීස්වත්ථෙසු ගම්යමානෙසු සබ්බධාතූහි ණී තු ආවීඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්තීති කත්තරි ණීපච්චයො, සංයොගන්තත්තාන වුද්ධි. සෙසං නෙය්යං.

පියපසංසී රාජා. අථ වා පියං පසංසි, පසංසති, පසංසිස්සති වා සීලෙන වා ධම්මෙන වා සාධු වාති පියපසංසී, පියපසංසිනී, පියපසංසි කුලං. බ්රහ්මං චරිතුං සීලං යස්සාති වා බ්රහ්මං චරති සීලෙන, ධම්මෙන, සාධු වාති බ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මචාරිනී, බ්රහ්මචාරි. එවං සච්චවාදී, ධම්මවාදී, සීඝයායී, පාපකාරී, මාලාකාරී ඉච්චාදි.

චසද්දෙන අත්තමානෙපි ණී, පණ්ඩිතං අත්තානං මඤ්ඤතීති පණ්ඩිතමානී බාලො, බහුස්සුතමානී ඉච්චාදි.

වතු ¶ වත්තනෙ පපුබ්බො, පසය්හ පවත්තිතුං සීලං යස්සාති අත්ථෙ ඉමිනා තුප්පච්චයො, පසය්හපවත්තා. අථ වා වච වියත්තියං වාචායං, පසය්හ පවත්තිතුං සීලමස්සාති පසය්හපවත්තා, පසය්හපවත්තාරො, භුජාදිත්තා ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි, සෙසං කත්තුසමං.

භයං පස්සිතුං සීලං යස්සාති වා භයං දස්සනසීලො, භයං දස්සනධම්මො, භයං දස්සනෙ සාධුකාරීති වා භයදස්සාවී, භයදස්සාවිනී, භයදස්සාවි චිත්තං. එවං ආදීනවදස්සාවී.

‘‘තස්සීලාදීසූ’’ති අධිකාරො.

591. සද්ද කු ධ ච ල ම ණ්ඩ ත්ථ රුචාදීහි යු.

සද්ද කු ධ ච ල මණ්ඩත්ථෙහි ධාතූහි, රුචාදීහි ච යුප්පච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු.

ඝුස සද්දෙ, ඝොසිතුං සීලං අස්සාති වා ඝොසනසීලොති වා අඝොසයි, ඝොසයති, ඝොසයිස්සති සීලෙන, ධම්මෙන, සාධු වාති අත්ථෙ ඉමිනා යුප්පච්චයො, තස්ස ‘‘අනකා යුණ්වූන’’න්ති අනාදෙසො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි, සො ඝොසනො, සා ඝොසනා. භාස වියත්තියං වාචායං, භාසිතුං සීලමස්සාති වා භාසනසීලො, භාසනධම්මො, භාසනෙ සාධුකාරීති වා භාසනො.

කුධ කොපෙ, කුජ්ඣිතුං සීලමස්සාති වා කුජ්ඣනසීලොති වා කොධනො, කොධනා, කොධනං.

රුස රොසෙ, රොසිතුං සීලමස්සාති වා රොසනසීලොති වා රොසනො.

චල කම්පනෙ, චලිතුං සීලං යස්සාති වා චලති සීලෙනාති වා චලනො. කපිචලනෙ, කම්පිතුං සීලං යස්සාති වා ¶ අකම්පි, කම්පති, කම්පිස්සති සීලෙනාති වා කම්පනො, ඉකාරානුබන්ධිධාතුසරතො ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා, ‘‘නිග්ගහීතඤ්චා’’ති වා නිග්ගහීතාගමො. ඵදි කිඤ්චිචලනෙ, ඵන්දිතුං සීලං යස්සාති වා ඵන්දති සීලෙනාති වා ඵන්දනො.

මඩි භූසායං, මණ්ඩයිතුං සීලං යස්සාති වා මණ්ඩයති සීලෙනාති වා මණ්ඩනො. භූස අලඞ්කාරෙ, භූසනසීලොති වා අභූසයි, භූසයති, භූයයිස්සති සීලෙනාති වා භූසනො, භූසනා, භූසනං.

රුච දිත්තිම්හි, අරුච්චි, රුච්චති, රුච්චිස්සති සීලෙනාති වා රොචනො. ජුත දිත්තිම්හි, අජොති, ජොතති, ජොතිස්සති සීලෙනාති වා ජොතනො. වඩ්ඪ වඩ්ඪනෙ, වඩ්ඪිතුං සීලමස්සාති වඩ්ඪනො ඉච්චාදි.

592. පාරාදිගමිම්හා රූ.

පාරාදිඋපපදෙහි පරස්මා ගමිඉච්චෙතස්මා ධාතුම්හා පරො රූපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු කත්තරියෙව. පාරො ආදි යෙසං තෙ පාරාදයො, පාරාදීහි ගමි පාරාදිගමි. රාදිලොපො, භවපාරං ගන්තුං සීලං යස්සාති වා භවපාරං ගමනසීලො, භවපාරං ගමනධම්මො, භවපාරං ගමනෙ සාධුකාරීති වා භවපාරගූ, භවපාරගුනො. අන්තං ගමනසීලො අන්තගූ. එවං වෙදගූ, අද්ධගූ.

‘‘රූ’’ති වත්තතෙ.

593. භික්ඛාදිතො ච.

භික්ඛඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි රූපච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු. භික්ඛ යාචනෙ, භික්ඛිතුං සීලං යස්සාති වා අභික්ඛි, භික්ඛති, භික්ඛිස්සති සීලෙනාති වා භික්ඛනධම්මොති ¶ වා භික්ඛනෙ සාධුකාරීති වා භික්ඛු, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා රස්සත්තං. ඉක්ඛ දස්සනඞ්කෙසු, සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීතිපි භික්ඛු, විජානිතුං සීලං යස්ස, විජානනසීලොති වා විඤ්ඤූ, සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ. එවං මත්තඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, කාලඤ්ඤූ, කතඤ්ඤූ ඉච්චාදයො.

594. හනත්යාදීනං ණුකො.

හනත්යාදීනං ධාතූනමන්තෙ ණුකප්පච්චයො හොති තස්සීලාදීස්වත්ථෙසු කත්තරි, අන්තාපෙක්ඛායං ඡට්ඨී, ණකාරො වුද්ධත්ථො. ආහනනසීලො ආඝාතුකො, ඝාතාදෙසො, සරලොපාදි, කරණසීලො කාරුකො සිප්පි. භී භයෙ, භායනසීලො භීරුකො, රකාරාගමො. අව රක්ඛණෙ, ආවුකො පිතා.

595. සංහනඤ්ඤාය වා රො ඝො.

සංපුබ්බාය හනඉච්චෙතාය ධාතුයා, අඤ්ඤාය ච ධාතුයා පරො රප්පච්චයො හොති, හනස්ස ඝො ච. වාග්ගහණං සම්පිණ්ඩනත්ථං, විකප්පනත්ථං වා, තෙන සඞ්ඝාතොතිපි සිද්ධං හොති.

හනස්සෙවායං ඝො හොති, අභිධානානුරූපතො;

අසංපුබ්බා ච රො තෙන, පටිඝොතිපි සිජ්ඣති.

හන හිංසාගතීසු සං පුබ්බො, සංහනති සමග්ගං කම්මං සමුපගච්ඡති, සම්මදෙව කිලෙසදරථෙ හනතීති වා සඞ්ඝො, රාදිලොපො ¶ , සමන්තතො නගරස්ස බාහියෙ ඛඤ්ඤතීති පරිඛා, ඉත්ථියං ආපච්චයො, අන්තං කරොතීති අන්තකො මච්චු.

‘‘භාවකම්මෙසූ’’ති වත්තතෙ.

596. නන්දාදීහි යු.

නන්දඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි පරො යුප්පච්චයො හොති භාවකම්මෙසු. ‘‘අනකා යුණ්වූන’’න්ති යුප්පච්චයස්ස අනාදෙසො, නන්ද සමිද්ධිම්හි, නන්ද නන්දනෙ වා. භාවෙ – නන්දීයතෙ නන්දනං. කම්මෙ – අනන්දීයිත්ථ, නන්දීයති, නන්දීයිස්සති, නන්දිතබ්බන්ති වා නන්දනං වනං, ගය්හති, ගහණීයං වා ගහණං, ගණ්හනං වා, චරිතබ්බං චරණං, භූයතෙ භවනං, හූයතෙ හවනං. රුන්ධිතබ්බං රුන්ධනං, රොධනං වා, භුඤ්ජිතබ්බං භුඤ්ජනං, භොජනං වා. බුජ්ඣිතබ්බං බුජ්ඣනං, බොධනං වා. සූයති, සුති වා සවණං, පාපීයතීති පාපුණනං, පාපනං වා, පාලීයතීති පාලනං ඉච්චාදි.

‘‘යූ’’ති වත්තතෙ.

597. කත්තුකරණපදෙසෙසු ච.

කත්තුකරණපදෙසඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු ච සබ්බධාතූහි යුප්පච්චයො හොති. එත්ථ ච පදෙසොති අධිකරණකාරකං වුච්චති. කත්තරි තාව – රජං හරතීති රජොහරණං තොයං. ආරමණං විජානාතීති විඤ්ඤාණං, විජානනං වා, ආනනජාදෙසා. ඝා ගන්ධොපාදානෙ, ඝායතීති ඝානං, ඣෙ චින්තායං, ඣායතීති ඣානං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ආත්තං.

කරණෙ ¶ – කර කරණෙ, කරොති තෙනාති කරණං, යථාසරූපං සද්දා බ්යාකරීයන්ති එතෙනාති බ්යාකරණං. පූර පූරණෙ, පූරයති තෙනාති පූරණං. දීයති අනෙනාති දානං, පමීයති අනෙනාති පමානං, වුච්චති අනෙනාති වචනං, පනුදති, පනුජ්ජතෙ අනෙනාති වා පනූදනො. සූද පග්ඝරණෙ, සූදති, සුජ්ජතෙ අනෙනාති වා සූදනො, සුණාති, සූයති එතෙනාති වා සවණං. ලූ ඡෙදනෙ, ලුනාති, ලූයති අනෙනාති වා ලවනං, ලවණං, ලොණං වා. නයති, නීයති එතෙනාති වා නයනං. පූ පවනෙ, පුනාති, පූයතෙ අනෙනාති වා පවනො, සමෙති, සමීයති වා පාපං අනෙනාති සමණො, සමණං වා. තථා භාවෙති, භාවීයති එකායාති වා භාවනා. එවං පාචනං, පාචාපනං ඉච්චාදි.

අධිකරණෙ – ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, තිට්ඨති තස්මින්ති ඨානං. එවං සයනං, සෙනං වා, ආසනං, අධිකරීයති එත්ථාති අධිකරණං.

චසද්දෙන සම්පදානාපාදානෙසුපි – සම්මා පකාරෙන දදාති අස්සාති සම්පදානං, අපෙච්ච එතස්මා ආදදාතීති අපාදානං.

598. සඤ්ඤායං දාධාතො ඉ.

සඤ්ඤායං ගම්යමානායං දාධාඉච්චෙතෙහි ධාතූහි ඉප්පච්චයො හොති, භාවකම්මාදිඅධිකාරෙවායං, සරලොපාදි. දා දානෙ ආපුබ්බො, ආදීයතීතිආදි. එවං උපාදි. ධා ධාරණෙ ¶ , උදකං දධාතීති උදධි, තෙසු වුද්ධිලොපාදිනා සඤ්ඤායං උදකස්ස උදාදෙසො. ජලං ධීයතෙ අස්මින්ති ජලධි, වාලානි දධාති තස්මින්ති වාලධි, සන්ධීයති, සන්දධාතීති වා සන්ධි, නිධීයතීති නිධි. එවං විධීයති, විදධාති, විධානං වා විධි, සම්මා, සමං වා චිත්තං ආදධාතීති සමාධි.

599. ඉත්ථියමතියවො වා.

ඉත්ථියං අභිධෙය්යායං සබ්බධාතූහි අකාරතියුඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා භාවකම්මාදීසු. අප්පච්චයෙ තාව ජර වයොහානිම්හි, ජීරති, ජීරණන්ති වා ජරා, ‘‘ඉත්ථියමතො ආපච්චයො’’ති ආපච්චයො, පටිසම්භිජ්ජතීති පටිසම්භිදා. පටිපජ්ජති එතායාති පටිපදා. එවං සම්පදා, ආපදා. උපාදීයතීති උපාදා. සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා, පජානාතීති පඤ්ඤා. උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා. චින්තනං චින්තා. පතිට්ඨානං පතිට්ඨා. සික්ඛ විජ්ජොපාදානෙ, සික්ඛනං, සික්ඛීයතීති වා සික්ඛා. එවං භික්ඛා. ඣෙ චින්තායං, පරසම්පත්තිං අභිමුඛං ඣායතීති අභිජ්ඣා, හිතෙසිතං උපට්ඨපෙත්වා ඣායතීති උපජ්ඣා, උපජ්ඣායො, සම්මා ඣායති එත්ථාති සජ්ඣා.

ඉසු ¶ ඉච්ඡායං, එසනන්ති අත්ථෙ අප්පච්චයො, ‘‘ඉසු යමූනමන්තො ච්ඡො වා’’ති ච්ඡාදෙසො, ඉච්ඡා. පුච්ඡ පුච්ඡනෙ, පුච්ඡනං පුච්ඡා, තිකිච්ඡනං තිකිච්ඡා, ඝසිතුමිච්ඡා ජිඝච්ඡා, තිතික්ඛා, බුභුක්ඛා, පාතුමිච්ඡා පිපාසා, මණ්ඩූකගතියා වාධිකාරතො වාදෙසාභාවො. බ්යාපිතුමිච්ඡා විච්ඡා ඉච්චාදි.

තිප්පච්චයෙ සම්භවනං සම්භූති. වාධිකාරතො තිප්පච්චයම්හි න වුද්ධි, සවණං සුති, නයනං, නීයති එතායාති වා නීති. මන ඤාණෙ, මඤ්ඤතීති මති.

‘‘තෙ, නො, තිම්හී’’ති ච වත්තතෙ.

600. ගමඛනහනරමාදීනමන්තො.

ගම ඛන හන රමඉච්චෙවමාදීනං මකාරනකාරන්තානං ධාතූනං අන්තො බ්යඤ්ජනො නො හොති තප්පච්චයෙ, තිම්හි චාති ධාත්වන්තලොපො. ගමනං, ගන්තබ්බාති වා ගති, උපහනනං උපහති, රමන්ති තාය, රමණං වා රති. තනු විත්ථාරෙ, තනනං තති. යමු උපරමෙ, නියමනං නියති. ‘‘රමතො, රමතී’’තිආදීසු පන අකාරබ්යවහිතත්තා න ධාත්වන්තලොපො, භුඤ්ජනං භුත්ති, යුඤ්ජනං යුත්ති, ‘‘භුජාදීනමන්තො නො ද්වි චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තඤ්ච. සමාපජ්ජනං, සමාපජ්ජතෙති වා සමාපත්ති, සම්පත්ති, ‘‘ගුපාදීනඤ්චා’’ති ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි. ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා හාදිතො තිස්ස නි හොති. හානි, ජානි ඉච්චාදි.

යුප්පච්චයෙ චිත සඤ්චෙතනෙ, චෙතයතීති අත්ථෙ යුප්පච්චයො, අනාදෙසවුද්ධී, ආපච්චයො, චෙතනා. විද අනුභවනෙ ¶ , වෙදයතීති වෙදනා. දිසී උච්චාරණෙ, දෙසීයතීති දෙසනා, භාවීයතීති භාවනා ඉච්චාදි.

‘‘ඉත්ථියං, වා’’ති ච වත්තතෙ.

601. කරතො රිරිය.

කරධාතුතො ඉත්ථියමනිත්ථියං වා අභිධෙය්යායං රිරියප්පච්චයො හොති, රාදිලොපො. කත්තබ්බා කිරියා. කරණීයං කිරියං.

‘‘කත්තරී’’ති වත්තතෙ.

602. ජිතො ඉන සබ්බත්ථ.

ජිඉච්චෙතාය ධාතුයා පරො ඉනප්පච්චයො හොති සබ්බකාලෙ කත්තරි. ජි ජයෙ, පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ අජිනි, ජිනාති, ජිනිස්සතීති වා ජිනො.

‘‘ඉනා’’ති වත්තතෙ.

603. සුපතො ච.

සුපඉච්චෙතාය ධාතුයා ච පරො ඉනප්පච්චයො හොති. සුප සයෙ, සුපති, සුපනන්ති වා සුපිනො, සුපිනං.

සී සයෙ, ‘‘ඊසං’’ඉති උපපදං, ඊසං සීයති භවතාති අත්ථෙ –

604. ඊසංදුසූහි ඛ.

ඊසංදුසුඉච්චෙතෙහි උපපදෙහි පරෙහි ධාතූහි ඛප්පච්චයො හොති.

සො ච –

605. භාවකම්මෙසු ¶ කිච්චක්තක්ඛත්ථා.

භාවකම්මඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු කිච්චක්තක්ඛත්ථඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්තීති නියමතො භාවකම්මෙස්වෙව හොති. ‘‘ක්වචි ධාතූ’’ති ක්ඛකාරානුබන්ධස්ස ලොපො, වුද්ධි, අයාදෙසද්විත්තානි, ඊසස්සයො භවතා, දුක්ඛෙන සීයති දුස්සයො, සුඛෙන සීයති සුස්සයො.

කම්මෙ – ඊසං කරීයතීති ඊසක්කරං කම්මං භවතා. එවං දුක්ඛෙන කරීයතීති දුක්කරං හිතං භවතා, සුකරං පාපං බාලෙන, දුක්ඛෙන භරීයතීති දුබ්භරො මහිච්ඡො. සුඛෙන භරීයතීති සුභරො අප්පිච්ඡො. දුක්ඛෙන රක්ඛිතබ්බන්ති දුරක්ඛං චිත්තං. දුක්ඛෙන පස්සිතබ්බොති දුද්දසො ධම්මො. සුඛෙන පස්සිතබ්බන්ති සුදස්සං පරවජ්ජං. දුක්ඛෙන අනුබුජ්ඣිතබ්බොති දුරනුබොධො ධම්මො. සුඛෙන බුජ්ඣිතබ්බන්ති සුබොධමිච්චාදි.

බුධ අවගමනෙ, සබ්බෙ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිභෙදෙ ධම්මෙ අබුජ්ඣි, බුජ්ඣති, බුජ්ඣිස්සතීති වා අත්ථෙ –

‘‘ත’’ඉති වත්තතෙ.

606. බුධගමාදිත්ථෙ කත්තරි.

බුධගමුඉච්චෙගමාදීහි ධාතූහි තදත්ථෙ ගම්යමානෙ කත්තරි තප්පච්චයො හොති සබ්බකාලෙ.

‘‘තස්සා’’ති වත්තතෙ.

607. ධඪභහෙහි ධ ඪා ච.

ධඪන්ත භහන්තෙහි ධාතූහි පරස්ස පච්චයතකාරස්ස යථාක්කමං ධකාරඪකාරාදෙසා හොන්තීති ධභතො තකාරස්ස ¶ ධකාරො, ‘‘හචතුත්ථාන’’න්ති එත්ථ හකාරග්ගහණතො හකාරතොපි ක්වචි ධත්තං, අබ්යවධානෙ චායං, තෙන ‘‘රුන්ධති, ආරාධිතො, වඩ්ඪිතො, ලභිත්වා, ගහිතො’’තිආදීසු පච්චයාගමබ්යවහිතත්තා න භවති.

608. හචතුත්ථානමන්තානං දො ධෙ.

හකාරවග්ගචතුත්ථානං ධාත්වන්තභූතානං දකාරාදෙසො හොති ධකාරෙ පරෙ. බුද්ධො භගවා. සරණං අගච්ඡි, ගච්ඡති, ගච්ඡිස්සතීති වා සරණඞ්ගතො උපාසකො, ‘‘ගමඛනහනරමාදීනමන්තො’’ති ධාත්වන්තලොපො. එවං ජානාතීති ඤාතො. ඉ ගතිම්හි, උපෙතීති උපෙතො. චින්ත චින්තායං, චින්තෙතීති චිත්තං, ‘‘ගුපාදීනඤ්චා’’ති ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි. සන්ජ සඞ්ගෙ, රූපාදීසු අසජ්ජි, සජ්ජති, සජ්ජිස්සතීති වා සත්තො, ‘‘භුජාදීනමන්තො නො ද්වි චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තඤ්ච.

‘‘සඤ්ඤාය’’මිති වත්තතෙ.

609. තිකිච්චාසිට්ඨෙ.

සඤ්ඤායමභිධෙය්යායං ආසිට්ඨෙ ගම්යමානෙ ධාතූහි තිප්පච්චයො හොති, කිතපච්චයො ච. ජිනො එනං බුජ්ඣතූති ජිනබුද්ධි, ධකාරදකාරාදෙසා, ධනමස්ස භවතූති ධනභූති.

කිතපච්චයෙ භවතූති භූතො, ධම්මො එනං දදාතූති ධම්මදින්නො, ‘‘භිදාදිතො ඉන්න අන්න ඊණා වා’’ති තප්පච්චයස්ස ඉන්නාදෙසො. වඩ්ඪතූති වඩ්ඪමානො, ‘‘භූවාදිතො අ’’ඉති මානන්තෙසු අප්පච්චයො, නන්දතූති නන්දකො, ජීවතූති ජීවකො ඉච්චාදි.

610. ආගමා ¶ තුකො.

ආපුබ්බා ගමිතො තුකප්පච්චයො හොති, කිතකත්තා කත්තරි. ආගච්ඡතීති ආගන්තුකො.

‘‘ගමා’’ති වත්තතෙ.

611. භබ්බෙ ඉක.

ගමිතො ඉකප්පච්චයො හොති භබ්බත්ථෙ. ගන්තුං භබ්බොති ගමිකො භික්ඛු.

තෙකාලිකප්පච්චයන්තනයො.

අතීතප්පච්චයන්තනය

612. අතීතෙ ත තවන්තු තාවී.

අතීතෙ කාලෙ සබ්බෙහි ධාතූහි ත තවන්තු තාවී ඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. එතෙ එව පරසමඤ්ඤාය නිට්ඨසඤ්ඤකාපි, තෙ ච කිතසඤ්ඤත්තා කත්තරි භවන්ති. අභවීති භූතො, භූතා, භූතං, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති එත්ථානුවත්තිතවාග්ගහණෙන ත තවන්තුතාවීසු වුද්ධි න හොති. හු දානාදනහබ්යප්පදානෙසු, අහවීති හුතො අග්ගිං.

තවන්තුප්පච්චයෙ – ‘‘ආ සිම්හී’’ති ආකාරො, අග්ගිං හුතවා, හුතවන්තො ඉච්චාදි ගුණවන්තුසමං. තාවීම්හි – අග්ගිං හුතාවී, අග්ගිං හුතාවිනො ඉච්චාදි දණ්ඩීසමං. ඉත්ථියං ඉනීපච්චයො – හුතාවිනී, නපුංසකෙ – රස්සත්තං හුතාවි.

වස නිවාසෙ, වස්සං අවසීති අත්ථෙ තප්පච්චයො, සකාරන්තත්තා ‘‘සාදිසන්ත’’ඉච්චාදිනා ඨාදෙසෙ සම්පත්තෙ –

‘‘තස්සා’’ති අධිකාරො, ‘‘සාදී’’ති ච.

613. වසතො ¶ උත්ථ.

වසඉච්චෙතස්මා ධාතුම්හා පරස්ස තකාරස්ස සහාදිබ්යඤ්ජනෙන උත්ථාදෙසො හොති, සරලොපාදි. වස්සං වුත්ථො, වුත්ථා සා, ‘‘සරලොපො’’තිආදිසුත්තෙ තුග්ගහණතො පුබ්බලොපාභාවෙ ‘‘අධිවත්ථා දෙවතා, වත්ථබ්බ’’න්තිආදීසු පරලොපො.

‘‘වසස්සා’’ති විපරිණාමෙන වත්තතෙ.

614. වස්ස වා වු.

වසඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස වකාරස්ස තකාරෙ පරෙ උකාරො හොති, තත්ථ වකාරාගමො ච වා හොති. නිට්ඨතකාරෙ එවායං. අථ වා ‘‘වූ’’ති එත්ථ වකාරො සන්ධිජො, තන්තඤායෙන දුතියඤ්චෙත්ථ වාග්ගහණමිච්ඡිතබ්බං, තෙන අකාරස්සපි උකාරො සිද්ධො භවති, උසිතො බ්රහ්මචරියං, වුසිතො, තථා වුසිතවා, වුසිතාවී, ඉකාරාගමෙන බ්යවහිතත්තා උත්ථාදෙසො න භවති.

භුජ පාලනබ්යවහරණෙසු, ඔදනං අභුඤ්ජීති අත්ථෙ තතවන්තුතාවී, ‘‘භුජාදීනමන්තො නො ද්වි චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, තකාරස්ස ද්විත්තඤ්ච, භුත්තො, භුත්තවා, භුත්තාවී. තථා රන්ජ රාගෙ, අරඤ්ජීති රත්තො, රත්තා, රත්තං. යුජ යොගෙ, අයුඤ්ජීති යුත්තො, යුත්තා, යුත්තං. විච විවෙචනෙ විපුබ්බො, විවිච්චීති විවිත්තො, විවිත්තා, විවිත්තං. මුච මොචනෙ, අමුච්චීති බන්ධනා මුත්තො. තථා තිප්පච්චයෙපි ඉමිනා ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි, ආසජ්ජනං ආසත්ති, විමුච්චනං, විමුච්චති එතායාති වා විමුත්ති.

කුධ ¶ කොපෙ, අකුජ්ඣීති අත්ථෙ තප්පච්චයො, තස්ස ‘‘ධඪභහෙහි ධඪා චා’’ති ධත්තං, ‘‘හචතුත්ථානමන්තානං දොධෙ’’ති ධකාරස්ස දකාරො, කුද්ධො. යුධ සම්පහාරෙ, අයුජ්ඣීති යුද්ධො, යුද්ධං. සිධ සංසිද්ධිම්හි, අසිජ්ඣීති සිද්ධො. ආපුබ්බො රභ රාභස්සෙ, ආරභීති ආරද්ධො ගන්තුං. නහ බන්ධනෙ සංපුබ්බො, සන්නය්හීති සන්නද්ධො, ‘‘ධඪභහෙහි ධඪා චා’’ති නහාදිතො තකාරස්ස ධකාරො.

වඩ්ඪ වඩ්ඪනෙ, අවඩ්ඪීති අත්ථෙ තප්පච්චයො, තස්ස ඪත්තං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වාකාරස්සුත්තං, ඩලොපො ච.

‘‘හචතුත්ථානමන්තාන’’න්ති වත්තතෙ.

615. ඩො ඪකාරෙ.

හචතුත්ථානං ධාත්වන්තානං ඩකාරාදෙසො හොති ඪකාරෙ පරෙ. වුඩ්ඪො, වුඩ්ඪා, ‘‘බො වස්සා’’ති බත්තෙ බුඩ්ඪො. තිප්පච්චයෙ – බුජ්ඣනං, බුජ්ඣති වා එතායාති බුද්ධි. එවං සිද්ධි, වඩ්ඪි. තබ්බප්පච්චයෙ – බොද්ධබ්බමිච්චාදි.

‘‘අන්තො, නො’’ති ච අධිකාරො.

616. තරාදීහි ඉණ්ණො.

තරඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස ඉණ්ණාදෙසො හොති, ධාත්වන්තො ච නො හොති, සරලොපාදි. තර තරණෙ, සංසාරණ්ණවං අතරීති තිණ්ණො තාරෙය්යං. එවං උත්තිණ්ණො, තිණ්ණං වා. පූර පූරණෙ, සංපූරීති සංපුණ්ණො, ‘‘සරලොපො’’තිආදිසුත්තෙ තුග්ගහණතො පුබ්බලොපාභාවෙ උවණ්ණතො පරස්ස ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති ලොපො, සංයොගෙ රස්සත්තං. තුර වෙගෙ, අතුරීති තුණ්ණං ¶ , තුරිතං වා. ජර වයොහානිම්හි, පරිජීරීති පරිජිණ්ණො. කිර විකිරණෙ, ආකිරීති ආකිණ්ණො ඉච්චාදි.

617. සුස පච සකතො ක්ඛක්කා ච.

සුස පච සකඉච්චෙතෙහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස ක්ඛක්කාදෙසා හොන්ති, අන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති. චසද්දෙන මුචාදිතො ක්කාදෙසො. සුස සොසනෙ, අසුස්සීති සුක්ඛො රුක්ඛො. අපච්චීති පක්කං ඵලං. සක සාමත්ථෙ, අසක්ඛීති සක්කො අස්ස, ඔමුච්චීති ඔමුක්කා උපාහනා. ‘‘පචිතුං, පචිතබ්බ’’න්තිආදීසු පන න භවති, ඉකාරෙන බ්යවහිතත්තා. එවං සබ්බත්ථ බ්යවධානෙ න භවති.

සීහගතියා තිග්ගහණමනුවත්තතෙ.

618. පක්කමාදීහි න්තො ච.

පක්කමඉච්චෙවමාදීහි මකාරන්තෙහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස න්තාදෙසො හොති, ධාත්වන්තො ච නො හොති. චසද්දෙන තිප්පච්චයස්ස න්ති ච හොති. කමු පදවික්ඛෙපෙ, පක්කමීති පක්කන්තො. එවං සඞ්කන්තො, නික්ඛන්තො, ‘‘දො ධස්ස චා’’ති සුත්තෙ චග්ගහණෙන කස්ස ඛත්තං. භමු අනවට්ඨානෙ, විබ්භමීති විබ්භන්තො, භන්තො. ඛමු සහනෙ, අක්ඛමීති ඛන්තො. සමු උපසමෙ, අසමීති සන්තො. දමු දමනෙ, අදමීති දන්තො.

තිම්හි – සඞ්කමනං සඞ්කන්ති. එවං ඔක්කන්ති, විබ්භන්ති, ඛන්ති, සන්ති දන්ති ඉච්චාදි.

619. ජනාදීනමා ¶ තිම්හි ච.

ජනඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනමන්තස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ආත්තං හොති තප්පච්චයෙ, තිම්හි ච. යොගවිභාගෙන අඤ්ඤත්ථාපි. ජන ජනනෙ, අජනීති ජාතො, විජායීති පුත්තං විජාතා, ජනනං ජාති. තප්පච්චයෙ සතිපි තකාරෙ පුන තිග්ගහණකරණං පච්චයන්තරතකාරෙ ආත්තනිවත්තනත්ථං, යථා – ජන්තු. ‘‘ජනිත්වා, ජනිතු’’න්තිආදීසු පන ඉකාරෙන බ්යවහිතත්තා න භවති.

‘‘ආ, තිම්හි, චා’’ති ච වත්තතෙ.

620. ඨාපානමිඊ ච.

ඨා පාඉච්චෙතෙසං ධාතූනං අන්තස්ස ආකාරස්ස යථාක්කමං ඉකාරඊකාරාදෙසා හොන්ති තප්පච්චයෙ, තිම්හි ච. චසද්දෙන අඤ්ඤත්රාපි ක්වචි. ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, අට්ඨාසීති ඨිතො, උපට්ඨිතො ගරුං, ඨිතවා, අධිට්ඨිත්වා, ඨානං ඨිති. පා පානෙ, අපායීති පීතා, යාගුං පීතවා, පානං පීති, පීත්වා.

621. හන්තෙහි හො හස්ස ලො වා අදහනහානං.

හකාරන්තෙහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස, තිස්ස ච හකාරාදෙසො හොති, හස්ස ච ධාත්වන්තස්ස ලකාරො හොති වා දහනහෙ වජ්ජෙත්වා, ඪත්තාපවාදොයං. රුහ ජනනෙ, අරුහීති ආරුළ්හො රුක්ඛං. ලළානමවිසෙසො, ආරුල්හො වා, රුහනං රුළ්හී. ගාහු විලොළනෙ, අගාහීති ගාළ්හො, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවං. බහ වුද්ධිම්හි, අබහීති බාළ්හො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දීඝො. මුහ වෙචිත්තෙ, අමුය්හීති මූළ්හො. ගුහ සංවරණෙ, අගුහීති ගූළ්හං. වහ පාපුණනෙ ¶ , උපවහීති උපවුළ්හො, ‘‘වච වස වහාදීනමුකාරො වස්සා’’ති යොගවිභාගෙන උත්තං.

අදහනහානන්ති කිමත්ථං? දඩ්ඪො, සන්නද්ධො. වාති කිං? දුද්ධො, සිනිද්ධො. ‘‘ගහිතං, මහිත’’න්තිආදීසු පන ඉකාරාගමෙන බ්යවහිතත්තා න භවති.

ධාතුප්පච්චයන්තතොපි ‘‘අතීතෙ ත තවන්තුතාවී’’ති තප්පච්චයො, අබුභුක්ඛීති බුභුක්ඛිතො. එවං ජිඝච්ඡිතො, පිපාසිතො ඉච්චාදි.

එවං කත්තරි නිට්ඨනයො.

‘‘අතීතෙ’’ති වත්තතෙ.

622. භාවකම්මෙසු ත.

අතීතෙ කාලෙ ගම්යමානෙ සබ්බධාතූහි තප්පච්චයො හොති භාවකම්මඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු.

භාවෙ තාව –

ගෙ සද්දෙ, ගායනං, අගායිත්ථාති වා අත්ථෙ තප්පච්චයො.

623. සබ්බත්ථ ගෙ ගී.

ගෙඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ගීආදෙසො හොති සබ්බත්ථ, තප්පච්චයතිපච්චයෙස්වෙවායං. තස්ස ගීතං, ගායනං, ගායිතබ්බාති වා ගීති.

භාවෙ – තප්පච්චයන්තා නපුංසකා. කම්මනි – තිලිඞ්ගා.

නත ගත්තවිනාමෙ, නච්චනං, අනච්චිත්ථාති වා අත්ථෙ තප්පච්චයො.

624. පච්චයා දනිට්ඨා නිපාතනා සිජ්ඣන්ති.

යෙ ඉධ සප්පච්චයා සද්දා පච්චයෙහි න නිට්ඨං ගතා, තෙ නිපාතනතො සිජ්ඣන්තීති ධාත්වන්තෙන සහ තප්පච්චයස්ස ච්ච ට්ටාදෙසා. නච්චං, නට්ටං. හස හසනෙ, හසනං හසිතං, ඉකාරාගමො. ගමනං ගතං. එවං ඨිතං, සයිතං, වාධිකාරස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා වුද්ධි. රුද අස්සුවිමොචනෙ, අරුජ්ඣිත්ථාති රොදිතං, රුණ්ණං වා ඉච්චාදි.

කම්මනි –

අභිභූයිත්ථාති අභිභූතො කොධො භවතා, අභිභූතා, අභිභූතං. භාස බ්යත්තියං වාචායං, අභාසිත්ථ තෙනාති භාසිතො ධම්මො, භාසිතා ගාථා, භාසිතං සුත්තං. දිසී උච්චාරණෙ, චුරාදිත්තා ණෙ. අදෙසීයිත්ථාති දෙසිතො ධම්මො භගවතා, ඉකාරාගමෙ කාරිතසරලොපො. ජි ජයෙ, අජීයිත්ථාති ජිතො මාරො. නී පාපුණනෙ, අනීයිංසූති නීතා ගාමමජා, සුතො තයා ධම්මො, ඤාතො.

සාස අනුසිට්ඨිම්හි, අනුසාසීයිත්ථාති අත්ථෙ තප්පච්චයො.

625. සාසදිසතො තස්ස රිට්ඨො ච.

සාසදිසඉච්චෙතෙහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස රිට්ඨාදෙසො හොති, චසද්දෙන තිස්ස රිට්ඨි ච, දිසතො කිච්චතකාරතුංත්වාදීනඤ්ච රට්ඨ රට්ඨුං රට්ඨාදෙසා ච හොන්ති, රාදිලොපො, අනුසිට්ඨො සො මයා, අනුසිට්ඨා සා, අනුසිට්ඨං. දිස පෙක්ඛණෙ, අදිස්සිත්ථාති දිට්ඨං මෙ රූපං.

තිම්හි – අනුසාසනං අනුසිට්ඨි, දස්සනං දිට්ඨි.

කිච්චාදීසු ¶ – දස්සනීයං දට්ඨබ්බං, දට්ඨෙය්යං, පස්සිතුන්ති දට්ඨුං ගච්ඡති, පස්සිත්වාති නෙක්ඛමං දට්ඨුං, දට්ඨා, ඉකාරාගමෙන අන්තරිකස්ස න භවති, යථා – අනුසාසිතං, අනුසාසිතබ්බං, අනුසාසිතුං, අනුසාසිත්වා, දස්සිතං ඉච්චාදි.

තුස පීතිම්හි, අතුස්සීති අත්ථෙ කත්තරි තප්පච්චයො.

‘‘තස්සා’’ති අධිකාරො.

626. සාදි, සන්තපුච්ඡභන්ජහන්සාදීහි ට්ඨො.

ආදිනා සහ වත්තතීති සාදි. සකාරන්තෙහි, පුච්ඡ භන්ජහන්සඉච්චෙවමාදීහි ච ධාතූහි පරස්ස අනන්තරිකස්ස තකාරස්ස සහාදිබ්යඤ්ජනෙන ධාත්වන්තෙනට්ඨාදෙසො හොති. හන්සස්ස සතිපි සන්තත්තෙ පුනග්ගභණං ක්වචි ට්ඨාදෙසස්ස අනිච්චතාදීපනත්ථං, තෙන ‘‘විද්ධස්තො උත්රස්තො’’තිආදීසු න හොති. තුට්ඨො, සන්තුසිතො. භස භස්සනෙ, අභස්සීති භට්ඨො, භස්සිතො. නස අදස්සනෙ, නස්සීති නට්ඨො. දංස දංසනෙ, අදංසීයිත්ථාති දට්ඨො සප්පෙන, ඩංසිතො වා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දස්ස ඩත්තං. ඵුස ඵස්සනෙ, අඵුසීයිත්ථාති ඵුට්ඨො රොගෙන, ඵුස්සිතො වා. ඉසු ඉච්ඡායං, එසීයිත්ථාති ඉට්ඨො, ඉච්ඡිතො, එසිතො. මස ආමසනෙ, ආමසීයිත්ථාති ආමඨො. වසසෙචනෙ, අවස්සීති වුට්ඨො දෙවො, පවිසීයිත්ථාති පවිට්ඨො, උද්දිසීයිත්ථාති උද්දිට්ඨො. පුච්ඡ පුච්ඡනෙ, අපුච්ඡීයිත්ථාති පුට්ඨො පඤ්හං, පුච්ඡිතො. භන්ජ අවමද්දනෙ, අභඤ්ජීයිත්ථාති භට්ඨං ධඤ්ඤං. හන්ස පීතිම්හි, අහංසීති හට්ඨො, පහට්ඨො, පහංසිතො.

ආදිසද්දෙන ¶ යජ දෙවපූජාසඞ්ගතිකරණදානෙසු, ඉජ්ජිත්ථාති අත්ථෙ තප්පච්චයො, තස්ස ට්ඨාදෙසො.

627. යජස්ස සරස්සි ට්ඨෙ.

යජඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සරස්ස ඉකාරාදෙසො හොති ට්ඨෙ පරෙ. යිට්ඨො මයා ජිනො. සජ විස්සග්ගෙ සංපුබ්බො, සංසජ්ජිත්ථාති සංසට්ඨො තෙන, විස්සට්ඨො. මජ සුද්ධිම්හි, අමජ්ජීති මට්ඨො ඉච්චාදි.

කිච්චතකාරාදීසු තුස්සිතබ්බං තොට්ඨබ්බං, ඵුසිතබ්බං ඵොට්ඨබ්බං, පුච්ඡිතුං පුට්ඨුං, යජිතුං යිට්ඨුං, අභිහරිතුං අභිහට්ඨුං, තොසනං තුට්ඨි, එසනං එට්ඨි, වස්සනං වුට්ඨි, විස්සජ්ජනං විස්සට්ඨි ඉච්චාදි.

‘‘තස්ස, සාදී’’ති ච වත්තතෙ.

628. භන්ජතො ග්ගො ච.

භන්ජතො ධාතුම්හා තප්පච්චයස්ස සහාදිබ්යඤ්ජනෙන ග්ගො ආදෙසො හොති. භග්ගො රාගො අනෙන. වසනිවාසෙ, පරිවසීයිත්ථාති පරිවුට්ඨො පරිවාසො, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, උට්ඨ උආදෙසා. වස අච්ඡාදනෙ, නිවසීයිත්ථාති නිවත්ථං වත්ථං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ස්තකාරසංයොගස්ස ත්ථත්තං, එවං නිවත්ථබ්බං. සංස පසංසනෙ, පසංසීයිත්ථාති පසත්ථො පසංසිතො, පසංසනං පසත්ථි. බධ බන්ධනෙ, අබජ්ඣිත්ථාති බද්ධො රඤ්ඤා, අලභීයිත්ථාති ලද්ධං මෙ ධනං, ධත්තදත්තානි. රභ රාභස්සෙ, ආරභීයිත්ථාති ආරද්ධං වීරියං. දහ භස්මීකරණෙ ¶ , අදය්හිත්තාති දඩ්ඪං වනං, අභුජ්ජිත්ථාති භුත්තො ඔදනො, භුජාදිත්තා ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තඤ්ච. චජ හානිම්හි, පරිච්චජීයිත්ථාති පරිච්චත්තං ධනං, අමුච්චිත්ථාති මුත්තො සරො.

වච වියත්තියං වාචායං, අවචීයිත්ථාති අත්ථෙ තප්පච්චයො.

‘‘අන්තො, නො, ද්වි, චා’’ති ච අධිකාරො.

629. වච වා වු.

චතුප්පදමිදං. වචඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස වකාරස්ස උකාරාදෙසො හොති වා, ධාත්වන්තො ච චකාරො නො හොති, තප්පච්චයස්ස ච ද්විභාවො හොති. වාග්ගහණමවධාරණත්ථං, ධාත්වාදිම්හි වකාරාගමො. වුත්තමිදං භගවතා, උත්තං වා.

630. ගුපාදීනඤ්ච.

ගුපඉච්චෙවමාදීනං ධාතූනමන්තො ච බ්යඤ්ජනො නො හොති, පරස්ස තකාරස්ස ච ද්විභාවො හොති. ගුප ගොපනෙ, සුගොපීයිත්ථාති සුගුත්තො, සුගොපිතො, ඉකාරෙන බ්යවහිතත්තා න ධාත්වන්තලොපො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති සුත්තෙ වාධිකාරස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා නිට්ඨතකාරෙපි ක්වචි වුද්ධි. ගොපනං ගුත්ති.

ලිප ලිම්පනෙ, අලිම්පීයිත්ථාති ලිත්තො සුගන්ධෙන. තප සන්තාපෙ, සන්තපීයිත්ථාති සන්තත්තො තෙජෙන. දීප දිත්තිම්හි, ආදීපීයිත්ථාතිආදිත්තො අග්ගිනා, රස්සත්තං, දීපනං දිත්ති. අප පාපුණනෙ, පාපීයිත්ථාති පත්තො ගාමො, පාපුණීති පත්තො සුඛං, පාපුණනං පත්ති, පත්තබ්බං. මද උම්මාදෙ, පමජ්ජීති පමත්තො. සුප සයනෙ, අසුපීති සුත්තො ඉච්චාදි.

චර ¶ චරණෙ, අචරීයිත්ථාති චිණ්ණො ධම්මො, ඉණ්ණාදෙසො, චරිතො වා. එවං පුණ්ණො, පූරිතො.

නුද ඛෙපෙ, පනුජ්ජිත්ථාති පණුන්නො, නස්ස ණත්තං, පනුදිතො. දා දානෙ, ආදීයිත්ථාතිආදින්නො, අත්තො වා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා දාසද්දස්ස තකාරො, රස්සත්තං.

631. භිදාදිතො ඉන්නඅන්නඊණා වා.

භිදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි පරස්ස තප්පච්චයස්ස ඉන්න අන්නඊණඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, අන්තො ච නො හොති. වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, සරලොපාදි.

භිදි විදාරණෙ, අභිජ්ජිත්ථාති භින්නො ඝටො භවතා, භිජ්ජීති වා භින්නො දෙවදත්තො. ඡිදි ද්විධාකරණෙ, අඡිජ්ජිත්ථාති ඡින්නො රුක්ඛො, අච්ඡින්නං චීවරං, උච්ඡිජ්ජීති උච්ඡින්නො. අදීයිත්ථාභි දින්නො සුඞ්කො. සද විසරණගත්යාවසානෙසු, නිසීදීති නිසින්නො. ඛිද උත්තාසනෙ, ඛිද දීනභාවෙ වා, අඛිජ්ජීති ඛින්නො.

අන්නාදෙසෙ ඡද අපවාරණෙ, අච්ඡාදීයිත්ථාති ඡන්නො, පටිච්ඡන්නං ගෙහං, පසීදීති පසන්නො. පද ගතිම්හි, උප්පජ්ජීති උප්පන්නො, ඣානං සමාපන්නො. රුදි අස්සුවිමොචනෙ, රුණ්ණො, පරලොපො.

ඛී ඛයෙ ඊණාදෙසො, අඛීයීති ඛීණො දොසො, ඛීණා ජාති, ඛීණං ධනං. හා චාගෙ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා හාදිතො ඊණාදෙසෙ ණකාරස්ස නත්තං, පහීයිත්ථාති පහීනො කිලෙසො, පරිහායීති පරිහීනො. ආස උපවෙසනෙ ¶ , අච්ඡීති ආසීනො. ලී සිලෙසනෙ, ලීයීති ලීනො, නිලීනො. ජි ජයෙ, ජියීති ජීනො විත්තමනුසොචති, ජිතො වා. දී ඛයෙ, දීනො. පී තප්පනෙ, පීනො. ලූ ඡෙදනෙ, ලූයිත්ථාති ලූනො ඉච්චාදි.

වමු උග්ගිරණෙ, වමීයිත්ථාති වන්තං, වමිතං, ‘‘පක්කමාදීහි න්තො’’ති න්තාදෙසො. අගච්ඡීයිත්ථාති ගතො ගාමො තයා, ගාමං ගතො වා, ‘‘ගමඛනහනරමාදීනමන්තො’’ති ධාත්වන්තලොපො. අඛඤ්ඤිත්ථාති ඛතො කූපො, උපහඤ්ඤිත්ථාති උපහතං චිත්තං, අරමීති රතො, අභිරතො. මන ඤාණෙ, අමඤ්ඤිත්ථාති මතො, සම්මතො. තනු විත්ථාරෙ, අතනිත්ථාති තතං, විතතං. යමු උපරමෙ, නියච්ඡීති නියතො.

‘‘නො, තම්හි, තිම්හී’’ති ච වත්තතෙ.

632. රකාරො ච.

රකාරො ච ධාතූනමන්තභූතො නො හොති තප්පච්චයෙ, තිප්පච්චයෙ ච පරෙ. පකරීයිත්ථාති පකතො කටො භවතා, කතා මෙ රක්ඛා, කතං මෙ පුඤ්ඤං. ‘‘දො ධස්ස චා’’ති එත්ත චසද්දෙන ටො තස්ස, යථා – සුකටං, දුක්කටං, පුරෙ අකරීයිත්ථාති පුරක්ඛතො, ‘‘පුරසමුපපරීහි කරොතිස්ස ඛඛරා වා තප්පච්චයෙසු චා’’ති ඛකාරො, පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයිත්ථාති සඞ්ඛතො, අභිසඞ්ඛතො, උපකරීයිත්ථාති උපක්ඛතො, උපක්ඛටො, පරිකරීයිත්ථාති පරික්ඛතො.

තිප්පච්චයෙ පකරණ පකති. සර ගතිචින්තායං, අසරීති සතො, විසරීති විසටො, සරණං, සරති එතායාති වා සති, නීහරීයිත්ථාති නීහටො. ධර ධාරණෙ, උද්ධරීයිත්ථාති ¶ උද්ධටො, අභරීයිත්ථාති භතො, භරණං, භරති එතායාති වා භති.

ඉකාරාගමයුත්තෙසු ‘‘ගමිතො’’තිආදීසු ධාත්වන්තලොපෙ සම්පත්තෙ –

‘‘ලොපො’’ති වත්තතෙ.

633. නමකරානමන්තානං නියුත්තතම්හි.

නකාර මකාර කකාර රකාරානං ධාත්වන්තානං ලොපො න හොති ඉකාරාගමයුත්තෙ තකාරෙ පරෙති ලොපාභාවො. අගච්ඡී, ගමීයිත්ථාති වා ගමිතො, රමිත්ථාති රමිතො. එවං වමිතො, නමිතො. සකි සඞ්කායං, සඞ්කිතො, සරිතො, භරිතො. තථා ඛනිතබ්බං, හනිතබ්බං, ගමිතබ්බං, රමිතබ්බං ඉච්චාදි.

නිධීයිත්ථාති නිහිතො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධිස්ස හි තප්පච්චයෙ. එවං විහිතො.

කාරිතෙ අභාවීයිත්ථාති අත්ථෙ ‘‘භාවකම්මෙසු ත’’ඉති තප්පච්චයො, ‘‘යථාගමමිකාරො’’ති ඉකාරාගමො, සරලොපාදි, භාවිතො මග්ගො තෙන, භාවයිතො, අපාචීයිත්ථාති පාචිතො ඔදනං යඤ්ඤදත්තො දෙවදත්තෙන, පාචයිතො, පාචාපිතො, පාචාපයිතො, කම්මං කාරීයිත්ථාති කාරිතො, කාරයිතො, කාරාපිතො, කාරාපයිතො ඉච්චාදි.

‘‘භාවකම්මෙසු ත’’ඉති එත්ථ ‘‘ත’’ඉති යොගවිභාගෙන අචලන ගති භොජනත්ථාදීහි අධිකරණෙපි තප්පච්චයො, යථා – ආස උපවෙසනෙ, අධිකරණෙ අච්ඡිංසු එත්ථ තෙති ඉදං තෙසං ආසිතං ඨානං. භාවෙ ඉධ තෙහි ආසිතං. කම්මනි අයං තෙහි අජ්ඣාසිතො ගාමො. කත්තරි ¶ ඉධ තෙ ආසිතා. තථා අට්ඨංසු එත්ථාති ඉදං තෙසං ඨිතං ඨානං, ඉධ තෙහි ඨිතං, අයං තෙහි අධිට්ඨිතො ඔකාසො, ඉධ තෙ ඨිතා. නිසීදිංසු එත්ථාති ඉදං තෙසං නිසින්නං ඨානං, අයං තෙසං නිසින්නකාලො, තෙ ඉධ නිසින්නා. නිපජ්ජිංසු එත්ථාති ඉදං තෙසං නිපන්නං ඨානං, ඉධ තෙ නිපන්නා.

යා ගතිපාපුණනෙ. අයාසුං තෙ එත්ථාති අයං තෙසං යාතො මග්ගො, ඉධ තෙහි යාතං, අයං තෙහි යාතො, මග්ගො, ඉධ තෙ යාතා. තථා ඉදං තෙසං ගතට්ඨානං, අයං තෙසං ගතකාලො, ඉධ තෙහි ගතං, අයං තෙහි ගතො ගාමො, ඉධ තෙ ගතා.

භුඤ්ජිංසු එතස්මින්ති ඉදං තෙසං භුත්තට්ඨානං, අයං තෙසං භුත්තකාලො, ඉධ තෙහි භුත්තො ඔදනො, ඉධ තෙ භුත්තා. පිවිංසු තෙ එත්ථාති ඉදං තෙසං පීතං ඨානං, ඉධ තෙහි පීතා යාගු, ඉධ තෙ පීතා. දිස්සන්ති එත්ථාති ඉදං තෙසං දිට්ඨට්ඨානං ඉච්චාදි.

‘‘කත්තරි කිති’’ති ඉතො මණ්ඩූකගතියා ‘‘කත්තරී’’ති වත්තතෙ.

634. කම්මනි දුතියායං ක්තො.

කම්මත්ථෙ දුතියායං විභත්තියං විජ්ජමානායං ධාතූහි කත්තරි ක්තප්පච්චයො හොති. ඉදමෙව වචනං ඤාපකං අභිහිතෙ කම්මාදිම්හි දුතියාදීනමභාවස්ස. දානං අදාසීති අත්ථෙ ක්තප්පච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා පච්චයකකාරස්ස ලොපො, තස්ස ඉන්නාදෙසො, දානං දින්නො දෙවදත්තො. රක්ඛ පාලනෙ, සීලං අරක්ඛීති සීලං රක්ඛිතො, භත්තං අභුඤ්ජීති භත්තං භුත්තො, ගරුං උපාසීති ගරුමුපාසිතො ඉච්චාදි.

635. භ්යාදීහි මතිබුධිපූජාදීහි ච ක්තො.

භීඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි, මති බුධි පූජාදීහි ච ක්තප්පච්චයො හොති. සො ච ‘‘භාවකම්මෙසු කිච්චත්තක්ඛත්ථා’’ති වුත්තත්තා භාවකම්මෙස්වෙව භවති.

භී භයෙ, අභායිත්ථාති භීතං භවතා. සුප සයෙ, අසුපීයිත්ථාති සුත්තං භවතා. එවං සයිතං භවතා. අස භොජනෙ, අසිතං භවතා, පචිතො ඔදනො භවතා.

ඉධ මත්යාදයො ඉච්ඡත්ථා, බුධිආදයො ඤාණත්ථා.

මන ඤාණෙ සංපුබ්බො, ‘‘බුධගමාදිත්ථෙ කත්තරී’’ති තප්පච්චයෙ සම්පත්තෙ ඉමිනා කම්මනි ක්තප්පච්චයො, ‘‘ගම ඛනා’’තිආදිනා ධාත්වන්තලොපො, රඤ්ඤා සම්මතො. කප්ප තක්කනෙ, සඞ්කප්පිතො. ධර ධාරණෙ, චුරාදිත්තා ණෙ, වුද්ධි, ඉකාරාගමො, සරලොපාදි, අවධාරිතො.

බුධ අවගමනෙ, අවබුජ්ඣිත්ථාති බුද්ධො භගවා මහෙසක්ඛෙහි දෙවමනුස්සෙහි. ඉ අජ්ඣයනෙ, අධීයිත්ථාති අධීතො.

ඉ ගතිම්හි, අභිසමිතො. විද ඤාණෙ, අවෙදීයිත්ථාති විදිතො. ඤා අවබොධනෙ, අඤ්ඤායිත්ථාති ඤාතො. විධ වෙධනෙ, පටිවිජ්ඣිත්ථාති පටිවිද්ධො ධම්මො. තක්ක විතක්කෙ, තක්කිතො.

පූජනත්ථෙසු –

පූජ පූජායං, අපූජීයිත්ථාති පූජිතො භගවා. චාය සන්තානපූජනෙසු අපපුබ්බො, අපචායිතො. මාන පූජායං, මානිතො. චි චයෙ, අපචිතො. වන්ද අභිවන්දනෙ, වන්දිතො. කර කරණෙ, සක්කතො. සක්කාර පූජායං, සක්කාරිතො ඉච්චාදි.

හුතො ¶ හුතාවී හුතවා, වුට්ඨො වුසිත ජිණ්ණකො;

පක්කං පක්කන්තකො ජාතො, ඨිතො රුළ්හො බුභුක්ඛිතො.

ගීතං නච්චං ජිතො දිට්ඨො, තුට්ඨො යිට්ඨො ච භග්ගවා;

වුත්තඤ්ච ගුත්තො අච්ඡින්නො, පහීනො ගමිතො ගතො.

කතොභිසඞ්ඛතො භුත්තං, ඨානං ගරුමුපාසිතො;

භීතඤ්ච සම්මතො බුද්ධො, පූජිතොතීතකාලිකා.

අතීතප්පච්චයන්තනයො.

තවෙතුනාදිප්පච්චයන්තනය

‘‘පුඤ්ඤානි කාතුමිච්ඡි, ඉච්ඡති, ඉච්ඡිස්සති වා’’ති විග්ගහෙ –

636. ඉච්ඡත්ථෙසු සමාන කත්තු කෙසු ත වෙ තුං වා.

ඉච්ඡා අත්ථො යෙසං තෙ ඉච්ඡත්ථා, තෙසු ඉච්ඡත්ථෙසු ධාතූසු සමානකත්තුකෙසු සන්තෙසු සබ්බධාතූහි තවෙතුංඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා, ‘‘තවෙතුං වා’’ති යොගවිභාගෙන තදත්ථක්රියායඤ්ච, තෙ ච කිතකත්තා කත්තරි හොන්ති.

‘‘කරොතිස්ස, වා’’ති ච වත්තතෙ.

637. තවෙතුනාදීසු කා.

තවෙතුනඉච්චෙවමාදීසු පච්චයෙසු පරෙසු කරොතිස්ස ධාතුස්ස කාදෙසො හොති වා, ආදිසද්දෙන තුංත්වාන ත්වා තබ්බෙසු ච.

‘‘තද්ධිතසමාසකිතකා නාමංවාතවෙතුනාදීසු චා’’ති එත්ථ ‘‘අතවෙ තුනාදීසූ’’ති නාමබ්යපදෙසස්ස නිසෙධනතො තදන්තානං නිපාතත්තං සිද්ධං භවති, තතො නිපාතත්තා තවෙතුනමන්තතො ‘‘සබ්බාසමාවුසො’’තිආදිනා විභත්තිලොපො. සො පුඤ්ඤානි කාතවෙ ඉච්ඡති, කාතුමිච්ඡති.

කාදෙසාභාවෙ ¶ ‘‘තුංතුනතබ්බෙසු වා’’ති රකාරස්ස තත්තං. කත්තුං කාමෙතීති කත්තුකාමො, අභිසඞ්ඛරිතුමාකඞ්ඛති. තථා සද්ධම්මං සොතවෙ, සොතුං, සුණිතුං වා පත්ථෙති. එවං අනුභවිතුං, පචිතුං, ගන්තුං, ගමිතුං, ඛන්තුං, ඛනිතුං, හන්තුං, හනිතුං, මන්තුං, මනිතුං, හරිතුං, අනුස්සරිතුමිච්ඡති, එත්ථ ඉකාරයුත්තතම්හි ‘‘නමකරාන’’මිච්චාදිනා පටිසිද්ධත්තා න ධාත්වන්තලොපො.

තථා තුදබ්යථනෙ, තුදිතුං, පවිසිතුං, උද්දිසිභුං, හොතුං, සයිභුං, නෙතුං, ජුහොතුං, පජහිතුං, පහාතුං, දාතුං. රොද්ධුං, රුන්ධිතුං, තුංතුනාදීසුපි යොගවිභාගෙන කත්තරි විකරණප්පච්චයා, සරලොපාදි ච. භොත්තුං, භුඤ්ජිතුං, ඡෙත්තුං, ඡින්දිතුං. සිබ්බිතුං, බොද්ධුං, බුජ්ඣිතුං. ජායිතුං, ජනිතුං. පත්තුං, පාපුණිතුං. ජෙතුං, ජිනිතුං, කෙතුං, කිණිතුං, විනිච්ඡෙතුං, විනිච්ඡිනිතුං, ඤාතුං, ජානිතුං, ගහෙතුං, ගණ්හිතුං. චොරෙතුං, චොරයිතුං, පාලෙතුං, පාලයිතුං.

කාරිතෙ භාවෙතුං, භාවයිතුං, කාරෙතුං, කාරයිතුං, කාරාපෙතුං, කාරාපයිතුමිච්ඡති ඉච්චාදි.

‘‘තවෙතුං වා’’ති යොගවිභාගෙන ක්රියත්ථක්රියායඤ්ච ගම්මමානායං තුංපච්චයො. යථා – සුබුද්ධුං වක්ඛාමි, භොත්තුං වජති, භොජනාය වජතීති අත්ථො. එවං දට්ඨුං ගච්ඡති, ගන්තුමාරභති, ගන්තුං පයොජයති, දස්සෙතුමාහ ඉච්චාදි.

‘‘තු’’මිති වත්තතෙ.

638. අරහසක්කාදීසු ච.

අරහසක්කභබ්බානුච්ඡවිකානුරූපඉච්චෙවමාදීස්වත්ථෙසු පයුජ්ජමානෙසු සබ්බධාතූහි තුංපච්චයො හොති, චසද්දෙන කාලසමයවෙලාදීසුපි. නින්ද ගරහායං, කො තං නින්දිතුමරහති ¶ , රාජා අරහසි භවිතුං, අරහො භවං වත්තුං. සක්කා ජෙතුං ධනෙන වා, සක්කා ලද්ධුං, කාතුං සක්ඛිස්සති. භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං, අභබ්බො කාතුං. අනුච්ඡවිකො භවං දානං පටිග්ගහෙතුං. ඉදං කාතුං අනුරූපං. දානං දාතුං යුත්තං, දාතුං වත්තුඤ්ච ලභති, එවං වට්ටති භාසිතුං, ඡින්දිතුං න ච කප්පති ඉච්චාදි. තථා කාලො භුඤ්ජිතුං, සමයො භුඤ්ජිතුං, වෙලා භුඤ්ජිතුං.

‘‘තු’’මිති වත්තතෙ.

639. පත්තවචනෙ අලමත්ථෙසු ච.

අලමත්ථෙසු පත්තවචනෙ සති සබ්බධාතූහි තුංපච්චයො හොති, අලංසද්දස්ස අත්ථා අලමත්ථා භූසනපරියත්තිනිවාරණා, තෙසු අලමත්ථෙසු. පත්තස්ස වචනං පත්තවචනං, අලමෙව දානානි දාතුං, අලමෙව පුඤ්ඤානි කාතුං, සම්පත්තමෙව පරියත්තමෙවාති අත්ථො.

කත්වා කම්මං අගච්ඡි, ගච්ඡති, ගච්ඡිස්සතීති වා අත්ථෙ –

640. පුබ්බකාලෙකකත්තුකානං තුන ත්වාන ත්වා වා.

පුබ්බකාලොති පුබ්බක්රියා, එකො කත්තා යෙසං තෙ එකකත්තුකා, තෙසං එකකත්තුකානං සමානකත්තුකානං ධාතූනමන්තරෙ පුබ්බකාලෙ වත්තමානධාතුම්හා තුන ත්වාන ත්වාඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා.

වාසද්දස්ස වවත්ථිතවිභාසත්තා තුනප්පච්චයො කත්ථචියෙව භවති. තෙ ච කිතසඤ්ඤත්තා, ‘‘එකකත්තුකාන’’න්ති වුත්තත්තා ච කත්තරියෙව භවන්ති. තුනෙ ‘‘තවෙතුනාදීසු කා’’ති කාදෙසො, නිපාතත්තා සිලොපො. සො කාතුන කම්මං ගච්ඡති, අකාතුන පුඤ්ඤං කිලමිස්සන්ති සත්තා.

ත්වානත්වාසු ¶ ‘‘රකාරො චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, කම්මං කත්වාන භද්රකං, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගං ගච්ඡති, අභිසඞ්ඛරිත්වා, කරිත්වා. තථා සිබ්බිත්වා, ජායිත්වා, ජනිත්වා, ධම්මං සුත්වා, සුත්වාන ධම්මං මොදති, සුණිත්වා, පත්වා, පාපුණිත්වා. කිණිත්වා, ජෙත්වා, ජිනිත්වා, ජිත්වා. චොරෙත්වා, චොරයිත්වා, පූජෙත්වා, පූජයිත්වා. තථා මෙත්තං භාවෙත්වා, භාවයිත්වා, විහාරං කාරෙත්වා, කාරයිත්වා, කාරාපෙත්වා, කාරාපයිත්වා සග්ගං ගමිස්සන්ති ඉච්චාදි.

පුබ්බකාලෙති කිමත්ථං? පඨති, පචති. එකකත්තුකානන්ති කිං? භුත්තෙ දෙවදත්තෙ යඤ්ඤදත්තො වජති.

‘‘අපත්වාන නදිං පබ්බතො, අතික්කම්ම පබ්බතං නදී’’තිආදීසු පන සබ්බත්ථ ‘‘භවතී’’ති සම්බන්ධතො එකකත්තුකතා, පුබ්බකාලතා ච ගම්යතෙ.

‘‘වා’’ති වත්තතෙ.

641. සබ්බෙහි තුනාදීනං යො.

සබ්බෙහි සොපසග්ගානුපසග්ගෙහි ධාතූහි පරෙසං තුනාදීනං පච්චයානං යසද්දාදෙසො හොති වා. වන්ද අභිවන්දනෙ අභිපුබ්බො, ත්වාපච්චයස්ස යො, ඉකාරාගමො ච, අභිවන්දිය භාසිස්සං, අභිවන්දිත්වා, වන්දිය, වන්දිත්වා. තථා අභිභුය්ය, ද්විත්තරස්සත්තානි, අභිභවිත්වා, අභිභොත්වා.

සි සෙවායං, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඉකාරස්ස ආත්තං, නිස්සාය, නිස්සිත්වා.

භජ සෙවායං, ‘‘තථා කත්තරි චා’’ති පුබ්බරූපත්තං, විභජ්ජ, විභජිය, විභජිත්වා.

දිස ¶ අතිසජ්ජනෙ, උද්දිස්ස, උද්දිසිය, උද්දිසිත්වා. පවිස්ස, පවිසිය, පවිසිත්වා.

නී පාපුණනෙ, උපනීය, උපනෙත්වා. අතිසෙය්ය, අතිසයිත්වා. ඔහාය, ඔහිත්වා, ජහිත්වා, හිත්වා. ආදාය, ආදියිත්වා, ‘‘දිවාදිතො යො’’ති යප්පච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වන්තස්සිකාරො ච, දත්වා, දත්වාන. පිධාය, පිදහිත්වා. භුඤ්ජිය, භුඤ්ජිත්වා, භොත්වා. විචෙය්ය, විචිනිත්වා. විඤ්ඤාය, විජානිත්වා, ඤත්වා.

‘‘යථාගමං, තුනාදීසූ’’ති ච වත්තතෙ.

642. දධන්තතො යො ක්වචි.

දකාරධකාරන්තෙහි ධාතූහි යථාගමං යකාරාගමො හොති ක්වචි තුනාදීසු පච්චයෙසු. යවතො දකාරස්ස ජකාරො, සමාපජ්ජිත්වා, උප්පජ්ජිත්වා, භිජ්ජිත්වා, ඡිජ්ජිත්වා ගතො. බුධ අවගමනෙ, ‘‘තථා කත්තරි චා’’ති සඛාත්වන්තස්ස යකාරස්ස චවග්ගො, බුජ්ඣිය, බුජ්ඣිත්වා. විරජ්ඣිය, විරජ්ඣිත්වා. රුන්ධිය, රුන්ධිත්වා.

‘‘තුනාදීන’’න්ති අධිකාරො, ‘‘වා’’ති ච.

643. චනන්තෙහි රච්චං.

චකාරනකාරන්තෙහි ධාතූහි පරෙසං තුනාදීනං පච්චයානං රච්චාදෙසො හොති වා, ‘‘රච්ච’’න්ති යොගවිභාගෙන අඤ්ඤස්මාපි, වවත්ථිතවිභාසත්ථොයං වාසද්දො, රාදිලොපො. විච විවෙචනෙ විපුබ්බො, විවිච්ච, විවිච්චිත්වා, ‘‘යො ක්වචී’’ති යොගවිභාගෙන යකාරාගමො.

පව පාකෙ, පච්ච, පච්චිය, පච්චිත්වා. විමුච්ච, විමුච්චිත්වා.

හන ¶ හිංසාගතීසු, ආහච්ච, උපහච්ච, ආහන්ත්වා, උපහන්ත්වා.

වාති කිං? අවමඤ්ඤ, අවමඤ්ඤිත්වා, මන්ත්වා, න්යස්සඤකාරො.

ඉ ගතිම්හි, යොගවිභාගෙන රච්චාදෙසො, පටිච්ච, අවෙච්ච, උපෙච්ච උපෙත්වා. කර කරණෙ, සක්කච්ච, අධිකිච්ච, ඉකාරාගමො, කරිය.

දිස පෙක්ඛණෙ –

644. දිසා ස්වානස්වාන්තලොපො ච.

දිසඉච්චෙතාය ධාතුයා පරෙසං තුනාදීනං පච්චයානං ස්වාන ස්වාඉච්චාදෙසා හොන්ති වා, ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච. දිස්වානස්ස එතදහොසි, චක්ඛුනා රූපං දිස්වා.

වාති කිං? නෙක්ඛම්මං දට්ඨුං, දට්ඨා. පස්සිය, පස්සිතුන, පස්සිත්වා.

අන්තග්ගහණං අන්තලොපග්ගහණඤ්චානුවත්තතෙ.

645. ම හ ද භෙහි ම්ම ය්හ ජ්ජ බ්භ ද්ධා ච.

ම හ ද භඉච්චෙවමන්තෙහි ධාතූහි පරෙසං තුනාදීනං පච්චයානං යථාක්කමං ම්ම ය්හ ජ්ජ බ්භ ද්ධාඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති වා, ධාත්වන්තලොපො ච. මකාරන්තෙහි තාව ආගම්ම, ආගන්ත්වා. කමු පදවික්ඛෙපෙ, ඔක්කම්ම, ඔක්කමිත්වා, නික්ඛම්ම, නික්ඛමිත්වා, අභිරම්ම, අභිරමිත්වා.

හකාරන්තෙහි පග්ගය්හ, පග්ගණ්හිත්වා, පග්ගහෙත්වා. මුහ වෙචිත්තෙ, සම්මුය්හ, සම්මුය්හිත්වා, යකාරාගමො, ආරුය්හ, ආරුහිත්වා, ඔගය්හ, ඔගහෙත්වා.

දකාරන්තෙහි ¶ උප්පජ්ජ, උප්පජ්ජිත්වා, පමජ්ජ, පමජ්ජිත්වා, උපසම්පජ්ජ, උපසම්පජ්ජිත්වා. ඡිදි ද්විධාකරණෙ, අච්ඡිජ්ජ, ඡිජ්ජ, ඡිජ්ජිත්වා, ඡින්දිය, ඡින්දිත්වා, ඡෙත්වා.

භකාරන්තෙහි රභ රාභස්සෙ, ආරබ්භ කථෙසි, ආරද්ධා, ආරභිත්වා. ලභ ලාභෙ, උපලබ්භ, උපලද්ධා, සද්ධං පටිලභිත්වා පුඤ්ඤානි කරොන්ති ඉච්චාදි.

තවෙතුනාදිප්පච්චයන්තනයො.

වත්තමානකාලිකමානන්තප්පච්චයන්තනය

646. වත්තමානෙ මානන්තා.

ආරද්ධො අපරිසමත්තො අත්ථො වත්තමානො, තස්මිං වත්තමානෙ කාලෙ ගම්මමානෙ සබ්බධාතූහි මානඅන්තඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. තෙ ච කිතසඤ්ඤත්තා ‘‘කත්තරි කිත’’ති කත්තරි භවන්ති.

අන්තමානප්පච්චයානඤ්චෙත්ථ ‘‘පරසමඤ්ඤාපයොගෙ’’ති පරසමඤ්ඤාවසෙන පරස්සපදත්තනොපදසඤ්ඤත්තා ත්යාදීසු විය අන්තමානෙසු ච විකරණප්පච්චයා භවන්ති.

තෙනෙව මානප්පච්චයො ‘‘අත්තනොපදානි භාවෙ ච කම්මනී’’ති භාවකම්මෙසුපි හොති, තස්ස ච ‘‘අත්තනොපදානි පරස්සපදත්ත’’න්ති ක්වචි අන්තප්පච්චයාදෙසො ච.

ගමු, සප්ප ගතිම්හි, ගච්ඡතීති අත්ථෙ අන්තප්පච්චයො, ‘‘භූවාදිතො අ’’ඉති අප්පච්චයො, ‘‘ගමිස්සන්තො ච්ඡො වා සබ්බාසූ’’ති ධාත්වන්තස්ස ච්ඡාදෙසො, සරලොපාදි, නාමබ්යපදෙසෙ ස්යාද්යුප්පත්ති. ගච්ඡන්ත සි ඉතීධ ‘‘වා’’ති වත්තමානෙ ‘‘සිම්හි ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො අං’’ ඉති න්තස්ස අමාදෙසො.

වාසද්දස්ස ¶ වවත්ථිභවිභාසත්තා එකාරොකාරපරස්ස න භවති, සරලොපාදි, සො පුරිසො ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො ගණ්හාති, සෙසං ගුණවන්තුසමං.

ඉත්ථියං ‘‘නදාදිතො වා ඊ’’ති ඊපච්චයො, ‘‘සෙසෙසු න්තුවා’’ති න්තුබ්යපදෙසෙ ‘‘වා’’ති අධිකිච්ච ‘‘න්තුස්ස තමීකාරෙ’’ති තකාරෙ සරලොපසිලොපා, සා කඤ්ඤා ගච්ඡතී, ගච්ඡන්තී ඉච්චාදි ඉත්ථිසමං.

නපුංසකෙ පුරෙ විය න්තස්ස අමාදෙසො, තං චිත්තං ගච්ඡං, ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තානි ඉච්චාදි පුල්ලිඞ්ගසමං.

තථා ගච්ඡතීති අත්ථෙ මානප්පච්චයො, ච්ඡාදෙසාදි ච, සො ගච්ඡමානො ගණ්හාති, තෙ ගච්ඡමානා ඉච්චාදි පුරිසසද්දසමං. සා ගච්ඡමානා, තා ගච්ඡමානායො ඉච්චාදි කඤ්ඤාසද්දසමං. තං ගච්ඡමානං, තානි ගච්ඡමානානි ඉච්චාදි චිත්තසද්දසමං.

ගච්ඡීයතීති අත්ථෙ ‘‘අත්තනොපදානි භාවෙ ච කම්මනී’’ති කම්මනි මානප්පච්චයො, ‘‘භාවකම්මෙසු යො’’ති යප්පච්චයො, ‘‘ඉවණ්ණාගමො වා’’ති ඉකාරාගමො, ච්ඡාදෙසො, සො තෙන ගච්ඡියමානො, සා ගච්ඡියමානා, තං ගච්ඡියමානං.

ච්ඡාදෙසාභාවෙ ‘‘පුබ්බරූපඤ්චා’’ති යකාරස්ස මකාරො, ධම්මො අධිගම්මමානො හිතාය භවති, අධිගම්මමානා, අධිගම්මමානං.

තථා මහ පූජායං, මහතීති මහං, මහන්තො, මහතී, මහන්තී, මහං, මහන්තං, මහමානො, මහමානා, මහමානං. කම්මනි ‘‘යම්හි දාධාමාඨාහාපා මහ මථාදීනමී’’ඉති ධාත්වන්තස්ස අකාරස්ස ඊකාරො, මහීයමානො, මහීයමානා, මහීයමානං.

එවං ¶ චරතීති චරං, චරතී, චරන්තී, චරන්තං, චරමානො, චරියමානො, පචතීති පචං, පචතී, පචන්තී, පචන්තං, පචමානො, පච්චමානො, ‘‘තස්ස චවග්ග’’ඉච්චාදිනා චවග්ගත්තං, ද්විත්තඤ්ච.

භූ සත්තායං, භවතීති අත්ථෙ අන්තප්පච්චයො, අප්පච්චයවුද්ධිඅවාදෙසාදි, සො භවං, භවන්තො. ඉත්ථියං ඊපච්චයො, ‘‘භවතො භොතො’’ති භොතාදෙසො, භොතී, භොතී, භොතියො. නපුංසකෙ භවං, භවන්තං, භවන්තානි, අභිභවමානො. භාවෙ භූයමානං. කම්මනි අභිභූයමානො.

ජර වයොහානිම්හි, ‘‘ජර මරාන’’න්තිආදිනා ජීර ජීය්යාදෙසා, ජීරතීති ජීරං, ජීරන්තී, ජීරන්තං, ජීරමානො, ජීරීයමානො, ජීයං, ජීයන්තී, ජීයන්තං, ජීයමානො, ජීය්යමානො.

මර පාණචාගෙ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා එකස්ස යකාරස්ස ලොපො, මරතීති මීයං, මීයන්තී, මීයන්තං, මීයමානො, මීය්යමානො, මරං, මරන්තී, මරන්තං, මරමානො, මරීයමානො. ලභං, ලභන්තී, ලභන්තං, ලභමානො, ලබ්භමානො. වහං, වහන්තී, වහන්තං, වහමානො, වුය්හමානො. ‘‘ඉසුයමූනමන්තො ච්ඡො වා’’ති ච්ඡාදෙසො, ඉච්ඡතීති ඉච්ඡං, ඉච්ඡන්තී, ඉච්ඡන්තං, ඉච්ඡමානො, ඉච්ඡීයමානො, ඉස්සමානො.

‘‘දිසස්ස පස්සදිස්සදක්ඛා වා’’ති පස්ස දිස්ස දක්ඛාදෙසා, පස්සතීති පස්සං, පස්සන්තී, පස්සන්තං, පස්සමානො, විපස්සීයමානො, දිස්සමානො, දිස්සන්තො, මානස්ස අන්තාදෙසො, දිස්සං, දිස්සන්තී, දිස්සන්තං, දක්ඛං, දක්ඛන්තී, දක්ඛන්තං, දක්ඛමානො දක්ඛියමානො ඉච්චාදි.

තුද බ්යථනෙ, තුදතීති තුදං, තුදන්තී, තුදන්තං, තුදමානො, තුජ්ජමානො. පවිසතීති පවිසං, පවිසන්තී, පවිසන්තං, පවිසමානො, පවිසීයමානො ඉච්චාදි.

හූ, ¶ භූ සත්තායං, අප්පච්චයලොපො, පහොතීති පහොන්තො, පහොන්තී, පහොන්තං, පහූයමානං තෙන. සෙතීති සෙන්තො, සෙන්තී, සෙන්තං, සෙමානො, සයං, සයන්තී, සයන්තං, සයමානො, සයානො වා, මානස්ස ආනාදෙසො, අතිසීයමානො.

අස සබ්භාවෙ, ‘‘සබ්බත්ථාසස්සාදිලොපො චා’’ති අකාරස්ස ලොපො, අත්ථීති සං, සන්තො, සතී, සන්තී, සන්තං, සමානො, සමානා, සමානං.

ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, ‘‘වා’’ති වත්තමානෙ ‘‘ඨා තිට්ඨො’’ති තිට්ඨාදෙසො, තිට්ඨං, තිට්ඨන්තී, තිට්ඨන්තං, තිට්ඨමානො. තිට්ඨාභාවෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඨාතො හකාරාගමො, රස්සත්තඤ්ච, උපට්ඨහං, උපට්ඨහන්තී, උපට්ඨහන්තං, උපට්ඨහමානො. ඨීයමානං තෙන, උපට්ඨීයමානො, උපට්ඨහීයමානො.

පා පානෙ, ‘‘පා පිබො’’ති පිබාදෙසො, පිබතීති පිබං, පිබන්තී, පිබන්තං, පිබමානො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා බකාරස්ස වත්තං, පිවං, පිවන්තී, පිවන්තං, පිවමානො, පීයමානො, පීයමානා, පීයමානං ඉච්චාදි.

හු දානාදනහබ්යප්පදානෙසු, අප්පච්චයෙ පුරෙ විය ද්විභාවාදි, ජුහොතීති ජුහං, ජුහන්තී, ජුහන්තං, ජුහමානො, හූයමානො. එවං ජහං, ජහන්තී, ජහන්තං, ජහමානො, ජහීයමානො. දදාතීති දදං, දදන්තී, දදන්තං, දදමානො, ද්විත්තාභාවෙ දානං දෙන්තො, දෙන්තී, දෙන්තං, දීයමානො.

රුධි ආවරණෙ, ‘‘රුධාදිතො නිග්ගහීතපුබ්බඤ්චා’’ති අප්පච්චයනිග්ගහීතාගමා, රුන්ධතීති රුන්ධං, රුන්ධන්තී, රුන්ධන්තං, රුන්ධමානො, රුජ්ඣමානො. භුඤ්ජතීති භුඤ්ජං, භුඤ්ජන්තී, භුඤ්ජන්තං, භුඤ්ජමානො, භුජ්ජමානො ඉච්චාදි.

දිවු ¶ කීළායං, ‘‘දිවාදිතො යො’’ති යප්පච්චයො, ‘‘තථා කත්තරි චා’’ති පුබ්බරූපත්තං, බත්තඤ්ච, දිබ්බතීති දිබ්බං, දිබ්බන්තී, දිබ්බන්තං, දිබ්බමානො. එවං බුජ්ඣතීති බුජ්ඣං, බුජ්ඣන්තො, බුජ්ඣමානො, චවග්ගාදෙසො. ජනී පාතුභාවෙ, ‘‘ජනාදීනමා’’ති යොගවිභාගෙන ආත්තං, ජායතීති ජායං, ජායමානො, ජඤ්ඤමානො.

සු සවණෙ, ‘‘ස්වාදිතො’’තිආදිනා ණු ණා උණා ච, සුණාතීති සුණං, සුණන්තො, සුණමානො, සූයමානො, සුය්යමානො. පාපුණාතීති පාපුණං, පාපුණමානො, පාපීයමානො.

‘‘කියාදිතො නා’’ති නා, රස්සත්තං, කිණාතීති කිණං, කීණමානො, කීයමානො. විනිච්ඡිනාතීති විනිච්ඡිනං, විනිච්ඡිනමානො, විනිච්ඡීයමානො, චිනං, චීයමානො. ජානාතීති ජානං, ජානමානො, ජාදෙසො, ඤායමානො. ගණ්හාතීති ගණ්හං, ගණ්හමානො, ගය්හමානො.

කර කරණෙ, කරොතීති අත්ථෙ ‘‘වත්තමානෙ මානන්තා’’ති අන්තප්පච්චයො, ‘‘තනාදිතො ඔයිරා’’ති ඔ, ‘‘තස්ස වා’’ති අධිකිච්ච ‘‘උත්තමොකාරො’’ති උත්තං, ‘‘කරස්සාකාරො චා’’ති අකාරස්සුකාරො. ‘‘යවකාරා චා’’ති සරෙ උකාරස්ස වත්තං, ද්විත්තං, ‘‘බො වස්සා’’ති බකාරද්වයඤ්ච, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා රලොපො, සො කුබ්බං, කුබ්බන්තො, කුබ්බතී, කුබ්බන්තී, කුබ්බන්තං. උත්තාභාවෙ – කම්මං කරොන්තො, කරොන්තී, කරොන්තං. මානෙ – උත්තද්වයං, කුරුමානො, කුරුමානා, කුරුමානං, කුබ්බානො වා. කම්මනි කයිරමානො, කරීයමානො වා ඉච්චාදි.

චුර ථෙය්යෙ, ‘‘චුරාදිතො’’තිආදිනා ණෙ ණයා, චොරෙතීති චොරෙන්තො, චොරෙන්තී, චොරෙන්තං, චොරයං, චොරයතී, චොරයන්තං, චොරයමානො, චොරීයමානො. පාලෙතීති පාලෙන්තො, පාලෙන්තී, පාලෙන්තං, පාලයං, පාලයන්තී, පාලයන්තං, පාලයමානො, පාලීයමානො ඉච්චාදි.

කාරිතෙ ¶ භාවෙතීති භාවෙන්තො, භාවෙන්තී, භාවෙන්තං, භාවයං, භාවයන්තී, භාවයන්තං, භාවයමානො, භාවීයමානො. කාරෙතීති කාරොන්තො, කාරෙන්තී, කාරෙන්තං, කාරයං, කාරයන්තී, කාරයන්තං, කාරයමානො, කාරීයමානො, කාරාපෙන්තො, කාරාපෙන්තී, කාරාපෙන්තං, කාරාපයං, කාරාපයන්තී, කාරාපයන්තං, කාරාපයමානො, කාරාපීයමානො ඉච්චාදි.

වත්තමානකාලිකමානන්තප්පච්චයන්තනයො.

අනාගතකාලිකප්පච්චයන්තනය

‘‘කාලෙ’’ති අධිකාරො.

647. භවිස්සති ගමාදීහි ණී ඝිණ.

භවිස්සති කාලෙ ගම්මමානෙ ගමාදීහි ධාතූහි ණී ඝිණඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. ණකාරා වුද්ධත්ථා. ආයති ගමනං සීලමස්සාති අත්ථෙ ණී, වුද්ධිණලොපා. ගාමී, ගාමිනො, ආගාමී කාලො. ඝිණපච්චයෙ – ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ඝලොපො, ගාමං ගාමි, ගාමී, ගාමයො.

භජ සෙවායං, ආයති භජිතුං සීලමස්සාති භාජී, භාජි, ‘‘න කගත්තං චජා’’ති යොගවිභාගෙන නිසෙධනතො ‘‘සචජානං කගා ණානුබන්ධෙ’’ති ගත්තං න භවති.

සු ගතිම්හි, කාරිතෙ වුද්ධිආවාදෙසා ච, ආයති පස්සවිතුං සීලමස්සාති පස්සාවී, පස්සාවි. ආයති පට්ඨානං සීලමස්සාති පට්ඨායී, පට්ඨායි, ‘‘ආකාරන්තානමායො’’ති ආයාදෙසො.

‘‘භවිස්සතී’’ති අධිකාරො.

648. කිරියායං ¶ ණ්වුතවො.

කිරියායං කිරියත්ථායං ගම්මමානායං ධාතූහි ණ්වුතුඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති භවිස්සති කාලෙ. ණ්වුම්හි – ණලොපවුද්ධිඅකාදෙසා, කරිස්සං වජතීති කාරකො වජති.

තුම්හි – ‘‘කරස්ස ච තත්තං තුස්මි’’න්ති තකාරො, සෙසං කත්තුසමං, කත්තා වජති, කත්තුං වජතීති අත්ථො. එවං පචිස්සං වජතීති පාචකො වජති, පචිතා වජති. භුඤ්ජිස්සං වජතීති භුඤ්ජකො වජති, භොත්තා වජති ඉච්චාදි.

649. කම්මනි ණො.

කම්මස්මිං උපපදෙ ධාතූහි ණප්පච්චයො හොති භවිස්සති කාලෙ ණලොපවුද්ධී. නගරං කරිස්සතීති නගරකාරො වජති. ලූ ඡෙදනෙ, සාලිං ලවිස්සතීති සාලිලාවො වජති. වප බීජසන්තානෙ, ධඤ්ඤං වපිස්සතීති ධඤ්ඤවාපො වජති. භොගං දදිස්සතීති භොගදායො වජති, සින්ධුං පිවිස්සතීති සින්ධුපායො වජති ඉච්චාදි.

‘‘කම්මනී’’ති වත්තතෙ.

650. සෙසෙ ස්සං න්තු මානානා.

කම්මස්මිං උපපදෙ සෙසෙ අපරිසමත්තත්ථෙ ධාතූහි ස්සංන්තු මාන ආනඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති භවිස්සති කාලෙ ගම්මමානෙ, තෙ ච කිතකත්තා කත්තරි භවන්ති. කම්මං කරිස්සතීති අත්ථෙ ස්සංපච්චයො, ඉකාරාගමො, සිලොපො, කම්මං කරිස්සං වජති, සාපෙක්ඛත්තා න සමාසො. න්තුපච්චයෙ ‘‘තනාදිතො ඔයිරා’’ති ඔ, ‘‘සිම්හි වා’’ති න්ත්ව’න්තස්ස අත්තං, කම්මං කරිස්සතීති කම්මං කරොන්තො වජති ඉච්චාදි ගුණවන්තුසමං.

අථ ¶ වා ‘‘භවිස්සති ගමාදීහි ණී ඝිණ’’ති එත්ථ ‘‘භවිස්සතී’’ති වචනතො ‘‘ස්සන්තු’’ඉති එකොව පච්චයො දට්ඨබ්බො, තතො ‘‘සිම්හි වා’’ති අත්තං, ‘‘න්තසද්දො අ’’මිතියොගවිභාගෙන අමාදෙසො, සිලොපො, කරිස්සං කරිස්සන්තො, කරිස්සන්තා, කරිස්සන්තං, කරිස්සන්තෙ, කරිස්සතා කරිස්සන්තෙන, කරිස්සන්තෙහි, කරිස්සතො කරිස්සන්තස්ස, කරිස්සතං කරිස්සන්තානං, කරිස්සතා, කරිස්සන්තෙහි, කරිස්සතො කරිස්සන්තස්ස, කරිස්සතං කරිස්සන්තානං, කරිස්සති කරිස්සන්තෙ, කරිස්සන්තෙසූතිආදි ගුණවන්තුසදිසං නෙය්යං.

මානම්හි – ඔකාරාකාරානං උත්තං, කම්මං කරිස්සතීති කම්මං කුරුමානො, කම්මං කරානො වජති. එවං භොජනං භුඤ්ජිස්සං වජති, භොජනං භුඤ්ජන්තො, භුඤ්ජමානො, භුඤ්ජානො වජති.

සබ්බත්ථ කත්තරි න්තුමානෙසු සකසකවිකරණප්පච්චයො කාතබ්බො.

ඛාදනං ඛාදිස්සතීති ඛාදනං ඛාදිස්සං වජති, ඛාදනං ඛාදන්තො, ඛාදනං ඛාදමානො, ඛාදනං ඛාදානො වජති. මග්ගං චරිස්සතීති මග්ගං චරිස්සං, මග්ගං චරන්තො, මග්ගං චරමානො, මග්ගං චරානො වජති. භික්ඛ ආයාචනෙ, භික්ඛං භික්ඛිස්සතීති භික්ඛං භික්ඛිස්සං චරති, භික්ඛං භික්ඛන්තො, භික්ඛං භික්ඛමානො, භික්ඛං භික්ඛානො චරති ඉච්චාදි.

අනාගතකාලිකප්පච්චයන්තනයො.

උණාදිප්පච්චයන්තනය

අථ උණාදයො වුච්චන්තෙ.

‘‘ධාතුයා’’ති අධිකාරො.

651. ¶ කාලෙ වත්තමානාතීතෙ ණ්වාදයො.

අතීතෙ කාලෙ, වත්තමානෙ ච ගම්මමානෙ ධාතූහි ණුප්පච්චයො හොති. ආදිසද්දෙන යු ක්ත මිඉච්චාදයො ච හොන්ති.

කර කරණෙ, අකාසි, කරොතීති වා අත්ථෙ ණුප්පච්චයො, ණලොපො, වුද්ධි, කාරු සිප්පී, කාරූ කාරවො. වා ගතිගන්ධනෙසු, අවායි, වායතීති වා වායු, ආයාදෙසො. සද අස්සාදනෙ, අස්සාදීයතීති සාදු. රාධ, සාධ සංසිද්ධිම්හි, සාධීයති අනෙන හිතන්ති සාධු. බන්ධ බන්ධනෙ, අත්තනි පරං බන්ධතීති බන්ධු. චක්ඛ වියත්තියං වාචායං, චක්ඛතීති චක්ඛු. ඉ ගතිම්හි, එන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්ති සත්තා එතෙනාති ආයු. දර විදාරණෙ, දරීයතීති දාරු කට්ඨං. සනු දානෙ. සනොතීති සානු පබ්බතෙකදෙසො. ජනීයතීති ජානු ජඞ්ඝාසන්ධි. චරීයතීති චාරු දස්සනීයො. රහ චාගෙ, රහීයතීති රාහු අසුරින්දො. තර තරණෙ, තාලු, ලො රස්ස.

මරාදීනං පනෙත්ථ ණුම්හි ‘‘ඝටාදීනං වා’’ති එත්ථ වාසද්දෙන න වුද්ධි, මරු, තරු, තනු, ධනු, හනු, මනු, අසු, වසු, වටු, ගරු ඉච්චාදි.

චදි හිලාදනෙ, යුප්පච්චයො, ‘‘නුදාදීහි යුණ්වූනමනානනාකානනකා සකාරිතෙහි චා’’ති අනාදෙසො, නිග්ගහීතාගමො ච, චන්දනං. භවති එත්ථාති භුවනං, ‘‘ඣලානමියුවාසරෙ වා’’ති උවාදෙසො. කිර වික්ඛෙපෙ, කිරණො. විචක්ඛණො, කම්පනං කරොතීති කරුණා, අකාරස්සුත්තං.

ක්තප්පච්චයෙ ¶ – කලොපො, අභවි, භවතීති වා භූතං යක්ඛාදි, භූතානි. වායතීති වාතො, තායතීති තාතො. මිම්හි – භවන්ති එත්ථාති භූමි, නෙතීති නෙමි ඉච්චාදි.

652. ඛ්යාදීහි මන ම ච තො වා.

ඛී භී සු රු හු වා ධූ හි ලූපී අදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි මනපච්චයො හොති, මස්ස ච තො හොති වා.

අදධාතුපරස්සෙව, මකාරස්ස තකාරතා;

තදඤ්ඤතො න හොතායං, වවත්ථිතවිභාසතො.

ඛී ඛයෙ, ඛීයන්ති එත්ථ උපද්දවුපසග්ගාදයොති අත්ථෙ මනපච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා නලොපො, ‘‘අඤ්ඤෙසු චා’’ති වුද්ධි, ඛෙමො. තථා භී භයෙ, භායන්ති එතස්මාති භීමො, වාධිකාරතො න වුද්ධි. සු අභිසවෙ, සවතීති සොමො. රු ගතිම්හි, රොමො. හු දානාදනහබ්යප්පදානෙසු, හූයතීති හොමො. වා ගතිගන්ධනෙසු, වාමො. ධූ කම්පනෙ, ධුනාතීති ධූමො. හි ගතිම්හි, හිනොතීති හෙමො. ලූ ඡෙදනෙ, ලූයතීති ලොමො. පී තප්පනෙ, පීණනං පෙමො. අද භක්ඛණෙ, අදතීති අත්ථෙ මන, මස්ස ච වා තකාරො, ‘‘තො දස්සා’’ති තකාරො, අත්තා, ආතුමා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අදස්ස දීඝො, උකාරාගමො ච. යා පාපණෙ, යාමො.

‘‘වා’’ති වත්තමානෙ –

653. සමාදිහි ථමා.

සමදමදර රහ ලප වස යු දු හි සි දා සා ඨා භස බහඋසුඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ථ මඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති වා.

සම ¶ උපසමෙ, ක්වචිග්ගහණාධිකාරා න ධාත්වන්තලොපො, කිලෙසෙ සමෙතීති සමථො සමාධි. එවං දමනං දමථො. දර දාහෙ, දරණං දරථො පරිදාහො. රහ උපාදානෙ, රහීයතීති රථො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා හලොපො. සප අක්කොසෙ, සපනං සපථො. වස නිවාසෙ, ආවසන්ති එතස්මින්ති ආවසථො. යු මිස්සනෙ, යූථො, දීඝො. දු ගතිවුද්ධිම්හි, දවති වඩ්ඪතීති දුමො. හිනොතීති හිමො උස්සාවො. සි බන්ධනෙ, සීයතීති සීමා, දීඝො. දා අවඛණ්ඩනෙ, දාමො. සා සාමත්ථෙ, සාමො. ඨා ගතිනිවත්තිම්හි, ථාමො, ඨස්ස ථත්තං. භස භස්මීකරණෙ, භස්මා, බ්රහ්මාදිත්තා ‘‘ස්යා චා’’ති ආත්තං. බහ වුද්ධිම්හි, බ්රහ්මා, නිපාතනතො බ්රො බස්ස. උසු දාහෙ, උස්මා ඉච්චාදි.

654. මසුස්ස සුස්ස ච්ඡ ර ච්ඡෙරා.

මසුඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස සුස්ස ච්ඡරච්ඡෙරඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති. මසු මච්ඡෙරෙ, ක්විප්පච්චයො, ච්ඡරච්ඡෙරාදෙසා, මච්ඡරො, මච්ඡෙරො.

‘‘ච්ඡර ච්ඡෙරා’’ති වත්තතෙ.

655. ආපුබ්බචරස්ස ච.

ආපුබ්බස්ස චරඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ච්ඡරච්ඡෙරාදෙසා හොන්ති, චසද්දෙන ච්ඡරියාදෙසො ච. භුසො චරණන්ති අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො, ච්ඡරියාදිආදෙසො, රස්සත්තඤ්ච. අච්ඡරියං ¶ , අච්ඡරං, අච්ඡෙරං. අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්තිපි අච්ඡරියං.

656. අල කල සලෙහි ලයා.

අල කල සල ඉච්චෙතෙහි ධාතූහි ල යඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. අල පරිසමත්තිම්හි, අල්ලං, අල්යං. කල සඞ්ඛ්යානෙ, කල්ලං, කල්යං. සල, හුල, පද ගතිම්හි, සල්ලං, සල්යං.

‘‘කල සලෙහී’’ති වත්තතෙ.

657. යාණ ලාණා.

තෙහි කල සලඉච්චෙතෙහි ධාතූහි යාණ ලාණප්පච්චයා හොන්ති. කල්යාණං, පටිසල්යාණං, කල්ලාණො, පටිසල්ලාණො. යදා පන ලී සිලෙසනෙති ධාතු, තදා ‘‘පටිසල්ලයනං, පටිසල්ලාණ’’න්ති යුප්පච්චයෙන සිද්ධං, උපසග්ගන්තස්ස නිග්ගහීතස්ස ලත්තං, රහාදිපරත්තා නස්ස ණත්තං, එකාරස්ස ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අත්තඤ්ච.

658. මථිස්ස ථස්ස ලො ච.

මථඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස ථස්ස ලාදෙසො හොති, චසද්දෙන ලප්පච්චයො, මථ විලොළනෙ, මල්ලො, සො එව මල්ලකො, යථා හීනකො.

‘‘කිච්චා’’ති වත්තතෙ.

659. අවස්සකාධමිණෙසු ණී ච.

අවස්සක අධමිණඉච්චෙතෙස්වත්ථෙසු, ණීපච්චයො හොති, කිච්චා චාති ණීපච්චයො, ණලොප වුද්ධිසිලොපා, අවස්සං ¶ මෙ කම්මං කාතුං යුත්තොසීති කාරීසි මෙ කම්මං අවස්සං, කාරිනො මෙ කම්මං අවස්සං, හාරීසි මෙ භාරං අවස්සං.

අධමිණෙ – සතං මෙ ඉණං දාතුං යුත්තොසීති දායීසි මෙ සතං ඉණං, ධාරීසි මෙ සහස්සං ඉණං ඉච්චාදි, කිච්චප්පච්චයා පන හෙට්ඨායෙව දස්සිතා.

660. වජාදීහි පබ්බජ්ජාදයො නිපච්චන්තෙ.

ආකතිගණොයං. වජඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි පච්චයාදෙසලොපාගමනිසෙධලිඞ්ගාදිවිධිනා යථාභිධානං පබ්බජ්ජාදයො සද්දා නිපච්චන්තෙ.

වජ ගතිම්හි පපුබ්බො, පඨමමෙව වජිතබ්බන්ති අත්ථෙ ‘‘භාවකම්මෙසූ’’ති අධිකිච්ච ‘‘ණ්යොචා’’ති ණ්යප්පච්චයො, ණලොපාදි. ‘‘පව්වජ්ය’’න්ති රූපෙ සම්පත්තෙ ඉමිනා ජ්ඣස්ස ජ්ජාදෙසො, වකාරද්වයස්ස බකාරද්වයං, වුද්ධිනිසෙධො, ඉත්ථිලිඞ්ගත්තඤ්ච නිපච්චන්තෙ, පබ්බජ්ජා.

තථා ඉඤ්ජ කම්පනෙ, ඉඤ්ජනං ඉජ්ජා. යජ දෙවපූජායං, යජනං ඉජ්ජා, ‘‘යජස්සාදිස්සී’’ති ඉත්තං. අඤ්ජ බ්යත්තිගතීසු සංපුබ්බො, සමඤ්ජනං සමජ්ජා, ඤ්ඣස්ස ජ්ජාදෙසො. සද විසරණගත්යාවසානෙසු, නිසීදනං නිසජ්ජා. විද ඤාණෙ, විජානනං, විදතීති වා විජ්ජා. සජ විස්සග්ගෙ, විස්සජ්ජනං විස්සජ්ජා. පද ගතිම්හි, නිපජ්ජනං නිපජ්ජා.

හන හිංසාගතීසු, හන්තබ්බන්ති අත්ථෙ ණ්යම්හි කතෙ ‘‘වධො වා සබ්බත්ථා’’ති හනස්ස වධාදෙසො, ඣස්සිමිනා ජ්ඣාදෙසො ච, සො වජ්ඣො, සා වජ්ඣා. සී සයෙ, සයනං, සයන්ති එත්ථාති වා සෙය්යා, වුද්ධි, යකාරස්ස ද්විත්තඤ්ච ¶ . ධා ධාරණෙ සංපුබ්බො, සම්මා චිත්තං නිධෙති එතාය, සයං වා සද්දහතීති අත්ථෙ ‘‘ඉත්ථියමතියවො වා’’ති අප්පච්චයො, ‘‘සන්ධා’’ති රූපෙ සම්පත්තෙ ඉමිනා නකාරස්ස දකාරො, සද්ධා. චර චරණෙ, චරණන්ති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයෙ, ඉකාරාගමෙ ච කතෙ ඉමිනා වුද්ධිනිසෙධො, චරියා.

රුජ රොගෙ, රුජනන්ති අත්ථෙ ඉමිනා ඡප්පච්චයො, ‘‘බ්යඤ්ජනන්තස්ස චො ඡප්පච්චයෙසු චා’’ති ධාත්වන්තස්ස චකාරො, රුච්ඡා, රුජාති අප්පච්චයෙන සිද්ධං. තථා කුච සඞ්කොචනෙ, ඡප්පච්චයො, කොචනං කුච්ඡා. ලභ ලාභෙ, ඡම්හි චාදෙසො, ලච්ඡා. රද විලෙඛනෙ, රච්ඡා. මුහ වෙචිත්තෙ, මුය්හනං මුච්ඡා, මුච්ඡනං වා මුච්ඡා. වස නිවාසෙ, වච්ඡා. කච දිත්තිම්හි, කච්ඡා. කථ කථනෙ සංපුබ්බො, සද්ධිං කථනන්ති අත්ථෙ ණ්යප්පච්චයො, ඉමිනා ථ්යස්ස ච්ඡාදෙසො, සංසද්දස්ස සාදෙසො ච, සාකච්ඡා. තුද බ්යථනෙ, තුච්ඡා. පද ගතිම්හි, බ්යාපජ්ජනන්ති අත්ථෙ ණ්යම්හි කතෙ ‘‘බ්යාපාද්යා’’ති රූපෙ සම්පත්තෙ ඉමිනා නිපාතනෙන ද්යස්ස ජ්ජාදෙසො, රස්සත්තඤ්ච, බ්යාපජ්ජා.

මර පාණචාගෙ, මරති මරණන්ති ච අත්ථෙ ඉමිනා ත්යත්යුප්පච්චයා, ධාත්වන්තලොපොච, තතො ‘‘යවත’’මිච්චාදිනා චකාරො, මච්චො, මච්චු. සත සාතච්චෙ, ඉමිනා යප්පච්චයො, ත්යස්ස චකාරො, සච්චං. තථා නත ගත්තවිනාමෙ, නච්චං. නිති නිච්චෙ, නිච්චං. මා මානෙ, මායා. ජන ජනනෙ, ජායා, කන දිත්තිකන්තීසු, න්යස්ස ඤත්තං, ද්විත්තඤ්ච, කඤ්ඤා. ධන ධඤ්ඤෙ, ධඤ්ඤං. පුනාතීති පුඤ්ඤං, නකාරාගමො ඉච්චාදි.

661. වෙ ¶ පු සී දවව මු කු දා භූහ්වාදීහි ථුත්තිම ණිමා නිබ්බත්තෙ.

වෙපුසීදවවමුඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි, කු දා භූආදිතො, හ්වාදිතො ච යථාක්කමං ථුත්තිමණිමඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති නිබ්බත්තත්ථෙ. වෙපු කම්පනෙ, ථුප්පච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා අකාරාගමො, අථ වා ‘‘අථූ’’ති වත්තබ්බෙ සරලොපං කත්වා ‘‘ථූ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, වෙපෙන නිබ්බත්තො වෙපථු. සී සයෙ, සයනෙන නිබ්බත්තො සයථු. දව දවනෙ, දවෙන නිබ්බත්තො දවථු. වමු උග්ගිරණෙ, වමෙන නිබ්බත්තො වමථු.

කුත්ති කරණං, තෙන නිබ්බත්තං කුත්තිමං, ‘‘කු’’ඉති නිපාතනතො කරස්ස කුත්තං. දා දානෙ, දාති දානං, තෙන නිබ්බත්තං දත්තිමං, රස්සත්තං. භූති භවනං, තෙන නිබ්බත්තං භොත්තිමං. අවහුති අවහනං, තෙන නිබ්බත්තං ඔහාවිමං, ණලොපවුද්ධිආවාදෙසා.

662. අක්කොසෙ නම්හානි.

අක්කොසෙ ගම්මමානෙ නම්හි නිපාතෙ උපපදෙ සති ධාතුතො ආනිප්පච්චයො හොති. න ගමිතබ්බො තෙ ජම්ම දෙසොති අත්ථෙ ආනිප්පච්චයො, කිතකත්තා නාමමිව කත්වා සිම්හි කතෙ න ගමානීති අත්ථෙ කම්මධාරයසමාසො, නස්ස අත්තං, පුන සමාසත්තා නාමමිව කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, අගමානි තෙ ජම්ම දෙසො. න කත්තබ්බං තෙ ජම්ම කම්මන්ති අකරානි තෙ ජම්ම කම්මං.

නම්හීති කිං? විපත්ති තෙ. අක්කොසෙති කිං? අගති තෙ.

663. සුනස්සුනස්සොණවානුවානුනුනඛුණානා ¶ .

සුනඉච්චෙතස්ස පාටිපදිකස්ස සම්බන්ධිනො උනසද්දස්ස ඔණ වාන උවාන උන උනඛ උණ ආ ආනඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති. සුනස්සුනස්ස ඔණාදිආදෙසෙ, පරනයනෙ ච කතෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, සොණො, සොණා, ස්වානො, ස්වානා, සුවානො, සුවානා, සුනො, සුනා, සුනඛො, සුනඛා, සුණො, සුණා, සා සානො, සානා ඉච්චාදි.

664. තරුණස්ස සුසු ච.

තරුණඉච්චෙතස්ස සද්දස්ස සුසුඉච්චාදෙසො හොති. චසද්දො අනියමත්ථො, සුසු, තරුණො වා.

665. යුවස්සුවස්සුවුවානුනූනා.

යුවඉච්චෙතස්ස පාටිපදිකස්ස උවසද්දස්ස උවඋවානඋනඌනඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති. යුවා තිට්ඨති, යුවානො තිට්ඨති, යුනො තිට්ඨති, යූනො තිට්ඨති.

666. ඡදාදීහි තත්රණ.

ඡදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තත්රණඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. ඡද අපවාරණෙ, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වන්තස්ස තකාරො. ආතපං ඡාදෙතීති ඡත්තං, ඡත්රං, බ්යඤ්ජනත්තයෙ සරූපානමෙකස්ස ලොපො.

චින්ත චින්තායං, චින්තෙතීති චිත්තං, නකාරස්ස සංයොගාදිත්තා නිග්ගහීතං, තස්ස ‘‘බ්යඤ්ජනෙ චා’’ති ලොපො, චිත්රං, ‘‘ඝටාදීනං වා’’ති න වුද්ධි.

සු ¶ අභිසවෙ, ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති තස්ස ද්විත්තං, අත්ථෙ අභිසවෙතීති සුත්තං, සුත්රං.

සූද පග්ඝරණෙ, අත්ථෙ සූදෙතීති සුත්තං, රස්සත්තං, භුජාදිත්තා දලොපො, ද්විත්තඤ්ච. සු සවනෙ, සුණාතීති සොතං, සොත්රං, වුද්ධි.

නි පාපණෙ, නෙතීති නෙත්තං, නෙත්රං. විද මඞ්ගල්ලෙ, තො දස්ස, පවිත්තං, පවිත්රං. පූ පවනෙ, පුනාතීති පවිත්තං, පවිත්රං, ඉකාරාගමො, වුද්ධිඅවාදෙසා ච.

පත ගතිම්හි, පතතීති පත්තං, පත්රං, පතතො තායතීති පත්තො, පත්රො. තනු විත්ථාරෙ, තඤ්ඤතීති තන්තං, තන්ත්රං. යත යතනෙ, යත්තං, යත්රං. යා පාපණෙ, යාපනා යත්රා. යමු උපරමෙ, යන්තං, යන්ත්රං. අද භක්ඛණෙ, අදතීති අත්තං, අත්රං. යුජ යොගෙ, යුජ්ජතීති යොත්තං, යොත්රං, භුජාදිත්තා ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි.

වතු වත්තනෙ, වත්තං, වත්රං. මිද සිනෙහනෙ, මිජ්ජතීති මිත්තං, මිත්රං. මා පරිමාණෙ, මත්තා පරිමාණං, ද්විත්තරස්සත්තානි. එවං පුනාතීති පුත්තො, පුත්රො. කල සඞ්ඛ්යානෙ, කලත්තං, කලත්රං භරියා. වර සංවරණෙ, වරත්තං, වරත්රං චම්මමයයොත්තං. වෙපු කම්පනෙ, වෙපතීති වෙත්තං, වෙත්රං.

ගුප සංවරණෙ, ගොත්තං, ගොත්රං, ‘‘ගුපාදීනඤ්චා’’ති ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තඤ්ච, ගත්තං වා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා උකාරස්ස අකාරො. දා අවඛණ්ඩනෙ, දාත්තං, දාත්රං. හු හවනෙ, අග්ගිහුත්තං. වහ පාපණෙ, වහිත්තං, වහිත්රං. චර චරණෙ, චරිත්තං, චරිත්රං. මුච මොචනෙ, මුත්තං පස්සාවො. භාස දිත්තිම්හි, භස්ත්රා ඉච්චාදි.

667. වදාදීහි ¶ ණිත්තො ගණෙ.

වද චර වරඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ණිත්තප්පච්චයො හොති ගණෙ ගම්මමානෙ. වද වියත්තියං වාචායං, වදිතානං ගණො වාදිත්තං. චර චරණෙ, චරිතානං ගණො චාරිත්තං. වර වරණෙ, වරිතානං ගණො වාරිත්තං. අථ වා චරන්ති තස්මිං පරිපූරකාරිතායාති චාරිත්තං. වාරිතං තායන්ති එත්ථ, එතෙනාති වා වාරිත්තං.

668. මිදාදීහි ත්තිතියො.

මිද පද රන්ජ තනු ධාඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි යථාභිධානං ත්ති තිඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. මිජ්ජති සිනිය්හතීති මෙත්ති, ධාත්වන්තලොපො. පජ්ජතීති පත්ති. රන්ජ රාගෙ, රන්ජති එත්ථාති රත්ති. විත්ථාරීයතීති තන්ති. ධාරෙතීති ධාති. පා රක්ඛණෙ, පාති. වස නිවාසෙ, වසති.

669. උසුරන්ජදංසානං දංසස්ස දඩ්ඪො ඪ ඨා ච.

උසු රන්ජ දංසඉච්චෙතෙසං ධාතූනං අන්තරෙ දංසස්ස දඩ්ඪාදෙසො හොති, සෙසෙහි ධාතූහි ඪ ඨඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. උසු දාහෙ, රන්ජ රාගෙ, ඪ ඨප්පච්චයා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වන්තලොපො, ද්විත්තං, උඩ්ඪො, රට්ඨං. දංස දංසනෙ, ක්විප්පච්චයො, ක්විලොපො, දංසස්ස දඩ්ඪාදෙසො ච, දඩ්ඪං.

670. සූවුසානමූවුසානමතො ථො ච.

සූ වු අසඉච්චෙතෙසං ධාතූනං ඌ උ අසානං අතඉච්චාදෙසො හොති, අන්තෙ ථප්පච්චයො ච.

සූ ¶ හිංසායං, සත්ථං. වු සංවරණෙ, වත්ථං. අස භුවි, අත්ථො. යදා පන සසු හිංසායං, වස අච්ඡාදනෙ, අර ගතිම්හීති ච ධාතු, තදා ‘‘සමාදීහි ථ මා’’ති ථප්පච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වන්තලොපො, ‘‘වග්ගෙ ඝොසා’’තිආදිනා ද්විත්තං, සසතීති සත්ථං, වසීයතීති වත්ථං, අරීයතීති අත්ථො.

671. රන්ජුදාදීහි ධදිද්දකිරා ක්වචි ජ ද ලොපො ච.

රන්ජ උදිඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ධ ද ඉද්ද ක ඉරඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති ක්වචි, ධාත්වන්තානං ජදානං ලොපො ච හොති.

රන්ජ රාගෙ, ධප්පච්චයො, ජලොපො ච, රන්ධං. උදි පසවනක්ලෙදනෙසු සංපුබ්බො, දප්පච්චයො, සමුද්දො, උද්දො. ඛුද පිපාසායං, ඛුද්දො. ඡිදි ද්විධාකරණෙ, ඡිද්දො. රුදි හිංසායං, රුද්දො, ලුද්දො, ලො රස්ස. භදි කල්යාණෙ, භද්දො. නිදි කුච්ඡායං, නිද්දා. මුද හාසෙ, මුද්දා. දල දුග්ගතිම්හි, ඉද්දප්පච්චයො, දලිද්දො.

සුස සොසනෙ, සුච සොකෙ වා, කප්පච්චයො, ධාත්වන්තස්ස කකාරො, සුක්කං. වච වියත්තියං වාචායං, වක ආදානෙ වා, වක්කං. සක සත්තිම්හි, සක්කො. උසු දාහෙ, උක්කා.

වජ ගතිම්හි, ඉරප්පච්චයො, අප්පටිහතං වජතීති වජිරං. මද උම්මාදෙ, මදිරා. එවං මන්දිරං, රුධිරං, රුහිරං, රුචිරං. බධ බන්ධනෙ, බධිරො, බධිරා, බධිරං, තිමිරො, තිමිරං, සිරො. සර හිංසායං, සරිරං. ‘‘කලිලං, සලිල’’න්තිආදීසු ලො රස්ස. කුටිලො, කොකිලො ඉච්චාදයො.

672. පටිතො ¶ හිස්ස හෙරණ හීරණ.

පටිතො පරස්ස හිඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස හෙරණ හීරණඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති. හි ගතිම්හි පටිපුබ්බො, පටිපක්ඛෙ මද්දිත්වා ගච්ඡතීති අත්ථෙ ‘‘ක්වි චා’’ති ක්විප්පච්චයො, ක්විලොපො, ඉමිනා හෙරණ හීරණආදෙසා, ණලොපො, ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා පටිසද්දාදිස්ස වුද්ධි, පාටිහෙරං, පාටිහීරං, යදා පන හර හරණෙති ධාතු, තදා පටිපක්ඛෙ හරතීති ‘‘පාටිහාරිය’’මිති ණ්යෙනපි සිද්ධං.

673. කඩ්යාදීහි කො.

කඩිඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි කප්පච්චයො හොති.

කඩි ඡෙදනෙ, කප්පච්චයෙ කතෙ ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා, ‘‘නිග්ගහීතඤ්චා’’ති වා ඉකාරානුබන්ධස්ස ධාතුස්ස නිග්ගහීතාගමො, කලොපො ච, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං, කණ්ඩො උසු, පරිමාණඤ්ච. එවං ඝටි ඝට්ටනෙ, ඝණ්ටො, ඝණ්ටා වා. වටි ආවත්තනෙ, වටි ධාරණබන්ධනසඞ්ඝාතෙසු වා, වණ්ටො. කරඩි භාජනත්ථෙ, කරණ්ඩො. මඩි මණ්ඩනත්ථෙ, මණ්ඩො. සඩි ගුම්බත්ථෙ, සණ්ඩො. භඩි භණ්ඩත්ථෙ, භණ්ඩං. පඩි ලිඞ්ගවෙකල්ලත්ථෙ, පණ්ඩො, සො එව පණ්ඩකො. දඩි ආණායං, දණ්ඩො. රඩි හිං සායං, රණ්ඩො. තඩි චලනත්ථෙ, විතණ්ඩො. චඩි චණ්ඩත්ථෙ, චණ්ඩො. ගඩි සන්නිච්චයෙ, ගණ්ඩො. අඩි අණ්ඩත්ථෙ, අණ්ඩො. ලඩි ජිගුච්ඡායං, ලණ්ඩං. මෙඩි කුටිලත්ථෙ, මෙණ්ඩො, මෙණ්ඩකො වා. එරඩි හිංසායං, එරණ්ඩො. ඛඩි ඡෙදනත්ථෙ, ඛණ්ඩො. මදි හාසෙ, මන්දො. ඉදි පරමිස්සරියෙ, ඉන්දො. චදි ඉච්ඡාකන්තීසු, චන්දො. ඛුර ඡෙදනෙ, ඛුරො ඉච්චාදි.

‘‘කො’’ති වත්තතෙ.

674. ඛාදාමගමානං ¶ ඛන්ධන්ධගන්ධා.

ඛාද අම ගමුඉච්චෙතෙසං ධාතූනං ඛන්ධ අන්ධ ගන්ධඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති, කප්පච්චයො ච හොති. ඛාද භක්ඛනෙ, ජාතිජරාමරණාදීහි සංසාරදුක්ඛෙහි ඛජ්ජතීති ඛන්ධො. අම රොගෙ, අන්ධො. ගමු, සප්ප ගතිම්හි, ගන්ධො. ක්වචිග්ගහණෙන කලොපාභාවෙ ඛන්ධකො, අන්ධකො, ගන්ධකො. අථ වා රාසට්ඨෙන ඛන්ධො. ගන්ධ සූචනෙ, අත්තනො නිස්සයස්ස ගන්ධනතො සූචනතො ගන්ධො.

675. පටාදීහ්යලං.

පටඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි, පාටිපදිකෙහි ච අලප්පච්චයො හොති. අට, පට ගතිම්හි, පටෙ අලං සමත්ථන්ති අත්ථෙ ඉමිනා අලප්පච්චයො, ‘‘සි’’න්ති අමාදෙසො, පටලං, පටලානි. තථා කල කලලෙ, කලලං. කුස ඡෙදනභූත දාන සඤ්චයෙසු, කුසලං, යදා පන සල ලූ ලාඉති ධාතු, තදා කුච්ඡිතානං සලනතො, කුසානං ලවනතො, කුසො විය ලවනතො වා කුසෙන ලාතබ්බත්තා කුසලන්ති අප්පච්චයෙන කප්පච්චයෙන වා රූපසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කද මදෙ, කදලං. භගන්ද සෙචනෙ, භගන්දලං. මෙඛ කටිවිචිත්තෙ, මෙඛලං, මෙඛලා වා. වක්ක රුක්ඛතචෙ, වක්කලං. තක්ක රුක්ඛසිලෙසෙ, තක්කලං. පල්ල නින්නට්ඨානෙ, පල්ලලං. සද්ද හරිතෙ, සද්දලං, පරලොපො. මූල පතිට්ඨායං, මුලාලං, රස්සත්තං. බිල නිස්සයෙ, බිලාලං. විද සත්තායං, විදාලං. චඩි චණ්ඩික්කෙ, චණ්ඩාලො, දීඝත්තං. වා ගතිගන්ධනෙසු, වාලං. වස අච්ඡාදනෙ, වසලො. පචි විත්ථාරෙ, පචලො, පඤ්චාලො ¶ , පඤ්චන්නං රාජූනං අලන්තිපි පඤ්චාලො. මච චොරෙ, මචලො. මුස ථෙය්යෙ, මුසලො.

ගොත්ථු වංසෙ, ගොත්ථුලො. පුථු විත්ථාරෙ, පුථුලො. බහු සඞ්ඛ්යානෙ, බහුලං, පරලොපො. යදා පන ලා ආදානෙ ඉති ධාතු, තදා ගොත්ථුං ලාතීති ගොත්ථුලො. එවං පුථුලො, බහුලං.

මඞ්ග මඞ්ගල්යෙ, මඞ්ගලං. බහ වුද්ධිම්හි, බහලං. කම්බ සඤ්චලනෙ, කම්බලං. සබි මණ්ඩලෙ, සම්බලං, නිග්ගහීතාගමො, සබලො වා. අග්ග ගතිකොටිල්ලෙ, අග්ගලං. මඩි භූසායං, මණ්ඩලං. කුඩි දාහෙ, කුණ්ඩලං ඉච්චාදි.

676. පුථස්ස පුථුපථාමො වා.

පුථඉච්චෙතස්ස ධාතුස්ස පුථු පථඉච්චෙතෙ ආදෙසා හොන්ති, අමප්පච්චයො ච හොති වා, ක්වචත්ථොයං වාසද්දො. පුථ විත්ථාරෙ, පත්ථටාති අත්ථෙ ක්විප්පච්චයො, ඉමිනා පුථස්ස පුථුපථාදෙසා, ක්විලොපො. ඉත්ථියං ඊපච්චයො, ‘‘ඔ සරෙ චා’’ති සුත්තෙ චසද්දෙන අවාදෙසො, පුථවී, පථවී, පධවී, ථස්ස වත්තං, අමප්පච්චයෙ පථාදෙසො, පථමො.

677. සස්වාදීහි තුදවො.

සසුඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි තු දුඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. සසු හිංසාගතීසු, තුප්පච්චයො, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ධාත්වන්තස්ස තකාරො, සත්තු. ජන ජනනෙ, ජත්තු. දද දානෙ, දද්දු කුට්ඨවිසෙසො. අද භක්ඛණෙ, අද්දු. මදඋම්මාදෙ, මද්දු ඉච්චාදි.

678. ඣාදීහි ¶ ඊවරො.

චිපාධාඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ඊවරප්පච්චයො හොති. චි චයෙ, චීයතීති චීවරං. පා පානෙ, පාතීති පීවරො පීනො. ධා ධාරණෙ, ධීවරො කෙවට්ටො.

679. මුනාදීහි චි.

මුනාදීහි ධාතූහි ඉප්පච්චයො හොති, චසද්දෙන පාටිපදිකෙහි ච. මුන ඤාණෙ, මුනාතීති මුනි, වාධිකාරා න වුද්ධි. යත යතනෙ, යතතීති යති. අග්ග ගතිකොටිල්ලෙ, අග්ගි. පත ගතිම්හි, පති. සුච සොචකම්මනි, සුචි. රුච දිත්තිම්හි, රුචි. ඉස පරියෙසනෙ, සීලාදිගුණෙ එසතීති ඉසි. කු සද්දෙ, කවි, වුද්ධි, අවාදෙසො ච. රු සද්දෙ, රවි, දධි, කුටි. අසු ඛෙපනෙ, අසි. රාජ දිත්තිම්හි, රාජි. ගපු, සප්ප ගතිම්හි, සප්පි. අච්ච පූජායං, අච්චි. ජුත දිත්තිම්හි, ජොති, නන්දි, දීපි, කිමි, අකාරස්ස ඉත්තං. තමු කඞ්ඛායං, තිමි. බුධ බොධනෙ, බුජ්ඣතීති බොධි. කස විලෙඛනෙ, කසි. කපි චලනෙ, කපි, කලි, බලි, මසි, ධනි, හරි, අරි, ගිරි ඉච්චාදයො.

පාටිපදිකතො පන මහාලි, භද්දාලි, මණි, අරණි, තරණි, ධරණි, සරණි, ධමණි, අවනි, අසනි, වසනි ඉච්චාදි.

680. විදාදීහ්යූරො.

විදඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ඌරප්පච්චයො හොති. විද ලාභෙ, වන්දිතුං අලං අනාසන්නත්තාති අත්ථෙ ඌරප්පච්චයො. විදූරො, විජ්ජූරො වා, විදූරෙ ජාතො වෙදූරො මණි. වල,වල්ල ¶ සාධාරණබන්ධනෙසු, වල්ලූරො. මස ආමසනෙ, මසූරො. සිද සිඞ්ගාරෙ, සින්දූරො, නිග්ගහීතාගමො. දු ගතිම්හි, දූරො. කු සද්දෙ, කූරො. කපු හිංසාතක්කලගන්ධෙසු, කප්පූරො, ද්විත්තං. මය ගතිම්හි, මයූරො, මහියං රවතීති වා මයූරොති.

‘‘වණ්ණාගමො වණ්ණවිපරියයො ච,

ද්වෙ චාපරෙ වණ්ණවිකාරනාසා;

ධාතුස්ස චත්ථාතිසයෙන යොගො,

තදුච්චතෙ පඤ්චවිධං නිරුත්ත’’න්ති –

වුත්තනිරුත්තිලක්ඛණානුසාරෙන ‘‘තෙසු වුද්ධී’’තිආදිනා, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා ච රූපසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

උදි පසවනක්ලෙදනෙසු, උන්දිතුමලං සමත්ථොති උන්දූරො. ඛජ්ජ භක්ඛණෙ, ඛාදිතුං අලන්ති ඛජ්ජූරො. කුර අක්කොසෙ, අක්කොසිතුමලන්ති කුරූරො. සු හිංසායං, සූරො.

681. හනාදීහි ණුනුතවො.

හනඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි ණු නු තුඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති. ණුප්පච්චයෙ හන හිංසාගතීසු, හනතීති හණු. ජන ජනනෙ, ජායතීති ජාණු, ධාත්වන්තලොපො, දීඝො. භා දිත්තිම්හි, භාතීති භාණු. රි සන්තානෙ, රයතීති රෙණු රජො. ඛනු අවදාරණෙ, ඛන්ති, ඛඤ්ඤතීති වා ඛාණු. අම ගත්යාදීසු, අමතීති අණු, ධාත්වන්තලොපො.

නුප්පච්චයෙ – වෙ තන්තසන්තානෙ, වායතීති වෙනු, වෙණු වා. ධෙ පානෙ, ධායති වච්ඡං පායෙතීති ධෙනු, භාතීති භානු.

තුප්පච්චයෙ ¶ – ධා ධාරණෙ, ක්රියං, ලක්ඛණං වා ධාරෙතීති ධාතු. සි බන්ධනෙ, සීයති බන්ධීයතීති සෙතු. කී ධනවියොගෙ, කි උන්නතිම්හි, උද්ධං ගච්ඡතීති කෙතු. හි ගතිම්හි, හිනොතීති හෙතු. ජන ජනනෙ, ජායතීති ජන්තු. තනු විත්ථාරෙ, තනොතීති තන්තු. වස නිවාසෙ, වසති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති වත්ථු, ‘‘ක්වචි ධාතූ’’තිආදිනා සතකාරසංයොගස්ස ත්ථාදෙසො.

682. කුටාදීහිඨො.

කුටාදීහි ධාතූහි ඨප්පච්චයො හොති. කුට ඡෙදනෙ, කුටති ඡින්දතීති කුට්ඨො බ්යාධි. කුස ඡෙදනපූරණගන්ධෙසු, කුසතීති කොට්ඨො උදරං, ධාත්වන්තලොපද්විත්තානි. කටමද්දනෙ, කටති මද්දතීති කට්ඨං. කණ නිමීලනෙ, කණ්ඨො.

683. මනුපූරසුණාදීහි උස්සනුසිසා.

මනු පූර සුණඉච්චෙවමාදීහි ධාතූහි, පාටිපදිකෙහි ච උස්සනුසඉසඉච්චෙතෙ පච්චයා හොන්ති.

මනු බොධනෙ, උස්ස නුසා, මනතෙ ජානාතීති මනුස්සො, මානුසො වා, ධාත්වන්තස්ස ආත්තං.

පූර දානපූරණෙසු, පූරතීති පුරිසො, රස්සත්තං, පොසො, රකාරිකාරානං ලොපො, වුද්ධි ච, පුරෙ උච්චෙ ඨානෙ සෙතීති පුරිසො.

සුණ හිංසාකුලසන්ධානෙසු, සුණති කුලං සන්දහතීති සුණිසා. කු කුච්ඡිතෙ, කවීයතීති කරීසං මලං, කුස්ස ¶ කරත්තං, දීඝො ච. සු හිංසායං, අන්ධකාරවිධමනෙන සත්තානං භයං හිංසතීති සූරියො, රකාරාගමො, සකාරස්ස යත්තඤ්ච. මහ පූජායං, මහතීති මහිසො, මහියං සෙතීතිපි මහිසො. සි බන්ධනෙ, සීයති බන්ධීයතීති සීසං ඉච්චාදි.

684. අක්ඛරෙහි කාර.

අක්ඛරෙහි අක්ඛරවාචකෙහි වණ්ණෙහි කාරප්පච්චයො හොති. තද්ධිතාදිසුත්තෙ චග්ගහණෙන නාමබ්යපදෙසෙ ස්යාද්යුප්පත්ති, අකාරො, අකාරං, අකාරෙන ඉච්චාදි, ආකාරො, ඔකාරො, කකාරො, යකාරො, හකාරො, ළකාරො. එවකාරාදීසු පන කරීයති උච්චාරීයතීති කාරො සද්දො, එව ච සො කාරො චාති එවකාරො. එවං ධිකාරො, හුංකාරො, සාධුකාරො.

ඉකාරො ධාතුනිද්දෙසෙ, විකරණන්ධිතොති ච;

භවන්තෙත්ථ ගමිස්සාදි, හනත්යාදීති ඤාපකා.

උණාදිප්පච්චයන්තනයො.

තබ්බාදී ණාදයො නිට්ඨා, තවෙ තුනාදයො තථා;

මානන්තාදි උණාදීති, ඡද්ධා කිතකසඞ්ගහො.

ඉති පදරූපසිද්ධියං කිබ්බිධානකණ්ඩො

සත්තමො.

නිගමන

සන්ධි නාමං කාරකඤ්ච, සමාසො තද්ධිතං තථා;

ආඛ්යාතං කිතකං කණ්ඩා, සත්තිමෙ රූපසිද්ධියං.

තෙධා සන්ධිං චතුද්ධා පදමපි චතුධා පඤ්චධා නාමිකඤ්ච,

බ්යාසා ඡක්කාරකං ඡස්සමසනමපි ඡබ්භෙදතො තද්ධිතඤ්ච;

ආඛ්යාතං අට්ඨධා ඡබ්බිධමපි කිතකං පච්චයානං පභෙදා,

දීපෙන්තී රූපසිද්ධී චිරමිධ ජනතාබුද්ධිවුඩ්ඪිං කරොතු.

විඛ්යාතානන්දථෙරව්හයවරගුරුනං තම්බපණ්ණිද්ධජානං,

සිස්සො දීපඞ්කරාඛ්යද්දමිළවසුමතී දීපලද්ධප්පකාසො;

බාලාදිච්චාදිවාසද්විතයමධිවසං සාසනං ජොතයී යො,

සොයං බුද්ධප්පියව්හො යති ඉමමුජුකං රූපසිද්ධිං අකාසි.

ඉති පදරූපසිද්ධිපකරණං නිට්ඨිතං.