📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මොග්ගල්ලාන පඤ්චිකා ටීකා

සාරත්ථවිලාසිනීනාම

පඤ්චිකාටීකා

පණාමාදිකථා

විජ්ජාධනස්ස සමනුස්සරණම්පි යස්ස,

පඤ්ඤාවිසුද්ධරතනානයනෙකහෙතු;

තං ධම්මරාජමමලුජ්ජලකිත්තිමාලං,

සාමොදමාදරමයෙ හදයෙ නිධාය.

ලද්ධම්මහොදය මහාදය (සම්පසාදා) [ජපසො (පොත්ථකෙ)],

සක්කා(දි) සක්කතගුණං රතන (ද්වයඤ්ච) [ත්තයතා (පොත්ථකෙ)];

(යාපඤ්චිකා) ගුරුවරප්ප(භවාත්යගාහා) [හපා ත්ය ගායා (පොත්ථකෙ)],

තං සාධු සිස්සජන මජ්ජවගාහ යාම.

ජයතීහ මහාපඤ්ඤො, සො මොග්ගල්ලායනො මුනි;

යස්ස සාධුගුණුබ්භූත,කිත්ති සබ්බත්ථ පත්ථටා.

ඉච්චෙව මනවසෙස මත්තනො භයාද්යූපද්දවොපඝාභකරසාමත්ථිය යොගෙන සකලජ්ඣත්තිකබාහියන්තරාය නිවාරණ මධිප්පෙතසිද්ධි විසෙස මභිකඞ්ඛිය රතනත්තය විසයභූතං තංසාධනෙ කන්තනිදාන භූතස්ස ආලොකියයාතිසයගුණවිසෙසයුත්තස්ස මහතො ප්යතිමහනීයස්ස රතනත්තයස්ස සප්පසාදානුරූපං පූජාවිසයං තදනුස්ස(රණං කත්වා) ගුරුසන්නියොගමනුට්ඨාතුං–

කින්තෙහි පාදසුස්සූසා, යෙසං නත්ථි ගුරූනිහ;

යෙ තප්පාදරජොකිණ්ණා, තෙව සාධූ විවෙකිනොති.

වචනතො අත්තනො ගුරුපූජා පුරස්සරං පඤ්චිකාවිවරණං පථි’යා පඤ්චිකා’තිආදිනා කතපටිඤ්ඤත්තා සම්පති මහාදයොතිආදිනො ගන්ථස්ස සාධුජනවණ්ණනං වණ්ණනමාරභිස්සාම.

නනු ච වුත්තිගන්ථස්ස වණ්ණනායං කතාභිනිවෙසො-යමාචරියොති කථමිහානධිකතෙ මහාදයොතිආදිකෙ පටිපන්නොති රතනත්තප්පණාමගන්ථකත්තුගන්ථනිස්සයගන්ථාරම්භඵලඅභිධෙය්යසඞ්ඛාත- පයොජනසොතුජනසමුස්සාහනානං සන්දස්සනත්ථං. තත්ථ රතනත්තයප්පණාම කරණං අන්තරායකරාපුඤ්ඤවිඝාතකරපුඤ්ඤවිසෙසුප්පාදනෙන කත්තු මිච්ඡිතස්ස ගන්ථස්ස අනන්තරායෙනං පරිසමාපනත්ථං. වචීපණාමො පනෙත්ථ සොතූනම්පි යථාවුත්තත්ථනිප්ඵාදනකො ආචරියෙනාප්යය මත්ථො දස්සිතොයෙව’තත්ථ රතනත්තයප්පණාමසන්දස්සන’න්තිආදිනා, වාචසිකසත්ථාධිකාරතොපි වචීපණාමොති කායප්පණාමො මනොපණාමො ච. න කතො, ගන්ථකත්තුසන්දස්සනං ගන්ථස්ස පමාණ භාවවිභාවනත්ථං, ගන්ථනිස්සයසන්දස්සනං අත්තනියභාවසන්ධස්සනෙන තබ්බිසුද්ධිදස්සනත්ථං, ගන්ථාරම්භඵලදස්සනං තප්පටික්ඛෙපකජනනිසෙධාය, අභිධෙය්යසඞ්ඛාතයයොජනසන්දස්සනං වීමංසාපුබ්බකාරීනං පයොජනො පාලම්භපුබ්බිකා සත්ථෙ පවත්තතීති සොතුජනසමුස්සාහනං (කත්වා) ආදරෙන ගන්ථෙ පවත්තනත්ථං, යදාහු –

සබ්බස්සෙව හි සත්ථස්ස, කම්මස්සාපි ච කස්සචි;

කෙනෙතං ගය්හතෙ තාව, යාව-වුත්තම්පයොජනංති.

නනු සත්ථප්පයොජනානං සම්බන්ධොපි වත්තබ්බො ඉදමස්ස පයොජනන්ති යතො–

සිද්ධප්පයොජනං සිද්ධ,සම්බන්ධං සොතුමිච්ඡති;

සොතාදො තෙන වත්තබ්බො, සම්බන්ධො සප්පයොජනොති.

තත්රෙදමුත්තරං–

සත්තං පයොජනඤ්චෙව, උභො සම්බන්ධනිස්සයා;

තං වුත්තන්තොගධත්තා න, භින්නො වුත්තො පයොජනාති.

පයොජනප්පයොජනම්පන සාමත්ථියලද්ධබ්බං සයමාචරියෙන ‘‘කො පන සද්දලක්ඛණස්ස අජානනෙ දොසො’’තිආදිනා වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතබ්බං.

තත්ථ‘මහාදයො’ත්යාදිනා ගාථාද්වයෙන රතනත්තයපණාමො දස්සිතො, ‘යො ඉද්ධිමන්තෙසූ’තිආදිනා ගන්ථකත්තා, ‘සද්දසත්ථ’න්තිආදිනා ගන්ථනිස්සයො, ‘සඞ්ඛෙපනයෙනා’තිච ‘සාරභූතං විපුලත්ථගා හිං අනාකුල’න්ති ච ඉමෙහි ගන්ථාරම්භඵලං සොතුජනසමුස්සාහනඤ්ච, අභිධෙය්යසඞ්ඛාතප්පයොජනම්පන‘සංවණ්ණන’න්ති ඉමිනා දස්සිතං අන්වත්ථ බ්යපදෙසෙන සංවණ්ණීයති විවරිත්වා විත්ථාරෙත්වා කථීයති අත්ථො එතායාති සංවණ්ණනාභි කත්වා, තම්පන විවරිත්වා කථනං සද්දානුසාසනසත්ථසන්නිස්සයත්තා අභිධෙය්යො නාම සමුදිතෙන සත්ථෙන වචනීයත්ථො තං [වචනීයත්ථොති (පොත්ථකෙ)] වුත්තසද්දානුසිට්ඨිසඞ්ඛාතපයොජනමෙවාති අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො.

අයම්පනෙත්ථ අවයවත්ථො-යොති අනියමවචනං ධම්මරාජසද්දා පෙක්ඛාය චෙත්ථ පුල්ලිඞ්ගතා, තෙනෙත්ථ වුච්චමානගුණවිසෙසා ධාරපුග්ගලවිසෙසනිදස්සනං, දයති දුක්ඛං අපනෙත්වා පරෙසං සුඛං දදාති, දයීයති වා සප්පුරිසෙහි ගමිය(ති ස) සන්තානෙ පවත්තීයති, දයති වා පරදුක්ඛං හිංසති, දයති වා පරදුක්ඛං ගණ්හාති තංවසෙන අත්තනො හදයඛෙදං කරොතීති දයා, ‘‘දය=දානගති හිංසාදානෙසු’’ ඉච්චස්මා ‘‘ඉත්ථියමණත්තිකයක්යාචෙ’’ති (5-49) අප්පච්චයො, විසයමහන්තතාය මහතී පසත්ථා වා දයා අස්සාති මහාදයො, විසෙසන සමාසෙ ‘‘සද්ධාදිත්ව’’ (4-84) වක්ඛමානපාරමිතාසම්භරණදුක්ඛානුභව නානමිදං හෙතුවචනං, කම්මකිලෙසෙහි ජනිතාති ජනා සත්තලොකො, ඉමිනා ඛීණාසවාපි සඞ්ගය්හන්ති තෙසම්පි දිට්ඨධම්මිකසුඛවිහාරසඞ්ඛාත හිතස්ස දානතො, ජනානං සමූහො ජනතා තස්සා හිතාය අභිවඩ්ඪියා සකලවට්ට දුක්ඛනිස්සටනිබ්බානසුඛභාගියකරණායාති වුත්තං හොති, අස්සච’සම්පූරය’න්ති ඉමිනා’දුක්ඛමනුභවී’ති ඉමිනා ච සම්බන්ධො, සම්බොධීති එත්ථ සංසද්දො සාමන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති, තස්මා සංසයමෙව අනඤ්ඤබොධිතො හුත්වා චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣති එතායාති සම්බොධි, සංපුබ්බා බුධධාතුතො ‘‘ඉ’’ඉති ණ්වාදි (කො) ඉප්පච්චයො, සවාසනසකලසංකිලෙසප්පහායකං භගවතො අරහත්තමග්ගඤ්ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්තිපි වදන්ති, සම්පාපයතීති සම්පාපකං, සම්බොධියා සම්පාපකන්ති ඡට්ඨීසමාසො, කින්ති ධම්මජාතං ධම්මසද්දෙනෙත්ථ පාරමිධම්මා පඤ්චමහාපරිච්චාගාදයො ච අධිප්පෙතා, තෙපි හි අත්තානං ධාරෙන්තං ධාරෙන්ති සම්බොධි සම්පාපනසාමත්ථියයොගෙන පරෙපි ධාරෙන්ති නාමාති ධම්මාති වුච්චන්ති, ‘ධර=ධාරණෙ’ඉච්චස්මා ඛීසු, වියාදිසුත්තෙන ණ්වාදි(කො) මප්පච්චයො, ධම්මානංජාතං, ධම්මාඑවවා ජාතං, සම්බොධිසම්පාපකඤ්ච තං ධම්මජාතං චෙති විසෙසනසමාසො, ‘සම්පූරය’න්ති මස්සෙතං කම්මං, සම්පූරයන්ති පයොගසම්පත්තියොගා දීපඞ්කර (පාද)මූලෙ හත්ථොපගතම්පි නිබ්බානම්පහාය යථාවුත්තකරුණාගුණයොගසීතලීභූතහදයතාය ‘‘කථන්නාමෙතෙ අච්චන්ත දුස්සහවට්ටදුක්ඛොපගතෙ සත්තෙ තංමහාදුක්ඛා මොචෙස්සාමී’’ති වට්ටදුක්ඛනිස්සරණෙකහෙතුතාය සම්මා පූරෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො වුඩ්ඪිං විරූළ්හං වෙපුල්ලං ගමෙන්තොති වුත්තං හොති, හෙතුයෙවෙදමපි දුක්ඛානුභවනස්ස, මහාදයතා පනස්ස පරම්පරහෙතු, දුට්ඨු ඛනති කායිකං අස්සාදන්ති’දුපුබ්බා ඛනිස්මා’ ‘‘ක්වී’’ති (5-4) ක්වි, දුක්ඛං කායිකදුක්ඛ වෙදනා, කීදිසන්ති ආහ-’අනන්තරූප’න්ති, සභාවවචනො යං රූපසද්දො ‘‘පියරූප’’න්තිආදීසුවිය, තෙ ච දුක්ඛසභාවා (අනන්තා) අනන්තකාරණානං වසෙන, තස්මා අනන්තං රූපං සභාවො අස්සාති අනන්තරූපං, තං දුක්ඛං අනුභවී වින්දී, කිමිවාති ආහ-‘සුඛං වා’ති, සුට්ඨු ඛනති කායිකං ආබාධන්ති සුඛං, ඉවසද්දො සධම්මත්තසඞ්ඛාතොපමාජොතකො, සධම්මත්තඤ්හි උපමා, වුත්තඤ්හි ‘‘උපමානොපමෙය්යානං, සධම්මත්තං සියො පමා’’ති, කිං වුත්තං හොති ‘‘අනිට්ඨානුභවනසභාවායාපි දුක්ඛවෙදනාය අනුභවනසභාවසාමඤ්ඤෙන අජ්ඣාසයසම්පත්තිවිසෙසයොගා මහාකාරුණිකස්ස සුඛෙන සදිසතාපත්තිහොතීති දුක්ඛම්පි සමානං තං සුඛමිව වින්දී’’ති. කථමඤ්ඤථා වට්ටදුක්ඛතො සකලලොකස්ස සමුද්ධරණං සියාති, අථවා සුඛමිව සුඛං වින්දන්තො විය අනඤ්ඤවින්දියමපි තාදිසං දුක්ඛං සකලලොකහිතාව හිතමනතාය වින්දීති අත්ථො, තෙනාහ ‘අඛින්නරූපො’ති, අඛින්නං පරිස්සමමප්පත්තං රූපං සභාවො අස්සාති විග්ගහො.

තං ධම්මරාජන්ති යොති අනියමනිද්දිට්ඨස්ස වුත්තගුණවිසෙසාධාර පුග්ගලස්සනියමනවචනං, ධම්මෙන රාජති නො අධම්මෙනාති වා, අත්තනා පටිවිද්ධස්ස සාමිභාවෙන ධම්මස්ස රාජා සාමීති වා, අත්තනා පටිවිජ්ඣියමානෙ ධම්මෙ පටිවිජ්ඣන්තොව තත්ථ රාජති දිප්පතීති වා, පරූපකාරවසෙන තදත්ථායෙව පටිපන්නත්තා පරෙසං ධම්මං රාජෙති පකාසෙතීති වා ධම්මරාජා, තං ධම්මරාජං නමිත්වාති සම්බන්ධො, නමස්සිත්වාති අත්ථො, කීදිසන්ති ආහ-‘ජිතමාරවීරං සුධන්ත සොවණ්ණනිභ’න්ති. තත්ථ මාරො ච සො වීරොචාති මාරවීරො ජිතො විද්තෙධස්තබලො මාරවීරො නාති ජිතමාරවීරො, තං, කිඤ්චාපි දෙවපුත්තකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුක්ඛන්ධ මාරා-නෙන ජිතා එව, තථාපි වීරසද්දසන්නිධානෙන දෙවපුත්තමාරෙ ගහිතෙ තංවිජයා අඤ්ඤෙපි ජිතා එව නාම හොන්තීති විඤ්ඤෙය්යං, සුට්ඨු ධන්තං ධමිතං උද්ධරිතං සුධන්තං, සුවණ්ණමෙව සොවණ්ණං, සුධන්ත ච තං සොවණ්ණඤ්ච, තස්සෙව නිභා සොභා අස්සෙති සමාසො, අථවා සුධන්තඤ්ච තං සුවණ්ණං චෙති සමාසෙ තස්සිදන්ති ‘‘ණො’’ති (4-34) ණප්පච්චයෙ ‘‘මජ්ඣෙ’’ති (4-126) මජ්ඣවුද්ධියං සුධන්තසොවණ්ණං පටිමාරූපං, තෙන නිභො සදිසො, තං.

එත්තාවතා ච –

හෙතු ඵලං පරත්ථො ච, සබ්බොපි ථුතිසඞ්ගහො;

හෙතු සම්බොධිතො, පුබ්බෙව, යමඤ්ඤං තතොපරීති.

වුත්තහෙතුඵලසත්තොපකාරවසෙන බුද්ධරතනස්ස ථුතිපුබ්බකම්පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි ධම්මරාජෙන තෙනාපි පූජනීයස්ස ධම්මරතනස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙතුං‘ධම්මඤ්ච මොහන්ධතමප්පධංසි’න්ති ආහ, තත්ථ ච සද්දො ‘ධම්මඤ්ච නමිත්වා’ති [නමස්සිත්වා (පොත්ථකෙ)] නමස්සනක්රියාය ධම්මං සම්පිණ්ඩෙති, කිම්භූතන්ති ආහ, ‘මොහන්ධතමප්පධංසි’න්ති, මුය්හතීති මොහො=අඤ්ඤාණං, අන්ධයති සමත්ථචක්ඛුවිඤ්ඤාණපරිහානෙනාති අන්ධං, අන්ධඤ්ච තං තමඤ්චෙති අන්ධතමං=බාළ්හතිමිරං, මොහොයෙව තංසදිසතාය අන්ධතමන්ති මො හන්ධතමං, තං පධංසෙති පකාරෙන නාසෙති සීලෙනාති මොහන්ධතමප්පධංසී, පසද්දස්සපකාසනත්ථං හිත්වා පකාරත්ථස්සෙව ගහණතො පරියත්තියා සහ–

සොතාපත්තාදයො මග්ගා,චත්තාරො තප්ඵලානිච;

චත්තාරි අථ නිබ්බානං, ධම්මා ලොකුත්තරා නවාති.

වුත්තනවලොකුත්තරම්මො ගහිතාති විඤ්ඤාතබ්බං, අඤ්ඤථා අරහත්තමග්ගොව ගය්හෙය්ය, කස්මා පනෙත්ථ මොහස්සෙව පහානං වුත්තං, නෙතරෙසන්ති තම්මූලකත්තා සබ්බකිලෙසානං, තප්පහානස්මිඤ්හි වුච්චමානෙ තම්මුඛෙනෙතරෙසම්පි පහානං වුත්තමෙව හොතීති.

එවං ධම්මරතනස්ස නමක්කාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තදාධාරභූතසඞ්ඝරතනං නමස්සිතුං ‘සඞ්ඝං තථා සඞ්ඝටිතං ගුණෙහී’ති වුත්තං, තත්ථ තථාසද්දො සමුච්චයෙ වා, වචොයුත්තියං වා, වචොයුත්තිපක්ඛෙ ච සද්දො ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො, කිලෙසාදයො සංහනති හිංසතීති සඞ්ඝො, සංපුබ්බතො හනතිස්මා ක්විම්හි ‘‘ක්විම්හි ඝොපරිපච්චසමො හී’’ති (5.100) හනස්ස ඝො, කිලෙසහිංසනඤ්චෙත්ථ තදඞ්ගාදිවසෙන ගහිතං, ගුණෙහීති සාමඤ්ඤනිද්දෙසතො සම්මුතිසඞ්ඝෙන සද්ධිං

චත්තාරො ච පටිපන්නා, චත්තාරො ච ඵලෙඨිතා;

එස සඞ්ඝො උජුභූතො, පඤ්ඤාසීලසමාහිතොති.

වුත්තඅට්ඨඅරියපුග්ගලා ගය්හන්ති, ගුණෙහීති ලොකියලොකුත්තරෙහි සීලාදිගුණෙහි, සඞ්ඝටිතන්ති සංහතං.

එවමනන්තරායෙන ගන්ථපරිසමාපනත්ථමනන්ත ගුණවිසිට්ඨලොකත්තයග්ගසීඛාමණිභූතස්ස රතනත්තයස්ස පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි ගන්ථ කත්තාදියථාවුත්තත්ථොපදස්සන පුබ්බඞ්ගමමත්තනා සමාරභිතබ්බං ගන්ථ කරණං පටිඤ්ඤාතුකාමො’යො ඉද්ධිමන්තෙසූ’තිආදිමාහ, තත්ථ ‘යො’ති ඉමස්ස ‘තන්නාමධෙය්යෙනා’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, එතාය සත්තා ඉජ්ඣන්ති ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි=ඉද්ධිවිධාදයො ලොකියා ලොකුත්තරා ච සා එතෙසමත්ථීති ඉද්ධිමන්තො, තෙසු ඉද්ධිමන්තෙසු, ඉද්ධිමන්තානං මහාසාවකානං මජ්ඣෙති අත්ථො, මහත්තප්පත්තොති මහත්තං මහන්තභාවං ගතො, තන්නාමධෙය්යෙනාති තස්සෙව නාමධෙය්යමස්සාති තන්නාමධෙය්යො, තෙන, තපොධනෙනාති මුනිනා, කිං වුත්තං හොති- ‘‘එතදග්ගං භික්ඛවෙ මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මොග්ගල්ලානො’’ති භගවතා ඉද්ධිමන්තෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො නාම යො දුතියො අග්ගසාවකො… (තෙන සමානනාමධෙය්යෙනාති) තමපදිසන්තො-යමාචරියො අනුද්ධතභාවෙන උජුනාක්කමෙන නාමාදිකමවත්වා වඞ්කවුත්තියා අත්තනො මොග්ගල්ලානොති නාමං මහාසාමිට්ඨානන්තරප්පත්තිං කාලොචිතපඤ්ඤා වෙය්යත්තියං බුද්ධසාසනොපකාරිතාදිඤ්ච විභාවෙති. ‘යං රචිත’න්ති සම්බන්ධො, රචිතන්ති කතං, කින්ති ආහ සද්දසත්ථ’න්ති, සද්දසත්ථං නාම සුත්ත, සද්දලක්ඛණබ්යාකරණාද්යපරනාමධෙය්යං, සුත්තං(හි) ‘සද්දා (ලක්ඛීයන්ති) සාසීයන්ති අනුසාසීයන්ති පකතිප්පච්චයාදිවිභාගකප්පනාය එතෙනා’ති සද්දලක්ඛණන්ති ච ‘බ්යාකරීයන්ති සද්දනිප්ඵාදනවසෙන කථීයන්ති එතෙනා’ති බ්යාකරණන්ති ච වුච්චති, අපරම්පන වුත්යාදි තදුපකරණභාවෙන සද්දසත්ථං සද්දලක්ඛණං බ්යාකරණන්ති ච වුච්චතීති දට්ඨබ්බං, අනුනන්ති තබ්බිසෙසනං, අසෙසලක්ඛියොපසඞ්ගාහකභාවෙන වත්තබ්බස්සාපරස්සාභාවා සම්පුණ්ණන්ති අත්ථො, අථාති අනන්තරත්ථෙ නිපාතො, සද්දසත්ථරචනානන්තරන්ති අත්ථො, තස්සෙති සද්දසත්ථස්ස, වුත්ති ච සමාසා කතාති සම්බන්ධො, සුත්තං විවරීයති එතායාති වුත්ති, සමස්සතෙ සඞ්ඛිපීයතීති සමාසා.

තස්සාපීති වුත්තියාපි, සඞ්ගහෙත්වා සද්දවසෙන සඞ්කුචිතං විය කත්වා ඛිපනං සඞ්ඛෙපො, තස්ස නයො කමො සඞ්ඛෙපනයො, තෙන, භොවාති යො සද්දසත්ථස්ස වුත්තියා ච කත්තා සො එව, ඉදානි සුත්තවුත්තිරචනානන්තරමවසරප්පත්තෙ ඉමස්මිං කාලෙ, සමාරභෙය්ය සම්මා ආරම්භං කරෙය්ය බහුන්නං ක්රියාක්ඛණානමාදිභූතං ක්රියාක්ඛණමනුතිට්ඨෙය්ය, කින්ති සංවණ්ණනං, සංවණ්ණීයති අත්ථො එතායාති සංවණ්ණනා, පඤ්චීයති විපඤ්චීයති බ්යත්තී කරීයති වුත්ති අත්ථො එතායාති වා, තං පඤ්චයතීති වා ලද්ධනාමපඤ්චිකා, තං.

එවමත්තනා කරණීයසත්ථම්පටිජානිත්වා තදනන්තරං ‘‘ද්වෙ මෙ භික්ඛවෙ පච්චයා සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය (කතමෙ ද්වෙ) පරතො ච ඝොසො (අජ්ඣත්තඤ්ච) යොනිසො මනසිකාරො’’ති වචනතො සම්මාසවනපටිබද්ධා සබ්බාපි සාසන (ප්පටි) සම්පත්තීති සාසනප්පටිපත්තියා බ්යාකරණස්ස මූලකාරණත්තා තං සවනෙ සාධුජනෙ නියොජෙන්තො ‘තං සාරභූත’න්තිආදිමාහ, තත්ථ තන්ති යසද්දවිරහෙපි අධිකතත්තා සංවණ්ණනං පරාමසති, තං සුණන්තූ’ති සම්බන්ධො, සාධූති සවනක්රියාවිසෙසනං, අත්ථානුරූපං බ්යඤ්ජනං, බ්යඤ්ජනානුරූපඤ්ච අත්ථංසල්ලක්ඛෙත්වා අනඤ්ඤමනා හුත්වා සක්කච්චං සුණන්තූති අත්ථො සුවණ්ණභාජනෙ නික්ඛිත්තසීහවසාවිය අවිනස්සමානං කත්වා හදයෙ ඨපනවසෙන, සක්කච්චසවනමෙව හි සොතූනමත්ථාවහං හොතීති, සන්තොති සවනක්රියාය කත්තාරො දස්සෙති, තථා සාතිසයබ්යාකරණං… තථාවිධා එව සප්පුරිසා සාධුකං සොතුකාමා හොන්තීති, කිම්භූතන්ති ආහ ‘සාරභූත’න්තිආදි, භූතසද්දො එත්ථ ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’න්තිආදීසු විය විජ්ජමානත්ථො, ඵෙග්ගුත්තාභාවෙන අපරිච්චජනීයතාය සාරො ථිරං සො අත්ථො බ්යඤ්ජනඤ්ච අස්සා අත්ථීති සාරා ච සා භූතාච, අථ වා ලොකියලොකුත්තරගුණාතිසයසාධනෙකසාධනභාවතො සෙට්ඨට්ඨෙන සාරඤ්ච සා භූතාචාති සාරභූතා, තං ගන්ථො යෙවෙත්ථ සඞ්ඛෙපිතො, අත්ථො පන නයග්ගාහිතතායපි සබ්බථා දස්සිතොයෙවාති විපුලං අත්ථං ගණ්හාතීති විපුලත්ථගාහී, තං, විධීයමානවණ්ණනාක්කමවිසෙසෙන බ්යාකුලස්ස වණ්ණනාක්කමස්ස නිරසනතො නත්ථි ආකුලං කිඤ්චි අස්සාති අනාකුලං, තං, ඉමිනා ච කච්චායනවුත්තිවණ්ණනාසු න තථාභාවං දස්සෙති.

තදෙවමධිකතත්තායෙවායමාචරියො ගන්ථාරම්භෙ’මහාදයො යො’තිආදිකෙ පටිපජ්ජිත්වා දානි අත්තනා වණ්ණනීයස්ස ගන්ථස්සාදි භූතං වාක්යමනධිකතපරිහාරමුඛෙනෙවොපන්යස්ය බ්යාඛ්යාතුමාහ- ‘ඉධා’තිආදි, තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං මාගධිකසද්දලක්ඛණවිරචනාධිකාරෙ, මාගධානං සද්දානං ඉදන්ති මාගධිකං, මාගධිකං සද්දලක්ඛණන්ති විසෙසන සමාසො, විරචයිතුකාමොති කත්තුකාමො, රතිංජනෙතීති රතනං, රමයතී [ර තයතී (පොත්ථකෙ)] ති (වා) රතනං අනප්පච්චයෙන, අථවා යං ලොකෙ චිත්තීකතාදිකං රතනන්ති වුච්චති, ඉදම්පි තං සදිසතාය රතනන්ති වුච්චති, තථාචාහු–

චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතීති.

බුද්ධාදීනමෙතමධිවචනං, තයො අවයවා අස්සාති තයං, සමුදායො, රතනානං තයං රතනත්තයං, අවයවවිනිම්මුත්තස්ස පන සමුදායස්ස අභාවතො තීණි එව රතනානි වුච්චන්ති, පණමනං පණාමො, රතනත්තයගුණනින්නතා, පණමන්ති එතායාති වා පණාමො, පණාමක්රියානිප්ඵාදිකා කුසලචෙතනා, රතනත්තයස්ස පණාමොති ඡට්ඨීසමාසො, අභිධීයති පටිපාදීයතීත්යභිධෙය්යො සමුදිතෙන සත්ථෙන වචනීයත්ථො, යෙන ච යො පටිපාදීයති සො තස්ස අත්ථො හොතීති, සො ච පකතිප්පච්චයාදිවිභාගකප්පනාය සද්දානං සඞ්ඛරණං, සද්දසත්ථෙන හි සද්දසඞ්ඛරණමෙව පටිපාදීයති, (රතනත්තයප්පණාමො ච අභිධෙය්යො ච) රතනත්තයප්පණාමාභිධෙය්යන්ති චත්ථසමාසො, තස්ස සන්දස්සනං අත්ථො යස්සාති අඤ්ඤපදත්ථො, කින්තං වාක්යං, තා වාති වාක්යාලඞ්කාරෙ, නනුචෙවමධිකතත්තෙපි අභිධෙය්යමත්තමෙවදස්සෙතබ්බං සියා කිං වාචාපණාමෙන, කායමනොමයෙනාපි පුඤ්ඤාති සයප්පත්තියා අභිසමීහිතත්ථසිද්ධි හොතෙවාති චොදනං මනසි නිධාය වචීපණාමස්ස පරත්ථසන්නිස්සයතඤ්ච තස්සෙව විභාගෙන පයොජනඤ්ච දස්සෙතුමාහ- ‘තත්ථ’ඉච්චාදි, ගුණසද්දො එත්ථ ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛා’’තිආදීසු විය ආනිසංසට්ඨො, ගුණානමානිසංසානං අනුකූලං අනුගුණං, හෙතුමන්තවිසෙසනමෙතං, පධානභාවං නීතං පණීතං අතිඋත්තමන්ති අත්ථො, අතීසයෙන පණීතං පණීතතරං, චිත්තස්සසන්තානං පබන්ධො චිත්තසන්තානං, පණීතතරඤ්ච තං චිත්තසන්තානඤ්ච, අනුගුණඤ්ච තං පණීතතරචිත්තසන්තානඤ්චාති විසෙසනසමාසො, තප්පණාමකරණෙන අනුගුණ…පෙ… සන්තානං යෙසන්ති අඤ්ඤපදත්ථො, තෙසං, යථා තෙ සොතාරො රතනත්තයස්ස පණාමකරණෙන පුඤ්ඤාතිසයප්පටිලාභා අනෙකානිසංසාතිසයප්පටිලාභානුකූල චිත්තසන්තානතාය පධානතරචිත්තසන්තානා හොන්ති, තථා පවත්තානන්ති අධිප්පායො, ඉදම්පි අධිගතා…පෙ… න්තරාධානන්තීමෙසං හෙතුභාවෙන තිට්ඨති, අධිගතා පත්තා අනෙකෙ බහූ ආනිසංසවිසෙසා ආයු වණ්ණසුඛබලපටිභානාදයො යෙසන්ති විග්ගහො, විසොසිතා සුක්ඛාපිතා අන්තරායා භයාදයො අජ්ඣත්තිකා බාහියා වා යෙසං තථාවිධානං සොතූනං, එතෙපි අභි,පෙ,ද්ධත්ථන්ති ඉච්චස්ස හෙතූ, අභිසමීහිතස්ස අනුට්ඨිතස්ස කතනිට්ඨිතස්ස ගන්ථස්ස අවබොධොයෙව ඵලං, තස්ස සිජ්ඣනත්ථං, කින්තං රතනත්තයප්පණාමසන්දස්සනං.

සච්චං පුනපි සච්චන්ති, භුජමුක්ඛිප්ප වුච්චතෙ;

සකත්ථො නත්ථී නත්ථෙව,පරස්සත්ථමකුබ්බතොති.

වචනතො පරත්ථොව සප්පුරිසෙහි කත්තබ්බො, පරත්ථෙ සම්පාදිතෙ පන සකත්ථො සම්පන්නොව නාම සියාති මනසි කත්වා ආහ- ‘එතදෙවා’තිආදි. කායමනොසමාචරණෙන සම්පජ්ජමානඤ්ච වචීසමාචරණෙන සම්පජ්ජතෙවාති අනෙනෙව වාක්යෙන විඤ්ඤායතීති අවගන්තබ්බං, බුද්ධි පුබ්බා යස්මිං කරණෙ තං බුද්ධි පුබ්බං, තං සීලෙන කරොන්තා බුද්ධිපුබ්බකාරිනො, අභිධෙය්යස්ස අධිගමො ජානනං පුබ්බො යස්ස සො අභිධෙය්යාධිගමපුබ්බකො , අවතාරො පවත්ති, එකදෙසදස්සනෙ ‘‘සමුද්දො දිට්ඨො’’ති විය එකදෙසෙපි සමුදායවොහාරදස්සනතො පච්ඡිම පාදෙනාති වුත්තං, පච්ඡිමපාදස්සෙකදෙසභූතෙන ‘සද්දලක්ඛණ’මිච්චනෙනාති අත්ථො, සාධියං සද්දානං සඞ්ඛරණං, සාධනං බ්යාකරණං, තං ලක්ඛණං සභාවො අස්සාති සාධියසාධනලක්ඛණො, සාධියස්සෙදං සාධනං, සාධනස්ස චෙදං සාධියන්ති එවමස්සෙදම්භාවහෙතුසභාවො සම්බන්ධොති වුත්තං හොති, පයොජනං අභිධෙය්යසද්දොපදස්සිතං සද්දසඞ්ඛරණං, තත්ථ සම්බන්ධස්සන්තොගධත්තං… සාධියොපදස්සනමුඛෙන සාධනස්සාපි දස්සිතත්තා නිස්සයොපදස්සනතො, උස්සුක්කං සම්මාවායාමං, බුද්ධත්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, පූරෙත්වාති–

මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතීති.

වුත්තඅට්ඨධම්මසමන්නාගතෙන අභිනීහාරෙන සමන්නාගතා හුත්වා යථාවුත්තෙ පාරමිතාදයො ධම්මෙ පූරෙත්වාති අත්ථො, ආගතාති සත්තත්තිංසබොධිපක්ඛියධම්මානුබ්රූහනෙන ආගතා, ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ, ආගතාති පත්තා උප්පන්නා, තථාගතොති යථා සම්පති ජාතා තෙ භගවන්තො සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා, තථා අයම්පි උත්තරාභිමුඛං ගතොති අත්ථො, මුහුත්තජාතොවාති සම්පතිජාතො එව, ජාතසමනන්තරමෙවාති වුත්තං හොති, වික්කමීති අගමාසි, සත්ත පදානි ගන්ත්වාන දිසා විලොකෙසීති ඉදං ‘‘ධම්මතා එසා භික්ඛවෙ සම්පති ජාතො බොධිසත්තා සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨහිත්වා’’ති එව මාදිකාය පාළියා සත්තපදවීතිහාරූපරිඨිතස්ස සබ්බදිසානුවිලොකනස්ස වුත්තත්තා වුත්තං, දිසා විලොකෙසි සමන්තතොති ඉදම්පන ‘සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධර’න්ති එතස්ස අනන්තරං දට්ඨබ්බං… පාදෙහි වසුන්ධරාඵුසනානන්තරමෙව දසදිසාවලොකිතත්තා, අට්ඨඞ්ගානි නාම–

විසට්ඨං මඤ්ජු විඤ්ඤෙය්යං, සවනීයා-විසාරිනො;

බින්දු ගම්භීරනින්නාදි,ච්චෙවමට්ඨඞ්ගිකො සරොති.

වුත්තානි අට්ඨඞ්ගානි, තථාගතොති ඉමස්සෙව විසුං අත්ථපරියායං දස්සෙතුං ‘අථවා’තිආදිමාහ, අරියෙන සෙතුනාති සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතෙන උත්තමෙන මග්ගෙන, එවමාදිනාතිආදිසද්දෙන තෙසං තෙසං ධම්මානං සභාවසරසලක්ඛණං තථං ආගතො යථාවතො අධිගතො’යෙගත්යත්ථා තෙ බුද්ධ්යත්ථා, යෙ බුද්ධ්යා තෙ ගත්යත්ථා’තිතථාගතොති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති, තත්ථතත්ථාති තෙසු තෙසු දීඝාගමාදීසු, තථාගතභාවොති තථාගතොති භවනං නිප්ඵත්ති නමස්සනකිරියාභිසම්බන්ධාති’නමස්සිත්වා’ති එත්ථ නමස්සනකිරියාය අභිසම්බන්ධා ඉමිනා තථාගතාදීනං කම්මත්තං විභාවෙති, නමස්සනකිරියාවිසෙසනත්තාති ‘නමස්සිත්වා’ති නමස්සනං කත්වාති වුත්තං නාම සියාති නමස්සනන්ති වුත්තනමස්සනකිරියාය විසෙසනත්තා, බොධියාති බොධිවුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තං භගවා එත්ථ පත්තොති (බොධි, තස්සා) බොධිරුක්ඛස්සාති අත්ථො, මූලෙති මූලසමීපෙ ‘‘යාව මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති එතාවතා රුක්ඛමූලං’’තිආදීසු විය, නනු අඤ්ඤෙපි ඛීණාසවා ‘අග්ගමග්ගෙනෙ’ච්චාදිනා වක්ඛමාන නයෙන නිප්ඵන්නා එවාති අනුයොගං මනසිකත්වා වුත්තං ‘සහෙව වාසනායා’ති, න හි භගවන්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ සහ වාසනාය කිලෙසෙ පහාතුං සක්කොන්ති, එතෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං භගවතො අරහත්තන්ති දස්සෙති, තෙනෙව ඉද්ධසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො’තෙපි හි’ච්චාදිකං වක්ඛති, කාපනායං වාසනා නාම පහීනකිලෙසස්සාපි අප්පහීනකිලෙසස්ස පයොගසදිසපයොගහෙතුභූතො කිලෙසනිහිතො සාමත්ථියවිසෙසො’ආයස්මතො පිලින්දවච්ඡස්ස වසලසමුදාචාරනිමිත්තං විය’, අග්ගමග්ගෙනාති අරහත්තමග්ගෙන, සබ්බකිලෙසෙ රාගාදිකෙ, අරහත්තං අග්ගඵලං, සම්මුති උපපත්තිදෙවභාවතො අඤ්ඤෙන විසුද්ධි දෙවභාවෙනාතිනිප්ඵන්නත්තා ආහ-‘විසුද්ධිදෙවභාවෙනා’ති, සකලකිලෙසකාලුස්සියාපගමෙන විසුද්ධිප්පත්තියා සබ්බඤ්ඤුගුණා ලඞ්කාරෙන විසුද්ධිදෙවභාවෙනාති අත්ථො.

‘ඉධ=සංසිද්ධියං’ ඉද්ධවන්තො ඉද්ධාත්තප්පච්චයෙන, ‘ගුණ=ආමන්තණෙ’ භූවාදිසෙසො, ගුණීයන්ති පරිචීයන්ති සෙය්යත්තිකෙහීති ගුණා කප්පච්චයෙන, තෙපීති සාවකපච්චෙකබුද්ධාපි, හි සද්දො හෙතුම්හි, යස්මා අග්ගං…පෙ… අනූනගුණා , තස්මාති අත්ථො, සබ්බඤ්ඤුතාදීනන්තිආදිකං තෙසං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙහි ඌනගුණතාය හෙතුවචනං, කෙචි ‘සිද්ධො මිද්ධගුණො අස්සාති සිද්ධමිද්ධගුණන්ති දුට්ඨමත්ථං පරිකප්පෙත්වා වාක්යමිදං දූසෙන්ති, තෙ පන ‘මිද්ධො නාම කොචි ගුණො නත්ථී’ති ච, ‘තථාගතො නාම මිද්ධ ගුණො න හොතී’ති ච, ‘තාදිසො චෙ සියා න ඤාණනිස්සිතපූජා පකතොපයොගිනී භවතී’ති ච අජානිත්වා වදථ තුම්හෙහි වත්වා උය්යොජෙතබ්බා, මඞ්ගලත්ථඤ්චෙත්ථාදො සිද්ධසද්දොපාදානං, මඞ්ගලාදීනි හි සත්ථාන්යබ්යාහතප්පසරානි හොන්ත්යායස්මන්තබ්යාඛ්යාතුසොතුකානි ච, ධම්මසඞ්ඝානම්පීති ඉමිනා අවයවෙන විග්ගහෙපි සමුදායස්ස සමාසත්ථත්තා අඤ්ඤපදත්ථසමාසොයං තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණොති දීපෙති, තෙනාහ- ‘අඤ්ඤපදත්ථෙ’ච්චාදි, ගුණීභූතානම්පීති අප්පධානභූතානම්පි විසෙසනභූතානම්පි අඤ්ඤපදත්ථස්ස පධානත්තා, කිරියාතිසම්බන්ධො වගම්යතෙ ධම්මසඞ්ඝානං ගුණීභූතානම්පි තදවිනාභාවිත්තෙන නමස්සනාතිසම්බන්ධා, තදෙව සමත්ථෙති ‘තථාහ’ච්චාදිනා, පුත්තෙන සහ වත්තමානොති තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණඅඤ්ඤපදත්ථසමාසත්තා තුල්යමුභින්නම්පි ආගමනන්ති පුත්තොපි ආගතොති පතීයතෙ, තත්ථාති නිද්ධාරණෙ සත්තධී, අත්තානන්ති ධම්මං දස්සෙති, ධාරෙන්තෙති අත්තනි ඨපෙන්තෙ පවත්තෙන්තෙ උප්පාදෙන්තෙ, චත්තාරොපි අපායා සාමඤ්ඤවසෙන’අපායෙ’ති වුත්තා, කිලෙසවට්ට කම්මවට්ට විපාකවට්ටවසෙන තයො වට්ටා, තෙසු දුක්ඛං, තස්මිං, ධාරෙතීති වුත්තධාරණං නාම අත්ථතො අපායාදිනිබ්බත්තකකිලෙසවිද්ධංසනං, තඤ්ච යථාරූපං කිලෙසසමුච්ඡින්දනතප්පටිප්පස්සද්ධි ආලම්බනභාවෙන හොතීති ආහ- ‘සො…පෙ… වසෙනා’ති, නවන්නම්පි, තෙ සමධිගමහෙතුතාය ධම්මොයෙව නාමාති ‘දසා’තිආදි වුත්තං, තත්ථ කාරණමාහ- ‘තම්මූලකත්තා’තිආදි, තම්මූලකත්තාති තං කාරණත්තා, සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤෙනාති අරියෙන සීලෙන අරියාය ච දිට්ඨියා සමානභාවෙන, අරියානඤ්හි සීලදිට්ඨියො මග්ගෙනාගතත්තා සබ්බථා සමානාව, තෙන තෙ යත්ථකත්ථචි ඨිතාපි සහගතාවාති සංහතොති ඉමස්මිං අත්ථෙ සඞ්ඝොති පදසිද්ධි දට්ඨබ්බා, අධිප්පෙතවසෙන පනෙතං වුත්තං, ලොකියසීලදිට්ඨියා සාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සම්මුතිසඞ්ඝොපි පණාමාරහොයෙවාති දට්ඨබ්බං.

අථ කෙතෙ සද්දා, යෙසමිදං ලක්ඛණං භාසිස්සන්ති පටිඤ්ඤාතන්ති ආහ-‘සද්දා ඝටපටාදයො’ති, ආදිසද්දෙන රුක්ඛාදයො, නනු සන්ති මෙඝසද්දසමුද්දසද්දාදයොපීති න නිරත්ථකානමිධානුපයොගිත්තා, යෙ ලොකසඞ්කෙතානුරොධෙනාත්ථප්පකාසකා තෙසං සාත්ථකානමෙ විදං ලක්ඛණන්ති, අපිච ‘සද්දා ඝටපටාදයො’ති වදන්තො වෙදිකානං විය උන්ති [ඤත්ථි (පොත්ථකෙ)] ආදීනං අනුපුබ්බීනියමාවත්ථානමසම්භවා තදනුක්කමෙන නිප්ඵාදියමානනම්පි සද්දානං ලොකියත්තානභිවත්තනඤ්ච බොධෙතීති දට්ඨබ්බං, නු තත්ථ පකාසකත්ථං සද්දස්ස සමුදායවසෙන වා සියා පච්චෙකවණ්ණවසෙන වා, තත්ථ යදි පච්චෙකවණ්ණා පකාසයෙය්යුං, ඝටසද්දෙ ඝකාරොයෙව ඝටත්ථං, පකාසයෙය්ය, තථා චාඤ්ඤෙසමකාරාදීනමනත්ථ කතා සියා, අථ සමුදිතා පකාසයෙය්යුං, තදා වණ්ණානමුච්චාරණානන්තරවිනාසිත්තා සමුදායොයෙව න සියා, තථා සති කථ මත්ථං සද්දො පකාසයතීති චෙ කමෙන සොතචිත්තාදිගහිතක්ඛර පාළියා ච යො සද්දොති විඤ්ඤෙය්යො සාත්ථකො චිත්තගොචරො, චිත්තගොචරස්සාපි සද්දස්ස පන බාලජනප්පබොධාය කප්පනාමත්තෙන පකත්යාදිවිභාගතො, න සභාවෙනාන්වාඛ්යානං, තෙනාහ-‘පකත්යා’දි ආදි, නනු ගොඉච්චාදිසාධුසද්දනියමෙ සති ගොතාදයො අසාධු සද්දාති විඤ්ඤායන්ති ගන්තබ්බමග්ගනියමෙ අගන්තබ්බමග්ගො විය, ගොතාදි අසාධුසද්දනියමෙ වා ගොඉච්චාදයො සද්දා සාධවොති අගන්තබ්බමග්ගනියමෙ ගන්තබ්බමග්ගො විය, කිං සද්දානමන්වාඛ්යානෙනා තිදමාසඞ්කිය පයොජනමාහ- ‘ලක්ඛණාභිධානංචෙ’ච්චාදි, සද්දානම්පටිපත්තියං පටිපදපාඨස්සානූපායත්තං දස්සෙතුමාහ- ‘අඤ්ඤථෙ’ච්චාදි, අඤ්ඤථාති අසති ලක්ඛණාභිධානෙ, සක්කතාදීතිආදිසද්දෙන පාකතාදිං සඞ්ගණ්හාති, බහුවිධත්තං සක්කතපාකතපෙසාචිකඅපබ්භංසවසෙන, මගධෙසු විදිතාති ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘අඤ්ඤස්මි’’න්ති (4-121) මාගධානං ඉදන්ති අත්ථෙ ‘‘ණො’’ති (4-34) ණප්පච්චයෙ මාගධා මාගධන්ති ච පදනිප්ඵත්ති වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුමාහ- ‘මගධෙස්මි’ච්චාදි, මගධෙසු විදිතාතිආදිනො අධිප්පායං විවරිතුමාහ- ‘ඉදං වුත්තං හොතී’තිආදි, තත්ථ ඉදන්ති ඉදානි වක්ඛමානං මාගධං…පෙ… හොතීති එතං වුත්තං හොතීති මගධෙසු…පෙ… ලක්ඛණං මාගධන්ති වදතා පකාසිතං හොතීති අත්ථො, හිසද්දො’මගධෙස්වි’ච්චාදිනා වුත්තං සමත්ථයති, ලක්ඛණං විසෙසයතාති සද්දලක්ඛණ සද්දස්ස උත්තරපදත්ථප්පධානත්තා මාගධන්ති ඉමිනා ලක්ඛණං විසෙසයතා බ්යවච්ඡෙදයතා වුත්තිකාරෙන, අත්ථතොති සාමත්ථියතො, සද්දෙ ච විසෙසිතො හොතීති සද්දලක්ඛණසද්දො මාගධෙ එව [සද්දෙඑව (පොත්ථකෙ)] බ්යවච්ඡෙදිතො හොති, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘මගධෙසු විදිතා මාගධාති සද්දෙ ගහෙත්වා තෙසමිදං මාගධන්ති මාගධසද්දෙන යස්මා සද්දලක්ඛණසද්දෙ ලක්ඛණං විසෙසිතං, තස්මා සද්දලක්ඛණසද්දෙ සද්දො යදි අමාගධො කථං ලක්ඛණං මාගධං සියාති සාමත්ථියා සද්දොපි විසෙසිතො හොතී’ති, නනු මාගධන්ති ලක්ඛණස්ස මාගධ සද්දසම්බන්ධිත්තඣාපනතො සද්දලක්ඛණන්ති එත්ථ සද්දසද්දස්ස නිරත්ථක තාපත්ති හොතීති, න හොති ගම්මමානත්ථස්ස සද්දස්ස පයොගම්පති කාමචාරත්තා සද්දලක්ඛණසද්දස්ස වා සමාසත්ථෙ නිරුළ්හත්තා ‘‘තත්රිදං සුගතස්ස සුගතචීවරප්පමාණ’’න්තිආදීසු විය, කොපනාතිආදිසද්දලක්ඛණන්ති ඉමිනා අභිධෙය්යසඞ්ඛාතපයොජනස්ස දස්සිතත්තා තප්පයොජනපුච්ඡනපරා චොදනා, වුච්චතෙච්චාදි පරිහාරො, යථා සබ්බථාත්තපරහිතකාමෙන.

පියො ච ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා,නොචා ඨානෙ නියොජකොති.

වුත්තෙහි තතො පරෙහි ච පසත්ථතරෙහි ගුණවිසෙසෙහි සමුපෙතං ගුරුං.

තස්මා අක්ඛරකොසල්ලං, සම්පාදෙය්ය හිතත්ථිකො;

උපට්ඨහං ගුරුං සම්මා, උට්ඨානාදීහි පඤ්චහීති.

වචනතො උට්ඨාන-උපට්ඨාන-පරිචරියා-සුස්සූසා සක්කච්චසිප්පපටිග්ගහණෙහි සම්මා උපට්ඨහන්තෙන සවන,උග්ගහන-ධාරණ-පරිපුච්ඡා-භාවනා හි කඞ්ඛාවිච්ඡෙදං කත්වා විඤ්ඤාතබ්බං සද්දලක්ඛණං, තථා අවිඤ්ඤාතං සද්දලක්ඛණමනෙනාති අවිඤ්ඤාතසද්දලක්ඛණො පුග්ගලො, හිසද්දො අවධාරණෙ, සො ‘ධම්මවිනයෙසු කුසලො න හොතී’ති එත්ථ දට්ඨබ්බො, කුසලො දක්ඛො න හොති, තත්ථ ධම්මවිනයෙසු සුත්තන්තාතාභිධම්මසඞ්ඛාතෙසු ධම්මෙසු චෙව විනයෙ ච, කස්මා–

යො නිරුත්තිං න සික්ඛෙය්ය, සික්ඛන්තො පිටකත්තයං;

පදෙපදෙ විකඞ්ඛෙය්ය, වනෙ අන්ධගජො යථාති.

වචනතො, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘යථා වුත්තනයෙන සම්භූතපද බ්යාමොහවසෙන පදත්ථෙපි බ්යාමොහසම්භවතො සුත්තන්තොපදස්සිතාය දිට්ඨිවිනිවෙට්ඨනාය ච අභිධම්මාගතෙ නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ ච විනය නිද්දිට්ඨෙ සංවරාසංවරෙ ච අකොසල්ලං සියා’’ති, යථාධම්මන්ති ධම්මවිනය සද්දස්ස යො-ත්ථො විනයසුත්තාභිධම්මසඞ්ඛාතො, තස්ස සො-ත්ථො, තදනතික්කමෙන, පටිපජ්ජිතුමසක්කොන්තොති තත්ථතත්ථෙව වුත්තාසු අධිසීල අධිචිත්ත අධිපඤ්ඤාසික්ඛාසු පවත්තිතුං අසමත්ථො, කුසලො පන සමත්ථො පඤ්ඤාවිසෙසාලොකපටිලාභතො, වුත්තං හි–

යාව තිට්ඨන්ති සුත්තන්තා, විනයො යාව දිප්පති;

තාව දක්ඛන්ති ආලොකං, සූරියෙ අබ්භුග්ගතෙ යථාති.

පටිපත්තින්ති පටිපජ්ජීයතීති පටිපත්තීති යථාවුත්තං තිවිධම්පි පටිපත්තිං, විරාධෙත්වාති නාසෙත්වා, නස්සති හි පටිපත්ති තෙසුයෙවා කො සල්ලතමගතත්තා, තථා චාහු–

සුත්තන්තෙසු අසන්තෙසු, පමුට්ඨෙ විනයම්හි ච;

තමො භවිස්සති ලොකෙ, සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ යථාති.

සංසාරදුක්ඛස්සෙව භාගී හොති… යථාවුත්තා-නුක්කමපරිච්චාගෙන අනුරූපපටිපත්තියා පටිලභිතබ්බත්තා අධිගමවිසයස්ස [විසථත්තා (පොත්ථකෙ)] යො ගක්ඛෙමස්ස, වුත්තඤ්හි තස්සානුලොමපටිපත්තිමූලකත්තං–

සුත්තන්තෙ රක්ඛිතෙ සන්තෙ, පටිපත්ති හොති රක්ඛිතා;

පටිපත්තියං ඨිතො ධීරො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතීති.

එතාවතා අවිඤ්ඤාතසද්දලක්ඛණස්ස සකත්ථපරිහානිං දස්සෙත්වා ඉදානි සකත්ථසම්පත්තිමූලිකා පරත්ථසම්පත්තීති තදභාවා තාදිසො පුග්ගලො පරෙසම්පි පච්චයො භවිතුං න සක්කොතීති දස්සෙතුං ‘නචා’තිආදි වුත්තං, පතිට්ඨාති ධාරණං, තඤ්චෙත්ථ තෙසං තෙසං කුල පුත්තානං ධම්මවිනයසික්ඛාපනං තංතං කම්මතො නිත්ථරණාදි ච, තදුභය මෙවා-න්හසඞ්ගිකං පතිට්ඨං, මුඛ්යභූතම්පන තම්මූලකෙ සුපරිසුද්ධසීලෙ පතිට්ඨාපනමෙව, තදුපකරණත්ථො සික්ඛාපනාදි, ඉධ පන තං සාධනභූතො පුග්ගලො උපචාරතො පතිට්ඨාති ගහෙතබ්බො, හිසද්දො යථාවුත්ත සමත්ථනත්ථෙ නිපාතො, සද්දලක්ඛණඤ්ඤූයෙවාති අවධාරණම්පන තෙසු තබ්බිදූයෙව සමත්ථොති දස්සනත්ථං පකරණවසෙන වුත්තං, අත්තනො පන සුගුත්තසීලක්ඛන්ධවිරහෙන කදාචි කොචි යථාවුත්තානං පතිට්ඨාභවිතුං න සක්කොති… තම්මූලකත්තා සද්ධම්මට්ඨිතියා සපරපතිට්ඨා භාවස්ස ච, තෙනෙව විනයධරෙ ආනිසංසං දස්සෙන්තෙන භගවතා තප්පධානං තප්පමුඛංව කත්වා ‘‘පඤ්චිමෙ භික්ඛවෙ ආනිසංසා විනයධර පුග්ගලෙ, කතමෙ පඤ්ච අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති සු රක්ඛිතො, කුක්කුච්චපකතානං පටිසරණං හොති, විසාරදො සඞ්ඝ මජ්ඣෙ විහරති, පච්චත්ත්ථිකෙ සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හාති, සද්ධම්මට්ඨිතියා පටිපන්නො ච හොතී’’ති වුත්තං, අත්ථානුරූපන්ති අත්තනො වචනීයස්සත්ථස්ස වාචකත්තෙන යොග්යං, බ්යඤ්ජනානුරූපන්ති අත්තනො වාචකස්ස වචනීයත්තෙන යොග්යං, පරිවාසාදීසූතිආදිසද්දෙන අබ්භානාදිං සඞ්ගණ්හාති, තංතංකම්මන්ති පරිවාසාදිකං තංතංකම්මං, අඤ්ඤොති අසද්දලක්ඛණඤ්ඤූ, න කෙවලමනෙන සකත්ථපරත්ථාව නාසිතා, අථ ඛොති විධො සද්ධම්මොපි නාසිතොයෙවාති වත්ථුමාහ ‘අජානන්තො පනා’තිආදි, අයථාපටිපජ්ජමානොති සද්දලක්ඛණඤ්ඤුනා යථා යෙන පකාරෙන අත්ථානුරූපං බ්යඤ්ජනෙ බ්යඤ්ජනානුරූපඤ්ච අත්ථෙ පටිපජ්ජිතබ්බං, තථා අප්පටිපජ්ජමානො, තථා ච වක්ඛති– තථා හි සො සද්දලක්ඛණ මජානන්තො’තිආදි. තිවිධම්පි සද්ධම්මන්ති පරියත්තිපටිපත්තිඅධිගමවසෙනති විධමෙව සද්ධම්මං, තත්ථ තිපිටකබුද්ධවචනං පරියත්තිසද්ධම්මො නාම, තෙරස ධුතගුණා චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි ද්වෙ අසීති මහාවත්තානීති අයං පටිපත්තිසද්ධම්මො නාම, චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ච ඵලානි අයං අධිගමසද්ධම්මො නාම, තථාහිච්චාදිනා වුත්තමත්ථං සමත්ථෙති, තම්පි පාළියා ථිරීකාතුං ‘වුත්තං හෙත’න්තිආදිමාහ, තත්ථ ධම්මාති හෙතූ, සද්ධම්මස්සාති යථාවුත්තස්ස තිවිධස්ස සද්ධම්මස්ස, පදබ්යඤ්ජනන්ති පදඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච තං, තත්ථ පදං නාම ස්යාද්යන්තං ත්යාද්යන්තඤ්ච, බ්යඤ්ජීයති අත්ථො එතෙනාති බ්යඤ්ජනං-වාක්යං අථවා පජ්ජතෙ ගම්යතෙ අත්ථො එතෙනාති පදං-ස්යාද්යන්තාදි, වාක්යංව බ්යඤ්ජනං, සිථිලධනිතාදිපදමෙවවා වුත්තනයෙන බ්යඤ්ජනන්ති පදබ්යඤ්ජනං, තං, දුන්නික්ඛිත්තං දුට්ඨු නික්ඛිත්තං ඨපිතං විරාධෙත්වා කථිතං, අත්ථො ච දුන්නීතොති දුන්නික්ඛිත්තත්තායෙව පදබ්යඤ්ජනස්ස තබ්බචනීයොපි දුට්ඨුවිඤ්ඤාතො හොති, වුත්තපටිපක්ඛතොති ‘අවිඤ්ඤාතසද්දලක්ඛණොහි’ච්චාදිනා වුත්තස්ස විඤ්ඤාතසද්දලක්ඛණත්තාදිනා පටිපක්ඛභාවතො, භාවප්පධානො හි අයං නිද්දෙසො,ත්තප්පච්චයලොපො වා, න හි අත්තාව අත්තනා වෙදිතබ්බොති යුත්තන්ති.

තදෙවන්තිආදිනා යථාවුත්තං නිගමෙත්වා සඤ්ඤාවිධානෙ පයොජනං දස්සෙති, තන්ති හෙත්වත්ථෙ නිපාතො, යස්මා සද්දලක්ඛණස්ස ජානනංසානි සංසං තස්මාති අත්ථො, එවන්ති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො, එවං සප්පයොජනන්ති සම්බන්ධො, තදෙවන්ති වා නිපාතසමුදායො යං, වුත්තෙන පකාරෙනෙත්යස්මිං අත්ථෙ වත්තතෙ. නනුච සඤ්ඤීනං සඤ්ඤානං වත්තබ්බත්තෙ ‘‘අආදයො තිතාලීසවණ්ණා’’තිආදීනං වාක්යානං විසුංවිසුං මහන්තත්තා කුතො ලාඝවං සත්ථස්සාති මඤ්ඤමානො ‘තථාහි’ච්චාදිනා සඤ්ඤාවිධානෙ ලාඝවසබ්භාවං සමත්ථෙති, හොතෙවාති අවධාරණෙන කත්ථචි පරසත්ථෙ විය නො න හොතීති දස්සෙති, පටිපත්තිලාඝවම්පි චෙත්ථ හොතෙව, තථාහි ‘‘වණ්ණපරෙන සවණ්ණොපි’’ච්චාදො (1-24) වණ්ණාදිසඤ්ඤාසමුද්ධරිතා නාත්තානමත්තාවගමෙතුමලන්ති පරෙ පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බා අස්ස, තතො සඤ්ඤා-වසෙයා, තතොස්ස සඤ්ඤාති සඤ්ඤාසඤ්ඤීවිවෙචනං තදනුට්ඨානන්ති පරම්පරාපෙක්ඛාය භවිතබ්බං පටිපත්ති ගාරවාභාවා. ඉදානි සඞ්ඛෙපතො සත්ථක්කමං දස්සෙතුමාහ-එවං තාවි’ච්චාදි, තාවාති පඨමං, උපයුජ්ජමානත්තාති බ්යාපාරියමානත්තා, විසයො ගොචරො යත්ථෙතෙ ස්යාදයො විධී යන්තෙ, සහ විසයෙනාති සවිසයා, පඨමං කරීයතීති පකති යතො ස්යාදයො විධීයන්තෙ, සහ පකතියාති සප්පකතිකා, ලිඞ්ගාදිකන්ති ආදිසද්දෙන‘සලභච්ඡාය’මිච්චාදො එකත්තාදි, ලිඞ්ගෙභවා ලිඞ්ගිකා-ඉත්ථිවිධයො, එකත්ථීභාවො සමාසො, තෙන, සාමඤ්ඤතො සමානත්තා, සමානත්තන්තුණාදිවුත්තියා ‘‘රාජාදිවිසිට්ඨෙ පුරිසා දොවිය’වසිට්ඨාදිවිසිට්ඨෙ අපච්චාදිම්හි අත්ථෙ පවත්තනතො.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං

රතනත්තයපණාමාදිකථා සමත්තා.