අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

සබ්බවචනානං සාත්ථකනිරත්ථකත්තබ්යභිචාරිත්තා ‘ඉද’න්තිආදිනා සදිට්ඨන්තෙන සංසයමුපදස්සිය සාත්ථකත්තමස්ස දස්සෙතුඤ්ච ‘න තාව…පෙ… සාත්ථකත්තා’ති වුත්තං, උම්මත්තකාදිවාක්යමිති ‘දස දාළිමා, ඡ අපූපා, කුණ්ඩමජාජිනං, පලාලපිණ්ඩො’ඉච්චාදිකං, අවයවත්ථාන මඤ්ඤමඤ්ඤනාති සම්බන්ධා සමුදායත්ථාභාවතො අනත්ථකත්තං, ආදිවාක්යන්ති ‘‘මනොසෙට්ඨා මනොමයා’’තිආදිවාක්යං, සාත්ථකත්තං පනස්ස පදත්ථාන මඤ්ඤමඤ්ඤාභිසම්බන්ධස්ස පතීතිතො.

අථ අආද්යාදිසද්දානං සාධුත්තාන්වාඛ්යානාය ඉදං වචනමිච්චාදිවිකප්පන්තරසම්භවෙ කථං නියමො වුත්තියං වුත්තෙනත්ථෙන සාත්ථකත්තමිච්චාසඞ්කිය තෙසමිහානුපයොගිත්තං කමෙන පටිපාදයිතුමාහ ‘වක්ඛමානත්ථමෙවිද’මිච්චාදි,’ ආකාරාදයො නිග්ගහීතන්තා’ඉච්චාදිනා වුත්තියං වක්ඛමානො අත්ථො යස්ස තං තථා වුත්තං, සාධූනං සාධුසද්දානං අනුසාසනං ආඛ්යානං අත්ථො පයොජනං යස්ස තන්ති විග්ගහො.

සාධුසද්දානුසාසනසඞ්කාපෙත්ථ ‘‘කත්ථෙත්ථ කුත්රාත්රක්වෙහිධා’’ති (4-100) ආදිනා කත්ථාදිසද්දානං සාධුත්තානුසාසනස්ස දස්සනතො, ලක්ඛණන්තරෙන සාධුභාවස්ස අන්වාඛ්යාතත්තාති ආපුබ්බාදාඉච්චස්මා ‘‘දාධාත්වී’’ති (5-45) ඉප්පච්චයෙ ආකාරලොපෙ ච ආදීති ¶ අආදියෙසන්ති අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ යොම්හි ‘‘යොසු ඣිස්ස පුමෙ’’ති (2-93) ‘ටෙ අආදයො’ති, තයො ච චත්තාලීසා චාති චත්ථ සමාසෙ ‘‘තදමිනාදීනි’’ති චත ලොපෙච රස්සෙ ච තිතාලීසාති, ‘වණ්ණ-වණ්ණනෙ’ඉච්චස්මා ‘‘භාවකාරකෙස්ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්පච්චයෙයොම්හි ටාදෙසෙ වණ්ණාඉති ච සිජ්ඣනතො, පයොගනියමත්ථන්ති තිතාලීසවණ්ණසද්දෙසු පරෙසු එව අආදිසද්දො පයුජ්ජීයතීති එවං පයොගනියමත්ථං, අයම්පි විකප්පන්තර සම්භාවනා ‘‘අභූතතබ්භාවෙ කරාසභූයොගෙ විකාරා චී’’ති (4-119) පයොගනියමස්සා ඣායමානස්ස දිට්ඨත්තා, ඨාන්යාදෙසත්ථන්ති අආදිසද්දස්ස ඨානෙ තිතාලීසවණ්ණසද්දා ආදෙසා හොන්ති තෙසං වා සො ඉති, තදනුරූපායාති ඨාන්යාදෙසානුරූපාය ඡට්ඨී විභත්තියා, අතොයෙවාති අගමාගමිඅනුරූපාය ඡට්ඨියා අභාවතො යෙව, අගමාගමි භාවත්ථන්ති අආදිසද්දස්ස තිතාලීස වණ්ණසද්දා ආගමා හොන්ති තෙසං වා සො ඉති, එතෙසුපි සඞ්කා, ‘‘යවාසරෙ’’ (1-30) ‘‘සුඤ සස්ස’’ඉති (2-53) ආදෙසාගමානං දස්සනෙන, ආගම ලිඞ්ගාභාවතොති උකාර කකාර මකාරානං අභාවතො, විසෙසනවිසෙස්ස භාවත්ථන්ති තිතාලීසවණ්ණසද්දානං අආදිසද්දො විසෙසනං, තෙ වා තස්සෙ-ති, එත්ථාපි සඞ්කා ‘නීලුප්පල’මිච්චාදීනමඤ්ඤත්ථ විසෙසනවිසෙස්ස භාවදස්සනා, සද්දලක්ඛණා නුපයොගතොති සද්දලක්ඛණෙන සද්දසඞ්ඛරණස්ස පකතත්තා වුත්තං, තත්ථ කාරණමාහ- ‘රූපවිසෙසූප ලක්ඛණාභාවා’ති, රූපවිසෙසස්ස උපලක්ඛණ නිමිත්තං තස්සඅභාවාති අත්ථො, න හි විසෙසන විසෙස්සභාවෙ පටිපාදිතෙ අආද්යාදිසද්දානං රූපවිසෙසස්ස සඞ්ඛරණං කතං සියාති, යදි එසොව සද්දසඞ්ඛරණන්ති ගය්හෙය්ය, තථා සති ‘නීලුප්පල’මිච්චාදීනම්පි වත්තබ්බතා ආපජ්ජෙය්යාති නාස්ස තදත්ථ තාපි සම්භාවීයතෙ, ලොකෙ සීහගුණස්ස මානවකෙ දස්සනතො උපචාරෙන ‘සීහො-යං මානවකො’ති තග්ගුණජ්ඣාරොපොපි දිස්සති, තදත්ථම්පෙතං න හොතීති දස්සනත්ථං ‘තග්ගුණජ්ඣාරොපනත්ථම්පෙතං න හොතී’ති වුත්තං, තස්ස අආදිසද්දස්ස, තෙසං තිතාලීසවණ්ණසද්දානං වා ගුණො අආදිත්තාදි, තස්ස අජ්ඣාරොපනං-තිතාලීසවණ්ණසද්දෙසු ¶ වා අආදිසද්දෙයෙව වා ආරොපනං, තදත්ථම්පෙතං සුත්තං න හොතීති අත්ථො, තත්ථ කාරණමාහ- ‘අතොයෙවා’තිආදි, අතොයෙව රූපවිසෙසූපලක්ඛණා භාවතොයො, පකතං සද්දසඞ්ඛරණං, යථාවුත්ත විකප්පන්තරාභාවෙ උභයත්ථමිදං සියා, තත්ථ පරිභාසත්ථං න හොති… තල්ලක්ඛණත්තාභාවා උපරිවක්ඛමානත්තා චාති පාරිසෙසමාලම්බියාහ ‘සඤ්ඤාසඤ්ඤි’ච්චාදි.

මරියාදායම්පකාරෙච, සමීපෙ වයවෙ තථා;

චතුබ්බිධප්පකාරොයං, ආදිසද්දස්ස දිස්සතෙති.

මරියාදත්ථො එත්ථ ආදිසද්දොති ආහ-‘ආදිමරියාදා භූතො’ති, උපලක්ඛණත්තාති උපලක්ඛියමානානමාකාරාදීනං ගහණෙ කාරණභාවෙන අප්පධානත්තා, තෙනාහ-‘උපලක්ඛණස්සුපසජ්ජනීයභූතස්සා’ති, කාරියෙනාති වණ්ණසඤ්ඤාභවනාදිනා, න ගුන්නම්පි ආනයනං භවති..ගුන්නමුපසජ්ජනීය භූතත්තා අඤ්ඤපදත්ථස්සෙව පධානත්තා, සඤ්ඤායා භාවෙති අකාරස්ස වණ්ණසඤ්ඤාය අභාවෙ, රූපන්තිති තාලීසාරූපං, තිතාලීසා+වණ්ණාතිපදච්ඡෙදො, තිතාලීස+වණ්ණාතිවා, සුත්තාවයවස්සාපි සුත්තසම්බන්ධිත්තා ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) පන වුත්තං, රස්සත්තන්තු ‘‘දීඝරස්සා’’ති යොගවිභාගෙන, ඉතරථා බ්යඤ්ජනපරස්සෙව රස්සත්තෙ දස්සිතෙ තිතාලීසඉති අබ්යඤ්ජනෙ පදං න සම්පජ්ජෙය්යාති විඤ්ඤායති, ඉතරීතරයොගචත්ථෙ බහුවචනෙන භවිතබ්බන්ති ආහ-‘එකවචනම්පනා’තිආදි, විප්පටිපත්ති අඤ්ඤථාභාවො, රස්ස එ ඔකාරෙහි තෙචත්තාලීසක්ඛරානන්ති සම්බන්ධො, එ ඔකාරෙ හීති සහත්ථෙ තතියා, සක්කතානුසාරෙනාති සක්කතෙ ‘‘සන්ධි යක්ඛරානං රස්සා න සන්තී’’ති වුත්තස්ස අනුසාරෙන, කොචීති සා සනප්පසාදකචොළියබුද්ධප්පියාචරියං දස්සෙති, න හිච්චාදිං වදතො-යමධිප්පායො ‘රස්සාඉවාති ඉවසද්දො සාධම්මොපමාජොතකො වා සියා වෙධම්මොපමාජොතකො වා, යදි තාව වෙධම්මොපමාජොතකො, රස්සධම්මස්ස එ ඔකාරෙස්ව සම්භවා තෙසං දීඝකාලප්පවත්තිතො තෙ දීඝායෙව සියුං, යදි පන සාධම්මොපමාජොතකො ¶ , තෙසු රස්සධම්මස්සසම්භවා රස්සකාලප්පවත්තිතො රස්සාඑව තෙ සියුන්ති ‘එත්ථාතිආදීසු එ ඔකාරානං උච්චාරණකාලකතං රස්සත්තමෙව හොතී’ති, රස්සකාලවන්තොයෙවාති එවසද්දො සොගතෙ වණ්ණවිනිම්මුත්තස්ස කාලස්සෙවාභාවා වණ්ණානඤ්ච පච්චක්ඛ සිද්ධත්තා පමාණසිද්ධං පාරමත්ථික මෙ ඔකාරානං රස්සකාලවන්තතං දීපෙති, අත්ථාති වදතො පනායමධිප්පායො ‘එත්ථාතිආදීසු යදි එකාරාදයො දීඝාඑව සංයොගපුබ්බත්තා රස්සාව සියුංතථා සති අත්ථාති එත්ථාපි දීඝොව ආකාරො සංයොගපුබ්බත්තාරස්සො ඉව උච්චතීති ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා උච්චාරණකාලකතොව රස්සදීඝභාවො ගහෙතබ්බො’ති, කච්චායනවුත්තිවණ්ණනා ඤාසො, තඤ්ඤාපනෙති බහිද්ධා අඤ්ඤෙසමක්ඛරානං ඤාපනෙ, පයොජනාභාවාති තෙන සාධෙතබ්බස්ස කස්සචි ඉට්ඨස්ස අභාවමාහ, කිමෙත්ථ සමුදායෙ වාක්යපරිසමත්ති, උදාහු අවයවෙති ආහ- ‘පච්චෙක’න්ති, අඤ්ඤථා ‘රුක්ඛා වන’න්තිආදීසු විය සමුදායෙ වාක්යපරිසමත්තියං ‘‘ඉයුවණ්ණා ඣලා නමස්සන්තෙ’’ (1-9) ඉච්චාදිකං න සිජ්ඣතීති, පච්චෙකං වණ්ණා නාමහොන්තීති අකාරො වණ්ණො නාම හොති ආකාරො වණ්ණො නාම හොතීතිආදිනා, අවයවෙච්චාදිනා වුත්තියං අවුත්තෙපි ‘පච්චෙක’න්ති වචනෙ සදිට්ඨන්තං කාරණමාහ, දිට්ඨන්තොපනීතො ත්යත්ථො සුඛෙන පටිපත්තුං සක්කාති, එත්ථ හි පච්චෙකන්ති අවුත්තෙපි දෙවදත්තො භොජීයතූතිආදිනා පච්චෙකං භුඤ්ජිකිරියා පරිසමාපීයතෙ, තෙනාහ-‘න චොච්චතෙ’ ඉච්චාදි, අථවා සමුදායෙපි වාක්යපරිසමා පත්තියං සති සමුදායෙ පවත්තා සද්දා අවයවෙසුපි වත්තන්තීති ‘සමුද්දෙකදෙසදස්සනෙපි සමුද්දො දිට්ඨො, ඛන්ධෙකදෙස භූතායපි පඤ්ඤාය පඤ්ඤාක්ඛන්ධොතිආදීසු විය න දොසො, තෙනෙව වුත්තියං ‘පච්චෙක’න්ති න වුත්තං, වණ්ණසද්දස්ස ගුණාද්යනෙකත්ථත්තෙපි පකරණතො අකාරාදයොවෙත්ථ වුච්චන්තීති ආහ-‘වණ්ණීයති’ච්චාදි, පකරණතොපි අත්ථො විභජ්ජතෙ, වුත්තං හි–

අත්ථා පකරණා ලිඞ්ගා, ඔචිත්යා දෙසකාලතො;

සද්දත්ථා විභජීයන්තෙ, න සද්දායෙව කෙවලාති.

නනු ¶ ඣලාදිසඤ්ඤා විය ලහුසඤ්ඤං අකත්වා කස්මා ගුරුසඤ්ඤා කතාති චොදනං මනසි නිධාය රුළ්හි අන්වත්ථවසෙන ද්විප්පකාරාසු සඤ්ඤාසු ඣාලාති රුළ්හි සඤ්ඤාත්ථාභාවෙන වොහාරසුඛමත්තපයොජනා, අන්වත්ථසඤ්ඤා පන තප්පයොජනාපි හොති තදඤ්ඤප්පයොජනා පීති දස්සෙතුමාහ- ‘එව’මිච්චාදි, වණ්ණීයතී අත්ථො එතෙහීති වුත්තමත්ථං අනුගතා අනුගතත්ථා වණ්ණසඤ්ඤා තං, සද්දාධිගමනීයස්සාති සද්දෙන විඤ්ඤාතබ්බස්ස, වණ්ණං මූලමස්සාති වණ්ණමූලකො-අත්ථො, තස්ස භාවො වණ්ණමූලකතා, අත්ථස්ස වණ්ණමූලකතං සාධෙති ‘සාපි’ච්චාදිනා, වණ්ණං රූපං සභාවො එතෙසන්ති වණ්ණරූපානි-පදානි, සමුදායො පාදානං රූපමස්සාති සමුදායරූපං වාක්යං, විභත්යන්තමත්ථජොතකං පදං, පදසමුදායො වාක්යං, සබ්බඤ්චෙතමුපචාරෙන වණ්ණසද්දවචනීයත්තං ගච්ඡති වණ්ණමයත්තාති සබ්බොපි සම්මුතිපරමත්ථභෙදභින්නො අත්ථො වාක්යාධිගමනීයො වණ්ණෙනෙව විඤ්ඤායති නාම තස්මා යථා වුත්තමත්ථ විසෙසදස්සනංලහුසඤ්ඤාය න සක්කාති තදත්ථමකාරාදීනං ගුරුභූතා වණ්ණසඤ්ඤා කතාති අධිප්පායො, සම්මුති සඞ්කෙතවසෙන පවත්තො වොහාරො, පරමත්ථො සනිබ්බානො පඤ්චක්ඛන්ධො. උභොහි පනෙතෙහි භින්නො තතියො කොට්ඨාසො නාම නත්ථි, තථාච වුත්තං–

දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො,

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නුපලබ්භතීති.

අප්පක්ඛරමසන්දිද්ධං, සසාරං ගූළ්හනිණ්ණයං;

පසන්නත්ථඤ්ච සුත්තන්ති, ආහු තල්ලක්ඛණඤ්ඤුනොති.

‘‘ආදයො තිතාලීස වණ්ණා’’ ‘‘තිතාලීසාදයො වණ්ණා’’ති වා වත්තබ්බන්ති න තථා සති සන්දිද්ධං සුත්තං සියාති, නනු සත්ථාදො මඞ්ගලවචනෙන භවිතබ්බං, අකාරො පටිසෙධත්ථොපි හොතීති (න) සත්ථාදො සිද්ධසද්දස්සොපහිතත්තා, අථ හොත්ව පුබ්බා ඣාලාදි සඤ්ඤා, සද්දසාධනමත්තප්පයොජනත්තා පන සබ්බවිධානස්ස පුබ්බාචරිය සඤ්ඤාවාලමෙත්ථාති කිං පුනාපි වණ්ණාදිසඤ්ඤාවිධානෙන ගන්ථගාරව කරණෙනාති සච්චමෙතං, පුබ්බාචරියෙසු පන ගාරවං තදනුගමනඤ්ච දීපෙතුං කාචි ¶ සඤ්ඤායොප්යන්වාඛ්යායන්තෙ, යජ්ජෙවං සංයොගසබ්බනාමලොපාදයොපි සඤ්ඤා පුබ්බාචරියෙහි වුත්තා වත්තබ්බාති නනු භො වුත්තමෙවාම්හෙහි’කාචි සඤ්ඤායො ආඛ්යායන්තෙ’ති, කින්තදාඛ්යානද්වාරෙන භවතා තාපි විඤ්ඤාතුං න සක්කාති, කෙසඤ්චි සාත්ථකත්තොපි පතිවණ්ණමත්ථානුපලද්ධිතො වණ්ණානමදිට්ඨානමකාරාදීනමනුකතියො ඉහොපදිට්ඨාඉත්යනුකාරියෙනාත්ථෙනාත්ථවන්තතාය හොතෙවාකාරාදිතො විභත්ති, ලොපෙන නිද්දිට්ඨත්තා පනස්සා අස්සවනං සන්නිකංසවචනිච්ඡාභාවා සංහිතායානිද්දෙසො, අනුක්කමොති ආදොනිස්සයා සරාවුත්තා, තතො නිස්සිතා බ්යඤ්ජනා, සරෙසුපි එකට්ඨානියා අකාරාදයො බහුත්තා පඨමං වුත්තා ඨානානුක්කමෙන, තතො ද්විජා ඨානානුක්කමෙන, තෙසුපි රස්සාව ලහුත්තා පඨමං වුත්තා, තතො දීඝා, බ්යඤ්ජනෙසුපි වග්ගා බහුත්තා ඨානප්පටිපාටියා පඨමං වුත්තා, තතො යකාරාදයො, වග්ගෙසු ච අඝොසා පඨමං වුත්තා, තතො ඝොසා, තෙසු ච සිථිලා පඨමං වුත්තා, තතො ධනිතා, තත්ථාපි අප්පකත්තා ද්විජා පඤ්චමා වුත්තා, තතො යරලවා ඝොසභූතා ඨානානුක්කමෙන, තතො ධනිතා සකාරහ කාරා, තෙසුපිහකාරො කෙසඤ්චි ඔරසොපි හොතීති ද්විජත්තා පච්ඡා වුත්තො, කෙහිචි ‘‘ලළානමවිසෙසො’’ති ද්වින්නමවිසෙසෙ වුච්චමානෙපි ලිපිභෙදෙන ඨානභෙදෙන ච භින්නත්තා ළකාරො විසුං අක්ඛරභාවෙන ගහිතො, සොපි ඝොසභාවෙන ඨානානුක්කමෙනච හකාරතො පරං වුත්තො නිග්ගහීතං පන සරත්තාදිසබ්බවිනිම්මුත්තත්තා සබ්බපච්ඡා වුත්තන්ති අකාරාදීනමයමනුක්කමො, ඉමස්සෙවානුක්කමස්ස මනසි විපස්ස වත්තමානත්තා තිතාලීසාති ගණනාපරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා ච ‘නිග්ගහීතන්තා’ති වුත්තියං වුත්තං, පකතං සාධුසද්දාන්වාඛ්යානං, න වණ්ණීයතෙ, ති සද්දසඞ්ඛරණ සඞ්ඛාත මුඛ්යප්පයොජනාභාවා, කිඤ්චාපි න වණ්ණීයතෙ, අම්හෙහි පන කථමකාරාදීනමයමනුක්කමො උප්පන්නොති සිස්සානං කඞ්ඛා විච්ඡෙදප්පයොජනම්පති අනුක්කමසද්දස්ස අත්ථකථනබ්යාජෙන වණ්ණිතො යෙවාති, කරීයන්තෙ උච්චාරීයන්තෙ එතෙනාති කරණං, තත්ථ ජිව්හාමජ්ඣං තාලුජානං, ජිව්හොපග්ගං මුද්ධජානං, ජිව්හග්ගං, දන්තජානං සෙසානං සකට්ඨානං කරණං, පයත්ති පයතනං, තම්පන වණ්ණුච්චාරණතො අබ්භන්තරො බාහියො ච උස්සාහො, තත්ථ අබ්භන්තරපයතනං-සංවුතත්තමකාරස්ස, විවටත්තං සරානං ¶ සකාරහකාරානඤ්ච ඵුට්ඨත්තං වග්ගානං, ඊසංඵුට්ඨත්තං යරලවානං, බාහියපයතනන්තු සංවුතකණ්ඨතාදි, ඨානතො පච්චාසත්තියා විධීයමානකාරියසම්භවෙන පයොජනසම්භවා ආහ-‘ඨානම්පනා’තිආදි, තිට්ඨන්ති එත්ථ උප්පත්තිවසෙන වණ්ණාති ඨානං, ‘‘එ ඔනම වණ්ණෙ’’ති (1-37) සුත්තෙ වණ්ණෙති කථනමෙව වණ්ණසඤ්ඤාකරණෙ පයොජනං, යථාවුත්තමත්ථමඤ්ඤත්ර බ්යාපදිසති’ එව’මිච්චාදිනා, තස්මා ‘‘දසාදො සරා’’ඉච්චාදො ‘තෙනා’තිආදීසු ‘තෙන සරඉච්චනෙන ක්වත්ථො කස්මිං සුත්තෙ පයොජනං තං දස්සෙති ‘‘සරොලොපො සරෙ’’ච්චාදී’ති එවමාදිනා අත්ථො දට්ඨබ්බො, ඤාපෙති වණ්ණලොපන්ති ඤාපකං, කස්මා පන’සො චෙමිනාව ඤාපකෙන සිද්ධො’ති වුච්චති නනු ‘තදමිනාදීනි’’ති (1-47) සුත්තං දිස්සතීති, (සච්චං) තථාපි පකාරන්තරොයම්පි වණ්ණලොපෙ දස්සිතොති විඤ්ඤාතබ්බං, එවසද්දො පන ‘යදි ඤාපකෙන වණ්ණලොපො සියා සො ඉමිනාව ඤාපකෙන සිද්ධො, නාඤ්ඤෙනා’ති අවධාරෙති.

නනු අආදයොති පඨමන්තෙනුවත්තන්තෙ කථමෙත්ථ’තත්ථා’ති සත්තමීනිද්දිට්ඨතාති ආහ-‘තඤ්චා’තිආදි, අත්ථවසාවිභත්තිවිපරිණාමෙනාති අආදයොති පඨමන්තස්ස‘ආදො දසා’ත්යනෙන සම්බන්ධා සම්බජ්ඣමානෙ චාධාරත්ථෙන භවිතබ්බන්ති ආධාරත්ථවසෙන සත්තමී විභත්තියා පරිවත්තනෙනාති අත්ථො, අත්ථවසා සත්තමියා විපරිණාමසම්භවායෙවසුත්තෙ අවිජ්ජමානෙපි‘තත්ථා’ති වුත්තියං වුත්තං, ආදොදසන්නමනඤ්ඤත්ථපවත්තිසම්භවතො තෙසං අආදයො විසයභාවෙනපි සක්කා පරිකප්පෙතුන්ති වුත්තං-‘තෙසු විසයභූතෙසූ’ති, නිද්ධාරණත්ථොපි යුජ්ජතෙව… වණ්ණසමුදායතො තදෙකදෙසභූතාන මාදො වණ්ණානං දසසඞ්ඛ්යාගුණෙන නිද්ධාරියමානත්තා, ආදිම්හි දස වණ්ණාති වුත්තෙ අවුත්තානම්පි අවස්සං වත්තබ්බානං ඌනපූරණත්ථමජ්ඣාහාරො හොතීති වුත්තං- අවට්ඨිතා නිද්දිට්ඨා වා’ති, එකාදීන මට්ඨාරසන්තානං සඞ්ඛ්යානං සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තනතො ආහ-‘දසසඞ්ඛ්යාය පරිච්ඡින්නත්තා’ති, ගය්හුපගානං රස්සඑ ඔවණ්ණානම්පි කච්චායනෙ විය අපරිච්චාගා අනූනා, අගය්හුපගානං තදඤ්ඤෙසං කෙසඤ්චි සරානං පරිච්චගා අනධිකා, දසසද්දස්ස සඞ්ඛ්යෙය්ය වුත්තිත්තා ¶ දසන්නම්පි අධිකතවණ්ණානඤ්ඤත්තා වුත්තං-‘දසන්නම්පී’තිආදි, සයං පුබ්බා’රාජ=චිත්තියං’තීස්මා ක්විම්හි අන්තලොපෙ සමාසෙ ච තදමිනාදිත්තා නිරුත්තිනයෙන වා සරසද්දො නිප්ඵජ්ජතීති, ‘සර-ගතිහිං සාචින්තාසු’ ඉච්චස්මා අප්පච්චයෙන වා නිප්පජ්ජතීති දස්සෙතුමාහ=‘සයං රාජන්තී’තිආදි.

තෙති’ආදො’ති සත්තම්යන්තත්තා අපරෙ ද්වෙ පරාමසති, හෙට්ඨා වියාති හෙට්ඨා වුත්තං අත්ථවසා විභත්තිවිපරිණාමං උපමෙති, අතොව විඤ්ඤායමානත්ථවසෙන තෙසු’ති වුත්තං, තෙසුති පන නිද්ධාරණත්තවිවච්ඡායං තම්පි සම්භවතීති තෙසං වණ්ණානං මජ්ඣෙ ද්වෙද්වෙති ද්විසඞ්ඛ්යාය නිද්ධාරණත්ථොපි වෙදිතබ්බො, විච්ඡායං වුත්ති යස්ස සො විච්ඡාවුත්ති-ද්විසද්දො, විච්ඡාවුත්තිතා චාස්ස සවණ්ණත්තගුණෙන ද්වින්නං (‘බ්යාපිතු) මිට්ඨත්තා, කමෙනාවට්ඨිතෙති ඉමිනා අකාරාදිවණ්ණප්පබන්ධස්ස අනාදිකාලසිද්ධං කමසිද්ධත්තමාහ. නනු සමානා වණ්ණා සවණ්ණාත්යන්වත්ථෙ සවණ්ණසද්දෙ සති කතං රස්සදීඝානං සවණ්ණසඤ්ඤා සියා… අසමානත්තා එතෙසන්ති, නෙතදත්ථිවණ්ණප්පබන්ධස්ස කමසිද්ධත්තා වචනබලෙනෙවාසමානානම්පි හොතෙවාති, නෙවම්පි වත්තුං යුත්තං‘‘ද්වෙද්වෙ සවණ්ණා’’ති සුත්තස්ස තාදිසසාමත්ථියසබ්භාවෙ [සබ්භාවෙන (පොත්ථකෙ)] විසෙසකාරණාභාවාති ආහ‘සමානත්තම්පනා’තිආදි. තිට්ඨන්ති එත්ථ වණ්ණා චිත්තජත්තෙපි අභිබ්යත්ති වසෙනාති ඨානං කණ්ඨාදි, තෙන කතන්ති සමාසො, කණ්ඨතාතු ඉති චත්තෙ පාණ්යඞ්ගත්තා නපුංසකත්තං. පඤ්චමෙහි වග්ගපඤ්චමෙහි. අන්තට්ඨාකීති වග්ගානමන්තෙ තිට්ඨන්තීති අන්තට්ඨා, තාහි, යුත්තස්සාති බ්රහ්මචරියා, ගුය්හ’න්තිආදීසු යුත්තස්ස. කෙචීති අනියමෙන වුත්තං, තෙ පන–

‘‘හකාරො පඤ්චමෙහෙව, අන්තට්ඨාහි ච සංයුතො;

ඔරසො ඉති විඤ්ඤෙය්යො, කණ්ඨජො තදසංයුතො’’ති වදන්ති.

වත්තතෙති අත්ථවසා විභත්තිවිපරිණාමෙන වත්තතෙ, නනු චෙත්යාදිචොදනා, නෙසදොසොච්චාදි පරිහාරො, දොසාභාවෙ කාරණ මාහ-‘යොයො…පෙ… ¶ පතීයතෙ’ති, වුත්තං සමත්තෙති-‘නහි’ච්චාදිනා, නනු ච පුබ්බසද්දො යමෙකත්තා එකං පුබ්බමාචික්ඛති න සකලන්ති කථං ‘‘පුබ්බො’ති වුත්තෙ යොයොති ඤායති ‘යොයො පුබ්බො’ති ච වුත්තෙ ‘තෙසු ද්වීසු’ති එත්ථ’ද්වීසු ද්වීසු’ති ඉදං කථං සුඛෙනෙව පතීයතෙ තදිදමසිද්ධෙනාසිද්ධසාධනන්ති ආසඞ්කිය තදභාවමුබ්භාවීය පුබ්බ සද්දස්ස විච්ඡාගමකත්තමවගමයිතුමාහ-‘නචෙද’මිච්චාදි. තංයොගාති උපචාරවසෙනාහ, තබ්බන්තතායවාති අත්ථියත්ථෙ අප්පච්චයවසෙන, එවමුපරිපි.

සෙසමිච්චාදිනා‘තෙසු ද්වීසූති සවණ්ණසඤ්ඤකෙසු ද්වීසු’ ඉච්චාදි කමතිදිස්සති. ලහුසඤ්ඤා රස්සස්ස, සංයොගපුබ්බස්ස රස්සස්ස දීඝස්ස ච ගුරුසඤ්ඤා න වත්තබ්බා… උච්චාරණවසෙනෙවාන්වත්ථසඤ්ඤාති විඤ්ඤායති, පුබ්බාචරියවසෙන වා ඉහාවුත්තාවසෙසසඤ්ඤාවිය.

කෙවල බ්යඤ්ජනානමත්ථප්පකාසත්තාභාවා සරානමත්ථප්පකාසනෙ අච්චන්තොපකාරා බ්යඤ්ජනාති ‘එතෙහී’ති කරණත්තෙන වුත්තං, තෙනාහ ‘සරාන’මිච්චාදි. විපුබ්බා ‘අඤ්ජ-බ්යත්තියං’තීමස්මා කරණෙ අනප්පච්චයෙ රූපං, නපුංසකත්තම්පිස්සාවගමයිතුං ‘උපකාරකානී’ති වුත්තං, බ්යඤ්ජනත්තං දිට්ඨන්තෙන ඵුටයති ‘යථා’ඉච්චාදිනා, යථා ඔදනස්සුපකාරකානි සූපාදීනි බ්යඤ්ජනානි, තථා සරානමුපකාරකානීති අධිප්පායො, බ්යඤ්ජනම්පන අද්ධමත්තිකං, වුත්තං හි–

එකමත්තො භවෙ රස්සො, දීඝො මත්තද්වයායුතො;

ප්ලුතො තිමත්තො විඤ්ඤෙය්යො, බ්යඤ්ජනං ත්වද්ධමත්තිකංති.

අන්වත්ථාති අන්වත්ථතො, ‘අන්වත්ථා බ්යඤ්ජනා’ති සම්බන්ධො.

සජාත්යපෙක්ඛාය සමුදායවාචිත්තෙපි කාදයොතී අනුවත්තනතො වග්ගසද්දෙන කඛගඝඤාදයොව ගය්හන්ති, පඤ්ච පරිමාණමස්ස පඤ්චකොවග්ගො, ‘‘තමස්ස පරිමාණං ණිකො චා’’ති (4-41) කො, සුත්තෙ ආදිභූතො ¶ පඤ්චසද්දො පඤ්චසඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදං කුරුමානො මාවසානානං වග්ගානං බහුත්තං ගමෙතීති ‘පඤ්චකා’ති වුත්තං, වග්ගාති බහුවචනතො පච්චෙකන්ති විඤ්ඤායති, වජ්ජෙන්ති යකාරාදයොභි වග්ගා, පඨමක්ඛරවසෙන පන කවග්ගාදිවොහාරො.

අනෙකත්ථත්තා ධාතූන මුච්චාරණත්ථොපෙත්ථ ගණ්හාතීති නිපුබ්බා තතො කම්මන්ති ත්තප්පච්චයෙ ඤ්ඤිම්හි පාදිසමාසෙ දීඝෙච රූපං දස්සෙන්තො ‘රස්සා’තිආදීමාහ, පීළනත්ථතො නිග්ගහනං නිග්ගහො, ‘ඉ-අජ්ඣෙන ගතීසු’ඉච්චස්මා කත්තරි [කම්මනි-ඉති වත්තබ්බං, ඉතං උච්චාරිතන්ති අත්ථො] ත්තප්පච්චයෙ ඉතං, නිග්ගහෙන ඉතන්ති අමාදිස මාසෙ රූපං දස්සෙන්තො ‘කරණං නිග්ගහෙන වා’තිආදිමාහ, පච්ඡිමපක්ඛං සාධෙතුමාහ-‘වුත්තං හී’ති.

චත්ථසමාසොති ඉතරීතරයොගද්වන්දසමාසො. අත්තෙති මුනි සද්දාදිවචනීයෙ අත්ථෙ, නමතීතීමස්සෙතං කම්මං,

යං සබ්බවචනං සබ්බ, ලිඞ්ගං සබ්බවිභත්තිකං;

තං සබ්බත්ථෙ නමනතො, විදුං නාමන්ති තබ්බිදූ.

ඉධ නාමසඤ්ඤායාභාවෙපි අන්වත්ථබලායෙව නාමසඤ්ඤා සිද්ධාති (ආහ) ‘අන්වත්ථබ්යපදෙසෙනා’ති, ස්යාද්යන්තපකතිරූපන්ති පච්චයා පඨමං කරීයතීති පකති, සා එව රූපන්ති පකතිරූපං, ස්යාද්යන්තස්ස පකති රූපං මුනිසද්දාදි ස්යාද්යන්තපකතිරූපං, අත්ථවන්තමධාතුකමප්පච්චයම්පාටිපදිකං, පදං පදං පති පටිපදෙ, පටිපදං නියුත්තං පාටිපදිකං. විසෙසනෙනාති සුත්තෙ ‘නමස්සන්තෙ’ති වුත්තෙන ඉවණ්ණුවණ්ණානං විසෙසනෙන. ආඛ්යාතස්සාති පචතිආදිනො. ආදිමජ්ඣවත්තිනොති ඉන්ද උදකසද්දාදීනං ආදො, පඛුමාදීනං මජ්ඣෙච වත්තිනො. පදෙසෙසූති ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති (2-83) ආදිකෙසු සුත්තප්පදෙසෙසු, අනිට්ඨපසඞ්ග (සඞ්කං) නිවත්තෙතීති සම්බන්ධො, අනිට්ඨප්පසඞ්ගොනාම [නාමාති (පොත්ථකෙ)] පචති-ඉන්ද (උදක පඛුම) සද්දාදීන මන්ත ආදිමජ්ඣභූතඉවණ්ණාදීනං ¶ ඣලසඤ්ඤා විධාය තතො පරාසං සාදි විභත්තීනං ‘‘ඣලා සස්ස නො’’ති (2-81) ආදීහි ‘නො’ ආදෙසාදිම්හි කතෙ ‘පචතිනො, ඉන්දනො, උදකනො, පඛුමනො’තිආදි රූපප්පසඞ්ගො, නනුචාදිආදි චොදනා. වත්තබ්බන්ති සුත්තෙ වත්තබ්බං. බ්යාසනිද්දෙසෙනාති අසමාසනිද්දෙසෙන. තදයුත්තන්තිආදි පරිහාරො, තන්ති තං චොද්යං, සතිහීතිආදිනා අයුත්තත්තං සමත්ථෙති, ද්වීසුත්තරෙසු යොගෙසූති උපරිමෙසු ‘‘පිත්ථියං’’ ‘‘ඝා’’ති ද්වීසු සුත්තෙසු. ඉත්ථියන්ති ඉදන්ති ‘‘පිත්ථිය’’න්ති සුත්තෙ ඉත්ථියන්ති ඉදං පදං. වණ්ණවිසෙසනං සියාති ‘‘පිත්ථිය’’න්ති සුත්තෙ ‘ඉයුවණ්ණා’ති අනුවත්තනතො ‘ඉත්ථියං ඉවණ්ණුවණ්ණා’ති එවං ඉවණ්ණු වණ්ණා ‘‘ඝො’’ති සුත්තෙ ‘ඉත්ථියං ආ’තිඑවං අවණ්ණස්ස ච විසෙසනං භවෙය්ය. වණ්ණවිසෙසනෙ විරොධමාහ ‘එවඤ්චෙ’ච්චාදි, නාමස්සන්තෙති අසමාසනිද්දෙසෙ ත්වවිරොධමාහ- ‘බ්යාසෙ’ච්චාදි. සක්කානාමවිසෙසනං කාතුන්ති ද්වීසු සුත්තෙසු ඉත්ථියන්තිආදිනා වක්ඛමානක්කමෙන. නාමස්ස අන්තො නාමන්තොති සමාසස්ස උත්තරපදත්ථප්පධානත්තා සමාසෙ ගුණීභූතස්ස නාමස්ස ඉත්ථියන්ති ඉදං විසෙසනං කාතුං න සක්කාති අධිප්පායො, වචනමන්තරෙනාති පාණිනියානමිව ‘‘යථාසඞ්ඛ්යමනුදෙසො සමානං’’ති (1-3-10) සුත්තං විනා, සමාසඞ්ඛ්ය එතෙසන්ති සමසඞ්ඛ්යකා, ඉතිසද්දො ආද්යත්ථො, තෙන–

‘‘ආලාපහාසලීලාහි, මුනින්ද විජයා තව;

කොකිලා කුමුදානී වො, පසෙවන්තෙ වනං ජලං’’ (260).

ඉත්ථියං නාමස්සාති ච, අන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණාති ච වුත්තෙ තෙසමා ධාරාධෙය්යසම්බන්ධො ආධෙය්යස්සාධාරෙ පවත්තිං විනා න සම්භවතීති අජ්ඣාහාරවසෙන ‘වත්තමානා’ති වුත්තියං වුත්තං. ඉවණ්ණු වණ්ණාති අපෙක්ඛිය‘විසෙසීයන්තී’ති බහුවචනමෙතං සම්බන්ධස්ස පුරිසාධීනතාය නාමන්තීමිනා සම්බන්ධෙ සති‘විසෙසීයතී’තෙකත්තෙන පරිණමති.

ඉත්ථියං ¶ නාමස්සන්තෙති ච වත්තතෙ. හෙට්ඨා සබ්බත්ථ සඤ්ඤිනො නිද්දිසිය සඤ්ඤාය නිද්දිට්ඨත්තා තත්ථ විය විසුං සඤ්ඤිනො පඨමමනිද්දෙසෙ අසන්තො වියාති දොසලෙසමාලම්බිය චොදයති නන්හචෙ’ත්යාදිනා. තත්ථ සෙතොති විජ්ජමානස්ස සඤ්ඤිනො. කාරියෙනාති සඤ්ඤාකාරියෙන. පරිහරති ‘නායං දොසො’තිආදිනා. පච්ඡාවුත්තමත්තෙනාති ‘‘ඝා’’ති සුත්තෙ කාරියිනො ආකාරස්ස පච්ඡා වුත්තමත්තෙන. නචාති එත්ථ චසද්දො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ, අපරම්පි කිඤ්චි වත්තබ්බමනියමරූපමත්ථීති අත්ථො. අනියමරූපමාචරියප්පවත්තිතො සාධෙතුමාහ ‘උභයථාපි’ච්චාදි.

ආසද්දො ආභිමුඛ්යෙ, අනභිමුඛමභිමුඛං කත්වා ලපනං කථනමාල පනං, තස්මිං ආලපනෙ, ආලපනත්ථෙ විහිතො සීති අත්ථො.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං

වචනාරම්භයොජනමාහ–‘යං විසෙසනභාවෙනෙ’ච්චාදි, යන්ති අනියමෙන ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති (2-43) ආදීසු අතොතිආදිකං විසෙසනභාවෙන වත්තුමිච්ඡිතං පරාමසති, තෙනාති විසෙ සනත්තෙනු-පාදියමානෙන යං සද්දනිද්දිට්ඨෙන අතොතිආදිකෙන කරණභූතෙන, යථාකථඤ්චිතබ්බතොති ආදො මජ්ඣෙ-න්තෙ වා සබ්භාවතො යෙනකෙනචි ආකාරෙන අභෙදොපචාරෙන අකාරාදිවිසෙසනවතො නාමාදිනො, තදන්තත්ථන්ති තං අතොත්යාදි විසෙසනමන්තෙ, නාදො න මජ්ඣෙ යස්ස තං තදන්තං, තං අත්ථො පයොජනං යස්සාති අඤ්ඤපදත්ථො, වත්තායත්තාති වත්තුනො ආයත්තා… අත්තාවාත්තනො වචනෙ පධානන්ති, තස්සාති වත්තුනො, සාති වචනිච්ඡා, පයොගානුසා රෙනාති ¶ ජිනවචනානුසාරෙන, ඉතීති කාරණත්ථෙ නිපාතො, ඉමිනා කාරණෙනාති අත්ථො, න සබ්බත්ථප්පසඞ්ගොති සංහිතාදිවිධිම්හි සබ්බත්ථ තදන්ත විධිප්පසඞ්ගො න හොති, තථාහි ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති (1-26) එත්ථ සරොති විසෙසනභාවෙන වචනිච්ඡාය සබ්භාවෙ සරොති තත්රා’දීනං විසෙසනන්ති යථාකථඤ්චිසරාදිසරමජ්ඣසරන්තානං තත්රාදීනං ලොපප්පසඞ්ගෙ ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති (1-13) සරන්තස්සපසඞ්ගො සියා, න ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති (1-13) අන්තස්ස… ඡට්ඨීනිද්දෙසාභාවා, තථා සති ‘තත්රිමෙ’තිආදිම්හි ‘ඉමෙ’තිආදිනා වත්තබ්බතා ආපජ්ජෙය්යාති පයොගං නානුසටා නාමසියුන්ති න සබ්බත්ථ තදන්ත විධිප්පසඞ්ගො, තථා ‘‘ගතිබොධා’’ (2-4) දිසුත්තාදිම්හිපි ‘ගමයති මාණවකංගාමං ත්යාදිප්පසඞ්ගොතිආදි ච යථායොගමවගන්තබ්බං, වුත්තියං ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති සුත්තොදාහරණං දස්සිතං, ‘‘නරා නරෙ’’ති ලක්ඛියොදාහරණං.

වචනඵලමුපදස්සෙති‘යත්ථෙ’ච්චාදිනා, යත්ථ යස්මිං ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ත්යාදිකෙ සුත්තෙ, සත්තමියාති ‘සරෙ’තිආදිනා සත්තමියා, යස්සාති සරොතිආදිනා නිද්දිට්ඨස්ස, කාරියං ලොපාදි, සම්බන්ධා විසෙසාති සරෙත්යාදො ඔපසිලෙසිකමධිකරණං, තඤ්චොපසිලෙසෙ භවමධිකරණං පුබ්බස්ස වා පරං සියා පරස්ස වා පුබ්බන්ති පුබ්බපරොපසි ලෙසස්සාවිසිට්ඨත්තා පුබ්බපරානං සම්බන්ධස්ස අවිසෙසා, පරස්සාපීති න කෙවලං පුබ්බස්සෙව, සතීත්යස්මිං අත්ථෙ ජොතනීයෙ සත්තමී සංසත්තමී සන්තසද්දස්ස සමාදෙසෙන, සත්තඤ්චෙත්යාදිවචනමෙවං සති ඝටතෙ, සන්ති වා සන්තසද්දත්ථෙ පාදි, සුත්තෙ අවුත්තෙපි වුත්තියං ‘නිද්දෙසෙ’ති වචනෙ කාරණමාහ-සත්තඤ්චා’තිආදි, නිද්දෙසමන්තරෙන සත්තං න සම්භවතීති සම්බන්ධො, සත්තමියා නිද්දෙසෙ සතියෙව තං සම්බන්ධාය සත්තාය සම්භවො, අඤ්ඤථා කිමඤ්ඤන්තස්සා පතිට්ඨාති අධිප්පායො, පුබ්බසද්දස්ස සම්බන්ධිසද්දත්තා කින්නිස්සාය පුබ්බත්තමිච්චාහ-‘සත්තමි’ච්චාදි, තන්ති ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති සුත්තං, උකාරස්සාති ‘වෙළු’ඉච්චත්ර උකාරස්ස, පුබ්බස්ස…පෙ… කරිත්වා තංමනසිකතඤ්චොදනං දස්සෙතුමාහ-‘තමහ’න්ති ¶ ච්චාදිති එවමෙත්ථ සාජ්ඣාහාරො සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුබ්බස්සාති සත්තමී නිද්දිට්ඨතො පුබ්බස්ස, අනන්තරස්සාති අබ්යවහිතස්ස, වුත්තං කිඤ්චි නත්ථීති සම්බන්ධො, අයමධිප්පායො ‘‘තස්මින්ති නිද්දිට්ඨෙ පුබ්බස්සා’’ති (1-1-66) පාණිනියවචනෙ ‘‘දිසිරයමුච්චාරණක්රියො නිසද්දොප්යය මිහ නෙරන්තරියං ජොතෙති, තත්ථ‘නිරන්තරං දිට්ඨො’ති පාදිසමාසෙ කතෙ ඵුටමෙවානන්තරමුච්චාරිතෙත්යමත්ථො-වගම්යතෙති ‘‘පුබ්බසද්දස්ස බ්යවහිතෙපි පයොගදස්සනෙ බ්යවහිතෙපි කාරියං පප්පොතී’’ති භස්සකාරාදයො වණ්ණෙන්ති, ඉහ තාදිසවචනාභාවෙන වණ්ණාදි බ්යවධානෙපි සියා’’ති, සරෙච්චාදිපරිහාරවචනෙ-ධිප්පාය මුබ්භාවයති ‘යදිපි’ච්චාදිනා, මථුරාය පාටලිපුත්තකස්ස චාන්තරාළෙ ගාමාදීනං සබ්භාවා බ්යවධානෙපි පුබ්බසද්දස්ස පවත්තියා දිට්ඨන්තමාහ-‘මථුරා’ ඉච්චාදි, යස්මා සරෙති ඔපසිලෙසිකාධාරෙ සත්තම්යන්තං පදං, තස්මා බ්යවධානෙ සරලොපො න හොතීති එවං සඞ්ඛෙපබ්යාඛ්යානෙන වුත්තිය මත්ථො වෙදිතබ්බො, න කෙවලං සරෙති එත්ථෙවාති ආහ- ‘කාරියෙ’ච්චාදි, ඔපසිලෙසිකෙයෙවාධාරෙ භවතීති සෙසො, කාරණමාහ-‘වත්තිච්ඡාන්හවිධානතො සද්දස්සා’ති, වත්තුනො යා ඉච්ඡා වචනිච්ඡා තස්සා අනුතූලෙන විධානතො අත්ථස්ස කථනතොති අත්ථො,යෙන හි යමත්ථං වත්තාතිධාතුමිච්ඡති සතීප්යභිධානසා මත්ථියෙ න තතො-ඤ්ඤමත්ථං සද්දොභිදධාතීත්යධිප්පායො, වත්තිච්ඡා වසායෙ කාරණමාහ’වත්තිච්ඡාපි’ච්චාදි, වත්තුනො සුත්තකාරස්ස ඉච්ඡා වත්තිච්ඡා, කථමුපදෙසතො වත්තිච්ඡා-වසීයතෙ’ කථඤ්ච සාමත්ථියතොති ආසඞ්කිය තමුපදස්සෙතුමාහ-‘අතොචෙත්යාදි, අතො වක්ඛමානකාරණා උපදෙසතො වසීයතෙති සම්බන්ධො, කින්තං කාරණ මිච්චාහ-‘යස්මා’ඉච්චාදි, අන්වයසද්දෙනෙත්ථ ගුරුපාරම්පරියො-පදෙසො විවච්ඡිතො, යස්මා කාරණා අන්වයො ගුරුපාරම්පරියො පදෙසො ගුරුකුලමුපගම්ම පඤ්හකරණාදිනා අන්විච්ඡීයතෙ ගවෙසීයති, අතො කාරණා ගුරුපරම්පරා ගතඋපදෙසතො වසීයතොති අත්ථො, සාමත්ථියතො-වසායප්පටිපාදයිතුමාහ- ‘සාමත්ථියම්පි’ච්චාදි, සාමත්ථියම්පි වුච්චතෙතිසෙසො, ලඝුනොපායෙන සද්දානමුපලක්ඛණෙ පවත්තීති බ්යවහිතනිවත්තියා වචනන්තරක-රණමනුපන්නං ¶ , උපපන්නං වචනන්තරකරණං, තස්ස ච ඔපසිලෙසිකාධාර මන්තරෙන අඤ්ඤථානුපපත්තියා ආධාරවිසෙසප්පටිප්පත්තීති ඉදමෙත්ථ සාමත්ථියං, ආධාරන්තරෙච්චාදිනා යථාවුත්තං සාමත්ථියං විභාවෙති, ආධාරන්තරෙපීති සබ්බත්ථ පාඨො දිස්සති, පසඞ්ගාභාවතො අත්ථන්ත-රෙනාපි ආධාරන්තරෙපි ඔපසිලෙසිකාධාරෙපි වචනන්තරප්පසඞ්ගො සියාති සම්බන්ධසම්භවා ඔපසිලෙසිකාධාරනිස්සයනෙපි ආනිසංසො න දිස්සතීති සමුච්චයත්ථෙනාපි නත්ථි පයොජනන්ති වජ්ජෙතබ්බො යම්පි සද්දොති, නනු කිමෙවං වණ්ණීයතෙ පුබ්බස්සෙවෙති වචන මෙවොපසිලෙසිකමධිකරණං විඤ්ඤාපයති… තත්ථෙව පුබ්බපරත්ත සම්භවාති යොමඤ්ඤතෙ, තස්සෙසා කප්පනා න සඞ්ගතාති දස්සෙතුමාහ-‘පුබ්බස්සාති’ච්චාදි, අයුත්තත්තෙ කාරණමාහ-‘සාමීපිකෙපි තස්ස සම්භවා’ති, ‘ගඞ්ගායං ඝොසො’ති වුත්තෙ ඝොසො ගඞ්ගායං පුබ්බො වා පරො වෙති ගම්මමානත්තා සාමීපිකෙප්යධිකරණෙ පුබ්බපරත්තස්ස සම්භවාති අත්ථො, එතාවවුච්චතෙති පුබ්බස්සෙව හොති න පරස්සාති එත්තකමෙව වුච්චතෙ, තථාච වක්ඛති-‘කින්ත’න්තිආදි, අධිකං බ්යවහිතනිවුත්යාදි න වුච්චතෙති සම්බන්ධො, ආදිසද්දෙනෙත්ථ ඡට්ඨීපකප්පනා ගහිතා, ඡට්ඨීපකප්පනාපි සාමත්තියා කතාති සම්බන්ධො, පකප්පනං පකප්පනාවිධානං, එවං මඤ්ඤතෙ ‘පාණිනියා ‘‘ඡට්ඨීට්ඨානෙයොගා’’ත්යතො (1-1-49) ‘‘තස්මින්ති නිද්දිට්ඨෙ පුබ්බස්ස’’ (1-1-66) ‘‘තස්මා ත්යුත්තරස්ස’’ ඉති (1-1-67) පරිභාසාසුත්තද්වයෙ ඡට්ඨීගහණමනුවත්තිය ‘තස්මින්ති නිද්දිට්ඨෙ පුබ්බස්ස ඡට්ඨී’ ‘තස්මාත්යුත්තරස්ස ඡට්ඨී [නිද්දිට්ඨෙ පුබ්බස්ස ඡට්ඨීති පුබ්බස්ස කාරියිත්තපටිපාදනයොග්ගො ඡට්ඨී තබ්බොධකපදෙ භවතිත්යත්ථො, එව ධුත්තරස්සෙතු වි. උජ්ජොතටීකා] ති ඡට්ඨීපකප්පනං පටිපාදෙන්ති ‘යස්මිං සුත්තෙ ඡට්ඨීනිද්දෙසො නත්ථි, තත්ථ ඡට්ඨීපකප්පනායථා සියා’ති, ඉධ පන වචනන්තරාභාවෙපි යත්ථ ඡට්ඨීනිද්දෙසො නත්ථි, තත්ථ සාමත්ථියෙනෙව ඡට්ඨීපකප්පනා සිද්ධා’ති, සාමත්ථියමුපදස්සෙති ‘සත්තමීනිද්දෙසෙ’ච්චාදිනා, අඤ්ඤවිභත්තිනිද්දිට්ඨොපි පටිපජ්ජතෙති සම්බන්ධො, කාරියයො ගන්ති කාරියසම්බන්ධං, යථා ‘‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’’ති එත්ථානුවත්තමානං නිග්ගහීත’න්තිදං ඡට්ඨීයන්තං විඤ්ඤායතෙ, කථං වග්ගෙතෙසා සත්තම්යකතත්ථා ‘‘නිග්ගහීත’’න්ති (1-38) පුබ්බසුත්තෙ කතත්ථතාය පඨමා විභත්තියා ¶ ඡට්ඨීවිභත්තිම්පකප්පෙති සත්තමියං පුබ්බස්සෙ’ති තථෙත්යවගන්තබ්බං. එතාව වුච්චතෙති වුත්තෙ ඉදන්ති න විඤ්ඤායතෙති ආහ ‘කින්ත’න්තිආදි, යදාහිච්චාදිනා පරියායපසඞ්ගක්කමං දස්සෙති. කිමිදමුච්චතෙ පරියායප්පසඞ්ගෙ නියමත්ථං වචනන්ති නනු පුබ්බපරානං යුගපදුප්පත්තිය මාචරියවචනප්පමාණෙනාප්පටිපත්තියං විජ්ඣනත්ථං වචනන්ති කස්මා නොච්ච තෙච්චාහ- ‘යුගපදුපසිලිට්ඨාන’න්ත්යාදි, යුගපදුපසිලිට්ඨානමසම්භවොති සම්බන්ධො, කුතොච්චාහ-‘අපරස්සූපසිලෙසිකස්සාභාවතො’ති, අතොති යුගපදුභින්නම්පත්තියා අභාවතො, වචනං ‘‘සරො ලොපාසරෙ’’ච්චාදිකං (1-26) සුත්තං.

අවධිභාවෙනාති ‘අතො’ච්චාදිනා අවධිත්තෙන, යස්සාති යො ආදිනො, කාරියන්ති ‘ටාටෙ’ආදිකං, පුබ්බපරාපෙක්ඛත්තෙනාවිසෙසාති යථා- ‘ගාමා දෙවදත්තො’ති වුත්තෙ සො තතො පුබ්බො පරොගෙති විඤ්ඤායතීත්යවධිභාවස්ස පුබ්බපරාපෙක්ඛත්තෙනාවිසෙසො, තථෙහාපි ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ති (2-41) වුච්චමානෙ අතො පුබ්බෙසං යොනං අථවා පරෙසන්ති පුබ්බපරාපෙක්ඛත්තෙනාවධිභාවස්සාවිසෙසාති මඤ්ඤතෙ, පුරෙ වියාත්යනෙන සත්තමියන්ති එත්ථ වුත්තං නිද්දෙසවචනෙ කාරණමතිදිසති, වුත්තියං ‘නරානමෙරෙ’ති එත්ථ අපවාදවිප්පටිසෙධෙ සතිපරත්තා ටාටෙආදෙසානං පවත්තිං ‘‘ආදිස්සා’’ති එත්ථ වණ්ණයිස්සාම, අථ කිමිමිනා වචනෙන නනු යතො යත්ථ පඤ්චමී නිද්දෙසො තත්ථ සබ්බත්ථ ‘‘මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො’’ (1-21) ත්යතො ‘පරො’ත්යනුවත්තෙතුං සක්කාති තස්සානුවත්තිතස්ස යොනමිච්චනෙන සාමානාධිකරණ්යා‘පරෙසං යොනං’ත්යයමත්ථො විඤ්ඤායතෙ, තතො පුබ්බෙසං පසඞ්ගොයෙව නත්ථීති, නෙතදත්ථි, පරොති ත්යනුවත්තමානං ‘අතො’ති පඤ්චම්යන්තෙන සම්බජ්ඣමානං න කොචි වාරෙතා අත්ථීති පරතො-කාරතො පුබ්බෙසම්පි යොනං ටාටෙආදෙසා පප්පොන්තීති වචනෙනෙමිනා භවිතබ්බමෙවාති දස්සෙතුමාහ-‘වචනෙ’ච්චාදි, එවඤ්චරහි තදෙවොදාහරිතබ්බං, කිං ‘නරානරෙ’ ත්යුදාහටන්ති චෙ, නෙසදොසො, අඤ්ඤදත්ථං කාරීයමානමිහා-ප්යත්ථවන්තං හොතීති, පුබ්බකො පරිහාරොති බ්යව හිතනිවත්තියා ¶ පුබ්බසුත්තෙ වුත්තො ‘‘සරෙතොපසිලෙසිකාධාරො’’ති පරිහාරො, න සම්භවතීති ඉහ සත්තමියා අභාවා න සම්භවති, වචනානන්තරන්ති පාණිනියානං නිද්දිට්ඨග්ගහණමිව බ්යවහිතනිවත්තියා සුත්තන්තරං, තෙ හි ‘‘තස්මාත්යුත්තරස්සා’’ත්යෙත්ථ (1-1-67) නිද්දිට්ඨග්ගහණමනුවත්තිය තෙන පුබ්බෙ විය බ්යවහිතනිවත්තිම්පටිපාදෙන්ති. අනන්තරෙතිවචනා පච්චාසත්තියා නිස්සයනං විඤ්ඤායතෙ, කතත්ථතායාති වචනා ජාතියාත්යාහ- ‘පච්චාසත්යා ජාතිං සන්නිස්සායා’ති ජාතිං සන්නිස්සාය පච්චාසත්යා කරණභූතාය නිවත්තිමාහෙති සම්බන්ධො, ඉමිනා පච්චාසත්ති ඤායබ්යාපනඤායජාතිපදත්ථබ්යත්තිපදත්ථෙසු පච්චාසත්තිඤායො ජාතිපදත්ථොචෙහ නිස්සීයතෙති දස්සෙති, න හි කෙවලං ජාතිං නිස්සාය බ්යවහිතනිවත්ති වත්තුං සක්කා, තථාහි යදෙත්ථ පච්චාසත්තිඤායො න නිස්සිතො, තදා බ්යාපනඤායෙන බ්යවහිතෙ චාබ්යවහිතෙ චාසජ්ජතීති ජාතියා නිස්සයනෙ සත්යපි බ්යවහිතෙපි බ්යාප්යමානා ජාති කෙන නිවාරීයතෙ නාපි කෙවලං පච්චාසත්තින්නිස්සාය බ්යවහිතනිවත්ති වත්තුං සක්කා, තථාහ්යසති ජාතිසන්නිස්සයෙන බ්යත්තිනිස්සීයතෙ, බ්යත්තියඤ්ච පදත්ථෙ පටිලක්ඛියං ලක්ඛණං පවත්තතීති පච්චාසත්ති ඤායනිස්සයනෙප්යබ්යවහිතම්පති යං ලක්ඛණං භින්නං තදබ්යවහිතෙ පවත්තං, යම්පන බ්යවහිතම්පති භින්නං ලක්ඛණං, තඤ්ච වචනප්පමාණතො මාභවත්වස්ස බ්යත්ථතාති බ්යවහිතෙපි පවත්තතෙ, තස්මා උභොපි නිස්සාය නීයාති. විසයදස්සනප්පසඞ්ගෙ විසයිදස්සනමත්ථබ්යත්තිකාරණන්ති වාක්යන්තොගධපදානමත්ථම්පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා සමාසාදිකං දස්සෙතුං ‘කතො’ත්යාදිකමාරද්ධං, ජාතිලක්ඛණොති අබ්යවහිතත්තජාතිසභාවො, ‘ඔසධ්යො’ති එත්ථ සකාරෙ අකාරා පරස්ස ධකාරෙන බ්යවහිතස්ස යොස්ස වියාවසෙසානම්පි සබ්භාවතො වුත්තං-‘යොප්පභුතීන’න්ති, ජාති සාමඤ්ඤං, යාවති විසයෙති ගවාදිකෙ යත්තකෙ විසයෙ, කාමචාරතො විසය පරිසමත්තියා දිට්ඨන්තමාහ-‘තං යථෙ’ති, භොජයෙතීති එත්ථ භොජයෙඉතීති පදච්ඡෙදො, කතොහි ජාත්යත්ථො කසිණොති යස්මා සකලො බ්රාහ්මණ ජාතිසඞ්ඛාතො අත්ථො පරිසමත්තො, තස්මාති අත්ථො, ඉදං වුත්තං හොති- ¶ ‘යාව දිට්ඨම්භොජයෙ’ති වුත්තෙ [වුත්තෙන (පොත්ථකෙ)] සන්තාය සාමඤ්ඤවුත්ති බ්රාහ්මණසද්දප්පයොගසාමත්ථියා පච්චෙකම්භොජනකිරියා කතා නාම හොති, යතො කසිණොපි ජාත්යත්ථො පරිසමත්තො නාමාති. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) සුත්තෙ බ්යඤ්ජනෙති සත්තමී පුබ්බස්ස දීඝාදිවිධිම්හි චරිතත්තා ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති (1-34) එත්ථ සරම්හාති පඤ්චම්යක තත්ථා, තතො පඤ්චමීනිද්දෙසස්ස බලීයත්තං, තතො ‘‘සත්තමියං පුබ්බස්ස’’ ‘‘පඤ්චමියං පරස්සා’’ති ද්වින්නං පරස්ස සමුට්ඨාපනෙ ‘බ්යඤ්ජනෙ’ති සත්තමී පරස්ස කාරිය යොගිතාය අත්ථතො විභත්තිවිපරිණාමෙන ඡට්ඨීභාවෙන පරිණමතී… ද්වින්නං සුත්තානං විප්පටිසෙධෙ පරස්ස බලී යත්තාවාති එතාදිසසාමත්ථියසබ්භාවතො වුත්තං-‘ඡට්ඨීපකප්පනාපි පුරෙවිය සාමත්ථියා’ති.

කිඤ්චි අන්තස්ස සම්පත්තන්ති යං ටානුබන්ධමනෙකවණ්ණං න හොති, තං ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සෙ’’ (1-17) ත්යන්තස්ස පත්තං, කිඤ්චි සබ්බස්සෙති ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සෙති’’ (1-19) ටානුබන්ධමනෙකවණ්ණඤ්ච කාරියං සබ්බස්ස පත්තං. යදන්තභාවිකාරියංත්යාදිනා වචනඵලමුපදස්සෙන්තො ‘ඡට්ඨීයන්තස්සෙ’තීමස්සාපවාදො යං යොගොති දස්සෙති, තස්සායම පවාදො හොතු ටානුබන්ධාදිකාරියං කථන්ති ආහ-‘ටානුබන්ධෙ’ච්චාදි, විප්පටිසෙධාති අපවාදවිප්පටිසෙධා, ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සෙ’ති හි උස්සග්ගො, තස්සාපවාදා ‘‘ආදිස්ස’’ ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සෙ’’ත්යෙතෙ, ‘‘ආදිස්සා’’තීමස්සාවකාසො ‘තෙරසා’ති, ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’’තීමස්සාවකාසො ‘එසු, අනෙනා’ති, ඉහොභයම්පප්පොති ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’ (2-41) ‘‘නරානරෙ’’ ‘‘අතෙන’’ (2-108) ‘‘ජනෙනා’’ති (තත්ථ) ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සෙ’’තීදම්පවත්තතීති තෙසමපවාදානං විප්පටිසෙධා සබ්බාදෙසො භවති. ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති දසසද්දෙ-න්තස්ස පත්තොපි තදපවාදත්තා ‘‘ආදිස්සා’’තිආදිභූතස්ස දකාරස්ස හොතීති ආහ ‘දකාරස්සරො’ති.

කොත්ථොන්ත ¶ සද්දස්සෙච්චාහ-‘අන්තොවසාන’මිච්චාදි, ‘‘වණ්ණස්සන්තස්ස’’ති (1-1-52) සුත්තෙ වණ්ණග්ගහණමන්තවිසෙසනායොපදිට්ඨං පාණිනිනා-අන්තස්ස පදස්ස වාක්යස්ස වා මාභවී’ති, ඉහ ත්වනත්ථකං වණ්ණග්ගහණං බ්යවච්ඡෙජ්ජාභාවාති දස්සෙතුමාහ-‘සො චෙ’ ත්යාදි, නනු බ්රහ්මස්සාති විසෙසනත්ථෙන වත්තුමිච්ඡිතො මහාබ්රහ්මසද්දො ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨො නාමාති ‘‘බ්රහ්මස්සු වා’’ති (2-194) උආදෙසො ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති අන්තබ්රහ්මසද්දස්ස පප්පොති, තථා සති ‘න හි ඡට්ඨී නිද්දිට්ඨස්ස අන්තං පදං වාක්යං වා සම්භවතී’ති කස්මා වුත්තන්ති, වුච්චතෙ- න විසෙසනත්ථෙනාක්ඛෙපමත්තෙන මහාබ්රහ්මසද්දො ඡට්ඨී නිද්දිට්ඨො නාම භවතීති න බ්රහ්මසද්දස්ස සබ්බස්සාදෙසප්පසඞ්ගො, මහාබ්රහ්මසද්දෙ වා බ්රහ්මසද්දො අත්ථීති තස්සාන්තස්ස උත්තං විධීයතෙ.

‘‘ඡට්ඨියන්තස්සෙ’’ත්යනෙනෙවාවිසෙසෙන වානුබන්ධකාරියෙප්යන්තස්ස සිද්ධෙ කිමත්ථොයමාරම්භොත්යාසඞ්කිය ටානුබන්ධාත්යාදිනා වචනඵලමුපදස්සෙන්තො ‘බාධකබාධනත්ථො-යමාරම්භො’ති-වදති, තථාහි ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සෙ’’ත්යස්ස බාධකො ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සෙ’’ති, තස්ස ච ‘‘වානුබන්ධො’’ත්යයං යොගො බාධකොති බාධකබාධනත්ථො සම්පජ්ජතෙ, අපඉච්චයමුපසග්ගො වජ්ජනෙ නීවාරණෙ, පනයනෙ වා වත්තතෙති අපොද්යන්තෙ උස්සග්ගලක්ඛණානි වජ්ජීයන්තෙ නීවාරීයන්තෙ අපනීයන්තෙ නෙනෙත්යපවාදො, සුත්තෙකදෙසෙන සුත්තමෙවොපලක්ඛිතන්ති අන්තස්ස‘ඡට්ඨියන්තස්සා’ති සුත්තස්ස අපවාදො අන්තාපවාදො, උස්සජ්ජතෙ නිවත්තීයත්යපවාදෙනෙත්යුස්සග්ගො, උස්සග්ගාපවාදක්කමො පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බො ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සෙ’’ත්යුස්සග්ගො, තදපවාදා ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස’’ ‘‘උකානුබන්ධාද්යන්තා’’ ‘‘මානුබන්ධො සරා නමන්තා පරො’’ති, ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සෙ’’ත්යුස්සග්ගො, තද පවාදා ‘‘වානුබන්ධො’’ ‘‘මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො’’ති.

ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්සෙච්චාදිනා ¶ වචනාරම්භප්පයොජනාඛ්යානෙනාන්තාදෙසාපවාදො යං යොගොති බ්රවීති, පච්චෙකමභිසම්බන්ධොති සො ටකාරානුබන්ධො චාදෙසොතිආදිනා, කස්ස සබ්බස්ස භවතිච්චාහ-‘ඡට්ඨී නිද්දිට්ඨස්සෙ’ච්චාදි, නනු ච ටෙආදෙසොප්යනෙකවණ්ණොඑව ද්විවණ්ණසමුදායත්තාත්යාසඞ්කියාහ-‘උපලක්ඛියෙ’ච්චාදි, අනුබධ්යතෙ පයොගෙ අසුය්යමානෙපි පයොජනවසෙනානුසරීයතීත්යනුබන්ධො, උපදෙසෙ යෙවොපලක්ඛිය නිවත්තතෙත්යනෙනෙතං දස්සෙති ‘උච්චාරිතවිනාසිනොනුබන්ධා’ති, උපදෙසෙ පඨමුච්චාරණෙ.

ආද්යන්තාති වුත්තෙ කථමවයවාත්යයමත්ථො ලබ්භතී ත්යාහ-‘ආද්යන්තසද්දානමි’ච්චාදි, ආද්යන්තසද්දානං නියතවයවවාචිත්තා අවයවස්ස චාවයවිනාමන්තරෙනා සම්භවතො සාමත්ථියාවයවී ලක්ඛීයති, ඡට්ඨියාත්යනුවුත්තිතො වාවයවාවයවිසම්බන්ධෙසා ඡට්ඨී, තාය නිද්දිට්ඨස්සාත්යයමත්ථො විඤ්ඤායතෙති වුත්තියං-‘ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්සා’ති (වුත්තං), තෙනෙව පච්චයවිධිම්හි කූප්පච්චයාදයො න දොසා භවන්තීති, අතොයෙවාති තදවයවාචිත්තතොයෙව, තග්ගහණෙනෙති අවයවග්ගහණෙන, කතාකතප්පසඞ්ගිත්තාති ඔත්තෙ කතෙපි අකතෙපි වුකාගමස්ස පසඞ්ගතො, භූයත්තත්තා හි ඔත්තස්ස භූග්ගහණෙ සති කතෙපි ඔත්තෙ වුකාගමෙන භවිතබ්බමකතෙපි තතොව ‘‘කතාකතප්ප සඞ්ගී යො විධි සනිච්චො’’ති නිච්චත්තා ඔත්තං බාධිත්වා වුකාගමො හොති, අථ වුකාගමෙ පච්ඡා තෙන න භවිතබ්බන්ති ආහ-‘අන්තාවයවෙ’ච්චාදි.

යදිනිද්ධාරණෙ ඡට්ඨී අන්තස්සාවිසෙසිතත්තා අවිසෙසෙන යතො කුතොචි අන්තතො බානුබන්ධො පරො සියා, න හි දුතියං සරග්ගහණමත්ථි, යෙනාන්තො විසෙසීයතෙච්චාහ-‘නිද්ධාරණ’මිච්චාදි, කාරණමාහ-‘සුතත්තා’ති, ‘සරාන’න්ති සුතත්තාති අත්ථො, තෙන ‘‘සුතානුමිතෙසුසුතසම්බන්ධොබලවා’’ති රුන්ධතීතෙත්ථධකාරස්සා නුමිතස්ස ¶ මං න හොතීති දීපෙති, සමාන ජාතියස්සෙව ලොකෙ නිද්ධාරණප්පතීති හොතිච්චාහ-‘තථා හි’ච්චාදි, යථා’කණ්හා ගාවීනං සම්පන්නඛීරතමා’ති වුත්තෙ අවිසෙසිතත්තෙපි කණ්හාය කණ්හාගාවීයෙව පතීයතෙ, තථෙහාපි සරානං මජ්ඣෙ අන්තාත්යන්තත්තෙන නිද්ධාරියමානො සමානජාතියො සරොයෙව පතීයතෙ, තෙන සරානං යෙවාන්තාපරො භවිස්සතීති භාවො, විසෙසනත්තොති ‘‘ඤිලතස්සෙ’’ති (5-163) සුත්තෙ අස්සාති වුත්තෙ අයමෙවෙති නියමාභාවා යස්සකස්සචි අකාරස්ස ඤිප්පත්ති, තෙනානිට්ඨප්පත්තීති ලානුසඞ්ගිස්සෙව අස්සාති ලස්ස යං විසෙසනත්තං තං අත්ථො පයොජනමස්ස ‘‘කත්තරිලො’’ති (5-18) ලකාරස්සාති විසෙසනත්ථො ලකාරො, ඉධෙවාති ඉමස්මිං ‘‘මානුබන්ධො’’තිආදිසුත්තෙයෙව.

පරොති වත්තතෙ, සො චාඤ්ඤාධික්යඉට්ඨාද්යනෙකත්ථොපි ඉධ ඉට්ඨ වාචී දට්ඨබ්බො, කම්මබ්යතිහාරෙඝණිති කම්මබ්යතිහාරො කිරියාපරිවත්තනං භාවවිසෙසො තස්මිං ‘භාවකාරකෙස්වඝණ්ඝකා’’ති (5-44) සාමඤ්ඤෙන විහිතත්තා විප්පටිසෙධනන්ති අත්ථෙ ඝණි විප්පටී සෙධො, තෙනාහ-‘සාමඤ්ඤෙ’ච්චාදි, විප්පටිසෙධසද්දස්ස අත්ථමාහ-‘අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධො’ති, සංසිද්ධියං වත්තමානොපි සිධි උපසග්ගසම්බන්ධෙ නාත්ථන්තරෙපි හොතීති අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධොත්යත්ථො, විප්පටිසෙධසද්දස්ස ලොකෙ විරොධවාචිත්තෙන පසිද්ධත්තමාහ ‘තථා හි’ච්චාදිනා, කථම්පන පමාණභූතස්සාචරියස්ස වචනෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො සම්භවතීච්චාසඞ්කිය උභින්නං සාවකාසත්තෙ සති සම්භවති නාඤ්ඤථාති ‘ද්වින්න’මිච්චාදි වුත්තිගන්ථො පවත්තොති වත්තුං ‘සොචා’තිආදිමාහ අඤ්ඤමඤ්ඤානජ්ඣාසිතෙති අඤ්ඤමඤ්ඤෙනානක්කන්තෙ අපරිග්ගහිතෙති වුත්තං හොති, අනුභයතාගිනීති යො විසයෙකදෙසො උභයන්න භජතෙ තස්මිං අනුභයභාගිනි විසයෙකදෙසෙ, සාමඤ්ඤවිසයො ද්වින්නං විධීනං සාධාරණො විසයො, තත්ථ පවත්තිප්පසඞ්ගෙ සති සොච විප්පටිසෙධො ජායතීති සම්බන්ධො, ඉමිනා විප්පටිසෙධස්ස විසයො පවත්තිප්පසඞ්ගො විසයවිසයීනමභෙදෙන සුත්තෙ ‘විප්පටිසෙධො’තිවුත්තොති ¶ ‘ද්වින්න’මිච්චාදිනා වුත්තිගන්ථො රචිතොති දීපෙති, පරො හොතී තිවිධිදස්සිතොති ඉමිනා යදි නියමො-බ්භූපගතො සියා, තදා ‘පරොවහොතී’ති වදෙය්යාති දස්සෙති, පාණිනියා හි ජාතියං පදත්ථෙ සකිමෙව ලක්ඛණං පවත්තතීති චරිතත්ථත්තා විසයන්තරෙ ද්වින්නම්පි ලක්ඛණානමප්පවත්තියං පරං පච්ඡිමං කාරියන්ති විධ්යත්ථමිදං වචනං, බ්යත්තියන්තු පදත්ථෙ ලත්වාදීනමිව පරියායප්පසඞ්ගෙ නියමත්ථන්ති පටිපන්නා, ඉධ පන ජාතියං බ්යත්තියඤ්ච ද්වින්නම්පි සුත්තානමප්පවත්තියමෙව විධ්යත්ථමෙවිදං වචනං, න නියමත්ථම්පීති පටිපාදෙතුමාහ-‘තථාහි’ච්චාදි, කාමචාරතො පරිසමාපීයතෙති සම්බන්ධො, කාමතො පරිසමාපනඤ්චෙතිස්සා සබ්බස්මිං අත්තනො ගොචරෙ අවිච්ඡෙදබ්යාපනෙන පවත්තිසබ්භාවතො. කථම්පනෙකස්සාපි පවත්ති න භවෙය්යාත්යාසඞ්කිය කාරණමාහ‘උභයම්පි’ච්චාදි, හිසද්දො යස්මාත්ථෙ, යස්මා උභයම්පිදමාචරියවචනං, තතොයෙව පමාණං, අභිමතකාරියවිධානෙ ලිඞ්ගභාවෙන සද්දිකානුමතත්තා(තෙසං) විධීනං විධායකඤ්ච තස්මාති අත්ථො. පමාණත්තා ද්වින්නම්පි අප්පත්තියං කාරණමාහ-‘අනුභයභාගිම්හි’ච්චාදි, යතො ලද්ධාවකාසා තතො සමානබලාති, ඉතිසද්දො හෙතුම්හි, විරුද්ධාචාති එත්ථ ඉතිසද්දං දත්වා ‘අනුභයභාගිම්හි…පෙ… විරුද්ධාචාති ද්වින්නං වචනානං පමාණත්තා උභින්නම්පි අප්පවත්තීති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. සමානබලානං ද්වින්නං ලොකෙපි විරොධිත්තං එකක්ඛණෙයෙව උභින්නම්පි කාරියෙ අප්පවත්ති ච දිස්සතීති දිට්ඨන්තමාහ ‘ලොකෙචෙ’ත්යාදි, එත්ථ ච පෙස්සස්ස (අ)විරොධත්ථිනො කාරියෙ අප්පවත්තිරිව [අප්පවත්තියෙව (පොත්ථකෙ)] සමානබලාන මුභින්නං වචනානං කාරියෙ අප්පවත්තීති සුඛෙනො පමාසංසන්දනං විඤ්ඤාතබ්බං.

ජාතිපක්ඛෙයෙව භස්සකාරෙන ද්වින්නං යුගපදිප්පත්තියං ‘ලත්වාදීනමිව’ පරියායප්පසඞ්ගො වණ්ණිතො, තස්සායුත්තත්තමුපදස්සෙන්තො ආහ ‘නචාපි’ච්චාදි, භින්නවිසයත්තාති ද්වින්නං විධීනං භින්නවිසයත්තා. අභින්නවිසයත්තෙ හි පරියායකප්පනා යුත්තිමතී, අතොච ලත්වාදීනමභින්නවිසයත්තම්පටිපාදයිතුමාහ- ‘ලත්වාදයො හි’ච්චාදි, අනවයවෙනෙති ධාතු මත්තතො විධානෙනාවයවබ්යතිරෙකසබ්භාවතො සබ්බධාතුපරිග්ගහෙන, යත්ථ යස්මිං ධාත්වත්ථෙකදෙසෙ පවත්තා සමානා පවත්තා සන්තො ලද්ධාවකාසා ¶ සියුං තස්සෙකදෙසස්ස පරිහාරෙනාපි පරිච්චාගෙනාපි න විධීයන්තෙති සම්බන්ධො, ලත්වාදීන මෙකක්ඛණෙ අසම්භවා එකස්මිං කතෙ සතීතරවචනාන මානත්ථක්යප්පසඞ්ගාච පරියායෙන භවන්තීති යන්තං යුත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉහාති ඉමස්මිං යුගපදිප්පත්තියං, ඉහ තථාභාවස්ස කාරණමාහ-‘සාවකා…පෙ… වචන’න්ති, තත්ථාති යුගපදිප්පත්තියං. ජාතියම්පදත්ථෙ ‘‘පුනප්පසඞ්ගවිජානනා සිද්ධං, විප්පටිසෙධෙ යං බාධිතං තම්බාධිතමෙවා’’තීමාසමුභින්නං පරිභාසනම්පවත්තිං පටිපාදෙන්තො ආහ- ‘පරස්මිං චෙ’ත්යාදි, පරස්මින්ති ඉට්ඨෙ, පරිභාසනම්පන අයමත්ථො ‘පුනප්පසඞ්ගවිජානනාති ද්වින්නං සුත්තානමෙකත්ථප්ප සඞ්ගසඞ්ඛාතෙ විප්පටිසෙධෙ සතිපරමිට්ඨං පඨමං හොති, හොන්තෙන තෙන යදීතරස්ස නිමිත්තොපඝාතො න කතො තදා තස්සාපි පුනප්පසඞ්ගො තස්ස විජානනා සිද්ධන්ති, විප්පටිසෙධෙ යථාවුත්තෙ සති පඨමං හොන්තෙන යං සුත්තං බාධිතං තස්ස පුනප්පවත්තියා යදි නිමිත්තං නත්ථි තං බාධිතමෙවෙ’ති. බ්යත්තියම්පි විධ්යත්ථමෙවිදං වචනං, න නියමත්ථන්ති දස්සෙතුමාහ-‘බ්යත්තිය’මිච්චාදි, එවං මඤ්ඤතෙ ‘බ්යත්තියං පටිලක්ඛියංලක්ඛණප්පවත්තියං ද්වින්නං සාධාරණං ඨානම්පති යානි වචනානි භින්නානි තෙසම්පි නිරවකාසත්තෙන තුල්යබලත්තා ද්වින්නම්පටිපත්තියෙවසියා, නතු පරියායප්පසඞ්ගො’ති. බ්යත්තියම්පි යථාවුත්තානං පරිභාසානං පවත්ති වුත්තවිධිනෙවාති දස්සෙන්තො ‘පරිභාසානම්පි’ච්චාදිමාහ.

ජාතියම්පදත්ථෙ ‘‘වත්තමානෙති අන්ති, සි ථ, මි ම, තෙ අන්තෙ, සෙ ව්හෙ, එ ම්හෙ’’ච්චාදීනං ලක්ඛණානමෙකමෙකත්ථෙපි වත්තමානෙති අන්ති, වත්තමානෙ සි ථ ඉච්චාදීනං වාක්යෙකදෙසානං ගච්ඡතිච්චාදො ගච්ඡ සිච්චාදො ච ලක්ඛියෙ සකිම්පවත්තියා සබ්බස්මිං සකෙ විසයෙ පඨම මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනජාති පරිසමත්තාති චරිතත්ථත්තා තුම්හෙ ගච්ඡථාති එත්ථ ද්වීහි ද්වින්නං පුරිසාන මෙකක්ඛණෙ පවත්තියං න කස්සචි, බ්යත්තියම්පි පටිලක්ඛියං ලක්ඛණානි භිජ්ජන්තීති සාධාරණං ඨානං පතිභින්නෙහි ලක්ඛණෙහි ද්වින්නම්පෙකත්ථෙ-කක්ඛණෙ පවත්තියං න කස්සචි, තථා වුත්තනයෙනෙව තිණ්ණං පුරිසානමෙකක්ඛණෙ පවත්තියන්ති සබ්බථා අප්පවත්තියං සම්පත්තායං වචනමිදං, පරො හොතීති මජ්ඣිමුත්තමං භවතීති අධිප්පායෙන ‘යථෙ’ච්චාදිනා වුත්තං වුත්තිගන්ථම්පඤ්හමුඛෙනා හරිත්වා ¶ දස්සෙතුං ‘ක්වපනා’තිආදිමාහ, නෙදමුදාහරණමම්හං මනං භොසෙති-යතො විප්පටිසෙධවිසයමෙවෙදං න හොති, කුතො යතො ‘‘වත්තමානෙති අන්ති’’ච්චාදිප්පභුතීනං වත්තමානෙති අන්තිච්චාදීහි වාක්යෙකදෙසෙහි නිද්දිට්ඨානමෙව පුබ්බපරච්ඡක්කානං පුරිසවචනවිසෙසවිධායකෙන ‘‘පුබ්බපරච්ඡක්කාන මෙකානෙකෙසු තුම්හාම්හ සෙසෙසු ද්වෙද්වෙ මජ්ඣිමුත්තමපඨමා’’ (6-14) තීමිනා වාක්යාවයවෙන තුම්හාම්හසෙසෙසු පයුජ්ජමානෙසු අප්පයුජ්ජමානෙසු වා යථාක්කමං පුබ්බච්ඡක්කානං පරච්ඡක්කානඤ්ච මජ්ඣිමුත්තමපඨමානං පච්චෙකං ද්වෙද්වෙ වචනානි යථාක්කමං භවන්තීති ‘ගච්ඡථ ගච්ඡාමා’ති එත්ථ එකක්ඛණෙ පවත්තියෙව නත්ථි, ද්වින්නම්පන සාවකාසාන මෙකක්ඛණෙ පවත්තියෙව හි විප්පටිසෙධොති, තථාපි වුත්තනයෙන විප්පටිසෙධප්පකප්පනාපි සක්කා කාතුන්තීදමුදාහටං සියාති දට්ඨබ්බං, ඉමිස්සා පන පරිභාසාය නිරාකුලප්පවත්ති ‘‘ආදිස්සා’’ තීමිස්සා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා, කතාකතප්පසඞ්ගී යො විධි, සො නිච්චො, යොත්වකතෙයෙවායමනිච්චොති වුත්තනිච්චානිච්චෙසු අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගෙසු චාතුල්යබලත්තා නාස්ස යොගස්ස බ්යාපාරො, තථාහි නිච්චානිච්චෙසු නිච්චමෙව බලවන්ති නිච්චානිච්චානමතුල්යබලතා, අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගප්පකාර(ම්පන) උපරි ‘‘ලොපො’’ති (1-39) සුත්තෙ පකාසිස්සාම.

වචනාරම්භස්ස ඵලමාහ-‘අනුබන්ධොති යං වුත්තං’ත්යාදි, වුත්තියං ‘‘යොනවයවභූතො සඞ්කෙතො’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි ‘‘භාසිස්සං මාගධං සද්දලක්ඛණ’’න්ති සද්දලක්ඛණා භිධානප්පකරණතො සද්දස්සානවයවභූතොති විඤ්ඤායතෙති දස්සෙතුමාහ-‘කස්ස’ත්යාදිල්තුප්පච්චයෙ ලකාරො උදාහරණං, පකතියාදි සමුදායස්සාතිආදිවාක්යස්ස සාප්පායමත්ථං විවරිතුං ‘එවමඤ්ඤතෙ’ච්චාදි වුත්තං, කෙචි සද්දසත්ථකාරාති පාණිනිං සන්ධායාහ, වචනන්ති ‘‘තස්ස ලොපො’’ති (1-3-9) වචනං, පයොගාසමවායිතාති කත්තාඉච්චාදිප්පයොගෙ අසමවායිතා අප්පයොගිතාති අධිප්පායො, එවම්පිස්ස ලොපො වසෙයො… අනුපුබ්බො බන්ධිවිනාසත්ථොති ආහු උච්චාරිතපධංසිත්තා ¶ අනුබන්ධ්යතෙ විනස්සතෙත්යනුබන්ධොති ඉමාය සද්ද බ්යුප්පත්තියාවසෙන.

‘අතෙනා’ති (2-108) එත්ථ අතොති රස්සබ්යත්තිනිද්දෙසො වා සියා රස්සජාතිනිද්දෙසො වා සකලනිස්සයබ්යාපී අත්ථජාති නිද්දෙසොවා, තත්ථ රස්සබ්යත්තිනිද්දෙසෙ සති බුද්ධසිද්ධාදීසු යත්ථකත්ථචි අකාරො ගය්හතෙති නෙට්ඨප්පසිද්ධි… කෙසඤ්චි අසිජ්ඣනතො, රස්ස ජාතිනිද්දෙසෙ පන බුද්ධසිද්ධාදිසබ්බාකාරන්තානං ලක්ඛණිකගවාද්යකා රන්තානඤ්චාකාරො ගය්හතීති සබ්බථා ඉට්ඨප්පසිද්ධි, නාඤ්ඤො දීඝො බ්යත්තන්තරත්තාති නානිට්ඨප්පත්ති ආකාරතො නාස්සෙනාභාවා, තස්මා අතොති රස්සජාතිනිද්දෙසෙ නිස්සිතෙ සබ්බමිදමිට්ඨං නිප්ඵජ්ජතීති නාත්ථජාති නිස්සීයතෙ, න රස්සබ්යත්තිච, ‘‘යුවණ්ණානමෙ ඔලුත්තා’’ති (1-29) ආදීසු පන රස්සබ්යත්තියා රස්සජාතියා වා නිද්දෙසෙ ‘තස්සෙදං නොපෙති’ච්චාදීසු එඔආදිකමිට්ඨං කත්ථචි භවෙය්ය, න සබ්බත්ථ, සබ්බත්ථ වා භවෙය්ය ‘වාතෙරිතං සමොනා’තිආදීසු බ්යත්තන්ත රත්තා, තස්මා සබ්බථා ඉට්ඨප්පසිද්ධියා ඉත්තජාත්යාදි නිස්සීයතෙ, අථවා වණ්ණුච්චාරණම්පති කෙසඤ්චි වණ්ණුප්පත්තිට්ඨානානං උච්චනීචතදුභය සංහාරවසෙන වණ්ණවිසෙසුප්පත්ති දස්සනතො තෙසං වසෙන රස්ස බ්යත්තිනිද්දෙසෙ රස්සජාතිනිද්දෙසෙ වා වුත්තනයෙන ඉට්ඨානිට්ඨප්පත්තියං සබ්බථා සබ්බථා ඉට්ඨප්පසිද්ධියා ඉත්තජාත්යාදි නිස්සීයතෙ, තත්ථ වණ්ණ පරෙන සවණ්ණග්ගහණං නියමිතුං වචනමිදමාරද්ධන්ති ‘සබ්බත්ථෙවා’තිආදිනා වචනාරම්භඵලමාහ, සබ්බත්ථෙවාති සබ්බස්මිංයෙව සුත්තප්පදෙසෙ. නනු සයඤ්චාති වුත්තෙපි පරියත්තං, න හ්යඤ්ඤං රූපා සයමත්ථි, අඤ්ඤං වා (සය)තො රූපන්ති සිද්ධෙප්යෙවං සති අත්ථෙත්ථ පරො කොචි විසෙසොති ඤාපෙතුං සඤ්ච රූප’න්ති වුත්තිකාරො ආහාති සම්බන්ධො, රූපස්ස විසෙසිතබ්බත්තා ‘සඤ්ච රූප’න්ති වුත්තියං නිද්දිසීයමානත්තා ච රූපන්ති විඤ්ඤායතීති ‘සඤ්ච ගය්හතී’ති වුත්තං, සංරූපග්ගහණායාපිසද්දං කරොතො-ධිප්පායො-යන්ති වත්තුමාහ-‘අඤ්ඤථෙ’ච්චාදි, අඤ්ඤථාති අඤ්ඤෙනප්පකාරෙන සංරූපග්ගහණාය අපිසද්දාභාවෙති අධිප්පායො, අඤ්ඤපදත්ථෙති ¶ අඤ්ඤපදත්ථ සමාසවිසයෙ, ගුණීභූතස්සාති අප්පධානභූතස්සාකාරෙ කාරාදිනො, සමාසෙන වුත්තත්තා පධානතූ තත්තෙපි ගුණො භවති අඤ්ඤපදත්ථො-කාරෙකාරාදි විධාය කත්තා, විධීයමානො සවණ්ණොව පධානං… ඉදමත්ථිතාය තප්පවත්තියාති. නනු වුත්තියමපිසද්දස්සාත්ථං වදතා සයඤ්චෙති වත්තබ්බං, ‘‘තථා සයමත්තනී’’ති නිඝණ්ඩුතො සයඤ්ච-ත්තාකාරෙකාරාදිඤ්ච ගය්හතීත්යමත්ථො සම්භාවීයතීති චොදනම්පනසි නිධාය ‘සඤ්ච රූප’න්ති වදන්තො සාධිප්පායාරුළ්හං කිඤ්චි අත්ථවිසෙසං පකාසෙතුං තථෙවාහාති දස්සෙතුං වුත්තං-‘සයඤ්චෙ’ත්යාදි, ‘‘ධනඤ්ඤාතීසු සංසද්දො, තථාත්තත්තනියෙසුපී’’ති නිඝණ්ඩුවචනතො ‘ස’න්ති අත්තාපි ගය්හති, කො සො සද්දරූපං සාධාරණං, ‘ස’න්ති අත්තනියම්පි, කින්තං සද්දාන මසාධාරණං සද්දරූපං, තථා සති අත්තනියං රූපං නාමාත්තසඞ්ඛාතසද්දසම්බන්ධීති ආහ-‘සංරූපං සද්දානමසාධාරණං රූප’න්ති, එතඤ්ච ඉදන්තීමිනා සම්බන්ධිතබ්බං, අසාධාරණන්ති අසාධාරණං සද්දරූපං, සති සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච විසෙසනස්ස සාත්ථකතාය අසාධාරණන්ති රූපං විසෙසතා සාධාරණස්සාපි සම්භවො වුත්තොයෙව නාමාති ආහ-‘දුවිධං හි’ච්චාදි, කින්තං සාධාරණමසාධාරණඤ්චරූපන්ති සාමඤ්ඤෙන රූපං නිද්දිසිතුමාහ-‘තත්ථා’තිආදි, තත්ථාති නිද්ධාරණෙ සත්තමී, සද්දානන්ති සාත්ථකනිරත්ථකානං යෙසංකෙසඤ්චි සද්දානං, තංතං සද්දත්තාදීහි තෙසංතෙසං බුද්ධ අඉආදීනං සද්දානං සද්දත්තාදි, උභයත්ථ ආදිසද්දෙන අත්ථො සඞ්ගහිතො, තෙන සාධාරණං සද්දරූපමත්ථරූපං තථා-සාධාරණන්ති චතුබ්බිධං සංරූපන්ති දස්සෙති, චතූසුපි චෙතෙස්වසාධාරණස්ස සද්දරූපස්සෙවොපානං දස්සෙතුමාහ-‘තත්ථා’තිආදි, සාධාරණරූපබ්යුදාසෙනාති සාධාරණරූපස්ස පරිච්චාගෙන, උපාදියන්තො රූපමෙව සද්දස්සසං, නාත්ථොති ච දස්සෙතීති සම්බන්ධො, ච සද්දො පනෙත්ථ ‘ඉදං දස්සෙතී’ති හෙට්ඨා වුත්තං සමුච්චිනොති, අසාධාරණස්සෙවොපාදියනෙ කාරණමාහ-‘තන්ත’මිච්චාදි, ඉතරන්ති යෙ සංකෙසඤ්චි සද්දානං සද්දත්තාදි, පරස්සාපීති අඤ්ඤස්ස යස්සකස්සචි සද්දස්සාපි, ඉති ඉදං, පතිතං පසිද්ධං, එත්ථ පන ඉතිසද්දො හෙතුම්හි, යස්මා ඉදං යථාවුත්තං පසිද්ධං තස්මා පුබ්බාචරියපරම්පරායාගතො පදෙසතො ¶ උපාදියන්තොති පකතං, සංසද්දවිසෙසනසාමත්ථියෙන අසාධාරණරූපොපාදියනෙපි අසාධාරණං සද්දරූපමෙවොපාදීයති නාසාධාරණමත්ථරූපං… ඉමිනා වක්ඛමානකාරණතා [තාය (පොත්ථකෙ)] වසෙනාති ආහ-‘සද්දස්සෙ’ච්චාදි, ආසන්නං…සද්දතො සද්දභාවසා නඤ්ඤත්තා, විපරියයතොති විපරියාසෙන අනාසන්න භාවෙනාති අත්ථො, චක්ඛුවිසයොපි හි අත්ථො කථං සොතවිසයසද්දස්ස න ආසන්නො සංරූපම්භවිතුමරහතීති, කාරණන්තරමාහ-‘අහෙය්යත්තාචා’තිආදි, අහෙය්යත්තාති අපරිච්චජනීයත්තා, ඉදම්පි නිච්චසම්බන්ධිත්තෙ කාරණවචනං, තං සද්දරූපං, නිච්චසම්බන්ධීති නිරන්තරසංයොගී, විපරියයතොති හෙය්යත්තා, තථාහිච්චාදිනා අත්ථස්ස හෙය්යත්තං බොධෙති, අපරං කාරණමාහ-‘අසාධාරණඤ්ච රූපං’ත්යාදිනා, සාධාරණො පරියාය සද්දානං, පච්චෙතබ්බත්තාති විඤ්ඤාතබ්බත්තා, ඉදානි කාරණත්තයං සමොධානෙත්වා ඉමෙහි කාරණෙහි රූපමෙව සද්දස්ස සංනාම, නාත්ථොති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘තදෙව’න්තිආදි ආරද්ධං, තදෙවන්ති යස්මා එවං, තං තස්මාති අත්ථො, සරූපප්පධානෙති ‘‘ගොස්සා වඞ’’ (1-32) ත්යාදො ගොස්සාත්යාදිකෙ සරූපප්පධානෙ.

න්තුසුතියා ජන්ත්වාදීනම්පි ‘‘න්තන්තූනංන්තො යොම්හි පඨමෙ’’ (2-215) ත්යාදිනා ගහණප්පසඞ්ගෙ ජාතියමභිප්පසඞ්ගබාධනත්ථං බ්යත්තියං වන්ත්වාදි සම්බන්ධීනමුපාදානත්තමිදමාරද්ධං ‘‘වන්ත්වවණ්ණා’’ (4-79) ‘‘තමෙත්ථස්සත්තීති මන්තු’’ (4-78) ‘‘කත්තරි භූතෙ ක්තවන්තු ක්තාවී’’ (5-55) ති විහිතා වන්ත්වාදයො නාම.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං

ආධාරවිසෙසාපස්සයනන්ති ඔපසිලෙසිකාධාරවිසෙසස්ස නිස්සයනං, ඔපසිලෙසිකාධාරං විනා ආධාරන්තරෙ ගහිතෙ සති වචනන්තරං ¶ සුත්තන්තරං විනා බ්යවහිතනිවත්ති කාතුං න ච සක්කාති සම්බන්ධො, කෙචීති බුද්ධප්පියාචරියාදයො දස්සෙති, තෙ හි යදි වණ්ණෙන කාලෙන වා බ්යවධානෙපි සන්ධි භවෙය්ය තදා සරෙති නිමිත්තස්සො පාදානං නිරත්ථකං භවෙය්යාති සරෙති නිමිත්තොපාදානසාමත්ථියෙනානෙන වණ්ණාදිබ්යවධානෙ නො සන්ධීති මඤ්ඤමානා ‘නිමිත්තො’ච්චාදිකං වාක්යමාහු, තදයුත්තන්ති තෙහි’නිමිත්තො’ච්චාදිනා යං වුත්තං, තං අයුත්තන්ති අත්ථො, අයුත්තත්තෙ කාරණං බ්යභිචාරසබ්භාවෙන සාමත්ථියාභාවොයෙවාති බ්යභිචාරන්දස්සෙත්වා සාමත්ථියාභාවන්දස්සෙතුමාහ-‘අවසානෙ,ච්චාදි, කාරියාභාවෙපීති එත්ථ න කෙවලං ‘ඉදමෙව සච්චං, සුමනා භවන්තු අථොපි’ත්යාදො වණ්ණකාලබ්යවධානෙයෙව, අථ ඛො ‘එතෙ න සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’ත්යාදො අවසානෙ ‘පමාදො මච්චුනො පදං’ ත්යාදො අන්ත බින්දු සඞ්ඛාතනිමිත්තන්තරෙ වා කාරියාභාවෙපි නිමිත්තො පාදානස්ස සාත්ථකතොති අපිසද්දස්සත්ථො, සාත්ථකතොති භාවප්පච්චයලොපෙන භාවප්පධානවසෙන වා වුත්තං, සාත්ථකත්තතොති වුත්තං හොති, අඤ්ඤථා නිමිත්තොපාදානමෙව සාත්ථකං නාමාති ‘නිමිත්තො පාදානස්ස සාත්ථකතො’ති න යුජ්ජති, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘අවසානෙ නිමින්තරෙ වා කාරියාභාවෙන බ්යභිචාරසබ්භාවා අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණං සාමත්ථියං නත්ථි, නිමිත්තන්තුබ්යවධානෙපි චත්ථි, යථා’දාරුනිමිත්තං වනොපසඞ්කමන’න්ති තස්මා වණ්ණකාලබ්යවධානෙපි සරෙති නිමිත්තෙ සති ලොපකාරියං පප්පොතෙ වා’ති. ලුප්පතීති ‘තත්රිමෙ’ච්චාදිනා කථනකාලෙ න දිස්සතීති අත්ථො, අදස්සනමත්තමෙව හි ලොපො, අඤ්ඤථා ‘තත්රා’දිසද්දරූපාභාවප්පත්තියා අත්ථප්පතීති කාරිත්තමෙසං න සියාති, පඨමාය නිද්දිට්ඨො… වුත්තත්තා කම්මස්ස, සරස්සාති වදෙය්ය… භාවෙ ඛාදිප්පච්චයෙන අවුත්තකම්මත්තා, ඉහාති ඉමිනා සත්ථන්තරෙ භාවසාධනවසෙන ගහණං විභාවෙති, ගන්ථ ලාඝවො… සරස්ස ලොපොති වා ලොපං පප්පොතීති වා අවත්තබ්බත්තා, සරොති පඨමාය නිද්දිට්ඨත්තා සරො ලොපො නාම හොතීති සඞ්කාපි සියාති ආහ-‘න චෙ’ච්චාදි, ඉහාති ඉමස්මිං සුත්තෙ, හොන්තිච්චාදොපි පුබ්බසරලොපෙ හන්තිච්චාදිකම්පි සියාත්යාසඞ්කියාහ-‘සොචෙ’ච්චාදි, උස්සග්ගතො ආගතො සම්භූතො තස්ස වා අයංති ඔස්සග්ගිකො පුබ්බලොපො ¶ , තස්ස භාවො ඔස්සග්ගිකත්තං, ඔස්සග්ගිකත්තා පුබ්බලොපස්ස කාරියන්තරෙහි පරලොපාදීහි අපවාදවිධීහි ආබාධිතො එව, සො ච පුබ්බලොපො හොතීති සම්බන්ධො, ‘‘පරො ක්වචී’’ති (91-27) ක්වචිග්ගහණෙන පුබ්බපරලොපානං තුල්යබලත්තාභාවා යථා ගමප්පත්තිතො පරලොපස්සාපවාදරූපත්තං, අජ්ඣාසිතෙති පවිට්ඨෙ, න හොති… පරලොපාපවාදෙන බාධිතත්තා, තෙහීති පරලොපාදීහි, සබ්බථා මුත්තවිසයො සද්ධින්ද්රියන්ති, විකප්පෙන මුත්තවිසයො ලතෙ වාති.

ඉතිසද්දො ඉදමත්ථෙ, ක්වචි ලොපනීයො හොතීති ඉදං වචනං දීපෙතීති සම්බන්ධො, කින්ති ආහ-‘පයොගානුසාරිත’න්ති, කස්සාති ආහ-‘කාරියස්ස පරලොපස්සා’ති, කෙන හෙතුනාති ආහ ‘ක්වචිග්ගහණෙනා’ති, කත්ථාති ආහ-‘ඉහ ඉමස්මිං සුත්තෙ’ති, තෙනාති තෙන පයොගානුසාරිතාදීපනෙන, යථාපයොගන්ති ආගමපයොගානතික්කමෙන, නිච්චං පක්ඛෙවා පරලොපො සියාති හොන්තිච්චාදො නිච්චං, ලතාවාතිආදීසු පක්ඛෙ වා පරලොපො භවෙය්ය, එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘කස්මින්ති අත්ථෙ ක්වාති නිප්ඵන්නෙනානියමවුත්තිනා අනියමත්ථස්සෙව විසෙසකතො වචනෙ සබ්බත්ථෙවානියතත්ථවුත්තිත්තා ක්වචිසද්දො-යං යථාගමං නිච්චමනිච්චමසන්තඤ්ච විධිං දීපෙති, තත්ථ හොන්තිච්චාදිකො නිච්ච පක්ඛො පරලොපස්සෙව විසයො, ලතාවාතිආදිකො අනිච්චපක්ඛො උභයසාධාරණත්තා පුබ්බලොපස්සාපි විසයොති ඉමිනා නිච්චං පක්ඛෙ වා පරලොපො හොති, අසන්තපක්ඛො පන සද්ධින්ද්රියන්තිආදිකො පුබ්බලොපස්සෙව විසයො සබ්බථානෙන පරිච්චත්තත්තා’’ති, තීසුපි චෙතෙසු පන පක්ඛෙසු නිච්චානිච්චපක්ඛෙසු යෙවස්සාපවාදරූපතා… පුබ්බලොපස්ස සබ්බථා හොන්තිච්චාදො නිවාරකත්තා වා විධායකත්තා වා පරලොපස්ස, න ත්වසන්තපක්ඛෙ… පුබ්බලොපස්සෙව සබ්බථානෙන දින්නා වසරත්තා, ලොකග්ගොතිආදි තු ක්වචිසද්දස්ස පයොගානුසාරිතා දීපකත්තා නිච්චෙ අසන්තෙවාපි විධිම්හි දීපිතෙ පරලොපෙන වා නිප්ඵජ්ජතීති නෙට්ඨබ්යාඝාතො, එවං තාව ක්වචිග්ගහණෙ සබ්බථානිට්ඨපරිහාරෙන ඉට්ඨප්පසිද්ධි ¶ සියා, තදභාවෙකථන්ති තදභාවෙ විරොධමාහ-‘අඤ්ඤතෙ’ච්චාදි, පරියායෙන භවන්තීති ක්වචිග්ගහණාභාවෙ ‘පරො’ති සුත්තං සියා තථා සති සුත්තද්වයමෙකවිසයං තුල්යබලඤ්ච සියා, තත්ථ විප්පටිසෙධාභාවා පමාණභූතානමාචරිය (වචනා)නං නිරත්ථකතා මා භවීති වාරෙන භවන්තීති අත්ථො, ඉතීති ඉමිනා පරියායභවනකාරණෙන, පක්ඛෙයෙව සියාති ලතාවාතිආදීසු පුබ්බලොපෙ පරියායප්පවත්තෙ පරියායෙන පරලොපස්සාප්පවත්තිතො ලතාවාති පක්ඛෙයෙව පරලොපො භවෙය්ය, හොන්තිච්චාදො නිච්චං න සියාති සම්බන්ධො, තඤ්චාති තං පරියායභවනඤ්ච, ඛො වාක්යාලඞ්කාරෙ, පටිපදන්ති පදම්ප දම්පති හොති, නෙකදෙසපරිහාරෙනාපි, තෙනාහ ‘න කත්ථචී’ති, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘සබ්බත්ථ විකප්පප්පසත්තියා හන්ති, සද්ධන්ද්රියංත්යාදිකං ‘‘න ද්වෙවා’’ති (1-28) සුත්තෙපි හන්තිච්චාදිකඤ්චානිට්ඨරූපම්පි සම්පජ්ජතී’’ති. නචෙවමිට්ඨන්ති එවමිදං යථාවුත්තං විකප්පවිධානං සද්දලක්ඛණඤ්ඤූහි නෙවාභිමතන්ති අත්ථො, තමෙව සාධෙති ‘පරලොපො හි’ච්චාදිනා, අථා නිච්චපක්ඛෙ වා පරලොපෙ කතෙ-නෙන පරිච්චත්තට්ඨානෙ උස්සග්ගප්පවත්තියා ලතාව ලතෙවාති රූපද්වයං සම්පජ්ජති තස්මා පයොගානුසාරිතාදීපකෙන ක්වචිසද්දෙනෙව හොන්ති සද්ධින්ද්රියං ලතාව ලතෙවාති පයොග සම්භවොපි, තථාපි අනිච්චපක්ඛෙ ලතාඉවාති තතියරූපප්පසිද්ධියා පරියායෙන භවිතබ්බන්ති පරිකප්පෙති ‘නනු චෙත්යාදිනා, අථ ‘‘පරො ක්වචී’ති ක්වචිග්ගහණෙ සති අප(වාදරූප)ත්තා කථම්පරියායප්පවත්තීති මනසි නිධායානිච්චපක්ඛෙ පරියායප්පවත්තිදීපනත්ථං ‘‘න ද්වෙවා’’ති සුත්තිතන්ති අපවාදෙ රූපත්තයෙපි පරියායප්පවත්තියං දොසාභාවමාහ-‘නායං දොසො’ච්චාදි, තථාහිච්චාදිනා ‘‘න ද්වෙවා’’ති සුත්තෙනෙව පරියායස්සාපි දීපිතත්තං සාධෙති, සා ච එකත්ථප්පවත්ති පරියායං විනා න සම්භවති… එකක්ඛණෙ පවත්යසබ්භාවාති අධිප්පායො, නනු ච ක්වචාභාවෙ පරියායප්පවත්තියං යථාවුත්ත දොසස්සෙවාප්පසඞ්ගතො මා හොතු පරියායො, භින්නවිසයෙ පන පුබ්බපරලොපප්පවත්තියා ‘‘න ද්වෙවා’ති නිසෙධෙ ලතෙව ලතාව ලතාඉවාති රූපත්තයං නිප්ඵජ්ජතීති චොදනං මනසි නිධායාහ-‘නචෙ’ච්චාදි, තත්ථ දොසමාහ-‘තථා ච සති’ච්චාදිනා, කත්ථචි දෙමිච්චාදො නිච්චං පුබ්බලොපස්සෙව, කත්ථචි හොන්තිච්චාදො නිච්චං පරලොපස්සෙව ¶ , විකප්පෙන වා කත්ථචි යථොදකං යථාඋදකං ත්යාදො පුබ්බලොපස්සෙව කත්ථචි ඉතිපි ඉච්චපිච්චාදො පරලොපස්සෙව කත්ථචි ලතෙව ලතාව ලතාඉවාච්චාදො පරියායෙනුභයලොපස්සෙව දස්සනතොති සම්බන්ධො, එත්ථච ඉතිපීති වවත්ථිතවිභාසත්ත දීපනෙන ක්වචිසද්දෙන පරලොපෙ කතෙ-ඤ්ඤත්ර පුබ්බ ලොපෙ සම්පත්තෙ ‘‘න ද්වෙවා’’ති එත්ථානුවත්තමාන ක්වචානුභාවෙන නිච්චං නිසෙධෙ ඉච්චපිච්චෙව භවති. සම්බජ්ඣති තෙසු තෙසු සුත්තෙසු. පරිච්ඡෙදොති කම්මත්ථවසෙන ආධාරවසෙන වාති ආහ-‘පරිච්ඡිජ්ජති’ච්චාදි.

තත්ථචාති චසද්දෙන භවිතබ්බං, තථා ච සති අඤ්ඤොඤ්ඤානජ්ඣාසි තං යථොදකං යථාඋදකංත්යාදි ඉතිපි ඉච්චපිච්චාදිච සඞ්ගහිතං භවතීති, පුබ්බලොපෙ පරලොපෙ ච පරියායෙන සම්පත්තෙ ද්වින්නම්පි පක්ඛෙ අභාවෙ සති කථමිදං යුජ්ජතීති චොදෙති‘යජ්ජෙව’මිච්චාදිනා, යජ්ජෙවන්ති හි අයං නිපාතසමුදායො අනිට්ඨාපාදනාරම්භ වත්තතෙ, එවඤ්චෙ ගය්හතීති අත්ථො, තදෙති අත්ථතො විඤ්ඤායති, නිච්චං සන්ධිකාරියාභාවෙ කාරණමාහ-‘උපසිලෙසා භාවතො’ති, තදෙව සමත්ථෙති ඊදිසෙසු හි’ච්චාදිනා, වත්තුමිට්ඨත්තාති ඉමිනා සන්නිකංසො වණ්ණාන මද්ධමත්තකාලබ්යවධානා පච්චාසත්ති, සන්නිකංසස්සෙතස්ස වචනිච්ඡායං සතියෙව සන්ධිකාරියං හොතීති දීපෙති, උපසිලෙසාභාවො වාති උපසිලෙසාභාවො එව භවති, නාඤ්ඤථාති අධිප්පායො, තදභාවෙචාති තස්ස උපසිලෙසස්ස අභාවෙ ච, සන්ධිකාරියාභාවෙ කාරණමාහ-‘කාලන්තරෙන බ්යවධානා’ති, කාලන්තරෙනාති උභයත්ථ ඨිතවණ්ණාන මුච්චාරණකාලතො අඤ්ඤෙන මජ්ඣප්පතිතකාලෙන, සන්ධි හොතෙව… සන්නිකංසවචනිච්ඡාවසෙන උපසිලෙසභාවතො, බුද්ධ වීර අත්ථුරාජපුත්තං අජරාමරොති ඡෙදො, යදිපි සබ්බම්පෙතං යජ්ජෙවංත්යාදිනා වුත්තං ක්වචි සද්දප්පභාවෙනෙව සිජ්ඣති, තථාපි පකාරො-යම්පි සත්ථෙ යොජෙතබ්බො වාති දස්සෙතුං වුත්තො.

නනු ¶ සුත්තෙ ‘ලුත්තා’ති පඤ්චමී නිද්දෙසා ‘පරෙස’න්ති හොතු, ‘යථාක්කමං’ති තු වචනාභාවෙ කථං යථාක්කමන්තීදං වුත්තන්ති ආහ-‘සමෙ’ච්චාති, සමා සඞ්ඛ්යා ගණනා යෙසු තෙ සමසඞ්ඛ්යා-උද්දෙසිනො අනුදෙසිනො ච, උද්දිසනං පඨමං නිද්දිසනං උද්දෙසො, අනුදිසනං පච්ඡා කථනං අනුදෙසො, උද්දෙසො අනුදෙසො එසමත්ථීති උද්දෙසිනො අනුදෙසිනො, තෙසං සමසඞ්ඛ්යානමුද්දෙසීනං අනුදෙසීනඤ්ච, ඉවණ්ණුවණ්ණාහි උද්දෙසිනො ද්වෙ, එ ඔකාරා අනුදෙසිනො ච ද්වෙති උද්දෙසීනමනුදෙසීනඤ්ච ඨාන්යාදෙසානං සමසඞ්ඛ්යා සියා, සතියඤ්ච තස්සං යථාක්කම මාදසා විධීයන්තෙ, ලොකතො සිද්ධිමුපදස්සෙති ‘තථාහි’ච්චාදිනා. අව…පෙ… එ ඔති පරෙසං මතං, විප්පටිපත්තීති විරුද්ධා පටිපත්ති පටිජානනං, පරෙ ‘‘සතිපි හෙට්ඨා වාග්ගහණෙ‘ක්වචාසවණ්ණං ලුත්තෙ’ති සුත්තෙ ක්වචිග්ගහණකරණතො අවණ්ණෙ එව ලුත්තෙ අසවණ්ණො විධි හොති, තතො ඉධ න හොති දිට්ඨුපාදාන’’න්ති වදන්ති, ක්වචීති අධිකාරො ඉධ න හොති මහුස්සවො මාතූපට්ඨානන්ති, පතිසද්දො ආධාරත්ථො, තෙන සමානාධිකරණො උරසද්දොපීති උරස්මින්ති නිච්ච සමාසත්තා අසකපදෙන විග්ගහෙ කතෙ ‘‘අසඞ්ඛ්යං විභත්ති’’ච්චාදිනා (3-2) සුත්තෙන අසඞ්ඛ්යසමාසොති දස්සෙතුමාහ-‘විභත්යත්ථෙසඞ්ඛ්යසමාසො’ති, එත්ථ පන යුවණ්ණානන්ති සංසාමි සමීපසමූහ විකාරාවයවාදීසු ඨාන්යාදෙසසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, තස්මා ඉවණ්ණුවණ්ණානං ඨානෙ එ ඔආදෙසා හොන්තීති අත්ථො, ඨානම්පන තිධා අපකංසො නිවත්ති පසඞ්ගො චෙති, තත්ථ ගුන්නං ඨානෙ අස්සා සම්බන්ධීයන්තු [බජ්ඣන්තු (ජිනින්දබුද්ධි)] ති අපකංසො ඨානසද්දස්සත්ථො, ‘‘සෙම්හස්ස ඨානෙ කටුකමොසධං දාතබ්බ’’න්ති නිවත්ති ‘‘දබ්භානං ඨානෙ සරෙහි අත්ථරිතබ්බ’’න්ති පසඞ්ගො, තෙසු ඉධ පඨමදුතියා න යුජ්ජන්ති… නිච්චත්තා සද්දත්ථසම්බන්ධස්ස අපනයනවිනාසා න යුජ්ජන්තීති, තතියො තු (යුජ්ජති)… සුත්තෙ අත්ථාභිධානාය ඉවණ්ණුවණ්ණානං පවත්තිප්පසඞ්ගෙ තදත්ථාභිධානායෙව එඔආදෙසා භවන්තීති.

‘‘සත්තමියං ¶ පුබ්බස්සෙ’’ති (1-14) පුබ්බස්ස කාරියවිධානතො සත්තමී නිද්දිට්ඨස්ස පරතා විඤ්ඤායතීති වුත්තියං ‘පරෙ’ති වුත්තං, එවමුපරිපි, පරෙහි ඉච්චස්ස අජ්ඣිණමුත්තො’ති සාධෙතුං ‘‘සබ්බොචන්ති’’ ‘‘අජ්ඣො අධී’’ති ච සුත්තිතං, තෙසමිධ පච්චක්ඛාතභාවදස්සනත්ථමාහ-‘ඉද’මිච්චාදි, අබ්භක්ඛානන්ති [අබ්භුග්ගභො] ඉමිනාව සිද්ධන්ති ‘‘අබ්භො අභී’’ති ච න වත්තබ්බං, ඉති+අස්ස ඉති ඨිතෙ පරලොපොති දස්සනත්ථං ‘ඉති අස්ස පරලොපො’ති ආහ, අන්වගමාතිආදීසු නිච්චං.

පුත්තා මෙ+අත්ථි, අසන්තො+එත්ථාති පදච්ඡෙදො.

අන්තාදෙසත්ථොති ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති (1-17) බාධකස්ස ‘‘ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’’ති (1-19) බාධකෙන ‘‘වානුබන්ධො’’ති (1-18) සුත්තෙන අන්තාදෙසත්ථො, තෙනෙව වුත්තං-‘බාධකබාධනත්ථොයමාරම්භො’ති, අවවාදෙසෙ පුබ්බසරලොපෙ දීඝෙච ගවාස්සං, ගවච්ඡන්ති නිච්චං. ඉදං කථං සිජ්ඣතීති සම්බන්ධො, ඉදන්ති යථරිවෙච්චාදිකං, කිං විනා සිජ්ඣතීති ආහ-‘එවාදිස්සා’තිආදි, එවස්ස ආදිඑකාරො එවාදි, තස්ස, රිආදෙසමන්තරෙනාති සම්බන්ධො, චසද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, රස්සවිධානඤ්චාති යොජනීයො, කතෙපි තස්මින්ති තස්මිං සුත්තෙ විහිතෙ ච, න සිජ්ඣතීති එවාදිස්ස රිආදෙසො න කතොති කත්වා වුත්තං, භුසං+එවාති (පන) ඨිතෙ මහාවුත්තිනා එවාදිස්ස ඉආදෙසෙ රූපසිද්ධි හොතෙව, ඉධ පන පකාරන්තරෙන ‘භුසාමිවෙ’ති සාධෙතුමාහ ‘තම්පි’ච්චාදි.

රස්සදීඝානන්ති සුත්තෙ අවුත්තෙ කථං රස්සදීඝානන්ති ලභති උද්දෙසිනොති ආහ-‘දීඝස්සා’තිආදි, දීඝස්සාති රස්සස්සාති ච ඨානසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, පච්චාසත්යාති ඨානසො පච්චාසත්යා, ඉදඤ්ච නිස්සය වසෙන ¶ වුත්තං, නිස්සයකරණමෙකො සත්ථාගතො ඤායොති, ඉධ නිච්චං-වීතිනාමෙති ථුල්ලච්චයං, ඉධ න හොති-ජනො සායං.

ඨානසම්බන්ධෙති ඨිති ඨානං පසඞ්ගො, සම්බන්ධනං-සම්බන්ධො, ඨාන්යාදෙසභාවලක්ඛණො ඨානෙයොගනිමිත්තභූතො සම්බන්ධො ඨානසම්බන්ධො තස්මිං, ද්වෙ රූපානි හොන්තීති ඉමිනා න සරූපප්පධානොති දස්සිතං හොතීති සම්බන්ධො, හෙතුමාහ-‘බහුවචනනිද්දෙසා’ති, ද්වෙ රූපානිහොන්තීත්යාදි වචනමිදං [පදමිදං (පොත්ථකෙ)] දස්සෙති ‘‘සරූපප්පධානෙපි ද්විසද්දෙ ද්විසද්දසාමඤ්ඤෙන සඞ්ඛ්යාද්විසද්දානුසිට්ඨං නප්පයුජ්ජතෙ, තස්ස (පන) සඞ්ඛ්යෙය්යවචනසඞ්ඛ්යාභාවා එකවචනමෙව ( ) [(පන) (පොත්ථකෙ)] හොතී’’ති, ඉමිනා ච-ත්ථප්පධානො-යං නිද්දෙසො න සරූපප්පධානොති දස්සෙති, අධිපතිපච්චයො අධිපතිප්පච්චයොති අනිච්චං, ඉධ න හොති ඉධ මොදතීති, තං ඛණන්ති එත්ථ එකඞ්ගවිකලං පච්චුදාහරණන්ති සරම්හා පරත්තාභාවා න ද්විත්තං.

තබ්බග්ගෙ තතියපඨමාති කස්මා වුත්තං චතුත්ථ (දුතිය) සද්දෙහි වග්ගක්ඛරෙස්වෙව ගය්හමානෙසු තථා නිද්දෙසො යුත්තො, න හි චතුන්නම්පූරණො චතුත්ථො ද්වින්නම්පූරණො දුතියොති අක්ඛරායෙව වුච්චන්තීති ආසඞ්කිය ‘විනාපී’තිආදිමාහ, අක්ඛරෙ අක්ඛරවිසයෙ චතුත්ථාදි වොහාරො කරීයමානො වග්ගග්ගහණං විනාපි වග්ගක්ඛරෙයෙව රුළ්හො පසිද්ධොති සම්බන්ධො, හෙතුම්හි ඉතිසද්දො, යතො එවං, තස්මා කාරණා ‘තබ්බග්ගෙ තතියපඨමා’ති වුත්තන්ති අධිප්පායො, තබ්බග්ගෙති චතුත්ථදුතියා යස්මිං, තස්මිංයෙව වග්ගෙති අත්ථො, පච්චාසත්තීති පති ආපුබ්බා ‘සද-විසරණගත්යවසාදනෙසු’ඉච්චස්මා ඉත්ථියං භාවෙත්තිම්හි නිප්ඵජ්ජතීති දස්සෙතුමාහ-‘පච්චාසීදන’මිච්චාදි, යථායොග්ගන්ති චතුත්ථක්ඛරෙ චතුත්ථස්ස තතියො දුතියක්ඛරෙ දුතියස්ස පඨමොති එවං යොග්ගමනතික්කම්ම, ධස්ස දභාවොති ඉමිනාව පුබ්බස්ස ධස්ස දත්තමුපලක්ඛෙති, තථා යසත්ථෙරොති. ථෙරොති එත්ථ එකාරො වග්ගක්ඛරො ¶ න හොතීති තස්මිං තවග්ගදුතියක්ඛරස්ස තස්ස තො පඨමො න හොති. පන්ථොති එත්ථ තවග්ග දුතියක්ඛරෙන ථකාරෙන තබ්බග්ගභූතෙ නකාරෙ සතීපි න සො තබ්බග්ගදුතියක්ඛරොති න තස්ස පඨමො තො, එත්ථ නිග්ඝොසො නිඝොසොතිආදි අනිච්චං, දඩ්ඪො නිට්ඨානන්ති නිච්චං.

ඉතිසද්දො-නුකරණං. නිපාතස්ස පකතිවියා-නුකරණං භවති, අනුකරණඤ්ච ද්විධා අසාධුසද්දරූපං සාධුසද්දරූපන්ති, තෙසු භාරවාහකො කොචි තෙන පීළිතො ‘අහො භාරො’ති වත්තබ්බෙ සත්තිවෙකල්ලා ‘අහො බාල’ ඉච්චාහ, තංසමීපවත්තී ‘කිමයමාහෙ’ති කෙනචි පුට්ඨො සමානො ‘අහො බාල ඉච්චයමාහෙ’ති වදති, ඉධමසාධුසද්දරූපං, ඉතීති පන සාධුසද්දරූපං, තස්මා තතො-නුකාරියෙනාත්ථෙන සාත්ථකත්තා ඨානසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී.

නනු ‘‘විතිස්සෙවෙ වා’’ති (1-36) වොත්යනුවත්තිය අවණ්ණෙ එඔනං වො හොතීති ච සක්කා විඤ්ඤාතුං, තථා සති ‘අවණ්ණෙ ක්වචි වො හොතී’’ති වත්තබ්බං ‘අහොති වා’ති කස්මා වුත්තන්ති චොදනමාසඞ්කියාහ-‘ඔකාරස්සපි’ච්චාදි, ඨානිභාවෙන නිද්දිට්ඨත්තාති ‘‘එඔන’’න්ති (1-31) වකාරාදෙසස්ස විජ්ජමානත්තා වකාරාදෙසම්පති පුන ඔකාරො ඨානිභාවෙන නිද්දිසිතබ්බො න සියාති අධිප්පායෙනාහ, න නිමිත්තන්ති එඔනං වකාරාදෙසත්ථං අවණ්ණො කාරණං න හොතීති අත්ථො, අඤ්ඤථාති අවණ්ණස්ස නිමිත්තත්තෙ, ඔකාරං න පඨෙය්යාති සම්බන්ධො, මකාරාගමෙ’යාච කමාගතෙ අග්ගමක්ඛායතී’ති, ස්වෙ භවන්ති විග්ගය්හ තනප්පච්චයෙ තද්ධිතවුත්තියං විභත්තියා ‘‘එකත්ථතායං’’ති (2-119) ලොපෙ අකාරාදෙසෙ දීඝෙච ස්යාදිම්හි ස්වාතනං ද්විත්තෙ හිය්යත්තනං. ස්වාතනන්තිආදීසු නිච්චං, ඉධ නහොති පරෙච න විජානන්තීති.

කථ‘මාගමො ¶ හොතී’ති වුත්තං යදි නිග්ගහීතමාගමො සියා සුත්තෙ ආගමග්ගහණෙන වා භවිතබ්බං ඤ-ම-කාද්ය නුබන්ධවිසෙසෙන වා ත්යාසඞ්කියාහ-‘අසති පි’ච්චාදි, ආගමාවසායෙ කාරණමාහ-‘ආදෙසත්තායොගා’ති, ආදෙසත්තායොගො කථං විඤ්ඤායති ච්චාහ-‘ඨානිනිද්දෙසාභාවතො’ති, තථා සති ආගමිනිද්දෙසාභාවා ආගමත්තම්පි න සියාති චොදෙති ‘යජ්ජෙව’මිච්චාදිනා, න-ඉති චොදනං පටික්ඛිපිත්වා තස්ස ආගමත්තමෙව සාධෙතුමාහ-‘තස්සා’තිආදි, තස්සාති නිග්ගහීතස්ස, රස්සානුප්පවත්තිතො රස්සසරමෙව අනුගන්ත්වා පවත්තිතො, අයමෙවත්ථො වුත්තියම්පි දස්සිතොයෙවාති වත්තුමාහ-‘එතදෙවෙ’ච්චාදි, පුරිමා ජාතීති විසෙසනසමාසෙකතෙ රස්සෙ ච බින්ද්වාගමො, පරනිමිත්තස්සානිද්දිට්ඨත්තා බහුසද්දෙ-න්තස්ස බින්ද්වාගමෙ බහුං, සතිපි පයොගානුසාරිත්තදීපකස්ස ක්වචිසද්දස්සාපි වවත්ථිතවිභාසත්තෙ වාසද්දස්සාපි තාදිසත්තස්සෙව පටිපාදකත්ත සභාවං දස්සෙතුං ‘වවත්ථිතවිභාසත්තා වාධිකාරස්සා’ති වුත්තියං වුත්තං, වවත්ථිතස්ස ලක්ඛියස්ස අනුරොධෙන ලක්ඛණප්පවත්තිකා විභාසා වවත්ථිතවිභාසා, අභෙදෙන තු වාධිකාරො වවත්ථිත විභාසා, තස්සා භාවො වවත්ථිතවිභාසත්තං, තස්මා, ඉධ න හොති ඉධ මොදති, ඉමස්මිං ඨානෙ ආගමත්තප්පකාසකො ඨානිනිද්දෙ සාභාවා ආදෙසත්තායොගසඞ්ඛාතො කාරණවිසෙසො සමත්ථො, තස්ස භාවො සාමත්ථියං-අත්ථබල-මඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණං, සචාති සො ආගමො ච.

ලොපසද්දස්ස භාවසාධනමත්තමෙව සාධෙතුමාහ-‘තෙනෙ’ච්චාදි, ලොපොති යදි කම්මසාධනො සියා තදා තෙන සමානාධිකරණං කත්වා උපරි ‘‘පරසරො’’ති සුත්තමාරභීයෙය්යාති බ්යතිරෙකමාහ ‘න පරසරො’ති, ඉධ න හොති සඞ්ගරො.

ත්වංසි ¶ ත්වමසීති විකප්පො, ඉධ න හොති තාසාහං.

නනු වග්ගෙවග්ගන්තොති එත්තකෙයෙව වුත්තෙ යස්මිං (කිස්මි)ඤ්චි වග්ගක්ඛරෙ පරෙ බින්දුනො යොකොචි වග්ගන්තො අනියමෙන භවෙය්ය තථා සති අනිට්ඨම්පි සියාත්යාසඞ්කිය පච්චාසත්තිං සන්නිස්සායානිට්ඨ නිවත්තින්දස්සෙතුමාහ-‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’තිච්චාදි, සොවාති වග්ගන්තොව, තස්මින්ති වග්ගක්ඛරෙ.

නනු සද්දත්තා බ්යභිචාරිත්තා එවස්ස තාව සද්දො හොතු, සංයතො, සංහිතොති සද්දෙකදෙසභූතානම්පි සම්භවා තෙපි ගහෙ තබ්බා සියුන්ති ‘යඑවහි සද්දෙසු’ති යහීනම්පි කථං සද්දවොහාරො කතොති ආහ ‘එවා’තිආදි, එත්ථායමධිප්පායො ‘අබ්යභිචාරිනා බ්යභිචාරී නියම්යතෙ’ති.

යසද්දෙ පුබ්බසුත්තෙනෙව සංස්සප්යාදෙසෙ සිද්ධෙ සො ( ) [(තස්ස) (පොත්ථකෙ)] ය කාරමත්තෙයෙව පරෙ සංස්සෙව (යථා) සියාති සුත්තමිදමාරද්ධං.

ඨානිනමාසිලිස්ස ගච්ඡති පවත්තතීති ආගමො නාම, කො-යමෙත්ථ ඨානීති ආහ-‘සරස්සාති, සුත්තෙ අනුවත්තස්ස ච අවිජ්ජමානත්තා ‘සරස්සා’ති කුතො ලබ්භතීති චොදෙති ‘නනු චෙ’ත්යාදිනා. ආගමසුතියා වනාදීනං ඨානිසුතියා අභාවෙපි සාමත්ථියා බ්යඤ්ජනස්ස වා ආගමො සියා සරස්ස වා, යදි බ්යඤ්ජනස්ස වා සියා (න) ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති (5-92) සුත්තිත මාචරියෙන, තස්මා තදෙව ඤාපෙති ‘සරො යෙවෙත්ථ ඨානී භවිතුමරහතී’ති. වුච්චතෙච්චාදිනා පරිහාරමාහ, නිපුබ්බා පදිස්මා අනප්පච්චයෙ ‘‘පදාදීනං ක්වචී’’ති යුකඅන්තාවයවො ¶ ‘‘තවග්ගවරනා’’දිනා (1-48) යෙ දස්ස ජො ‘‘වග්ගල සෙහිතෙ’’ති (1-49) (යස්ස ජො) නිපජ්ජනං, මානන්තත්යාදීසූති අධිකාරාති ‘‘ක්යො භාවකම්මෙස්වපරොක්ඛෙසු මානන්තත්යාදීසූ’’ති (5-17) ඉතො මානන්තත්යාදීසුති අධිකාරා, පච්චයන්තරෙති මානන්තත්යාදීතො අඤ්ඤස්මිං පච්චයෙ, කච්චායනෙන ‘අතිප්පගොඛොතාවා’ති සාධනත්ථං ‘‘ක්වචි ඔ බ්යඤ්ජනෙ’’ති ඔකාරාගමො ගකාරාගමො ච සුත්තන්තරෙන විහිතො, තං පකාරන්තරෙන සාධෙතුං වුත්තියං-‘අතිප්පගො ඛො තාවා’ති යං වුත්තං තං දස්සෙතුං ‘අතිප්පා’තිආදි වුත්තං.

ද්වාදයො අට්ඨාරසන්තා බහුවචනන්තාති ‘ඡකී’ති වත්තබ්බෙ ‘ඡා’ති එකවචනං න යුජ්ජතීති චොදෙති ‘නනුචා’තිආදිනා, පරිහරති නච්චාදිනා, නෙති ‘ඡළො’ති අයුත්තො-යං නිද්දෙසො න හොතීති අත්ථො, ඡසද්දස්ස අනුකරණත්තා ඡසද්දානුකරණත්තා, හෙට්ඨා වුත්තසාධුසද්දරූපා සාධුසද්දරූපමනුකරණං විභජති ‘අනුකරණඤ්ච දුවිධ’මිච්චාදිනා, පරිච්චත්තො ජහිතො අත්ථො විධිනිසෙධරූපො යස්ස තං පරිච්චත්තත්තං, එත්ථ පන ඡසද්දෙන ඡසඞ්ඛ්යාවිසෙසො පරිච්චත්තො, අභිධායතො හොතීති ඉමිනා ඡසද්දස්ස අනුකාරියෙනාත්ථෙනාත්ථවන්තත්ථමාහ, එකවචනන්තස්ස නිද්දෙසො කතො… ඡසද්දවචනීයස්ස ඡස්ස එකත්තා, අනුකාරියස්සාති එකාදිනො සඞ්ඛ්යා සද්දස්ස තදඤ්ඤස්ස වා යදනුකාරියමෙකාදිකං තදඤ්ඤං වා සද්දරූපං තස්ස. සඞ්ඛ්යාදිවිසෙසන්ති එකත්තාදිසඞ්ඛ්යාවිසෙසං තදඤ්ඤං වා, ‘‘යොම්හි ද්වින්නං දුවෙ ද්වෙ’’ති (2-219) සුත්තෙ ද්විසද්දො-නුකාරියං ද්විසද්දරූපං තබ්බචනීයඤ්ච ද්විසඞ්ඛ්යාවිසෙසම්පරාමසතීති තබ්බාචකං ද්වින්නන්ති බහුවචනං, අථ ‘ළඤි’ති කස්මා න වුත්තං එවඤ්හි සති ඤානබන්ධත්තාළකාරො ආද්යවයවො භවිතුමරහතීති චොදනම්මනසි නිධාය ‘ඡසද්දා’තිආදිමාහ, අන්තාපවාදෙන විධීයමානො ළකාරො ඡ සද්දා පරස්සාදිස්ස ආගමත්තා…පෙ… හොතීති සම්බන්ධො, අන්තාපවාදෙනාති ඉමිනා ‘සරස්සා’ති ඡට්ඨීනිද්දෙසතො ‘‘ඡළීයන්තස්සා’’තී-මස්ස ¶ විසයභාවං දීපෙති, පරස්සාති ඉමිනා ‘ඡා’ති පඤ්චමීනිද්දෙසතො ‘‘පඤ්චමියං පරස්සා’’තීමස්ස විසයභාවං, ආදිස්සාති ඉමිනා ළස්සෙකවණ්ණත්තා අන්තාපවාදෙන ‘‘ආදිස්සා’’ති සුත්තෙ න ආද්යන්තො වියෙකොපි සරොති සරස්සාදිස්ස පත්තිං දස්සෙති, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘ඡා’ති පඤ්චමීනිද්දෙසා ‘‘පඤ්චමියං පරස්සා’’ති (1-15) පරස්ස සම්පත්තං කාරියං එකවණ්ණත්තා ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති (1-17) අන්තස්ස සම්පත්තං ‘‘ආදිස්සා’’ති (1-16) ආදිවණ්ණස්ස පප්පොතී’’ති. ආදිභූතොව හොතීති අසතිපි ඤකාරෙ ආගමග්ගහණානුවත්තියා ආගමිනං සරං අවිනාසෙන්තො තස්ස ආද්යවයවභූතොව හොතීති අත්ථො, ලකාරං කරොන්ති ‘‘යවමදනතරලාචාගමා’’ති සුත්තෙන, තන්ති ලකාරකරණං උභින්නමවිසෙසවචනඤ්ච අයුත්තතං දස්සෙති ‘තෙසම්පි’ච්චාදිනා, තෙසම්පීති කච්චායනානම්පි, අක්ඛරසඤ්ඤායන්ති ‘‘අක්ඛරාපාදයො එකචත්තාලීස’’න්ති විධීයමානඅක්ඛර සඤ්ඤායං. අවිසෙසෙ ලළානං නානත්තාභාවෙ, පාකටො වාති ඉමිනා සුතිලිපිභෙදස්ස පච්චක්ඛසිද්ධතන්දස්සෙති, තත්ථ හි සොතවිඤ්ඤාණවීථියා ලළානං විසුංවිසුං ගහණං සුති, තංතං දෙසවාසීනං ලෙඛා ව වත්ථානං ලිපි, තෙසං භෙදො සොතචක්ඛුවිඤ්ඤාණගය්හත්තා පච්චක්ඛසිද්ධො, ඡළභිඤ්ඤාති විකප්පෙන ළකාරාගමපක්ඛෙ රූපං.

ඉස්ස අත්තං නිපාතනා, දකාරො පන ‘‘මයදා සරෙ’’ති (1-44), පදන්තරෙනාතිආදීති ඉමිනා අඤ්ඤෙන පදෙන, සාධූනි භවන්තීති වුත්ති පාඨස්ස අත්ථං වත්තුං ‘සාධූනි භවන්තීති නිපාතනතො’ති ආහ, තත්ථ කාරණමාහ-‘ය’මිච්චාදි, අප්පත්තස්ස පාපනම්පත්තස්ස පටිසෙධො ච නිපාතනං, තෙසං ඉධ පාඨාති තෙසං තථා ඉච්ඡන්තානං ඉධාති නිපාතස්ස ඉමස්මිං තදමිනාදිසුත්තෙ පාඨා, උද්ධස්ස උදූති උද්ධං ඛමස්සාති අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ උද්ධංඛ ඉති ඨිතෙ උද්ධංසද්දස්ස උදුආදෙසො, අස-භොජනෙ ඉච්චස්මා ‘‘ක්වචණ’ ඉති (5-41) සුත්තෙන අණ්පච්චයෙ අසසද්දො නිප්ඵජ්ජතීති ආහ-‘පිසිතමසනා’ති ‘‘ක්වචණ’’ ඉති මහියං ¶ රවතීති ඨිතෙ ඉමිනාව ගණනිපාතනෙන සමාසෙ කතෙ මයූරසද්දො නිප්ඵජ්ජතීති දස්සෙතුමාහ ‘මහිසද්දස්සෙ’ච්චාදි, අස්ස තදමිනාදිගණස්ස ආගතිගණත්තා එවමඤ්ඤෙපීති සම්බන්ධො, වුත්තන්ති පාඨසෙසො. දීඝනිකායාදීසු පඤ්චසු නිකායෙසූති–

‘‘දීඝමජ්ඣිමසංයුත්ත, අඞ්ගුත්තරිකඛුද්දකා;

නිකායා (පඤ්ච) ගම්භීරා, ධම්මතො අත්ථතොචිමෙ’’ති.

වුත්තෙසු දීඝාගමාදීසු පඤ්චසු නිකායෙසු, ඤාතබ්බාති වණ්ණා ගමාදිද්වාරෙන ජානිතබ්බා, පඤ්චවිධං පඤ්චප්පකාරං නිරුත්තමුච්චතෙති සම්බන්ධො, නිබ්බචනං නිරුත්තං, නපුංසකෙ භාවෙ ත්තො, අත්ථකථනවාක්ය පුබ්බකමුච්චාරණමිච්චත්ථො, තදභිධායි සත්ථමප්යභිධානෙ-භිධෙය්යො පචාරා තදත්ථතාය වා නිරුත්තමුච්චතෙ, වුත්තනිරුත්ති ලක්ඛණෙන…පෙ… වෙදිතබ්බාති ඉමිනා නිරුත්තසත්ථෙ යෙ සද්දා පටිපදං නිප්ඵාදියන්ති තෙසමිදං සාමඤ්ඤෙන නිප්ඵාදනන්ති දීපෙති, ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකොති එත්ථ ණිකෙ දකාරවකාරානං මජ්ඣෙ ඔකාරාගමො, හිංසිස්මාති ‘හිංස-හිංසාය’ මිච්චස්මා, අප්පච්චයෙති ‘‘සාවකාරකෙස්ව ඝණ්ඝකා’’ති (5-44) අප්පච්චයෙ, නිජකොති එත්ථ ජකාරස්ස යකාරෙ නියකො. අථ වණ්ණවිකාරොති වුත්තත්තා ජවණ්ණස්ස යාදෙසෙ නියකාදයො තාව සිජ්ඣන්තු, සුසානාදයො කථං ඡවපදාදිවිකාරත්තා සුසානාදීනන්ති ආහ ‘පදවිකාරොපි’ච්චාදි. අඤ්ඤථා වණ්ණසමුදායාදෙසස්ස විසුංගහණෙ ඡබ්බිතොපත්තියා ‘පඤ්චවිධං නිරුත්ත’න්ති සඞ්ඛ්යානියමො න යුජ්ජෙය්යාති භාවො. යොගො සම්බන්ධො, තථාහිච්චාදිනා ධාතුස්ස අත්ථාතිසයෙන යොගම්පාකටීකරොති, රවනකිරියාති සම්බන්ධොති කෙකායිතාන්යසද්දනකිරියාභිසම්බන්ධො. මයූරොති එත්ථ රවති මයූරරාවෙ එව වත්තතෙ, න සාමඤ්ඤෙන රවනකිරියාමත්තෙති භාවො.

වණ්ණමත්තස්සෙ වාති වණ්ණසාමඤ්ඤස්සෙව, මත්තසද්දො එත්ථ සාමඤ්ඤ වචනො. යකාරස්සච චාදෙසොති සම්බන්ධො, දයකාරානං ජත්තන්තිස්ස ¶ ඉමිනා, යස්ස ‘‘වග්ගලසෙහි තෙ’’ති (1-49) ජත්තං, අත්තානමධිකිච්ච පවත්තන්ති අත්ථෙ අසඞ්ඛ්යසමාසො.

යන්තං සද්දානං නිච්චසම්බන්ධිත්තෙපි පක්කන්තවිසයත්තා තංසද්දො යංසද්දං නාපෙක්ඛතෙත්යාහ-‘තෙති අනන්තර’ඉච්චාදි, තං සද්දො හි පක්කන්ත විසයො තථා පසිද්ධවිසයො අනුභූතවිසයො ච යංසද්දං නාපෙක්ඛතෙ, යථා චෙසො යංසද්දන්නා පෙක්ඛතෙ, තං සබ්බං මහාසාමිනාධිකායං සුබොධාලඞ්කාරටීකායං–

මුනින්දචන්දසඤ්ජාත, හාසචන්දනලිම්පිතා;

පල්ලවාධවලාතස්සෙ, වෙකො නාධරපල්ලවොති (122).

එතිස්සා ගාථාය අම්හෙහි විත්ථාරිතනයෙන ගහෙතබ්බං, යථා රහන්ති සකම්මාකම්මධාතූනමනුරූපං.

කිඤ්චාපීදං [ඉදංකිඤ්චාපි (පොත්ථකෙ)] විකප්පනත්ථං කතන්ති හෙට්ඨිමෙන නි(න්නාන)ත්තං විඤ්ඤායති, තථාපි ඉමිනා වාකාරෙන විකප්පොව, හෙට්ඨිමෙ පන ක්වචාධිකාරා හකාරන්තධාතුතො ධ්යණ්පච්චයෙ මෙහ්යං, දොහ්යං සිනෙහ්යං, ලෙහ්යන්තිපි භවත්වෙව.

වත්තුනො-ත්තප්පධානත්තමත්තවචසීති නියතාවයවවාචිනො උපාදානාති වුත්තමනෙකත්ථත්තෙප්යාදිසද්දස්ස, ආදියතීත්යාදීති කම්මසා ධනොචායමාදිසද්දො, සොයමත්ථො සුමඞ්ගලප්පසාදනියා ඛුද්දසික්ඛා ටීකාය‘ආදිතො උපසම්පන්නා’ති එත්ථ අම්හෙහි වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො, සංයුජ්ජතීති සංයොගො-එකත්රාවට්ඨිතබ්යඤ්ජනා.

යංවත්තතෙති වුත්තිවචනං නික්ඛිපිත්වා තස්ස අත්ථං වත්තුමාරභතෙ ‘සම්භවාපෙක්ඛායෙ’ච්චාදි, යංවත්තතෙති ච සුත්තෙ අවිජ්ජමානෙපි ගම්මමානත්ථස්ස ¶ සද්දස්ස පයොගම්පති කාමචාරොති වුත්තියං වුත්තං, යසද්දස්සානියමත්ථවුත්තිත්තෙපි පදවාක්යතො නාඤ්ඤං සම්භවති විච්ඡායමාභික්ඛඤ්ඤෙ ච වත්තමානන්ති ආහ ‘සම්භවාපෙක්ඛායපදං වාක්යංවා’ති, සම්භවතීති සම්භවො-පදං වාක්යං වා, තස්මිං අපෙක්ඛාය පදං වාක්යං වා වත්තතෙති සම්බන්ධො, වත්තතෙති විච්ඡායමාභිඤ්ඤෙ චාත්ථෙ වත්තතෙ, නනු පදස්ස වාක්යස්ස වා විසුංයෙව දබ්බාදයො අත්ථා, තං කථමිද මෙතස්මිං වත්තුධම්මෙ කිරියාධම්මෙ ච විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤත්ථෙ වත්තතෙති අනුයොගං සන්ධායාහ-‘විසයභාවෙනා’තිආදි, විච්ඡාය වත්තුධම්මස්ස කිරියාධම්මස්ස චාභික්ඛඤ්ඤස්ස විසයො පදං වාක්යං වා… අනඤ්ඤත්ථවුත්තිවසෙන තත්ථප්පවත්තියා, තං වසෙනච, අභිධායකත්තෙන චෙති ගොචරත්තෙන පකාසකත්තෙන චාති අත්ථො, යංවත්තතෙති අජ්ඣාහටස්ස යන්ති පඨමන්තස්ස විභත්තිවිපරිණාමං දස්සෙති (තස්සාති) ආදිනා, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘යජ්ජපි ‘විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙස්වි’ ත්යත්ර ඡට්ඨීනොච්චාරීයතෙ, තථාපි ඡට්ඨීපසිද්ධි හොතෙව, කථං ද්වෙ ඉච්චාදෙසනිද්දෙසා ආදෙසො ච සම්බන්ධීනමපෙක්ඛතෙ, ‘විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසූ’ති චාත්ථනිද්දෙසො, න චාත්ථස්සාදෙසෙන සම්බන්ධො උපපජ්ජතෙ, තස්මා විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු යං පදං වාක්යං වා වත්තතෙ තස්ස ද්වෙ භවන්තිච්චෙවං ඡට්ඨීයත්ථො සක්කා වත්තු’’න්ති, ද්වෙ රූපානි හොන්තීති දස්සිතං හොතීති සම්බන්ධො, සද්දරූපෙ සඞ්ඛ්යය්යෙති දුතියා බහුවචනන්තං පටිපාදයමානොති එත්ථ පටිපාදනකිරියාය සම්බන්ධෙනොපදිට්ඨං, ‘‘වාක්යන්තරට්ඨොපි සද්දො තදඤ්ඤස්මිම්පි සම්බන්ධමුපයාතී’’ති ද්විසද්දොති ඉදං උපරි වාක්යද්වයෙප්යුපයුජ්ජති ‘ද්විසද්දො වුත්තො, ද්විසද්දො න සරූපප්පධානො’ති, අථ සරූපප්පධානො කස්මා න වුත්තොති ආහ-‘බහුවචනෙන නිද්දෙසා’ති, අථ ද්වෙති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා පදවාක්යානං ඨානෙ ද්විබ්බචනං වා සියා, තානෙවා වත්තන්තීති ද්විප්පයොගො වා, තථා සති ‘යංවත්තතෙ තස්සා’ති කස්මා පඨමමෙව නිස්සාය වුත්තියං විවරණං කතන්ති ආහ-‘එවඤ්චා’තිආදි, ඉදානි ද්විප්පයොගපක්ඛස්ස සදොසත්තා අගහිතභාවං දස්සෙතුමාහ-‘යදාත්වි’ ත්යාදි, තුසද්දො පුබ්බස්මා පක්ඛා විසෙසස්ස පදස්සකො [විසෙසනත්ථො (පොත්ථකෙ)], තත්ථ හි ද්වෙ [ද්වෙරූප (පොත්ථකෙ)] සද්දරූපාන්යාදිසීයන්තෙ ¶ , ඉහ තු සොව සද්දො ද්විරාවත්තතෙ, ආවුත්තී සඞ්ඛ්යෙය්යාති එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘ද්විසද්දො-යං ‘‘ආදසහි සඞ්ඛ්යා සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තන්තෙ’’ති වචනතො සඞ්ඛ්යෙය්යවචනො, තස්මෙහ සඞ්ඛ්යෙය්යං සද්දරූපං වා සියා ආවුත්ති වා, ඉච්චපි නිද්දෙසො තදුභයමපෙක්ඛිය නපුංසකලිඞ්ගෙන වා සියා ඉත්ථිලිඞ්ගෙන වා, තත්ථ යදා නපුංසකලිඞ්ගෙන නිද්දෙසො, තදා සද්දරූපානි සඞ්ඛ්යෙය්යානි භවන්ති, යදා තු ඉත්ථිලිඞ්ගෙන, තදා සද්දස්සාවුත්තී උච්චාරණලක්ඛණා කිරියා සඞ්ඛ්යෙයා භවන්ති, තතො චෙත්ථ ආවුත්තීඅපි සඞ්ඛ්යෙයා හොන්තී’’ති, තදා ද්විප්පයොගො ද්විබ්බවචනන්ති එස පක්ඛොති අයමෙත්ථ භාවො’’ යදා ද්වෙ ආවුත්තියො විධීයන්තෙ තදා ද්විප්පයොගො ද්විබ්බචනන්තෙ සොපෙක්ඛො, (අත්ර ඨාන්යාදෙසභාවො නත්ථි) [නතුට්ඨානෙ ද්විබ්බචනපක්ඛො (පොත්ථකෙ)] ආවුත්ති හි කිරියා, තස්සා චෙහ සද්දො සාධනං, න ච කිරියාය සාධනස්ස ච ඨාන්යාදෙසභාවො උපපජ්ජතෙ, තස්මා යදාවුත්තී විධීයන්තෙ, තදා දිප්පයොගො ද්විබ්බචනන්තෙ-සො පක්ඛො භවතී’’ති, අයම්පි පක්ඛො පාණිනීයෙහි පරිග්ගහීතො, තදයුත්තං දොසදුට්ඨත්තාති සන්දස්සයමාහ-‘සො පනෙ’ත්යාදි, තෙ හි දුතියම්පි පක්ඛමබ්භුපගම්ම උපචාරමත්තතො භෙදො, වත්ථුතොත්වභෙදො වාති පොනොපුඤ්ඤෙන තං සාධෙන්ති. කථම්පන සදොසත්තං යෙනායං න ගහිතොත්යාහ- ‘තථාහි’ච්චාදි, ණ්යො නසියාති ‘‘තස්ස භාවකම්මෙසු ත්ත තා ත්තන ණ්ය ණෙය්ය ණිය ණියා’’ති (4-59) භාවෙ විධීයමානො ණ්යො ද්විප්පයොගපක්ඛෙ සද්දභෙදසබ්භාවා පුන පුනෙති සමුදායසභාවතො පුනපුන භාවොති අත්ථෙ පුනපුන සමුදායතො න භවෙය්යාති අත්ථො, න කෙවලං ණ්යොව, අථ ඛො එකපදන්තොගධානං සරානං සරානමාදිභූතස්සුකාරස්ස භවන්තො ඔකාරොපි ‘‘සරානමාදිස්සා යුවණ්ණස්සා එඔ ණානුබන්ධෙ’’ති (4-124) න සියා, ‘‘මනාද්යාපාදීනමොමයෙ ච ‘‘ඉති (3-59) ඔකාරො පන පක්ඛද්වයෙපි හොතෙව… උත්තරපදස්ස නිමිත්තභාවෙන ගහිතත්තා, පුබ්බපක්ඛෙපි හි ද්වෙ සද්දරූපාන්යෙවාදිසීයන්තෙති හොතෙව පද භෙදො, වක්ඛති හි ‘සතීපි අත්තගතෙ භෙදෙ’ති. නනු ආවුත්තිධම්මභෙද සද්දස්සුපචරිතො භෙදො, සරූපතො ත්වභෙදොව, අඤ්ඤථා ආවුත්තියෙව ¶ න සියා, එකස්ස හි වත්ථුනො ආවුත්ති හොතිච්චාහ‘නාන්තරෙනෙ’ච්චාදි, අඤ්ඤථෙති උපචරිතො භෙදො න සභාවතොති චෙ, කාරියම්භවතීති එවි න සක්කා වත්තුන්ති සම්බන්ධො, සභාවතො ත්වභෙදො වාති උපචාරාභාවෙන වත්ථුතො විජ්ජමානභෙදමවධාරයති, අඤ්ඤථාති යදි භෙදො සියා, ආවුත්තියෙව න සියාති එත්ථායමධිප්පායො ‘‘යදි සභාවතොව භෙදො භින්නස්ස පන කථමාවුත්ති සියා’’ති, ඨානිසදිසත්තාති ‘‘ඨානීවියාදෙසො’’ති පරිභාසමුපලක්ඛෙති.

කිරියායාතිආදීසු සහත්ථෙ තතියා… කිරියාදීහි දබ්බාද්යත්ථානං වත්තු [කත්තු] බ්යාපනිච්ඡාපවත්තිතො, දෙසාදීති ( ) [(හි) (පොත්ථකෙ)] ආදිසද්දෙන කාලාවත්ථාදිං සඞ්ගණ්හාති, නානාකාරයුත්තමෙව භින්නං නාම හොතීති ආහ-‘අනෙකප්පකාරයුත්තෙ’ති, බහුවචනනිද්දෙසතො වුත්තං හොතීති සම්බන්ධො, තෙනාති යෙන බහුවචනනිද්දෙසෙන සකිං බ්යාපනිච්ඡා ජොතීයති තෙන කරණභූතෙන හෙතුභූතෙන වා, කමෙන බ්යාපිතුමිච්ඡායං ජාතිආදීනඤ්ච බ්යාපිතුමිච්ඡායන්ති සම්බන්ධො, තත්ථ අයඤ්ච ගාමො රමණීයො අයඤ්ච ගාමො රමණීයොති කමෙන බ්යාපිතුමිච්ඡා, එත්ථ කිඤ්චාපි රමණීයගුණෙන ගාමදබ්බයොගො අත්ථි, තථාපි ගාමානං ගුණෙන යොගො, සබ්බො ගාමො රමණීයොති බාහුල්ලෙන, නත්ථි සාකල්ලෙන [කමෙන (පොත්ථකෙ)] බ්යාපිතුමිට්ඨත්තන්ති සකලබ්යාපනිච්ඡායාභාවොති න ද්විබ්බචනං, එවමුපරි යොජෙත්වා අත්ථො දට්ඨබ්බො, සම්පන්නො යවොති සම්පන්නගුණෙන යවජාතියා බ්යාපිතුමිච්ඡා, එකත්ථා ජාති, අනෙකත්ථ නිස්සයා විච්ඡා [එකත්ථාජාති, එකමත්ථං ඤාපයිස්සාමීති ජාතිසද්දො පයුජ්ජතෙ අනෙ කත්ථනිස්සයාච විච්ඡා, අනෙකත්ථං සඤ්ඤාපයිස්සාමීති විච්ඡාපයුජ්ජතෙ-ති මහාභස්සෙ], සොභනං ධවඛදිරන්ති සොභනගුණෙන ධවාදිදබ්බානං බ්යාපිතුමිච්ඡා, අත්ථසද්දෙනෙත්ථ දබ්බාදයො වත්තුමිට්ඨාති ආහ-‘දබ්බගුණකිරියාලක්ඛණෙ’ති, විසද්දො පනෙත්ථ බ්යාපනත්ථොති ආහ-‘බ්යාපිතුං සම්බන්ධිතු’න්ති, සාති විච්ඡා, වත්තුධම්මොති ‘රුක්ඛංරුක්ඛ’මිච්චාදිකං යො වදති, තස්ස වත්තුනො ධම්මො… ඉච්ඡාලක්ඛණස්ස ධම්මස්ස තප්පටිබද්ධත්තා ¶ , සද්දොති රුක්ඛමිච්චාදිකො, තස්ස සද්දස්ස යං රූපං අත්ත භාවො, තමෙව පච්චාසත්යා ‘‘සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධොව බලවා’’ති විච්ඡා භික්ඛඤ්ඤෙසු වත්තමානස්ස සුතස්සෙව තස්ස රූපස්ස පච්චාසන්නභාවතො ද්විසඞ්ඛ්යා යුත්තං ද්විසඞ්ඛාතාය සඞ්ඛ්යාය ‘රුක්ඛං රුක්ඛ’මිච්චෙවං යුත්තං අතිදිසීයතෙ සුත්තෙ ද්වෙඉච්චනෙන, ද්විබ්බචනස්සෙව [ද්විබ්බචනමෙව (පොත්ථකෙ)] හි ද්විසඞ්ඛ්යායුත්තතා, අථ කතමෙකවචනන්තස්ස ද්විබ්බචනං, තථාහි සබ්බෙයෙවෙතෙත්ථ විච්ඡායං ද්විත්තෙහ්යභිධයන්තෙති බහත්තා බහුවචනං පප්පොති, එකවචනන්තු න සිජ්ඣති ‘රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චතී’ති එකත්ථාභිධානභින්නසබ්බරුක්ඛප්පතීතීති කථමෙකවචනන්තස්ස ද්විබ්බවචනන්තී ආසඞ්කියාහ-‘තත්ථෙ’ච්චාදි, අත්ථසාමත්ථියාති ‘බහුවචනන්තප්පයොගෙහි’ච්චාදිනා වක්ඛමානනයෙන බහුවචනන්තප්පයොගෙනෙව විච්ඡාත්ථජොතනතො න තත්ථ ද්වීබ්බචනං සියා, භවිතබ්බඤ්ච ද්විබ්බචනෙ (න, එ) කවචනත්තමන්තරෙන න චාත්ථි ද්විබ්බචනාවකා සොති පතීති බලාවගතො යො-ත්ථො, තස්ස අත්ථස්ස අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණං සාමත්ථියං අත්ථසාමත්ථියං, අත්ථසාමත්ථියා එකවචනන්තස්ස ද්වීබ්බචනන්ති සම්බන්ධා, කිරියාදියොගන්ති කිරියාගුණාදි සම්බන්ධො, මන්ත්වාති බ්යාපිතුමිච්ඡායන්තීමස්ස පුබ්බකිරියාවචනං, අභිසංහරිත්වාති එකතොකත්වා. සද්දස්ස තාදිසත්ථපච්චායකත්තෙ සාමත්ථියං සද්දසත්ති [සද්දස්ස]. යුගපදාධිකරණතායං සහවචනිච්ඡායං බහුවචනප්පවත්තියෙව, න තත්ථ ද්විබ්බචනන්ති දස්සෙතුමාහ-‘අතොයෙවෙ’ච්චාදි, අතො යෙවාති බහුවචනන්තස්ස සද්දසත්තියා විච්ඡාජොතනතො ද්විබ්බචනාභාවායෙව, එවමඤ්ඤතෙ- ‘ඉධ පන යොගපජ්ජං දුවිධං සද්දයොගපජ්ජං අත්ථයොගපජ්ජඤ්ච, තත්ථ කිඤ්චි සාත්ථකානං සද්දයොගපජ්ජමත්ථයොග පජ්ජං න සම්භවතීති, යුගපදි අධිකරණං ධවාදි අත්ථො යස්ස සොධවඛදිරපලාසසද්දො යුගපදාධිකරණො, තස්ස භාවො තථා, තස්සඤ්ච සති, සද්දයොගපජ්ජමන්තරෙන භින්නත්ථානමෙකසද්දවචනීයාන මෙකතො පපත්ති අත්ථයොගපජ්ජං, තං සහවචනිච්ඡායන්ති ඉමිනා දස්සිතන්ති තස්සං සහවචනිච්ඡායඤ්ච සති, සොභනා ධවඛදිරපලාසා සොභනා රුක්ඛාති සොභනගුණයොගෙපි බහුවචනෙනෙව විච්ඡාජොතනතො ¶ ද්විබ්බචනාභාවොති, සොභනං ධවඛදිරන්ති පන සතීපි සද්දයොගපජ්ජෙ සමාහාරත්තා නත්ථත්ථයොගපජ්ජ [නාත්වයාගපජ්ජ (පොත්ථකෙ)] න්ති එකවචනන්තත්තා ද්විත්තප්පසඞ්ගෙපි සොභනං ධවඛදිරන්ති සද්දානං සකිං බ්යාපනිච්ඡායාභාවා න ද්විබ්බචනන්ති හෙට්ඨා වුත්තං.

වාත්තිකකාරෙන ‘‘ආනුපුබ්බියෙ ද්වෙ භවන්තීති වත්තබ්බ’’න්ති (8-1-1-වා) වුත්තං, තදාහ-‘ආනුපුබ්බියෙපි’ච්චාදිනා, අත්ථෙවානුපුබ්බියෙපි විච්ඡා තතොව ද්විත්තන්ති පටිපාදය ‘මානුපුබ්බිය’මිච්චාදිනා ‘අත්ථියෙවෙච්චාදිනො වුත්තිවාක්යස්ස විවරණමාහ. ගාමජාතියා තුල්යජාතියානං දිසා දෙසාදිභෙදෙන භින්නානමිව ගාමානං, න එත්ථ විච්ඡා, මූලමග්ගං වා හි මුඛ්ය මෙකමෙව… හෙට්ඨුද්ධභාගන්තරාභාවෙනෙකත්තා, යෙනුපරියධො භාගාපෙක්ඛාය කතමූලග්ගබ්යපදෙසෙන භින්නජාතියා මූලග්ගභාගා, තෙ භින්නජාතියා, න ච භින්නජාතියානං විච්ඡා හොති, න හි ගොගොති වුත්තෙ (වාහීක)ගතා විච්ඡාවගම්යතෙති ආචරියජිනින්දබුද්ධිනා ආනුපුබ්බියෙ විච්ඡායාභාවං පටිපාදිතං, තං විඝටයිතුං ‘යදි හි’ච්චාදිනා යං වුත්තියං වුත්තං, තං විපඤ්චිතුමාහ- ‘යථෙ’ච්චාදි, නසන්නිවිට්ඨොති න පතිට්ඨිතො, නත්ථීති වුත්තං හොති, යස්සූපරිභාගො අත්ථි තම්පි මූලන්ති මූල බ්යපදෙසස්සාපෙක්ඛා කතත්තමාහ, උභයන්ති මූලමග්ගඤ්ච, තථා අඤ්ඤෙපි මූලග්ගභාගාති ඉමිනා මූලග්ගභෙදානං හෙට්ඨා විය ගහණෙ සති බහුත්තමාහ, පුබ්බකථිතෙනාති ‘රුක්ඛාදීනං බාහුල්ලෙනා’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන, ඉදං වුත්තං හොති ‘‘මූලාදීනං බාහුල්ලෙන ථූලාදි ගුණයොගම්මන්ත්වා සත්තමීවිභත්තියුත්තෙන මූලාදිසද්දසහිතෙන සබ්බ සද්දෙන මූලාදිකමත්ථමභිසංහරිත්වා සබ්බස්මිං මූලෙ ථූලා සබ්බස්මිං අග්ගෙ සුඛුමාති එවං (වත්තුනො) බ්යාපිතුමිච්ඡායමෙකවචනන්තස්ස විච්ඡායන්ත්වෙව ද්විබ්බචන’’න්ති.

ජෙට්ඨානං විච්ඡාසම්භවෙ සබ්බකනිට්ඨස්ස ජෙට්ඨත්තාභාවානුප්පවෙසො න සියාති ආනුපුබ්බියමත්තවචනිච්ඡායං තෙනෙව ද්විත්තමභිහිතං ‘ජෙට්ඨං ජෙට්ඨමනුප්පවෙසයා’ති තෙනෙවාචරියෙන, තදධුනා විඝටීයති ‘ජෙට්ඨ’ මිච්චාදිනා ¶ , කනිට්ඨොපි පවෙසීයතීති කනිට්ඨස්සපි විච්ඡාසම්භවමාහ, තත්ථ කාරණමාහ-‘යථෙව හි’ච්චාදි, පරස්සාති මජ්ඣිමස්සාති එත්ථ විසෙසනං, කනිට්ඨස්සාපි ජෙට්ඨබ්යපදෙසොති සම්බන්ධො, යථාවුත්තමෙව සමත්ථෙති ‘වත්තිච්ඡානිබන්ධනෙ හි’ච්චාදිනා, වත්තිච්ඡාදිබන්ධනෙති වත්තුනො ඉච්ඡා නිබන්ධනං කාරණමස්සාති සමාසො, වත්ථුසභාවෙ වත්ථු තත්ථෙ, අභිනිවෙසො පවත්ති, නාභිසම්භුණාති න පප්පොති.

‘‘සකත්ථෙ වධාරියමානෙ නෙකස්මිං ද්වෙ භවන්තීති වත්තබ්බ’’න්ති (8-1-12-වා) වාත්තිකකාරෙන වුත්තං, තදාහ ‘සකත්ථෙ’ඉච්චාදි, අත්ථප්පකාරණාද්යනපෙක්ඛස්ස පදස්ස අත්ථෙ සකත්ථෙ අවධාරියමානෙ එත්තකමෙවෙති ගම්මමානෙ අනෙකස්මිං දිය්යමානෙ ද්විබ්බචනමිට්ඨං මතං පාණිනියානන්ති අත්ථො, අයම්පනෙසමධිප්පායො ‘මාසකං මාසකං ඉමම්හා කහාපණා භවන්තානං ද්වින්නං දෙහී ත්යත්ර ද්වෙ එව මාසා දාතුමිච්ඡිතා, කහාපණං නාම–

චත්තාරො විහයො ගුඤ්ජා, ද්වෙගුඤ්ජා මාසකො භවෙ;

ද්වෙ අක්ඛාව මාසකාපඤ්ච,ක්ඛානං ධරණමට්ඨකංති.

වුත්තවිධිනානෙකමාසකසමුදායො, තත්ථ න සබ්බෙ කහාපණ සම්බන්ධිනො මාසා දානකිරියාය බ්යාපිතා, ද්වෙයෙවාති නෙත්ථත්ථ විච්ඡාති යථාවුත්තවත්තබ්බෙන ද්විබ්බචන’’න්ති, තං දස්සෙත්වාති තං ද්විබ්බචනොදාහරණං දස්සෙත්වා, පටිපාදයිතුං විච්ඡායමෙව ද්විත්තං දස්සෙතුං… මාසකං මාසකමිච්චාදොත්වයමධිප්පායො-‘‘දෙහීති දානකිරියාය මාස්ස බ්යාපිතුමිට්ඨාති විච්ඡායමෙවෙත්ථ ද්විබ්බචනං, තථාහ්යතො ද්විරුත්තා විච්ඡාව ගම්යතෙ’’ති, සද්දන්තරතොච්චාදිකං කිමාසඞ්කිය වුත්තන්ති ආහ‘දෙහී’තිආදි, අවධාරණෙ පතීයමානෙති කහාපණසම්බන්ධිනි බහුම්හි මාසකසමුදායෙ මාසකද්වයනිච්ඡයෙ විඤ්ඤායමානෙ සති, අවිසෙසෙන සාමඤ්ඤෙන මාසානං දෙහීති දානකිරියාය බ්යාපනා භාවාති සම්බන්ධො, සද්දන්තරතොච්චාදිනො සාධිප්පායමත්ථමභිධාතුමාරභතෙ ‘පදෙනෙ’ච්චාදි, එත්ථ පදෙනාති මාසකමිච්චනෙන පදෙන, ඉමම්හා කහාපණාති ඉදමෙත්ථ සද්දන්තරං, කතාභිසඞ්ඛරණස්සාති මාසකං මාසකමිච්චෙවං ¶ නිප්ඵාදිතස්ස, සද්දන්තරතොති ඉමිනා පදන්තරයොගො ගහිතොති ආහ-‘පදන්තරෙන යොගතො’ති අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘ද්විත්තකරණකාලෙ සද්දන්තරවචනීයස්සත්ථස්සානපෙක්ඛිතත්තා මාසකංමාසකන්ති අවිසෙසෙන මාසකවිච්ඡායං ද්විත්තං, තදනු පන ඉමම්හා කහාපණාතිසද්දන්තරසම්බන්ධෙ සති යදි කහාපණසම්බන්ධ්ය න වසෙසමාසකවිච්ඡා පරිග්ගය්හති තදා ඉමස්ස කහාපණස්සාති ඡට්ඨියා භවිතබ්බං, ඉමම්හා කහාපණාති පන අවධිපඤ්චමීනිද්දෙසතො කහාපණතො ද්වයමෙව ගහෙත්වා භවන්තානං ද්වින්නං දෙහීති ඉමම්හා කහාපණාති සද්දන්තරතොවධාරණං ගම්යතෙ’’ති.

‘‘පුබ්බපඨමානමත්ථාතිසයවචනිච්ඡායං ද්වෙ භවන්තීති වත්තබ්බ’’න්ති (8-1-12-වා) වුත්තං, තදාහ-‘පුබ්බපඨමානං මිච්චාදි, පුබ්බපඨමානං පුබ්බපඨම සද්දානං අත්ථාතිසයො යො අත්ථස්ස පකංසො, තස්ස වචනිච්ඡායං, සබ්බපඨමභාවසඞ්ඛාත අත්ථාතිසයමත්තාව වචනිච්ඡාති න එත්ථ විච්ඡාති තෙසමධිප්පායො, විකසනකිරියාය පාකකිරියායාති වුත්තෙපි විකාසකරණකිරියාය පාකකරණකිරියායාති අත්ථසම්භවතො ‘පුබ්බං පුබ්බං පුප්ඵ’න්ති ත්යාදො, පුබ්බං පුබ්බං විකසනං කරොන්ති, පඨමං පඨමං වචනං කරොන්තීති කිරියාවිසෙසනවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො, පුබ්බාති මතා පඨමාභිමතාති ඉමිනා පුබ්බපඨමභාවෙනාභිමතානං බහුත්ත බ්යාපනෙන විච්ඡාසබ්භාවෙ කාරණමාහ.

‘‘ඩතර ඩතමානං සමසම්පධාරණායමිත්ථීනිගදෙ භාවෙ ද්වෙ භවන්තීති වත්තබ්බ’’න්ති (8-1-12-වා) වුත්තං, එත්ථ ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගයොගා ඉත්ථීති වුත්තො, නිගද්යතෙනෙනෙති නිගදො, ඉත්ථී නිගදො යස්ස සො ඉත්ථිනිගදොභාවො, තස්මිං ඉත්ථීනිගදෙ භාවෙ, තදාහ-රතරරත මන්තාන’මිච්චාදි, ඉත්ථිලිඞ්ගෙති ඉත්ථිලිඞ්ගං යස්ස සො ඉත්ථිලිඞ්ගොභාවො, තස්මිං ඉත්ථිලිඞ්ගෙ භාවෙ වත්තමානානං රතරරතමන්තානං ද්විබ්බචනමභිමතන්ති සම්බන්ධො, කස්මිං විසයෙති ආහ-‘සමසම්පධාරණ විසයෙ’ති, සමෙන අඩ්ඪතාදිනා ගුණෙන ඉමෙ උභො අඩ්ඪා ඉත්වෙවං රූපා සම්පධාරණා නිරූපනා අවබොධො සමසම්පධාරණා, සාඑව විසයො, තස්මිං සති, අඩ්ඪතාය බහුවිධත්තාභාවා කිරියාදියො ගාභාවා ¶ ච නත්ථෙත්ථ විච්ඡාති තෙසමධිප්පායො, පුච්ඡියමානාති ඉමිනා ඉමෙ උභො’ ඉච්චාදීනං පුච්ඡාවාක්යතං දස්සෙති.

පරබ්යවහාරෙනාහ-‘ආඛ්යාතාදීනං විසයත්ත’න්ති, ඉමිනා ආඛ්යාතාදීනමෙව කිරියාජොතකපදභාවෙන පොනොපුඤ්ඤසඞ්ඛාතකිරියා ධම්මස්ස ධනසමෙව විසයත්තං දීපෙති, අතිසයවිසිට්ඨන්ති ඉමිනා පපචතිසද්දෙපකාරො පකංසත්ථ ජොතකො උපසග්ගොති දස්සෙති, හිවිධිම්හීති’ලූ-ච්ඡෙදනෙ’ඉච්චස්මා විධිම්හි හිප්පච්චයො ‘‘පඤ්හපත්තනාවිධීසු’’ති (6-9) ඉමිනා සුත්තෙනාති අත්ථො, ඔස්සාති ‘‘යුවණ්ණානමෙඔපච්චයෙ’’ති (5-82) ඔකාරස්ස, ‘පුබ්බෙක-කත්තුකාන’’ (5-62) මිච්චෙවාති එවකාරෙන පරෙසමිවායමප්යාභික්ඛඤ්ඤෙ පච්චයො චෙ විධීයතෙ, තදා පපචතිඉච්චත්ර විය ආභික්ඛඤ්ඤෙ විධීයමානෙන පච්චයෙනෙව ආභික්ඛඤ්ඤත්ථස්ස පකාසිතත්තා න ද්විබ්බචනෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙති, යදා තු භුසං පුනප්පුනං පචතීති වචනිච්ඡා තදාපි පපචතීති භවත්යෙව.

ඉහ ඉමස්මිං උදාහරණෙ, ආභික්ඛඤ්ඤෙ ඉච්චෙවාති ඉමිනා අනුකරණමත්තමෙවෙතං නත්ථෙත්ථාභික්ඛඤ්ඤන්ති පාණිනියා සුත්තන්තරෙන ද්විත්තම්පටිපාදෙන්ති, නත්ථෙත්ථ තාදිසෙන වචනෙන පයොජනං, ආභික්ඛඤ්ඤෙයෙව ද්විබ්බචනන්ති දස්සෙති, එවමඤ්ඤතෙ ‘‘පටඉච්චෙතමනුකරණං භවන කිරියම්පති වත්තතීති [භවනකිරියාමතී වුත්තීති (පොත්ථකෙ)] කිරියාධම්මං පොනොපුඤ්ඤමෙත්ථ අත්ථෙවා’’ති, තෙනෙව වක්ඛති-‘පටපටා භවතීති ආභික්ඛඤ්ඤෙ ද්විබ්බචන’න්ති, අනිතිස්මින්ති ඉතිසද්දෙ අවිජ්ජමානෙ, රාප්පච්චයොති පඨමං ද්විත්තෙ කතෙ පච්ඡා රාප්පච්චයො, රාප්පච්චයමකත්වාපි පකාරන්තරෙන සාධෙතුමාහ- ‘අථවා’ ඉච්චාදි, දීඝො නිච්චන්ති පඨමං ද්විත්තෙ පටපටකරොතීති ඨිතෙ නිච්චං දීඝො, පටපටා කරොතීති එත්ථ නිප්ඵත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පටපටායතීති එත්ථ දස්සෙතුං පටපටායතීතිආදි ආරද්ධං.

එකස්ස එකස්ස ඉති ඨිතෙ පුබ්බවිභත්තියා ලුත්තෙ සංහිතායඤ්ච කතායං එකෙකස්ස, එවං මත්ථකෙන මත්ථකෙනාති ඨිතෙ මත්ථක මත්ථකෙනාති.

අඤ්ඤං ¶ අඤ්ඤන්ති ඨිතෙ ඉමිනා විභත්තියා ලොපෙ අකාරස්ස ‘‘තදමිනා’’ (1-47) දිනා ඔකාරෙ අඤ්ඤොඤ්ඤන්තිපි හොති.

යාවබොධන්ති ‘‘යාවාවධාරණෙ’’ති (3-4) අසඞ්ඛ්යසමාසො.

ක්වචි පවත්යප්පවත්ති, ක්වචඤ්ඤං ක්වචි වා ක්වචි;

සියා බහුලසද්දෙන, විධි සබ්බො යථාගමංති.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං