අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

අවයවසම්බන්ධෙති ස්යාද්යවයවීසමුදායෙන ද්වෙද්වෙති වුත්තානමවයවානං සම්බන්ධෙ, අතෙත්ථ වුත්යනුකූලාය පඤ්චිකාය වා භවිතබ්බං, පඤ්චිකානු කූලාය වුත්තියා වා, න චෙත්ථ ද්වින්නමඤ්ඤොඤ්ඤානුකූලතා දිස්සති, තථාහි වුත්තියං-‘එකානෙකත්ථෙසු වත්තමානතො නාමස්මා’ති එත්තකමෙව පකතිවිසෙසනවසෙන වුත්තං, පඤ්චිකායන්තු තබ්බිසෙසන වසෙන ච පච්චයත්ථවිසෙසනවසෙන ච අත්ථො දස්සිතො, තදෙව මුභින්නන්නාඤ්ඤමඤ්ඤානුකූලතා දිස්සති, තතො එත්ථ යථා ද්වින්නමඤ්ඤොඤ්ඤානුකූලතා සම්පජ්ජති, තථා බ්යාචික්ඛිස්සාම ‘‘යදි පනෙත්ථ වුත්යානුකූලා පඤ්චිකා භවෙය්ය පච්චයත්ථපක්ඛො ජහිතබ්බො සියාති ‘තෙ…පෙ… එකානෙකත්ථෙසු’ති ච, තෙන…පෙ… යොජනිය’න්ති ච එතෙසං ජහිතබ්බතාය බහුපාඨවිලොපො ආපජ්ජති, යදි පන පඤ්චිකානුකූලා වුත්ති භවෙය්ය වුත්තියං කිඤ්චිමත්තං පක්ඛිපිතබ්බ මත්තමෙව සියාති බහුවිලොපාපත්ති (න) හොතීති එතෙසං ද්වෙද්වෙ හොන්ති එකානෙ කත්ථෙසු වත්තමානතො නාමස්මා’ති වුත්තියා භවිතබ්බ’’න්ති, එවඤ්හි සති සත්ථන්තරෙනාපි සහ ඝටතෙ, සුත්තෙ ‘ද්වෙද්වෙකානෙකෙසු නාමස්මා’ති වුත්තත්තා ‘එකානෙකෙසූ’ති ඉදං පච්චයවිසෙසනං වා යුජ්ජති

පකතිවිසෙසනවසෙන ¶ වා යදෙතං පච්චයවිසෙසනං, තදා සාමත්ථියා එකානෙකෙසූති පකතිවිසෙසනම්පි ලබ්භති, තත්ථ සාමත්ථියමත්ථ බලං, තථාහ්යෙකාදීසු භවන්තා පකතිවාච්චානමෙවෙකත්තාදිඅබ්යති රිත්තඅත්ථමත්තාදීරූපානං ජොතකා ස්යාදයො කථමෙකත්තාදීසු වත්තමානතො නාමස්මා අඤ්ඤතො සියුන්ති යථාවුත්තනාමවිසෙසාක්ඛෙපො, තථා ඉත්ථිණාදිප්පච්චයාදීනම්පි පන පකතිවිසෙසානුපාදානෙපි යතො ධාත්වාදි වාච්චොත්ථො නත්ථි, සාමත්ථියා තතො, ධාතුත්යාද්යන්තෙහි [ත්යාද්යන්ත වාච්චෙහි (පොත්ථකෙ)] න හොන්තෙ විත්තිපච්චයා, තථා ණාදිපච්චයාපි… විභත්යන්තා විධානතො, යදෙතම්පකතිවිසෙසනං තදාපි සාමත්ථියෙනෙව එකත්තාදීසු වත්තමානතො නාමස්මා තජ්ජොතනාය භවන්තා ස්යාදයො කථමඤ්ඤත්ථ හොන්ති අසම්භවාති එකානෙකෙසු ද්වෙද්වෙති ලබ්භති, අථවා සරූපෙන අවුත්තම්පි සාමත්ථියෙනෙකානෙකත්ථෙසූති ගම්මමානං වුත්තමෙව හොතීති කත්වා‘තෙචා’තිආදිකං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, එකානෙකෙසු වත්තමානතො නාමස්මාති කිමත්ථං අසත්වභූතාය කිරියායෙකත්තාදිසම්බන්ධාභාවා ක්රියත්ථාච ත්යාදීහි යෙවෙකත්තාදීනං වුත්තත්තා ත්යාද්යන්තෙහි ච න භවෙය්යුන්ති පයොජනන්තරමාහ-‘යම්පනා’තිආදි, පඤ්චකනාමත්ථස්සාධිප්පෙතභාවො චෙත්ථ පක්ඛස්සෙතස්සෙව යුත්තත්තා. තථාහි සඞ්ඛ්යාකම්මාදයො නාම වාච්චස්ස දබ්බස්ස ධම්මො සකත්ථො-පසජ්ජනො ච සද්දො දබ්බෙයෙව වත්තතෙ… දබ්බෙයෙවාන්යනයාදිවොහාරා, තත්ථ දබ්බවාචිනා සද්දෙන දබ්බධම්මානමබ්භන්තරීකරණන්ති නායුත්තමෙතං නාමෙන පඤ්චන්නමභිධානං, විභත්තියො පන ජොතිකා, ඉත්ථිපච්චයා ච ඉත්ථිලිඞ්ගස්ස, තථා චාම්හෙහි වුත්තං සම්බන්ධචින්තායං–

සද්දො සකත්ථං වත්වාන, පදත්ථං දබ්බසඤ්ඤිතං;

සමවෙතං වදෙ ලිඞ්ගං, සඞ්ඛ්යං කම්මාදිකම්මි චෙති.

එකානෙකෙසු ස්යාදීනං යථාක්කමං දස්සෙතුං ‘තෙනා’තිආදි වුත්තං, තෙනාති යෙන පඤ්චකො නාමත්ථො අධිප්පෙතො එකාදීසු ච අත්ථෙසු ජො-තනීයෙසු ස්යාදයො විධියිස්සන්ති තෙන, සබ්බත්ථාති ‘අංයො’ආදීසු ¶ සබ්බත්ථ, සභාවතොත්යාදිකස්සායමධිප්පායො ‘‘යද්යපි ස්යාදයො එකානෙකෙසු හොන්ති තථාපි එකාදයො සඞ්ඛ්යාය පරිච්ඡින්නෙ අත්ථෙ වත්තන්ති න සඞ්ඛ්යාමත්තෙ, සඞ්ඛ්යාය සම්භවාභාවා සඞ්ඛ්යෙයෙ භවතීති න සඞ්ඛ්යාපි ස්යාදීනමත්ථො’’ති (න) කෙවලං සකත්ථ දබ්බාදියෙව ස්යාදීනමත්ථො න භවති, අපි තු සඞ්ඛ්යාපීත්යපිසද්දත්ථො, අනෙන සඞ්ඛ්යා විභත්යත්ථො චතුක්කො නාමත්ථොත්යයම්පක්ඛො නිරාකතො පඤ්චකො නාමත්ථොති දස්සනෙ සඞ්ඛ්යාකම්මාදීනං විභත්තියො ජොතිකා හොන්ති, තිකො නාමත්ථොති දස්සනෙ තු සඞ්ඛ්යාකම්මාදයො විභත්තිවාච්චා හොන්ති, ඉදානි අධිප්පෙතපඤ්චකනාමත්ථෙ සකත්ථාදිකං සරූපතො දස්සෙතුං ‘තත්ථා’තිආදිමාහ, තත්ථ සකත්ථො විසෙසනන්ති සරූපාදි යං කිඤ්චි විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතං තං සකත්ථො නාමති අත්ථො, තං දස්සෙති ‘සරූපජාතිගුණදබ්බානි’ති.

බලෙන යස්සා භින්නෙසු, පවත්තන්තෙ ගගාදීසු;

සා ජාත්යභින්නධීසද්දා, සුත්තං පුප්ඵෙස්විවාන්වීතං.

දබ්බාධාරො තතො භින්නො, නිමිත්තං තප්පතීතියා;

භාවාභාවසභාවො යො, සො ගුණො නිග්ගුණො මතො.

සරූපං සද්දරූපංව, ජාතියා යං විසෙසනං;

විසෙසීයති යංකිඤ්චි, දබ්බං තං සමුදීරිතං.

ඉදානි සරූපාදිනො විසෙසනස්ස සකත්ථභාවං ජාත්යාදිවිසෙසස්ස දබ්බභාවඤ්ච දස්සෙතුං ‘තත්ථා’තිආදිමාහ, සරූපෙ වත්තතෙ සද්දොති වියභෙදොපචාරෙනාහ-‘සද්දස්ස සරූපෙනා’ති, එත්ථ පන ගොති ජාතිමත්තවාචිනි ගොසද්දෙ පයුත්තෙ ගොසද්දො ජාතිමත්තමාහෙති සො ජාතිං විසෙසෙති නාම. යට්ඨිආදිසද්දෙහි යට්ඨිආදිසහචරිතා උපචාරතො ගහිතාති යට්ඨිආදිදබ්බෙහි යට්ඨිආදිසහචරිතා පුරිසා විසෙසීයන්තීති ආහ-‘දබ්බම්පි දබ්බන්තරස්ස විසෙසනභූතම්භවතී’ති, යට්ඨියොපවෙසයාති යට්ඨිසද්දවචනීය යට්ඨිදබ්බවිසිට්ඨෙ පුරිසෙ පවෙසයාති අත්ථො, කුන්තෙපවෙසයාති එත්ථාපි එසෙවනයො, යථාවුත්තචතුබ්බිධසකත්ථතො පරොපි අත්ථි සකත්ථොති ආහ-‘කත්ථචී’තිආදි, සම්බන්ධනිමිත්තොති සම්බන්ධො නිමිත්තං කාරණං ¶ පච්චයප්පවත්තියා අස්ස පච්චයස්ස සොති සමාසො, එත්ථ හි දණ්ඩො අස්ස අත්ථීති අස්සාති සාමිනො පුරිසස්ස සංසඞ්ඛාතදණ්ඩාදිදබ්බෙන සහයො සස්සාමිසම්බන්ධො, සොපි පච්චයස්ස නිමිත්තං, තථා ච වක්ඛති-‘දණ්ඩපුරිසසම්බන්ධා දණ්ඩීති පච්චයො’ති, (කිරි)යා පදත්ථස්සාපි විසෙසනත්තෙන සකත්ථභාවො ජාතිපදත්ථාදීනං වුත්ත ඨානෙයෙව වත්තබ්බොති පාචකොති එත්ථ කිරියාකාරකසම්බන්ධසඞ්ඛාතං පරාභිමතං සකත්ථම්පි පරොපදෙසෙනොපදිසිතුකාමො ඉධ සම්බන්ධසකත්ථස්ස වුත්තට්ඨානෙයෙව කිරියාසකත්ථං දස්සෙතුං ‘කත්ථචි කිරියාපී’තිආදිමාහ. නාමසභාවෙන විඤ්ඤායමානං පඤ්චමං නාමසඞ්ඛාතමත්ථං දබ්බපදත්ථෙන සඞ්ගහෙත්වා ජාතිගුණකිරියාදබ්බානීති හි චතුබ්බිධො නාමත්ථො, නාමම්පි අන්වත්ථරුළ්හිවසෙන දුවිධං පුමිත්ථිනපුංසක ලිඞ්ගවසෙන තිවිධම්පි චතුබ්බිධං හොති… යථාවුත්තෙ චතුබ්බිධෙ අත්ථෙ නමති, තෙ වා අත්තනි නාමෙතීති ඉමිනා කාරණෙන. සාමඤ්ඤගුණ කිරියායදිච්ඡාවසෙනාඤ්ඤථාපි චතුබ්බිධත්තං නාමස්ස වදන්ති, තත්ථාපි යදිච්ඡානාමස්ස දබ්බනාමෙනෙව සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො, ඉත්ථත්තං එසාති පසිද්ධිමා අත්ථො, යම්පනාතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සාධෙති ‘තත්ථෙ’ච්චාදිනා, අභිධායකත්තෙන ජොතකත්තෙන, ඉකාරන්තතොති මුනිසද්දතො, අඤ්ඤථාති ඉකාරන්තතො න භවති චෙ, අතොති ආදෙස භවනතො ඵලං දස්සිතං න සියාති සම්බන්ධො, වුත්තියං ‘එවං කුමාරී කුමාරියො’තිආදීසු එවන්ති යථා පුල්ලිඞ්ගෙ ඉකාරන්තතො ස්යාදීනමුදාහරණමනාදෙසත්ථං වුත්තං එවමිත්ථියම්පි අනාකාරන්තතොති දස්සෙති, උපලක්ඛණං චෙතමිනී-නී-ඌ-ති-පච්චයන්තාදීනං, අසති…පෙ… වචනෙති ඉමිනා පාණිනියානං විභත්තිසඤ්ඤාවිධායකස්ස සුත්තන්තරස්ස අත්ථිභාවං දස්සෙති, ‘‘විභත්තිච’’ (1-4-104) ඉති හි තෙසං සුත්තං, තස්සත්ථො ‘ස්යාදීනං ත්යාදීනඤ්ච විභත්තිසඤ්ඤා හොතී’ති, භවන්තීති අන්වත්ථවසෙන විභත්තිසද්දවචනීයානි භවන්ති, සො (යෙවත්ථො) විභත්තිච්චනෙන විභජීයතීති විභත්ති, කම්මෙ ක්තිප්පච්චයන්තොයං විභත්ති සද්දොති දස්සෙති, කථම්පනෙතෙසු ස්යාදීසු විභජීයතිච්චස්ස වාක්යත්ථාස්සානුගමො යෙනෙවං වුච්චතිච්චාසඞ්කිය යෙන යථා ච විභජීයති තමුපදස්සෙන්තො ආහ-‘තථා හි’ච්චාදි.

වුත්තියං ¶ කත්තුකිරියායාති කත්තුසාද්යතාය තං සම්බන්ධිනියා කත්තුකම්මට්ඨායපි දුවිධාය කිරියාය, අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං කරොති එත්ථ සම්බන්ධනත්ථොති ආහ-‘කරීයති අභිසම්බන්ධීයතී’ති, යංකිඤ්චි පදත්ථරූපං සම්බජ්ඣතීති අත්ථො, ඉමිනා චාන්වත්ථවසෙනෙවායං කම්මවොහාරො සිද්ධොති දස්සෙති, සබ්බකාරකානම්පි පන කිරියාසම්බන්ධ සබ්භාවෙපි කිරියාභිසම්බන්ධීයමානත්තෙනෙව යං වත්තුමිච්ඡිතං තදෙව කම්මං විඤ්ඤෙය්යං, කත්තාදි කත්තු කිරියායාභිසම්බන්ධීයමානත්තෙපි කත්තාදිත්තවචනිච්ඡායෙව කම්මං න හොති… යස්මා වචනිච්ඡායෙව කාරකානි භවන්ති, එවං සබ්බකාරකානම්පි කාරකන්තරප්පත්තියං තදභාවො යථායොගං වත්තබ්බො, වාක්යෙකදෙසෙනෙත්යනෙන ‘‘ද්වෙද්වෙකා’’දිනො වාක්යස්ස ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ඉච්චාදිනො ච එකවාක්යත්තං සූචෙති, පකරණස්ස මහාවාක්යරූපත්තා විප්පකට්ඨානිපි වාක්යානි ආකඞ්ඛාදිසභාවෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධානුභවනෙනෙකවාක්යභාවම්පටීපජ්ජන්තෙ, වුත්තී හි–

‘‘ආකඞ්ඛායොග්ගතා සත්තා, බීජං සන්නිධිනො යතො;

විප්පකට්ඨානි වාක්යානි, මහාවාක්යං කරොන්ත්යතොති.

සාමඤ්ඤෙනාති කම්මාද්යවිසෙසෙන, පුබ්බාචරියසමඤ්ඤාවසෙනාහ ‘දුතියාදිකා’ති, තෙන යද්යපි ත්යාදිනොපි ද්වින්නං පූරණියා දුතියාති සක්කා වොහරිතුං, තථාපි ස්යාදීනං දුකෙයෙව දුතියාතතියා රුළ්හීති නත්යාදීනං දුකානි දුතියාදිසද්දෙන ගය්හන්ති, විසිට්ඨෙසූති කම්මාදිනා විසෙසිතෙසු, තිවිධං කම්මන්ති සකසමයප්පසිද්ධියා කම්මස්ස තිවිධත්තමාහ, අඤ්ඤෙ තු සත්තවිධමිච්ඡන්ති, කථං–

නිබ්බත්තිවිකතිප්පත්ති, භෙදෙන තිවිධං මතං,

තත්ථෙච්ඡිතතමං කම්මං, කම්මංත්වඤ්ඤං චතුබ්බිධං;

ඉච්ඡිතඤ්චානිච්ඡිතඤ්ච, නෙවිච්ඡිතමනිච්ඡිතං,

තථාඤ්ඤපුබ්බං නාඤ්ඤපුබ්බන්ති, එවමඤ්ඤං චතුබ්බිධන්ති.

තත්ථ ඉච්ඡිතාදීනි උපරියෙවාපි භවිස්සන්ති, තත්රෙච්චාදිනා තිවිධං කම්මං සරූපතො දස්සෙති, තත්ථ නිබ්බත්තිකම්මමෙකෙ-නෙකධා පරිකප්පෙන්ති, තදිහ පකාසයිස්සාම–

සතී-සතී ¶ වා පකති, න යත්ථ පරිණාමිනී,

නිස්සීයතෙ තං නිබ්බත්ති, කම්මමඤ්ඤෙසමඤ්ඤථා;

අසන්තං ජායතෙ යං වා, යං සන්තමප්පකාසති,

උප්පත්යා-භිබ්යත්තියා වා, තන්නිබ්බත්තීති වුච්චතීති.

අයමෙත්ථ අත්ථො ‘‘කටවිකාරස්ස කාසසඞ්ඛාතා විජ්ජමානා පකති පරිණාමිනී කටවිකාරම්පති පරිණමන්තී යත්ථප්පයොගෙ න නිස්සීයතෙ… කටං කරොතීතෙත්ථ කෙවලමත්ථාවගමමත්තස්ස වත්තුමිච්ඡිතත්තා කාසෙති අසුය්යමානත්තා ච, පකතියා තු සුය්ය මානත්තෙ විකාරියං සියා, තෙනෙව කාසෙ කටං කරොති, තණ්ඩුලෙ ඔදනං පචතීති ද්වයත්ථො කරොති පචති ච, තස්මා කාසෙ කරොති තණ්ඩුලෙ පචතීති විකාරීයති, කටං කරොති ඔදනම්පචතීති නිබ්බත්තී යතීති අත්ථො, අසතී වා පකති අවිජ්ජමානත්තායෙව යත්ථ න නිස්සීයතෙ… [(යථා) (පොත්ථකෙ)] ( ) සංයොගං ජනයති විභාගමුප්පාදයතීති සංයොගවිභාගානං කස්සාපි පකතියා අවිකාරත්තා සංයොගවිභාගවන්තෙ හ්යවිකතෙහෙව තෙසං ජනනතො, තමෙවම්භූතමනිස්සිතපකතිකං අවිජ්ජමාන (පකති) කං වා කාරියං නිබ්බත්තිකම්මං නාමාති එකො, අඤ්ඤෙසමඤ්ඤථාති වත්වා තන්දස්සෙති ‘අසන්ත’මිච්චාදිනා, යං අසන්තමවිජ්ජමානං ජායතෙ, තන්නිබ්බත්තිකම්මං, යථා සුඛං ජනයති බුද්ධිමුප්පාදයතීති, සන්තං විජ්ජමානමෙව වා කෙවලමප්පකාසිතපුබ්බං යං උප්පත්තියා අභිබ්යත්තියා වා පකාසති, තම්පි නිබ්බත්තිකම්මං, යථා පුත්තං විජායතිසාමඤ්ඤමභිබ්යඤ්ජයතී’’ති, තදෙවං කෙසඤ්චි මතෙන අනිස්සිතපකතිකං අවිජ්ජමානපකතිකන්ති දුවිධං නිබ්බත්තිකම්මම්පි අඤ්ඤෙසම්මතෙන අසන්තං ජායමානං සන්තමප්පකාසමානන්ති දුවිධං නිබ්බත්තිකම්මම්පීතිසබ්බම්පි අට්ඨිතපුබ්බමෙව ජායතීත්යසතො ජානනා න බ්යතිරිච්චතිච්චාහ-‘අසතො ජනනං කරීයතී’ති, අවත්ථන්තරන්ති ඔදනාදිනො ක්ලෙදනාදිලක්ඛණමඤ්ඤමවත්ථං.

පකත්යුච්ඡෙදසම්භූතං, විකාරියං කිඤ්චි කිඤ්චි තු;

ගුණන්තරසමුප්පත්යා, එවං සා විකති ද්විධා.

කිඤ්චි විකාරියං කම්මං පකතියා කාරණස්ස උච්ඡෙදෙන සම්භූතං, යථා ¶ කට්ඨං භස්මං කරොතීති කට්ඨස්සාච්චන්තපරාවත්ති [පරාවත්තියා (පොත්ථකෙ)], කිඤ්චි පන ගුණන්තරානමුප්පත්තියා, යථා සුවණ්ණං කටකං කෙයුරං වා කරොතීති එවං ද්වීධා සා විකති හොතීති අත්ථො, න විභාවීයන්තෙති න ගම්යන්තෙ, සා පත්ති‘පාපීයති විසයීකරීයතී’ති කත්වා.

යත්ර ක්රියාකතො කොචි, විසෙසො නාවගම්යතෙ;

දස්සනා වානුමානා වා, සා පත්තීති පකිත්තිතා.

යත්ථ කිරියාකතො කිරියාසම්පාදිතො විසෙසො අතිසයො කොචි නාවගම්යතෙ නප්පතීයතෙ දස්සනා වා පච්චක්ඛප්පමාණෙන අනුමානප්පමාණෙන වා යථා නිබ්බත්තිවිකතීනමතිසයො පච්චක්ඛානුමානා වගමනීයො, තත්ර හි නිබ්බත්තියං විසෙසසිද්ධිරතිපසිද්ධා… අත්ථලාභාඛ්යස්ස විසෙසස්සාවිජ්ජමානස්ස කිරියාකත්තා, විකාරියෙ ( ) [(එව) (පොත්ථකෙ)] තු ක්වචි පච්චක්ඛවිසයො… කට්ඨං ඩහතීති කණ්හත්තාදිභාවස්ස පච්චක්ඛෙනෙවොපලබ්භනතො, ක්වචිදනුමානගම්මො… දෙවදත්තං රොසෙති පසාදයති වෙති විසිට්ඨමුඛවණ්ණාදිකාරියානුමෙය්යත්තා රොසාදිනො, එවං යත්ථ න විසෙසසිද්ධි අපි තු පත්තිමත්තං, සා පත්තීති පකිත්තිතා කථිතා, ආදිච්චම්පස්සති ධම්මමජ්ඣෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථො, කථඤ්චරහි අසන්තස්ස [සන්තස්ස (පොත්ථකෙ)] පත්තිකම්මස්ස කිඤ්චි (අකරොන්ත)ස්ස කාරකත්තං, න හි කිඤ්චි අකරොන්තං කාරකම්භවිතුමරහතීති උච්චතෙ-

දස්සනක්ඛමතාභාසො, පගමබ්යත්තිආදයො;

විසෙසා පත්තිකම්මස්ස, ක්රියාසිද්ධියමිච්ඡිතා.

අත්ර දට්ඨුං සක්කා ඉති දස්සනෙ ඛමතා ආභාසොපගමො විසයත්තොපගමො විසයත්තොපගමනං බ්යත්ති චෙති එවමාදයො විසෙසා යථායොගං පත්තිකම්මස්ස කිරියානිප්ඵත්තියං ඉච්ඡිතා, තතො තස්ස කාරකත්තන්ති අත්ථො, ආදිච්චං පස්සතීති එත්ථ හි ආදිච්චො දට්ඨුං සක්කා, තතොව සො දිස්සති අභිබ්යත්තිඤ්චොපයාතීති දස්සනකිරියානිප්ඵාදකත්ථෙනාස්ස කාරකත්තමුපපජ්ජතෙ, තථා ඤ්ඤත්රාප්යාදිසද්දගහිතවිසෙසවසෙන කිරියාසිද්ධිතො කාරකත්තං වෙදිතබ්බං ¶ , නනු විකාරියම්පි නිබ්බත්තිකම්මමෙව… තෙන රූපෙනාසතොයෙව ජනනතො, පත්තිකම්මම්පි කිරියාසම්බන්ධරූපෙනාසන්තමෙව පච්ඡා තථා භවතීති නිබ්බත්තියෙවාති සච්චං-

අත්ථෙසා වත්ථුට්ඨිති, සුඛුමබුද්ධිගොචරපතීත්යනුරොධෙන,

තත්ර යම්පෙතං ඝටතෙ, යථා පතීති සද්දත්ථාවත්තානතො.

විසෙසානුපාදානතොති ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා වුත්තං. කරීයති කටො, කතො කටො ච්චෙවමාදීසු ත්යාදිප්පභුතීහි අතිහිතකම්මාදිනිස්සයෙසුපි එකත්තාදීසු දුතියාදයො පප්පොන්ති නියමාභාවා, තථාහි පඤ්චකෙ නාමත්ථෙ කටාදිවචනීයස්ස සම්බන්ධී කම්මාද්යත්ථො, ත්යාදිප්පභුතීති අනභි හිතස්ස සඞ්ඛ්යාඛ්යස්සාපරස්ස විභත්යත්ථස්සාභිධානාය අභිහිතෙසුපි කටාදීසු කම්මාදීසු දුතියාදයො සියුන්ති පාණිනියා ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ච්චාදීසු (2-3-2) ‘‘අනභිහිතෙ’’ති (2-3-1) වචනමධිකරොන්ති, වෙය්යත්තියායෙව දුතියාදීනප්පසඞ්ගෙපි තන්නිස්සයභූතෙ-කත්තාද්යත්ථෙ ජොතනායාභිහිතෙසු දුතියාදයො සියුං, තිකෙ පන සඞ්ඛ්යාකම්මාදයො විභත්ති වචනීයා, තත්ථ යජ්ජපි කම්මාදිනො පච්චයෙනාභිධානං, තථාප්යෙකත්තාදයො නාභිහිතාති තස්ස සඞ්ඛ්යාඛ්යස්සාපරස්ස විභත්යත්ථස්සාති ධානාය අභිහිතෙසුපි කම්මාදීසු දුතියාදයො සියුන්ති පාණිනියා ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ති ‘‘අනභිහිතෙ’’ති වචනමධිකරොන්ති, තමුපදස්සෙන්තො ආහ-‘තත්රිදං සියා’තිආදි, තත්ර තස්මිං දුතියාදි විභත්තිවිධානෙ ඉදං චොද්යං සියා, කින්ති ආහ-‘පඤ්චකෙ’ඉච්චාදි, අනභිහිතකම්මාදිනිස්සයෙසුති අනභිහිතා කම්මාදයො නිස්සයා යෙසමෙකත්තාදීනං, තෙසූත්යත්ථො, දුතියාදයො විභත්තියො යථා සියුන්ති ජොතනායාභිධානාය චාති යුජ්ජමානවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො, අභිහිතකම්මාදිනිස්සයෙසුපීති අපිසද්දෙන අනභිහිතකම්මාදිනිස්සයමෙකත්තාදිං සමුච්චිනොති, ආසඞ්කියාති පුබ්බකිරියාය වුත්තන්ති අපරකිරියා වෙදිතබ්බා, පඤ්චකෙ තිකෙ චා භිහිතකම්මාදිනිස්සයෙ සෙකත්තාදීසු දුතියාදිප්පත්තිමාසඞ්කාවසෙන දස්සෙත්වා චතුක්කවාදීනම්පි පක්ඛමුබ්භාවිය පරිහරිතුං ‘යදිච්චා’දිමාහ, අයන්තෙසමධිප්පායො ¶ ‘‘යදෙසා සඞ්ඛ්යා පාටිපදිකත්ථො තප්පටිපජ්ජනෙ කම්මාදයො විභත්තිවචනීයා, තදා ‘අනභිහිතෙ කම්මෙ’තිආදිනා අනභිහිතග්ගහණං කම්මාදිවිසෙසානමනුභවන්තමනත්ථකං… අභිහිතෙ විභත්තිවාච්චාභාවතො, යදා පනායං පක්ඛො ‘සඞ්ඛ්යා විභත්තිවචනීයා’ති තදා ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ ත්යෙවමාදයො නිද්දෙසා විසයසන්දස්සනමත්තායෙව වෙදිතබ්බා’’ති, සබ්බථාති පඤ්චකතිකවාදීනං චතුක්කවාදීනඤ්ච මතවසෙන සබ්බප්පකාරෙන, සද්දත්ථාබ්යතිරිත්තත්ථමත්තොයෙවාති බ්යතිරෙකො බ්යතිරිත්තං, නපුංසකෙ භාවෙ ක්තො, න විජ්ජතෙ බ්යතිරිත්තං බ්යතිරෙකො භෙදො යස්ස තං අබ්යතිරිත්තං, අබ්යතිභින්නන්ති අත්ථො, සද්දත්ථතො සකත්ථතො අබ්යතිරිත්තං අත්ථමත්තං අත්ථසාමඤ්ඤං යස්ස ඔදනාදිසද්දස්ස සො තථා වුත්තො.

කිඤ්චාපි වුත්තියං තබ්බාදිණාදිසමාසෙහි අභිහිතමවුත්තං, තථාපි තෙහි අභිහිතෙප්යෙවමෙව දට්ඨබ්බන්ති නිදස්සෙන්තො ආහ-‘එව’මිච්චාදි, කර-කරණෙ කරීයිත්ථාති කතො‘ක්තො භාවකම්මෙසු’ති (5-56) කම්මෙ ක්තො, සතිකොති එත්ථ කීතොති කම්මත්ථෙ ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120) ඉකො, කම්මතාගම්යතෙ කිතප්පච්චයාදීනං කම්මෙ විහිතත්තා, එවඤ්ච ධුහි කිමෙකමුදාහරණං දත්තමාචරියෙනෙ ත්යතො ආහ- ‘උදාහරණ’ඉච්චාදි, අනභිහිතෙති වචනං විනාපීති වචනං විනා එවාති අවධාරණෙ-අපිසද්දො, සම්භාවනෙවා, යද්යභිහිතෙහි වචනං විනාපි දුතියාදීනමප්පවත්ති භවෙය්ය, වචනසබ්භාවෙ තු කථායෙව නත්ථීති අත්ථො, එවඤ්ච පනෙත්ථ දුතියාදීනමභිහිතෙ පසඞ්ගාභාවො ජානිතබ්බො ‘‘පච්චතෙ ඔදනො, කතො කටොච්චාදොපි යදි දුතියාදයො සියුං පඨමාවිධානස්සාවකාසො න භවෙය්ය තතො සාමත්ථියානභිහිතෙයෙව කම්මාදො දුතියාදයො සකිරියා (යං තද)භිබ්යත්තියා භවිස්සන්ති, පඨමෙවත්වභිහිතෙ’’ති, න නුච පඨමායාකාරකමවකාසො රුක්ඛො පිලක්ඛොති [රුක්ඛො පිලක්ඛොති ක්රියාපදං න සූයතෙති විභත්යන්තරස්සප්පත්ති මඤ්ඤතෙභස්සාපදීප] කිමිදමුච්චතෙ අකාරකන්ති යද්ය කාරකං නෙදම්පයොගමරහති තතො යත්ථ විසෙසකිරියාන මස්සවනං තත්ථ පදත්ථසහචරිතාය සත්තාය පතීතියා ‘රුක්ඛො අත්ථි ¶ පිලක්ඛො අත්ථී’ති අපෙක්ඛීයතීති කාරකත්තං රුක්ඛාදීන මත්ථෙවෙති [අත්ථෙවෙති ඤ්ඤතං වත්ථුං පරං පතිපාදයිතුං සද්දො පයුජ්ජතෙ ඤ්ඤණඤ්ච සතොඉති යත්ර ක්රියාපදන්තරස්ස අප්පයොගො තත්ර උස්සග්ගතො සත්තා පතීතිතුත්ථීති ක්රියාපදානුසඞ්ගර කත්තරි තතියප්පසඞ්ගරනවකාසා පඨමා ත්යත්ථො-භස්සපදීප], න ච උච්චං නීචංත්යධිකරණවාචිත්තෙ [වාචිකා] නිපාතස්ස අත්ථීත්යනෙන නත්ථි සම්බන්ධොති උච්චමත්ථීත්යාධෙය්යස්සෙව කත්තුත්තං නාධාරස්සාත්ය කාරකත්තමාධාරස්සාත්යවකාසො-ත්ථි පඨමායාති ‘‘පඨමාවිධා නස්සාවකාසො න භවෙය්යා’’ති යථාවුත්තො-යං හෙතු අසිද්ධොති ච සක්කා වත්තුං, අසඞ්ඛ්යතො පඨමාත්යවත්වා ‘‘පඨමාත්ථ මත්තෙ’’ති (2.39) සාමඤ්ඤවිධානතො සිද්ධොයෙව, යං හෙතුත්තානභිහිතවචනමනත්ථකමිච්චෙව ඨිතං.

යඤ්චාති චසද්දො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ අපරම්පි කිඤ්චි වත්තබ්බමත්ථීති අත්ථො, යඤ්ච ඵලං මඤ්ඤතෙති සම්බන්ධො, යදෙත්ථාන භිහිතාධිකාරො නත්ථි තදා යථා ‘කතො කටො’ච්චත්රත්තෙන කම්මස්සාභිහිතත්තා දුතියා න හොති තථා ‘කටං කරොති විපුලං දස්සනීය’න්ති කටසද්දතො උප්පන්නාය දුතියාය (විපුලාදිගතස්ස) කම්මස්සා භිහිතත්තා විපුලාදීහි විසෙසනෙහි දුතියා න සියා, තතො ත්යාදි තබ්බාදිණාදිසමාසෙහි කම්මස්සාන භිහිතත්තමත්තෙවාති විපුලාදීහිපි දුතියාවිධානසඞ්ඛාතං අනභිහිතෙ’’ති (2-3-1) අනභිහිත වචනස්ස අධිකාරෙ යඤ්ච ඵලං චින්තයතීති අත්ථො, යුත්තස්සාතිමස්ස අත්ථො සම්බන්ධස්සාති, පච්චෙකං කරොත්යභිසම්බන්ධතායාති ‘කටං කරොති විපුලං කරොති දස්සනීයං කරොති’ච්චෙවං පච්චෙකං පච්චෙකං කරොතිස්සාභිසම්බන්ධතායාති අත්ථො, කම්මතා අත්ථීති සෙසො, එවං මඤ්ඤතෙ-‘‘කටං කරොමීති පවත්තො විපුලං කරොමී දස්සනියං කරොමීති ච පවත්තොවාති විපුලාදීනම්පි පච්චෙකං කම්මතා අත්ථෙව, තත්ථෙකස්සාභිධානෙ පරෙකස්ස සුඛමවලොකයන්තීති තදභිධානායපි දුතියා භවිස්සතී’’ති, පකාරන්තරාවතාරො නාචරියෙ නොපරොධිතොති තම්පි පනෙත්ථ දස්සයිස්සාම-‘‘කටසද්දා උප්පජ්ජමානා දුතියා ¶ කටජාති කම්මමභිහිතවතී, න විපුලාදිගුණකම්මං, තතො තදභිධානාය ච දුතියායෙව භවති, අථවා කටොව කම්මං, තං සාමානාධිකරණ්යෙන විපුලාදීහිපි දුතියා භවිස්සති, කටං කරොති විපුලො දස්සනීයොති හි වුච්චමානෙ විපුලාදයො කත්තුසමානාධිකරණතායෙව පතීයෙය්යුං තස්මා කටසද්දසාමානාධිකරණ්යම්පටිපාදයතා වස්සමෙත්ථ දුතියා කරණීයා’’ති. නන්වෙමිච්චාදිචොද්යං, එවන්ති එවං ගුණයුත්තස්ස කම්මතාය සති, පප්පොතීති කට කම්මෙ-භිධානියෙ (කතො) ති ක්තප්පච්චයස්ස කතත්තා උදාරාදිතො කරොත්යභිසම්බන්ධා දුතියා පප්පොතීති අත්ථො, එවං මඤ්ඤතෙච්චාදි පරිහාරො, අවයවෙන කම්මං න වදතීති සම්බන්ධො, අවයවෙනාති විසුංවිසුං, කිඤ්චරහීති ආහ-‘සභාවතො සබ්බං කම්මං වදතී’ති. හොතු කාමං උදාරාදිතොපි වුත්තෙන විධිනා පඨමා, කතසද්දතො කා පවත්තතීති ආහ-‘කතසද්දතො පි’ච්චාදි, අන්තොභූතො අන්තොගධො නාමස්ස සද්දස්ස අත්ථො යස්මිං කම්මලක්ඛණත්ථෙසො අත්ථො කම්මලක්ඛණො අභිහිතො කථිතො සම්පන්නො සම්පජ්ජතීති අත්ථො, නනු ‘කතො කටො’ච්චාදො සභාවතො සබ්බකම්මවුත්තියා අන්තොභූතනාමත්ථවුත්තියා චාත්ථමත්තෙ හොති සබ්බත්ථ පඨමාති ‘කටං කරොති උළාරං සොභනං දස්සනීය’න්ති කටාදිතොපි උප්පන්නාය දුතියාය කම්මස්සාභිහිතත්තා උළාරාදීහි පඨමාප්පසඞ්ගො සියාති අභිහිතාභිධානප්පසඞ්ගොපගතං චොදනං මනසි නිධායාහ-‘කටාදිසද්දො ත්වි’ච්චාදි, සාමඤ්ඤෙනාති විසුං විසුං කටාදිසාමඤ්ඤෙන.

‘‘කත්තුරිච්ඡිතතම’’න්ත්යනෙන (1-4-49) කත්තුනො කිරියාය සම්බන්ධි තුමිට්ඨතමං තස්මිං ඉච්ඡිතතමෙ කම්මසඤ්ඤං විධාය නිබ්බත්යාදිකෙසුතීසු කම්මෙසු දුතියා විධීයතෙ පාණිනීයෙහි, ඉච්ඡිතතමත්තඤ්ච තදත්ථත්තා කිරියාය, ඔදනං පචති ගාවුම්පයො දොහතිත්යාදො(හි) ඔදනාද්යත්ථා පචනාදිකිරියාරබ්භතෙති ඔදනපයාදීනමිච්ඡිතතමත්තං, තදුපදස්සෙන්තො ආහ-‘යං කත්තු’ච්චාදි, විභත්තිං විධාය දුතියාභිමතාති සම්බන්ධො, පුන පයාදිනිප්ඵත්තිනිමිත්තං යංකිඤ්චි දොහනාදිකිරියා යුත්තං ¶ කරණාදිරූපෙන අකථිතං ගවාදිකමිච්ඡිතං කාරකං, තත්ථාපි ‘‘අකථිතඤ්චා’’ති (1-4-51) කම්මසඤ්ඤං විධාය තෙනෙව දුතියා විධීයතෙ, තදුපදස්සෙතුමාහ-‘උපයුජ්ජමානෙ’ච්චාදි, අත්ර චෙවමකථිතනියමො කතො වාත්තිකකාරෙන-

පුච්ඡිචිභික්ඛීනං දුහි,යාචීනං නිමිත්තමුපයොගෙ;

පුබ්බවිධිම්හි-කථිතං, බ්රූසාසීනඤ්ච ගුණාසත්තන්ති.

උපයුජ්ජතෙ ඉට්ඨත්ථසිද්ධියං බ්යාපාරීයතීත්යුපයොගො-පයොප්පභුති, තස්මිං, නිමිත්තං ගවාදි, අපුබ්බවිධිම්හි අපාදානාධිකරණාදි පුබ්බසඤ්ඤා විධානාභාවෙ, විධානෙ හි මාණවකා මග්ගං පුච්ඡති, රුක්ඛා ඵලාන්යවචිනාත්යාදි යථාරහං භවති, ගුණාසත්තන්ති ගුණෙන සත්තං සම්බන්ධී, ගුණසද්දෙනෙත්ථ පධානසාධනං ධම්මාදිකං වත්තුමිච්ඡිතං පධානසාධනඤ්හි කිරියායොපකාරකමුපකාරියං පධානභූතං කිරියමපෙක්ඛිය ගුණො භවති, චො-නුත්තසමුච්චයෙ, පධානන්තු ධම්මාදිනො පවත්තියා තදත්ථත්තා, උපයුජ්ජමානඤ්ච තං පයොපභුතිචෙති විසෙසනසමාසං කත්වා උපයුජ්ජමානපයොප්පභුතිනො නිමිත්තන්ති ඡට්ඨීසමාසො, පභුති සද්දෙන ගවාදිනො ගහණං, ආදිසද්දෙන ගොමන්තාදිනො, දුතියෙනාදි සද්දෙන අධිකරණාදිනො, චතුත්ථෙන විනයාදිනො, විධානන්ති දුතියා විධානං, දුතියාවිධානමභිමතන්ති යොජනීයං. පාණිනියෙහි ‘‘තථා යුත්තඤ්චානිච්ඡිතං’’ (1-4-50) ඉච්චනෙන කම්මසඤ්ඤං විධාය ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ (2-3-2) ත්යනෙනෙව දුතියා විධීයතෙ, තන්දස්සෙතුමාහ-‘යෙනෙ’ච්චාදි, ‘‘තථා යුත්තඤ්චානිච්ඡිත’’න්තීමස්ස අත්ථො යෙනෙවෙච්චාදිපඤ්චිකාපාඨානුසාරෙන වෙදිතබ්බො, යුජ්ජතෙති කිරියාභිසම්බජ්ඣතෙ, යුත්තන්ති කිරියාභිසම්බන්ධං, අත්ර තු–

යද්යබුද්ධ්යාහිලඞ්ඝාදි, තදාහ්යාදිමනිච්ඡිතං;

යදා ලජ්ජාභයාදීහි, තදෙච්ඡි තතමං මතං.

‘‘තථා යුත්තඤ්චානිච්ඡිත’’න්ති සුත්තෙනස්ස පරියුදාසවුත්තිතො ඉච්ඡිතා අඤ්ඤමනිච්ඡිතමනභිමතමිතරඤ්ච, තතොයෙව‘ගාමං ගච්ඡන්තො රුක්ඛමූලමුපසප්පතී’ත්යත්ර නෙවිච්ඡිතනානිච්ඡිතස්සපි රුක්ඛමූලස්ස කම්ම සඤ්ඤා ¶ සිද්ධාති තත්ථ ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ති දුතියා විධීයතෙ, තන්දස්සෙති’නෙවිච්ඡිතනානිච්ඡිතස්මා’ඉච්චාදි, රුක්ඛමූලං නෙවිච්ඡිතං පුබ්බමනභිමතත්තා, නාප්යනිච්ඡිතං අප්පටිකූලත්තා, ගාමගමෙන හ්යස්ස තප්පරතා, රුක්ඛමූලොපසප්පනන්තු පසඞ්ගාගතන්ති රුක්ඛමූලානම්පි කිරියාභිසම්බන්ධො අත්ථෙව, අත්රාපි-

නෙවිච්ඡිතානිච්ඡිතන්තු, මබුද්ධියුපසප්පනෙ;

මූලං විස්සමනත්ථන්තු, තමිච්ඡිතතමං සියා.

බ්රූසාසිනඤ්චාති චසද්දොපසඞ්ගහිතෙ දස්සෙතුමාහ-‘එව’මිච්චාදි, එත්ථ ගාමදෙවදත්තගග්ගානමකථිතසඤ්ඤා, අජාදයො ත්විච්ඡිතතමා, ආදිසද්දෙන ‘පත්ථෙති ගාවුං පුරිසං ද්විජො’ත්යාදයො සඞ්ගහිතා, නයතිනී=පාපුණනෙ, වහති වහ=පාපුණනෙ, හරති හර=හරණෙ, ජයතිජි=ජයෙ, සබ්බත්ථලෙච එත්තෙ අයාදෙසෙ ච රූපං, දණ්ඩ=දණ්ඩනෙ චුරාදිත්තා ණිම්හි රූපං, අථ ‘‘අධිසීට්ඨාසානං කම්මං’’ත්යාදිනා (1-4-46) තෙන තෙන කම්මසඤ්ඤං විධාය ‘පඨවිං අධිසෙස්සතී’ති ආදො (තත්ථ) තත්ථ ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ති (2-3-2) දුතියා විධීයතෙ තෙහි තෙහි සත්ථ කාරෙහි, සබ්බත්ථෙවෙත්ථ ලොකස්ස කම්මවචනිච්ඡාති කමෙනෙතංඤ්ඤසඤ්ඤාපුබ්බකං කම්මමුපදස්සෙන්තො ආහ-‘අධිපුබ්බ’ඉච්චාදි, යාය වත්තිච්ඡාය දුතියා සියා තාය වත්තිච්ඡාය කම්මතා කථංහිනාමාති සම්බන්ධො, නෙව උපලබ්භන්තීති කදාචිකස්සචි සියාති සම්බන්ධො, පයතිතබ්බන්ති සුත්තන්තරමාරබ්භනීයං, තත්ථෙවං කිං භවතො මනසි දොසධිජම්භනෙනාති අත්ථො, ධම්මෙති එත්ථාපි එවං සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො, යථා ආධාරෙ කම්මවචනිච්ඡා, තථෙහාපි ආධාරවචනිච්ඡාති අත්ථො, තෙනෙවාහ-‘ධම්මෙති ආධාරවචනිච්ඡා’ති, ධම්මෙ අභිනිවිසතෙති සම්බන්ධො, එවංසද්දසමානත්ථත්තා තථා සද්දස්ස තදත්ථානුසාරෙනෙව විඤ්ඤායතීති තථාසද්දස්ස අත්ථො විසුං න වුත්තො, පානඤ්ච ආචාරොච පානාචාරං, තංපානාචාරමස්ස ආධාරස්ස තස්මිං තප්පානාචාරෙ, පානත්ථාචාරත්ථධාතුසම්බන්ධී යො නද්යාදි කො ආධාරො සො පානාචාරවායෙවාති ආහ- ‘පානත්ථාචාරත්ථානං ධාතූනමාධාරෙ’ති ¶ , කෙසඤ්චීති අනියමෙන කෙසඤ්චි සද්දසත්ථකාරානං, එත්ථාති එතස්මිං ආධාරවචනිච්ඡාපක්ඛෙ, පතිපරීහි භාගෙචෙත්යවසිද්ධාති ඉමිනා පතිසද්දස්ස ධාතුනා අයුත්තතං දස්සෙති… යදි යුජ්ජෙය්ය ඡට්ඨියාභාවා, තෙනාහ-‘යදාත්වි’ච්චාදි, වුත්තියං තෙනාති තසද්දෙන, අපිසද්දොපසඞ්ගහිතං තතියම්පි ගහෙත්වා වාචාති බහුවචනනිද්දෙසො.

යදා කාලද්ධානමිච්චාදිනා‘මාසමාසතෙ කොසං සයති’ච්චාදො අකම්මකෙහිපි යොගෙ කාලභාවද්ධදෙසානං පරෙහි කම්මත්තමනුඤ්ඤාතන්ති ච, යදාත්විච්චාදිනා තු කිරියාව සබ්බෙනසබ්බං න සූයති, තථා සති කුතො ච කම්මත්තන්ති තෙහෙව වුත්තන්තී ච දස්සෙති, ගම්ම මානකිරියායොගොපි න නිස්සිතො… මාසමාසතෙච්චාදීසු ආසනාදි [ආසනාදීසු (පොත්ථකෙ)] කිරියානං මාසාදියොගො විය කල්යාණිත්තගුණාදියොගො ච ලොකස්ස පතීතිපථමුපයාතීති, න සිජ්ඣතීති කිරියා න හොන්ති ගුණදබ්බානීති කිරියාසම්බන්ධාභාවා කම්මත්තාභාවොති න සිජ්ඣති, ගුළෙන මිස්සා ධානා භජ්ජිතයවා ගුළධානා. අජ්ඣයනකිරියාය පබ්බතෙන ච මාසකොසානං සාකල්ලෙන සම්බන්ධාභාවා අච්චන්තසංයොගාභාවොති මාසස්සාතිආදීසු න දුතියා. පුබ්බණ්හෙ සමයන්ති ඉමිනා පුබ්බණ්හෙ සමයොති සත්තමීආමාදිසමාසං දස්සෙති, අච්චන්ත මෙවාති ඉමිනා සමයස්ස සාකල්ලෙන විහරණකිරියාය සම්බන්ධමාහ, යංසමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි, තං එකංසමයන්ති සම්බන්ධො, උපසඞ්කමනකිරියායච්චන්තමෙව යුත්තොති ඉමිනා නිවාසනවිහරණ කිරියාහිපි පුබ්බණ්හසමයාදීනමච්චන්තමෙව යුත්තතං උපලක්ඛෙති, පකාරන්තරෙනාපි සිද්ධියමාසඞ්කමුබ්භාවයති ‘යදා ත්වි’ච්චාදිනා, විභත්තියා විපල්ලාසො යථාපකතමතික්කම්ම අඤ්ඤථා භවනං, ඉධ පන සත්තමි යම්පත්තායං සත්තම්යත්ථෙ බාහුලකෙන ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ච්චෙව දුතියාප්පත්ති.

තතියාභිමතාති ‘‘අපවග්ගෙ තතියා’’ති (2-3-6) වචනෙන පාණිනියානංපපඤ්චත්තමභිමතා, කථම්පන කාලද්ධානං කරණත්තමිච්චාසඞ්කිය කරණත්තමෙසම්පටිපාදෙන්තො ¶ ආහ-‘තථාපි’ච්චාදි, තථාපීති වුත්තක්කමෙන කරණත්තසම්භවා තතියාය විජ්ජමානායපි, සියාති තතියා සියා, තඤ්චාති තං කරණඤ්ච. කාරකමජ්ඣෙති එත්ථ ඡට්ඨී සමාසො කාරකසද්දෙන ච සත්තිකාරකං ගහිතන්ති (ආහ) ‘ද්වින්නං කත්තුසත්තීනං මජ්ඣෙ’ති, අභින්නස්සාපි හි එකස්ස දෙවදත්තාදිකත්තුනො භින්නානං තංසමවෙතානං කත්තුසත්තීනං මජ්ඣෙ කාලද්ධානානි, සත්තිභෙදමෙව බ්යඤ්ජයමාහ-‘තථාහි’ච්චාදි, එකත්ථාති එකස්මිං දෙවදත්තෙ, ද්වීහෙතීතෙ (භුඤ්ජික්රියා) සාධනන්ති සම්බන්ධො, ද්වින්නං අහානං සමාහාරො ද්වීහං තස්මිං. ඉසුමසතීති වා, ඉසුම්හි ආසො අස්සෙති වා නිප්ඵන්නෙන ඉස්සාසසද්දෙන ගම්මමානං කිරියං දස්සෙති ‘ඉස්වසනෙ’ති, නන්විච්චාදි චොද්යං, ධනුපඤ්චසතං කොසො, එවමඤ්ඤතෙච්චාදි පරිහාරො, ඡට්ඨියාසම්පත්තායන්ති කොසස්සෙකදෙසෙති එවං ඡට්ඨියා සම්පත්තායං, මුත්තසංසයෙනෙදං සමානන්ති මුත්තො සංසයො යස්මිං අවධ්යාදො තෙනෙතං තුල්යන්ති අත්ථො. වුත්තියං අභිමතාති ‘‘සත්තමී පඤ්චමියො කාරකමජ්ඣෙ’’ති (2-3-7) වචනෙන සත්තමීපඤ්චමියො පපඤ්චත්තමභිමතා, ද්වීහෙ භුඤ්ජිස්සතීති ද්වීසු දිවසෙසු ගතෙසු භුඤ්ජිස්සතීති අත්ථො, ‘‘යබ්භාවො භාවලක්ඛණ’’න්ති (2-36) සත්තමී, සකසකකාරකවචනිච්ඡායෙවාති හි ඉදං බාහුල්ලං නිස්සාය වුත්තං, ද්වීහා භුඤ්ජිස්සති කොසා විජ්ඣතීති ද්වීහා නික්ඛම්ම භුඤ්ජිස්සති, කොසා නික්ඛම්ම ඨිතං ලක්ඛං විජ්ඣති උපාත්තවිසයො-යමවධි, කොසෙ විජ්ඣතීති කොසෙ ඨිතං ලක්ඛං විජ්ඣතීති අත්ථො.

කතචත්ථසමාසාති කතො චත්ථසමාසො යෙසු තෙ තථා වුත්තා, අඤ්ඤපදත්ථවුත්තයොති අඤ්ඤපදත්ථෙ වුත්ති යෙසන්ති බ්යධිකරණඤ්ඤපදත්ථසමාසො, චත්තසමාසෙ ගත්යාදීනං විසුංවිසුං පධානත්තා තෙහි පරං පයුජ්ජමානො අත්ථසද්දො ගත්යාදීහි පච්චෙකමභිසම්බජ්ඣතීති මඤ්ඤතෙ, අථ සුත්තෙ ‘පයොජ්ජෙ’ඉච්චෙතාවත්යුච්චමානෙ පයොජ්ජො සයං කත්තාති කථං විඤ්ඤායති යෙන ‘පයොජ්ජෙ කත්තරී’ති විවරණං කතමිච්චාසඞ්කියාහ-‘ගත්යාද්යත්ථ’මිච්චාදි, ආදිසද්දෙන බොධා දීනං ¶ ගහණං, තක්කිරියාසමත්ථොවාති තස්සා ගත්යාදිකාය කිරියාය සමත්ථො එව නියුජ්ජතෙති සම්බන්ධො, කිරියාකරණෙ සමත්ථො නාම කත්තාවාති ආහ-‘සොච කත්තා’ති. දුතියාය සිද්ධායාති වක්ඛමානනයෙන පයොජ්ජස්ස කත්තුනො කම්මත්තසිද්ධියා ‘‘කම්මෙ දුතියා’’ති සුත්තෙනෙව කම්මෙ දුතියාය සිද්ධාය. කිං ලක්ඛණො-යං නියමො යදත්ථමි දමාරභීයතිච්චාහ-‘ගත්යාද්යත්ථාන’මිච්චාදි, පච්චුදාහරීයිස්සතෙ ‘එතෙසමෙවෙ’ච්චාදිනා, තථාචාබ්භුපගමෙ, පයොජ්ජො කත්තා න කම්මං ත්යබ්භුපගම්ම පයොජ්ජෙ කත්තරී’ති විවරිතන්ති අත්ථො, සාමත්ථියම්පනඉච්චාදිනා සාමත්ථියසරූපමාහ, ගති ආද්යත්ථානන්ති පදච්ඡෙදො, නියුජ්ජමානො පයොජකබ්යාපාරසඞ්ඛාතාය කිරියාය සම්බන්ධීයමානත්තා කම්මභූතොව භවතීති අත්ථො, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘ගමනාදිකිරියාය සාධනත්තා යදිපි පයොජ්ජො කත්තා, තථාපි සො පයොජකෙන ගමනාදීසු බ්යාපාරියමානො පයොජකස්ස බ්යාපාරලක්ඛණාය කිරියාය සම්බන්ධීයමානො යදි කම්මං න හොති අඤ්ඤථා කිං හොතීති අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණෙන සාමත්ථියෙන කම්මභූතොව හොතී’’ති [(අත්ථො) (පොත්ථකෙ)] ( ), පතීයතෙති ඉමිනා පතීතිවසෙනෙවාස්ස කම්මතා, සභාවතො තු පයොජ්ජො කත්තාවාතිපි ඤාපෙති, පයොජකොති සබ්බත්ථ දෙවදත්තාදිකො විඤ්ඤෙය්යො, අත්ථගහණස්සාති ‘‘සද්දාකම්මකභජ්ජාදීන’’න්ති අවත්වා ‘‘සද්දත්ථාකම්මකභජ්ජාදීන’’න්ති අත්ථග්ගහණස්ස, බොධත්ථස්ස උදාහරණන්ති සෙසො, නනු වචනප්පයොජනං දස්සයතා වචනමෙවොපදස්සිය පඤ්හො කාතබ්බො, අථ ‘එතෙසමෙවා’ත්යවිජ්ජමානෙනෙව කථං ත්යාසඞ්කියාහ ‘එතෙසමෙවෙ’ච්චාදි, හෙට්ඨා වුත්තක්කමෙන නියමත්ථත්තා වචනස්ස එවකාරො ලබ්භති, සම්බන්ධිවචනත්තා එතසද්දස්ස තෙන යථාපඨිතා ගත්යාදයොව විසෙස්සභූතා සඞ්ඛෙපෙන පරාමසීයන්තීති එතෙ සමෙවාති කතන්ති මඤ්ඤතෙ [එවොසඤ්චාති මඤ්ඤතෙ (පොත්ථකෙ)], (ගච්ඡති දෙවදත්තොති…පෙ… නහොතීති) ඉමිනා ඉමමත්ථඤ්ච ජොතෙති ‘‘යදිපි කිරියාභිසම්බන්ධා පයොජ්ජස්ස විය කත්තුනොපි කම්මත්තම්පසජ්ජති, තථාපි පයොජ්ජෙති වුත්තත්තා කත්තරි දෙවදත්තෙ දුතියා නප්පසජ්ජතී’’ති, අභිමතාති ‘‘ගතිබුද්ධ්යා’’දි (1-4-52) සුත්තෙන ¶ පයොජ්ජස්ස කත්තුනො කම්මසඤ්ඤං විධාය තස්මිං පයොජ්ජෙදුතියාභිමතා, චරහිසද්දො පුච්ඡායං, පයොජෙතීති අස්මිං උද්දෙසෙ තදා කථං භවිතබ්බන්ති සෙසොති යදාචරහිච්චාදිවාක්යස්සාවසානෙ පයොජෙතීති අස්මිං උද්දෙසෙ වචනසමීපෙ’තදා කථම්භවිතබ්බ’න්ති පාඨසෙසො හොතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො, යාවතාති තතියන්තපටීරූපකො නිපාතො, යස්මා දත්ථො වත්තතෙ, යස්මා දුතියා පප්පොති තස්මා ‘යඤ්ඤදත්තෙනෙ’ති භවිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

නියමෙනෙච්චාදිනා වචනාරම්භස්ස පයොජනමාහ, සාපි තතියාපි [දුතියාපිති වත්තබ්බ] යදාත්විච්චාදිනා හරති නාහාරත්ථෙ [නහරත්යත්ථෙ (පොත්ථකෙ)] තිපි විඤ්ඤාපෙති, උභයත්ථාති දුතියාය පත්තාය අප්පත්තාය ච, විභාසා විකප්පොති අත්ථො, කාරෙතිකර-කරණෙ, ලෙත්තායාදෙසාතිලත්ත එත්තඅයාදෙස්ස, වද-වචනෙ, අභිවදනමභිවාදො තං කරොතීති ‘‘ධාත්වත්ථෙනාමස්මී’’ති (5-12) ඉම්හි නාමධාතු ‘අභිවාදි’තිසුත්තෙ නිද්දිට්ඨොති ආහ-‘අභිවාදිස්මා’ඉච්චාදි.

ඛාදයති ආදයති ඛාද, අද=භක්ඛණෙ, අව්හාපයති ව්හෙ=අව්හානෙ ආපුබ්බො, ‘‘පයොජකබ්යාපාරෙ ණාපිචෙ’’ති (5-16) ණාපිම්හි පුබ්බසරලොපො, කන්දයති කන්ද=අව්හානරොදනෙසු.

‘‘වහිස්සානියන්තුකෙ’’ති ගණසුත්තෙ අයමෙත්ථො ‘‘වහිස්සධාතුස්ස පයොජ්ජෙ කත්තරි නියන්තුරහිතෙ දුතියා න භවතී’’ති, නියන්තා සාරථි කිරියාසිද්ධිං නියාමකොති වත්වා තමෙව පකාසෙතුමාහ-‘කිරියඞ්ග’මිච්චාදි, කිරියඞ්ග කිරියොපකරණභූතං බලී බද්දාදිං කිරියාකාරණං, නියමෙත්වාති එකස්මිං කරණීයෙ කිරියා විසයෙ පතිට්ඨපෙත්වා, වාහයති භාරං දෙවදත්තෙනෙත්යත්ර හි දෙවදත්තො පඤ්ඤවා පුරිසො නියන්තාරමන්තරෙනෙව භාරං වහතීත්යනියන්තුකො කත්තා, වාහයති භාරං බලීබද්දෙ ඉච්චත්ර තු බලීබද්දා නියන්තා රමන්තරෙන න වහන්තීති සනියන්තුකා.

‘‘භික්ඛිස්සාහිංසාය’’න්ති ¶ ගණසුත්තස්සායමත්ථො ‘‘භක්ඛිස්සාහිංසත්ථස්ස පයොජ්ජෙ කත්තරි දුතියා න භවතී’’ති, අථ කථමෙත්ථ හිංසත්ථතා භක්ඛිස්ස හිංසා හි චෙතනාවති සම්භවති, න චෙත්ථසස්සං චෙතනාවන්තන්ති ආහ-‘සබ්බෙ’ඉච්චාදි, සබ්බෙති රුක්ඛාදයො, භාවා පදත්ථා, ඉදානි සබ්බදස්සනානුකූලහිංසත්ථතමුපදස්සෙතුමාහ-‘යදිවෙ’ච්චාදි, නනු බුද්ධවචන නිස්සිතමිදං බ්යාකරණං, තථා සති සම්මතමෙවෙ-ත්ථො-පදස්සෙත්වා ගන්තබ්බං කින්නාමාඤ්ඤදස්සනොපගාතාධිරෙනාති තුණ්හී හොති නික්කාරණිස්සා [නික්කම්මිස්සා (පොත්ථකෙ)] භවතො-පායොති විඤ්ඤායති, පරත්ථානුබද්ධකිච්ඡං පන මහාපුඤ්ඤපඤ්ඤා න කිඤ්චි විය මඤ්ඤන්ති, හොති (හි) එතෙන පරත්ථො ‘‘මතන්තරෙපි සිද්ධි සිස්සානං, තංතං මතඤ්ඤුනො වා කදාචි කරහචි යදිදමවලොකෙය්යුං තෙ චෙත්ථාවතාරං [චෙත්ථකාරං (පොත්ථකෙ)] ලභෙය්යුං එතාදිසො ච පඤ්ඤවා පටිලද්ධබුද්ධවචනප්පසාදො’ති තදවතාරෙන ච බුද්ධෙ භගවති කමෙන දළ්හං පසාදං පටිලභෙය්යු’’න්ති, එවමෙවං තත්ථ තත්ථ තංතංබ්යාකරණොදාහරණප්පසඞ්ගෙපි තදනුසාරෙනෙව තන්තංපයොජනං වෙදිතබ්බං, න නිරත්ථකකථාපසුතො-යමාචරියොති.

දුහාදීනං ත්යෙවමාදො අම්හාකම්පරමගුරුනා රතනමතිපඤ්චිකාලඞ්කාරාදිකාරෙන නානාකාරසාරත්ථවෙදවෙදිතු [වෙදාවෙදිත (පොත්ථකෙ)] මහාපඤ්ඤාපාටවානං පඤ්ඤවන්තානං සාමිනා මහාසාමිනා සම්බුද්ධසාසනරතනවරොපකාරකෙන ‘ඉදමෙත්ථ විචාරණීයං’ත්යභිධාය නානාමතන්තරමාකඩ්ඪිය බහුං සම්පවෙදිතමත්ථි, මයම්පනෙත්ථ ආචරියෙනාධිප්පෙතමත්තමෙවාලම්බ අත්ථම්ප කාසයිස්සාම. සත්යප්යනෙකදස්සනභෙදෙ සිට්ඨප්පයොගානුසාරෙන යත්ථ පධානෙකම්මනිත්යාදිප්පභුතයොදිස්සන්ති, යත්ර ත්වප්පධානෙත්යාදී, යත්රොභයත්රපි, තංසබ්බමිහ භස්සකාරාද්යනුමතක්කමෙන පටිපාදයමාහ-දුහාදීන’මිච්චාදි, එත්ථාදිසද්දො පකාරවාචී, තෙන යාචිප්පභුතයො ගය්හන්ති, කම්මද්වයයුත්තානන්ති නිද්ධාරණෙ ඡට්ඨී, තෙන කම්මද්වයයුත්තානං මජ්ඣෙ දුහාදීනමප්පධානෙපි ගවාදො කම්මෙ ත්යාදිප්පභුතයොති යොජනා ¶ . ඉච්චාදිතිආදිසද්දෙන ‘අවරුන්ධති වජං ගාවං අවරුන්ධීයතෙ වජං ගො’ඉච්චාදීනං පරිග්ගහො, ගමනාද්යත්ථාන මිත්යාදිසද්දෙන බොධත්ථාදීනං ගහණං. ගමීයතෙ ගාමො දෙවදත්තන්ති එත්ථ කථං පයොජ්ජත්තසම්භවොති ආහ-‘පුරිසෙ’ච්චාදි, යජ්ජපි ගාමො තුණ්හී හොති නිබ්යාපාරත්තා පුරිසොව තු ගමනකිරියං නිප්ඵාදෙති, තථාපි පුරිසස්ස ගමනකිරියාය යංඵලප්පත්තිලක්ඛණං, තමුභින්නම්පි ගාමපුරිසානං සමානන්ති පුරිස කිරියාතුල්යඵලත්තා ගාමොපි ගමනකිරියාය කත්තුබ්යපදෙසෙ කාරණං භවතීති අධිප්පායො, තථාහි ගාමං ගච්ඡන්තො කොචි ගාමෙ ආසන්නෙ සති වදති ‘ආගතො ගාමො පත්තො ගාමො’ති, අතොඤ්ඤෙසන්ති යෙ කම්මද්වයයුත්තා දුහාදයො ගමනාද්යත්ථාචොදාහටා, එතෙහි අඤ්ඤෙසං, පධානෙ කම්මෙභි අජාදිම්හි පධානෙ කම්මෙ, පධානත්තම්පන අජාදීනං කිරියාය පයොජනත්තා, අජාද්යත්ථා හ්යානයනකිරියාරභ්යතෙ. අයම්පනෙත්ථ සඞ්ගහො-

‘‘දුහි යාචි රුධි පුච්ඡි, භික්ඛි චි බ්රුවි සාසි ච;

ජි දණ්ඩි පත්ථි මන්ථී ච, ධාතූ හොන්ති දුහාදයො.

ගත්යාදිසුත්තපට්ඨිතා, ගත්යාද්යත්ථා භවන්ති තෙ;

නීවහහරකසාච, නීවහාදී භවන්ති තෙ.

ද්විකම්මකෙසු චෙතෙසු, අප්පධානෙ දුහාදිනං;

ත්යාදිප්පභුතයො හොන්ති, පධානෙ නීවහාදිනං;

උභයත්ථ පයොගානු, සාරා ගත්යත්ථආදිනං’’ති.

පයොගො පන සම්බන්ධචින්තායමිහ ච වුත්තානුසාරෙන සබ්බථා විඤ්ඤෙය්යා.

පුබ්බෙ කිරියානිස්සයෙන [කාරකනිස්සයෙන (පොත්ථකෙ)] දුතියාය විහිතත්තා ආහ ‘ඉදානි’ච්චාදි, ධිසද්දස්ස අත්ථප්පධාන නිද්දෙසෙන වා ආදිසද්දෙන වා ‘හා දෙවදත්ත’න්තිපි හොති, හා දෙවදත්තදුක්ඛන්ති තු දුක්ඛෙන යොගා දෙවදත්තෙන න යුත්තො හොතීති පඨමාවාමන්තණෙ. නනුච අන්තරාසද්දෙන යොගෙ යථාරාජගහනාලන්දාහි ¶ දුතියා [(තථා)] අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නා ලන්ද(න්ති තථා) අන්තරාමග්ගෙති එත්ථ මග්ගතොපි [අන්තරාමග්ගතොපි] කස්මා න දුතියාති තෙනායොගා, යෙසඤ්හි තංමජ්ඣං තෙ තෙන යුජ්ජන්තීති තෙහියෙව දුතියා, අථවාබ්භුපගතෙපි තංයොගෙ තංසම්බන්ධීයෙව මග්ගොති මුඛ්යත්තා තතො [සබ්බස්ස (පොත්ථකෙ)] න දුතියා, අත්රාපි ඡට්ඨීයෙව පප්පොති අන්තරා තඤ්ච මඤ්ච කමණ්ඩලුඉති, තව මම මජ්ඣෙ කමණ්ඩලුත්යත්ථො, අථ කමණ්ඩලුසද්දතො දුතියා කස්මා න භවති සතීප්යන්තරෙන යොගෙ තස්ස පධානත්තා, තථාහි කමණ්ඩලුනො සකත්ථා පවත්ති, තුම්හම්හානන්තු පරත්ථා-කමණ්ඩලුවිසෙසනත්තෙන තෙසං පවත්තත්තා, තත්ර කමණ්ඩලුනො සකත්ථෙ වත්තමානත්තා පධානත්තෙනාවතත්තා පාටිපදිකතො අච්චුතත්තා පරත්තා පඨමෙව භවතීති ජීනින්දබුද්ධින්යාස. නින්දාදි ලක්ඛණස්ස සම්බන්ධස්ස සබ්භාවා සබ්බත්ථ සම්බන්ධඡට්ඨියා සම්පත්තායං වචනං, ආකතිගණො-යං.

ලක්ඛණාදීස්වත්ථෙසුති නාමස්සා [කස්සා (පොත්ථකෙ)] යමත්ථනිද්දෙසොති ආහ ‘අභිනායො යුත්තො’ච්චාදි, තෙනාති අභිනා යුත්තස්සාත්ථනිද්දෙස කාරණෙන, ලක්ඛණසද්දෙන හෙතු වත්තුමිච්ඡිතොති ආහ-‘තත්ථෙ’ච්චාදි, දුවිධො හෙතු, වුත්තඤ්හි සුබොධාලඞ්කාරෙ ‘‘ජනකො ඤාපකො චෙති, දුවිධා හෙතවො සියු’’න්ති (252), සමුපලක්ඛයතීති සමුපලක්ඛණං, සඞ්කෙතමත්තං ඤාපකං, න තු ජනකං, සඞ්කෙතොපි ලක්ඛණමුච්චතෙ ලක්ඛීයතෙ කාරියමානෙනාති කත්වා, ජනකස්සාප්යත්ර ලක්ඛණත්තෙන ගහණෙ පයොජනං ‘‘අනුනා’’ (2-10) ඉච්චත්ර දට්ඨබ්බං. කඤ්චිපකාරන්ති ඉමිනා ඉත්ථංසද්දස්ස අත්ථං වදති. පත්තොති ඉමිනා භූතසද්දස්ස, එත්ථ හි භූධාතු පත්තියං වත්තතෙ, රුක්ඛොලක්ඛණන්ති රුක්ඛො ඤාපකහෙතූති අත්ථො… රුක්ඛෙන විජ්ජුයා ඤාපීයමානත්තා, ආචරියජිනින්දබුද්ධි පන අඤ්ඤථා වණ්ණයති, තස්සෙදං මතං-

ක්රියාය ජොතකො නායං, සම්බන්ධස්ස න වාචකො;

නාපි ක්රියන්තරාපෙක්ඛී, සම්බන්ධස්ස තු භෙදකොති.

අයමෙත්ථ ¶ අත්ථො ‘‘අයමභි අභිනන්දතිත්යාදීසු විය කිරියාය ජොතකො න හොති, ඡට්ඨී විය සම්බන්ධස්ස වාචකො න හොති, නික්කොසම්බීත්යත්ර ගමනකිරියාපෙක්ඛී නිසද්දො විය නාපි කිරියන්තරා පෙක්ඛී, කිඤ්චරහි සම්බන්ධස්ස තු භෙදකො විසෙසකො භවතී’’ති තමුපදස්සෙතුමාහ-‘අඤ්ඤෙ ත්වි’ච්චාදි, එත්ථ ඉතිසද්දො නිදස්සනෙ, රුක්ඛම්පත්වා විජ්ජොතතෙ ඉතිඑවං පත්තිකිරියාය පත්වාතිවුත්තරුක්ඛපාපනකිරියාය ජනිතොති අත්ථො, තථාහි රුක්ඛස්ස විජ්ජුයා පාපනාභාවෙ විජ්ජුයා ලක්ඛියාය තල්ලණස්ස ච රුක්ඛස්ස යො ලක්ඛියලක්ඛණභාවො සම්බන්ධො, සො කෙන සම්පාදිතො භවෙය්ය, නනු සම්බන්ධෙ අභිනා ජොතීයමානෙ රුක්ඛස්ස ලක්ඛණවුත්තිතා කථං ජොතීයතීති ආහ-‘ලක්ඛණත්ථොච විසයභාවෙනා’ති, තථාචෙත්යාදිනා තස්මිං පක්ඛෙ සම්භාවිතං දොසමුබ්භාවයති, තත්රාය මිච්චාදිනා යථාවුත්තදොසපරිහාරාය පරෙහෙවාභිධීයමානම්පරිහාරමාහ, පරිහාරොපදස්සනෙනාස්සාපි පක්ඛස්සාදුට්ඨතාඛ්යාපනෙනෙසොපි පක්ඛො-බ්භුපගතොත්යවසෙයො, අතොයෙවුපරි යථාවුත්ත පක්ඛනිස්සයෙනෙව බ්යාඛ්යායතෙ, දෙවදත්තස්ස සාධුත්තසඞ්ඛාතඉත්ථම්පකාරප්පත්තියා විසයභාවෙනාවට්ඨිතා මාතා තත්ථ වත්තති නාමාති ආහ-‘මාතුයා’තිආදි, මාතා ච ඉත්ථම්භූතෙ පවත්තා විසය භාවෙන දෙවදත්තො ච තත්ථ විසයීභාවෙන, තෙසඤ්ච විසයවිසයීභාවලක්ඛණො සම්බන්ධො ඉත්ථම්පත්තිලක්ඛණාය කිරියාය ජාතො, සො මාතුසම්බන්ධො හොති කාරණවසෙන, සොචාතිනා ජොතීයතීති මාතු තෙනාභිනා යොගොති ආහ-‘ය්වාය’ච්චාදි, මාතුසම්බන්ධොඉති යොජනා, ඉත්ථම්පත්තියාති ඉත්ථම්පත්තිලක්ඛණාය කිරියාය කරණභූතාය, එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘කිඤ්චාපි සො සම්බන්ධො දෙවදත්තෙනාප්යවිනාභාවීති තස්ස සොභිනා ජොතීයතෙ, තථාපි මාතුසම්බන්ධොභිනා ජොතීයතීති ‘මාතු තෙන යොගො’ති ච (වුච්චති)… සද්දසත්තියා තග්ගතායෙව දුතියාය උභයගතස්සාපි සම්බන්ධස්ස ජොතනතො’’ති රුක්ඛො රුක්ඛො තිට්ඨතීති සම්බන්ධො, ඨිතිම්පටිච්චාති ඨිතින්නිස්සාය එසං රුක්ඛානං යො ච සම්බන්ධොති යොජනා, රුක්ඛානන්ති ඉමිනා රුක්ඛා කිරියාය පරෙ සම්බන්ධිනොති ඤාපෙති, ඨිතිම්පටිච්චාති ¶ ඉමිනා පන තිට්ඨතිසද්දවචනීයා සාධ්යරූපා ඨිතිකිරියා රුක්ඛතො පරෙ සම්බන්ධීති, අචෙතනානං රුක්ඛානමපෙක්ඛාවිරහෙපි ලොකම්පතීතිවසෙන ‘පිපතීසා’දීනං විඤ්ඤායමානත්තා විඤ්ඤායමානඨානාපෙක්ඛණකිරියායසාධ්යසාධනලක්ඛණො සම්බන්ධො ජාතොති විඤ්ඤෙය්යං, සො ච රුක්ඛසම්බන්ධො-භිනා ජොතීයතීති ආහ-‘සො’තිආදි, ද්විබ්බචනෙනෙව ජොතනීයාති විච්ඡාත්ථෙ වුත්තිමත්තෙ සතීපි විභත්තියා [විච්ඡත්ථෙ වුත්කිමත්තෙත්යාදිවචනං විචාරෙරෙතබ්බංවිතත්තියා අබිසද්දස්සච විච්ඡත්ථෙ වුත්තියා අභාවා, ලක්ඛණිත්ථම්භූති හි පකතිවිසෙසනං] ජොතෙතුමසමත්ථත්තා විච්ඡාය ජොතනාය ද්විබ්බවචනං කත්තබ්බමෙවාති අධිප්පායො.

උපාදියමානොති අබ්භුපගම්මමානො, යදි පන උපාදියමානො භාගො, අනුපාදියමානො කථන්ති ආහ-‘යො පනා’තිආදි, තගරකුට්ඨා ගන්ධබ්බවිසෙසා, මමාභජතීති මං ආභජති, මම කොට්ඨාසො හොතීති අධිප්පායො.

නතුලක්ඛණන්ති සච්චකිරියා වුට්ඨියා හෙතු හොති, න තු සඞ්කෙතොති අත්ථො, හෙතුත්තා ලක්ඛණත්තාභාවෙ සච්චකිරියාය කථං ලක්ඛණෙ දුතියාති හෙතුත්තෙපි ලක්ඛණත්තමස්ස සාධෙන්තො සාධම්මපයොගෙනාන්වයමාහ-‘යං සකිම්පි’ච්චාදි, එත්ථ හි ලක්ඛණං සච්ච කිරියාති පටිඤ්ඤා, [පක්ඛො (පොත්ථකෙ)] සකිම්පි නිමිත්තතාය කප්පනත්තාති හෙතු, යං සකිම්පි නිමිත්තතාය කප්පතෙ තම්පි ලක්ඛණං භවති, යථා’අපි භවං කමණ්ඩලුපාණිං සිස්සමද්දක්ඛී’ති සාධම්මපයොගෙනාන්වයො දට්ඨබ්බො, කප්පතෙති සමත්ථොති අත්ථො, කමණ්ඩලු පාණිම්හි අස්සෙති කමණ්ඩලුපාණී, අපීති පඤ්හෙ, කදාචි කෙනචි කමණ්ඩලුපාණීසිස්සො දිට්ඨො සො තමෙව දස්සනං ලක්ඛණං කත්වා පුච්ඡති ‘අපි’ත්යාදිනා, අථ යථා වුත්තෙන හෙතුනොපි ලක්ඛණත්තමත්තු තථාපි පරවිප්පටිසෙධෙන හෙතුම්හි තතියා කස්මා න සියාති චොදයමාහ ‘න න්වෙවම්පි’ච්චාදි, පුබ්බවිප්පටිසෙධෙනාති අපවාදපුබ්බවිප්පටිසෙධෙන, තථාහි ඡට්ඨියා ¶ පවාදො හොති හෙතුම්හි තතියාවිධි… සම්බන්ධඡට්ඨියා පත්තාය හෙතුතතියාවිධානතො උපපදවිභත්තිවිධිපි ඡට්ඨියාපවාදො… සම්බන්ධවිසෙසාභිබ්යත්තිහෙතුනොපපදෙන යොගෙ තස්මිංයෙව සම්බන්ධෙ විධානතො, තත්ථ හෙතුතතියාවකාසො ‘ධනෙන කුල’න්ති, උපපදවිභත්තියාවකාසො ‘රුක්ඛමනුවිජ්ජොතතෙ’ති, සච්චකිරියමනු පාවස්සීති තු හෙතුම්හි ලක්ඛණෙ-පවාදවිප්පටිසෙධෙ සති පුබ්බවිප්පටිසෙධෙන දුතියා භවති.

සහත්ථෙ-නුනො වත්තනෙ පබ්බතෙන යොගො කථන්ති ආහ‘පබ්බතෙනෙ’ච්චාදි.

විසයභාවෙනාතිආදිනා හීනත්ථෙති විසයසත්තමිත්තමාහ, විජානනප්පකාරමාහ-‘හීනෙ’ච්චාදි, තෙනාති අනුනා, කථං තෙන යුත්තත්තං උක්කට්ඨස්සාති හීනුක්කට්ඨසම්බන්ධමුඛෙන විභාවෙන්තො’තත්ථා’තිආදිමාහ, තත්ථාති හීනෙච්චාදිනා වුත්තෙ තස්මිං, යතොති උක්කට්ඨසාරිපුත්තාදිකො, හීනොති පඤ්ඤවත්තාදි(තො නික්කට්ඨො, සො සාරිපුත්තාදිකො උක්කට්ඨො) හීනත්ථවිසයො ජායතෙ… තබ්බිසයෙ තස්ස උක්කට්ඨතා පත්තිතො, හීනුක්කට්ඨසම්බන්ධො පන අතිසායනාදිකාය කායචි කිරියාය කතොති දට්ඨබ්බං.

කින්තං ආධික්යමිච්චාහ- ‘අධිකාධිකීසම්බන්ධො’ති, අධිකො අස්ස අත්ථීති අධිකී=ඛාරී, අථාධිකීවිනිමුත්තෙ අධිකාධිකිසම්බන්ධො කථමවසීයතෙ නහ්යත්රාධිකී කොචි සූයතිච්චාහ-‘නවිනෙ’ච්චාදි, ඉති සද්දො හෙතුම්හි යථාවුත්තසම්බන්ධසාධනො, තදොපසද්දෙනයොගොති තදා උපසද්දෙනාධිකිනොයොගොති අත්ථො. ද්විට්ඨත්තා සම්බන්ධස්ස අධිකස්සාප්යුපසද්දෙන යොගා තතොපි කස්මා න සත්තමීත්යාහ-‘අධිකම්හාත්වි’ච්චාදි, යථා එකායෙව විභත්තියා උභයගතස්සාපි සම්බන්ධස්ස ජොතිතත්තා විජ්ජුසඞ්ඛාතලක්ඛියා සත්තම්යභාවො, එවමිධා පීති පුබ්බෙ වුත්තසමාධිමතිදිසන්තො ආහ-‘ලක්ඛිතා විය සත්තම්ය භාවො’ති, ‘‘මාණිකා චතුරොදොණා, ඛාරිත්ථී චතුමාණිකා’’.

කින්තං ¶ සාමිත්තමිච්චාහ-‘සස්සාමිසම්බන්ධො’ති, කාය කිරියාය ජනිතොති ආහ-‘පරිපාලනාදිකිරියාය ජනිතො’ති, තඤ්චාති සාමිත්තාපෙක්ඛො නපුංසකනිද්දෙසො, සම්බන්ධස්සානෙකවිධත්තා ආහ‘සබ්බත්ථ සම්බන්ධෙ’ති, ආඛ්යායතෙතීමස්ස අත්ථො විධීයතෙ ඤාපීයතෙති, දිට්ඨන්තො-පනීතොත්ථො සුඛෙන පටිපත්තුං සක්කාති පසිද්ධමනුවදියමානමප්පසිද්ධඤ්ච විධීයමානං දිට්ඨන්තමාහ-‘යථා යො කුණ්ඩලී සො දෙවදත්තො’ති, කුණ්ඩලිත්තම්පසිද්ධං, දෙවදත්තත්තමප්පසිද්ධමිච්චාහ-‘කුණ්ඩලිත්තානුවාදෙනෙ’ච්චාදි. යථෙවොභයාධිට්ඨානත්තෙප්යුපසජ්ජනතොව ඡට්ඨී ‘රඤ්ඤො පුරිසො’ති, න විසෙස්සතො ‘පුරිසස්ස රාජා’ති, තථා සම්බන්ධාභිබ්යඤ්ජනකෙනාධිනා යොගෙපි විසෙසනතොව භවති, නාඤ්ඤතොති ආහ-‘තත්ථා’තිආදි. බ්යතිරෙකමාපාදීයතීති කාරකඡක්කතො බ්යතිරිත්තත්තා සම්බන්ධො බ්යතිරෙකො තං ආපාදීයති පාපීයතීති අත්ථො, උභයතොති සංතො සාමිතො ච, අධිබ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලාති බ්රහ්මදත්තස්ස පඤ්චාලා සන්තකා [සාමිනො (පොත්ථකෙ)] ති අත්ථො, සන්තකා [සාමිනො (පොත්ථකෙ)] හි පඤ්චාලා, න සාමි [නසං (පොත්ථකෙ)], අධිපඤ්චාලෙසු බ්රහ්මදත්තොති පඤ්චාලානං බ්රහ්මදත්තො සාමීත්යත්ථො.

කිං ලක්ඛණො-යං කත්තාඉච්චාහ-‘කත්තරි’ච්චාදි, ගච්ඡති දෙවදත්තොච්චාදො කත්තරි පතිට්ඨිතං, පචත්යොදනං දෙවදත්තොච්චාදො කම්මෙ පතිට්ඨිතං කිරියං කරොතීති සම්බන්ධො, කරොතීති ච ඉමිනා අන්වත්ථ බ්යපදෙසොව සිද්ධො-යං කත්තු වොහාරොති ඤාපෙති, කෙනචි පයුජ්ජමානොපි සකෙ කම්මෙ සයමෙව පධානත්තමනුභවතීති‘පයුත්තො වා පධානභාවෙනා’ති වුත්තං හොති චෙත්ථ-

පධානතාය යො කත්තු, කම්මට්ඨං කුරුතෙ ක්රියං;

සා කත්තා නාමප්පයුත්තො, පයුත්තො වාත්යයං ද්විධාති.

තත්ථ පුරිසෙන කතන්ති අප්පයුත්තො, පුරිසෙන කරොති දෙවදත්තොති පයුත්තො, නනු කිරියා-යමබ්යවධානෙන කරණාධිකරණෙ හෙව ¶ සාධ්යතෙ කත්තාරා තු දූරට්ඨෙන, තථාසති කථමනෙකසාධනසාධනීයං කිරියං කත්තාව කරොති මුඛ්යභාවෙනාපරෙත්වමුඛ්යභාවෙනාති වුච්චතෙ-

කත්තුතොඤ්ඤෙසමුබ්භූත්යා, විවිත්තාලොචනාදිනා [වවිවෙකෙච දස්සනාති වාක්යපදීයෙ, පවිවෙකෙච කාරකන්ථරාමභාවෙදිස්සභෙ කත්තරික්රියා අත්ථි භවති විජ්ජතිච්චාදො තිතටීකා, තතියපාථානංපාත 100, නංපාත 243];

දූරාදප්යුපකාරිත්තෙ, කත්තු වාත්තප්පධානතා.

අයමෙත්ථ අත්ථො ‘‘කත්තුනො සකාසා අඤ්ඤෙසං කරණාදීනං උබ්භූත්යා සම්භවෙනච, තථාහි පසිද්ධකරණසභාවොපි ඵරසු කත්තායත්තවුත්තිතායාධිකරණම්භ වති‘ඵරසුම්හි ඨපෙත්වා ඡින්දතී’ති, විවිත්තස්ස කරණාදීහි පුථබ්භූතස්ස, කත්තුනො කිරියාය ආලොචනෙන දස්සනෙන ච ‘දෙවදත්තො අත්ථි භවති විජ්ජතී’ති [වුථබ්භූතස්සානෙන ආලොචනෙන දස්සනෙනච කත්තුනොදෙවදත්තෙනදෙවදත්තං භවති විජ්ජතීති (පොත්ථකෙ)], ආදිසද්දෙන කරණාදිනො (තදධීන) පවත්තිආදීනං ගහණං, ඉමිනා කාරණෙන දූරතො උපකාරිත්තෙපි කත්තුයෙව සප්පධානතා සියා’’ති, පුනපි-

ථාල්යාදීනන්තු කත්තුත්තං, හොතෙවාචෙතනානපි;

යතො සද්දස්ස වුත්යත්ථෙ, මිච්ඡාත්යාසෙන-නාදිනා.

අයමෙත්ථ අත්ථො ‘‘අචෙතනානම්පි ථාලීඅසිආදීනං කත්තුත්තම්භවති යථාවණ්ණිතසප්පධානත්තනිමිත්තාභාවෙපි, කස්මාති චෙ යතො කාරණා අත්ථෙ අත්තනො අභිධෙය්යෙසද්දස්ස වුත්ති පටිපත්ති අනාදිනා මිච්ඡාභ්යාසෙනභවති තස්මා ථාල්යාදීනන්තිආදි පකතං, කිං වුත්තං හොති ‘‘අඤ්ඤථා සද්දත්ථො, අඤ්ඤථා සභාවත්ථො, න හි සද්දො බාහ්යෙ වත්ථුම්හි බ්යාපාරමාපජ්ජති, තථාහි–

අඤ්ඤථෙ වාග්ගි සංසග්ගා, දාහං දඩ්ඪොති මඤ්ඤති;

අඤ්ඤථා දාහසද්දෙන, දාහත්ථො සම්පතීයතෙ.

බාහ්යපදත්ථස්ස සභාවො විය හුත්වා මිච්ඡාභ්යාසෙන අනාදිනා පන පවත්තෙන බාහ්යෙ වත්ථූනි අවිජ්ජමානෙන කරණභූතෙන ථාල්යාදීනං කත්තුත්තං හොතී’’ති. අථ ච පන–

වත්තිච්ඡාදො ¶ පවත්තෙහි, සප්පධානත්ත හෙතුහි;

කත්තුධම්මෙහි වුත්තෙහි, කත්තා සද්දාව ඤායතෙ.

එකස්සාමුඛ්යවත්ථාහි, භෙදෙන පරිකප්පනෙ;

කම්මත්තං කරණත්තඤ්ච, කත්තුත්තං චොපජායතෙ.

වුත්තෙහීති ‘කත්තුතොඤ්ඤෙසමුබ්භූත්යා’ච්චාදිනා, සද්දාවාති සද්දෙ තෙධම්මා හොන්තු වා මා වා කත්තුසම්බන්ධියථාවුත්තධම්මවචනිච්ඡාය සද්දතොව කත්තා පතීයතෙ, නියමෙන න වත්ථුතොති අත්ථො, අමුඛ්යා වත්ථාහීති බුද්ධියා තදාකාරතාය පරිණාමාවත්ථාහි, හන්ත්යත්ත නාවත්තානන්ති එකස්සෙවාත්තනො කම්මත්තාදි ජායතෙ, අතොයෙවාච්චන්තමසන්තොපි අඞ්කුරො ජනනකිරියාය කත්තා භවති ‘අඞ්කුරො ජායතෙ’ති, වුත්තං හි–

පුරාසඤ්ජනිතො [පුරාසඤ්ජාතිතො] භාවා, බුද්ධයවත්ථානි බන්ධනො;

අවසිට්ඨො සතාඤ්ඤෙන, කත්තා භවති ජාතියාඉති.

කින්තං කරණං නාමාති ආහ-‘යො පනා’තිආදි, යොති යො පදත්ථො, ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘කරණබ්යපදෙසාය සුත්තන්තරාභාවෙපි කරොත්යනෙනෙති කරණන්ත්යන්වත්ථතො පසිද්ධො-යං කරණවොහාරො’’ති, අත්රෙදං පටිභානං–

යං වත්තුමිච්ඡිතං කත්තු, ක්රියායච්චන්තසාධනං;

කරණන්තං ද්විධා හොති, බාහ්යබ්භන්තරභෙදතොති.

තත්ථ යංවත්තුමිච්ඡිතංත්යාදිනා ඉදං දස්සෙති-‘‘න වත්ථුතො කිඤ්චි කරණං නාම අත්ථි, වචනිච්ඡාවසෙන පන පසිද්ධකරණානම්පි ඵරසුආදීනං ‘ඵරසු ඡින්දති, ඵරසුම්හි ඡින්දතී’ති කත්තුඅධිකරණත්තස්සපි, පසිද්ධාධිකරණානම්පි තදනුත්තාදිවිසෙසසම්භවෙ ථාල්යා පචතී’ති කරණත්තස්සපි දස්සනතො වචනිච්ඡාතොයෙව කරණං කාරකං විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති, තඤ්ච දුවිධන්ති ආහ-‘ද්විධා හොතී’තිආදි, තත්ථ අසිනා ඡින්දතීති බාහ්යං, චක්ඛුනා පස්සතීත්යබ්භන්තරං. කිරියානිමිත්තත්තා කාරකන්ති ඉමිනා කාරකසද්දස්ස නිමිත්තපරියායත්තමාහ. පකති යාභිරූපොච්චාදො ¶ කිරියායාවිජ්ජමානත්තා සම්බන්ධමත්තං විඤ්ඤායතීති සම්බන්ධලක්ඛණා ඡට්ඨී සියා, සමෙන ධාවතීත්යාදො තු කිරියාය විජ්ජමානත්තෙපි කම්මත්තං වත්තුමිච්ඡිතන්ති දුතියා සියා, සමං ධාවති විසමං ධාවතීත්යත්ථො, තථා ද්විදොණෙනාති ද්වෙදොණෙ කිණාතීත්යත්ථො, පඤ්චකෙනාති පඤ්ච පරිමාණස්ස පඤ්චකො පඤ්චකං වග්ගං කත්වා පසවො කිණාති පඤ්චපඤ්ච කත්වා කිණාතීත්යත්ථොති වාත්තිකකාරෙන ‘තතියා විධානායොපසඞ්ඛ්යානං’කතං, තං දස්සෙතුමාහ- ‘පකතිආදීහී’තිආදි, යත්ථෙසංකරණභාවොති යස්සං කිරියායමෙ සම්පකත්යාදීනං කරණත්තං, තං කිරියං කථයතීති සම්බන්ධො, සබ්බස්සෙව පදත්ථස්ස සත්තාබ්යභිචාරතො ආහ-‘භූ’ඉච්චාදි, පකතියාභිරූපොති සභාවෙනායමභිරූපො භවති, න තු වත්ථාලඞ්කාරාදිනෙත්යත්ථො, කරොතිස්ස ගම්මමානත්තෙ පන පකතියාභිරූපො කතොතිආදි, තදා කත්තරියෙව තතියා, යං යස්මා අඤ්ඤගොත්තො ගොතමො න හොති අතොච ගොතමො භවතීති සම්බන්ධො, නනුච ද්විදොණ පඤ්චකා කයම්පටිච්ච කම්මභූතා හොන්ති ද්විදොණාදිනා කෙයත්තා තතො කිමුච්චතෙ‘කයම්පටිච්ච ද්විදොණපඤ්චකා කරණානි භවන්තී’ත්යා සඞ්කීයාහ-‘තථාහි’ච්චාදි, ඉදං වුත්තං හොති-‘‘ද්විදොණාදිසද්දෙන හි න ගය්හුපගං වත්ථුමුච්චති, තෙහි පන ද්විදොණාද්යත්ථං මූලං තාදත්ථියා භිහිතන්ති න වුත්තදොසාවසරො’’ති.

යථාක්කමමාගමනකිරියාය ථූලත්තගුණෙන ගොමන්තදබ්බෙන ච සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘තං යථෙ’ච්චාදිමාහ, උදාහරණමත්තං දස්සෙන්තොපි ඉමිනා අධිප්පායෙනාපි දස්සෙතීති වුත්තං ‘සබ්බත්ථෙව වා’තිආදි, පුත්තෙන සහාගතොතිආදීසු ආගමනාදිකිරියම්පටිච්ච ද්වෙ කත්තාරො පධානාප්පධානවසෙන, තෙසු පධානෙ කාරියසම්පච්චයඤායෙන වා බහුලංවචනෙන වා පධානෙ කත්තරි පච්චයො, ඉතරෙ’කත්තරි තතියා’ත්යෙව තතියා සිද්ධා, තතො-යං වචනාරම්භො-නත්ථකොති මඤ්ඤමානොචො දෙති ‘නන්වි’ච්චාදිනා, ත්තෙනාභිධීයතෙ පිතෙති පධානකත්තා, තුල්යොපි කිරියාසම්බන්ධෙ පිතාපුත්තානං පිතාත්ර පධානං සද්දචොදිතත්තා, පුත්තො-ප්පධානමසද්දචොදිතත්තා ¶ , සද්දබ්යාපාරාපෙක්ඛාය හි පධානාප්පධානාය වවත්ථානං, පිතුරෙවාත්රාගතාදිසද්දසාමානාධිකරණ්යා ආගමනකිරියා සම්බන්ධො සද්දෙනොච්චතෙ, නෙතරස්ස සද්දසත්තිසභාවතො, තථා විධා හි සද්දස්ස සත්ති යතො පිතුරෙවාත්ර කිරියා සම්බන්ධං සක්කොති පටිපාදෙතුං, න පුත්තස්ස, එවඤ්චාගතොච්චාදො එකවචනමුපජ්ජතෙ, අඤ්ඤථා හි බහුවචනං සියා, ‘පිතා පුත්තා ආගතා’ති. (යදි) වුත්තනයෙන තතියා සිද්ධා ‘සිද්ධෙ සත්යාරම්භො නියමාය වා විකප්පාය වා’ න චෙත්ථ නියමො, නාපි විකප්පො, තතො කිමනෙන යොගෙනා ත්යාසයෙනාහ-‘අප්පධානෙයෙව’ච්චාදි. නයිදමෙවමිච්චාදි පරිහාරො. සහභාවමත්තං වත්තුමිට්ඨං වාති යොජනා, සාමත්ථියාති භෙදාධිට්ඨානත්තා සහත්ථයොගස්ස පුත්තස්සාපි කිරියාභිසම්බන්ධො විඤ්ඤායති කථමඤ්ඤථා සහත්ථයොගො සියාති ඉමිනා අත්ථ බලෙන. අත්ථග්ගහණන්ති සුත්තෙ ‘‘සහත්ථෙනෙ’’ති අත්ථග්ගහණං. පරියායත්ථන්ති පරිතො අයන්ති අවගච්ඡන්ති අත්ථමනෙනෙති පරියායො අත්ථො පයොජනං යස්සාති විග්ගහො, එත්ථ ච පරියායත්ථමෙවාති නාවධාරණං, අතොයෙව විනාපි සහසද්දප්පයොගං තප්පරියායප්පයොගං වා සහත්ථෙන යොගෙ විධානතො අසත්යපි සහාදිසද්දප්පයොගෙ යත්ථ තදත්ථො ගම්යතෙ තත්ථාපි භවත්යෙව තතියා… ගම්යමානෙන සහත්ථෙන යොගා, යථා‘‘ස්යාදි ස්යානෙ’’ති. (3-1) සහ පරියායෙනාති සහසද්දස්ස පරියායතො. විසෙසානුපාදානතොති ‘‘සහයුත්තෙ-ප්පධානෙ’’ති (2-3-19) පාණිනීය සුත්තෙ විය අප්පධානෙති විසෙසස්සානුපාදානතො.

ලක්ඛීයත්යනෙනාති ලක්ඛණං සඞ්කෙතො, කින්තං කමණ්ඩලුප්පභුති, අත්ථෙ කාරියස්සාසම්භවා තංවාචීහි විභත්තීති මඤ්ඤමානෙන යංවිවරණං කතං ‘ලක්ඛණෙ වත්තමානතො’ති, තමුල්ලඞ්ගියාත්ථං වදති ‘යො අත්ථො’ඉච්චාදි, වත්තමානතොති විඤ්ඤායති… නාමස්මා පච්චයවිධානප්ප සඞ්ගතො, උපාත්තොති ගහිතො. කඤ්චිප්පණරමාපන්නස්ස ලක්ඛණෙ තතියා යථා සියා ‘රුක්ඛම්පති විජ්ජොතන’මිච්චත්ර ලක්ඛණමත්තෙ මා ¶ භවීති පාණිනීයෙහි ‘‘ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ’’ති (2-3-21) ඉත්ථම්භූතග්ගහණං කතං, තම්මනසි නිධාය චොදයමාහ–‘නන්වි’ච්චාදි, ඉත්ථම්භූතස්ස ලක්ඛණන්ති ඡට්ඨීසමාසො, ආපන්නස්සාති භූතස්ස, සාමඤ්ඤස්ස භෙදකො විසෙසො පකාරො වුච්චතෙ, තථාහි ‘තිදණ්ඩකෙන පරිබ්බාජකමද්දක්ඛී’ති මනුස්සත්තසාමඤ්ඤස්ස පරිබ්බාජකත්තම්පකාරො, තම්පරිබ්බාජකො පත්තො, තස්ස තිදණ්ඩකං ලක්ඛණං. උපලක්ඛණත්තෙති ඉමිනා ඉත්ථම්භූතස්ස ලක්ඛණත්තාභාවමාහ, උපලක්ඛණන්ති සඞ්කෙතො. නයිදමත්ථිච්චාදි පරිහාරො, රුක්ඛම්පති විජ්ජොතනන්ති එත්ථ කස්සචි ඉත්ථම්භූතස්සාභාවා ඉත්ථම්භූතග්ගහණෙ පයොජනං න දිස්සති තන්නිවත්තනතො, රුක්ඛම්පති විජ්ජොතතෙති එත්ථතු ඉත්ථම්භූතස්ස විජ්ජුසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස සබ්භාවා තතියාප්පත්තියං තංනිවත්තියා යථාවුත්තං ඤායමන්තරෙන නාඤ්ඤං කිඤ්චි පටිසරණමත්ථීති සඤ්ඤාපයමාහ-‘අවස්ස’මිච්චාදි, අඤ්ඤථාති එවමනබ්භුපගම්ම ‘ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ’ති වචනෙ කරීයමානෙ සති, ඉත්ථම්භූතවාදිනො උත්තරමාසඞ්කියාහ-‘නචා’තිආදි, වත්තුන්ති වචනසෙසො, චො-වධාරණෙ, නෙව සක්කාති වුත්තං හොති, දුතියාවිධානසාමත්ථියාති ‘‘පතිපරීහි භාගෙ චා’’ති (2-9) කස්මා න සක්කාති ආහ-‘අත්ථි’ච්චාදි, අසති හි පයොජනෙ සාමත්ථියන්ති භාවො. අථ කමණ්ඩලු පාණිම්හි අස්සාති ආදො තතියා කස්මා න සියා ත්යාහ-‘කමණ්ඩලු’ඉච්චාදි, කමණ්ඩලුස්ස සෙතස්ස ච උපලක්ඛණ භාවෙනානුපාදානතොති සම්බන්ධො, ඉමිනා උපාදාතුනො සවචසි සතන්තතමාහ, විසිට්ඨාවයවාධෙය්යෙනාති පාණි කමණ්ඩලුනා විසිට්ඨොවයවො, තස්සාධෙය්යො කමණ්ඩලු තෙනාති අත්ථො. යෙනාඞ්ගෙන විකතෙන අඞ්ගිනො විකාරො ලක්ඛීයතෙ තතො තතියා යථාසියාති පරෙහි ‘‘යෙනාඞ්ගවිකාරො’’ති (2-3-20) ආරද්ධං, තදාහ-‘යෙනෙ’ච්චාදි, තත්ථ යසද්දෙන විකතාවයවො හෙතුත්තෙන නිද්දිට්ඨො අඞ්ගසද්දො ච සමුදායවචනො උපාත්තො තෙනාහ-‘යෙනෙච්චාදි, නනුච කාණාදීනං නියතගුණීනමභිධායිත්තා අක්ඛිසද්දස්ස පයොගො න යුත්තො බ්යාවත්තියාභාවාති, නෙස දොසො, ලොකියො-යං සද්දස්ස වොහාරො, ලොකස්ස ච සද්දප්පයොගෙ ගුරුලඝුම්පත්යදයො නත්ථි, තථාහි ලොකෙන ‘සීසපාති’පි වුච්චතෙ, රුක්ඛො ¶ සීසපාතිපි, යස්ස තු තත්ථාදරො, සො-ක්ඛිසද්දං පයුජ්ජතෙව, අථවා සාමඤ්ඤුපක්කමෙ විසෙසො පයොගමරහති, අක්ඛි(නාති) හි වුත්තෙ සන්දෙහො සියා ‘කිමස්ස වත්තුමිච්ඡිත’න්ති තතො කාණොති වුච්චතෙ, නාක්ඛිනා නිරූපයති සොභනොති, කිඤ්චරහි කාණොති, අක්ඛිකාණමස්සෙත්යාදො කස්මා න සියාති ආසඞ්කිය‘කමණ්ඩලු පාණිම්හි අස්සා’ත්යත්ර යො වුත්තො පරිහාරො, ත මෙත්ථොපදිසන්තො ආහ-‘හෙට්ඨා විය අප්පසඞ්ගො’ති.

කිස්මිඤ්චි ඵලෙ දිට්ඨසාමත්ථියෙත්ථෙ හෙතු නිරුළ්හො. එකත්ර හි දිට්ඨසාමත්ථියොත්ථො තංයොග්ගතාය කාරිය (ම)කරොන්තොපි හෙතු වුච්චතෙ සති සහ කාරින්යසති ච විධුරප්පච්චයො පපා(ත) තො, තෙන කාරියස්ස බ්යභිචාරො, තෙනෙවාහ- ‘අනිප්ඵාදයන්තොපී’ති, කාරණෙ තතියායාභාවෙ කාරණමාහ- ‘තක්කිරියායොග්ගතාමත්තෙ’ච්චාදි.

උපාධි විසෙසනං, පරාඞ්ගභූතෙති පරස්ස බන්ධත්තා(දිනො) විධානා යාඞ්ගභූතෙ ජළත්තාදිහෙතුම්හීති අත්ථො, ඉමිනා ගුණසද්දො යමප්පධානවචනොති වදති, යඤ්චාප්පධානං තම්පරාඞ්ගභූතන්ති ගුණෙතීමස්ස ‘පරාඞ්ගභූතෙ’ති අත්ථමාහ, යඤ්හි පරත්ථමුපාදීයතෙ තදප්පධානමනු වාදරූපෙනොපාදීයමානත්තා, යථා ‘ජළත්තා බද්ධො, රුක්ඛො යං සීස පත්තා, අග්ගි එත්ථ ධුමත්තෙ’ච්චාදි, තෙනෙවාහ-‘පරත්ථරූපාපන්න’න්ති, වාවිධානන්ති ‘‘විභාසා ගුණෙ-ථියං’’න්ති (2-3-25) එවං විධානං, ඉත්ථියන්තිආදිනා පඤ්චමීරූපස්සපි අභිමතභාවං දස්සෙති, තෙනෙවාහ-‘උභයත්ථා’තිආදි, නනු ‘තො පඤ්චම්යා’’ති (4-95) සුත්තෙන තද්ධිතපච්චයන්තස්ස කථං පඤ්චම්යන්තතා ත්යාසඞ්කියාහ-‘පඤ්චමිනිද්දෙසෙ’ ඉච්චාදි, ඉමිනා සුත්තෙන පඤ්චමියා විනාති යොජනා, වා පඤ්චමියා විධානතො තතියාරූපෙනපි භවිතබ්බන්ති චොදනමනසි නිධාය පඤ්චම්යු දාහරණෙයෙව කාරණං තතියොදාහරණස්ස ච පඨමොදාහරණානුසාරෙනානු මන්තබ්බතඤ්චදස්සෙන්තො ආහ ‘පඤ්චම්යායෙවි’ච්චාදි, අභාවෙන සඞ්ඛාරනිරොධෙනාති තතියන්තරූපානි.

සම්බන්ධවචනිච්ඡායෙවෙත්ථ ¶ ඡට්ඨී සිද්ධාති ආසඞ්කියාහ-‘හෙතුම්හි’ච්චාදි, හෙතුමාහ-‘තං යොග්ගතා’ ඉච්චාදි, සද්දසත්තිසාමත්ථියාති සද්දසත්තිසඞ්ඛාතාය සාමත්ථියා, තමෙව ඵුටයති ‘යත්ථ’ඉච්චාදිනා, හෙත්වත්ථවාචකෙහි අන්තරෙනාති සම්බන්ධො, සමානාධිකරණෙහීති හෙත්වත්ථසමානාධිකරණෙහි උදරාදීහි, තජ්ජොතනායාති හෙත්වත්ථජොතනායාලන්ති සම්බන්ධො, බ්යතිරෙකෙන තු හෙත්වත්ථතො තප්පවත්තිමාහ-‘යත්ථ පනි’ච්චාදි, හෙත්වත්ථෙහිපිච්චාදිනා සාමත්ථියමුපදස්සිතං ‘වසෙ ධම්මස්ස හෙතුනො’ති තත්ථොදාහරණං.

නාමභූතෙහීති සබ්බාදීසු කෙචි කෙසඤ්චි යදි නාමානි සියුං තෙහි, අප්පධානභූතෙහීති පියසබ්බාදීහි, කිම්පයොජනන්තිආදො පයොජනසද්දො ‘‘පයොජනං කාරියහෙතූසු’’ති නිඝණ්ඩුතො හෙතුවචනො.

යස්ස සචෙතනායාචෙතනාය වා කස්සචි, පූජානුග්ගහකාමත්ත මන්තරෙන සම්මාපදානං න සම්භවතීති ආහ-‘පූජා’ ඉච්චාදි, තෙනාති යථාවුත්තෙනත්ථෙන, චාගඞ්ගන්ති දදාතිනො දානකිරියාය කම්මෙන සම්බජ්ඣමානඤ්චාගකාරණං, ඉදානි සම්පදානලක්ඛණං සප්පභෙදමාවිකාතුකාමො ආහ-‘තදිද’මිච්චාදි, නනිරාකරොතීත්ය නිරාකරණං, ආරාධයතීත්යාරාධනං, අබ්භනුජානාතීත්යබ්භනුඤ්ඤං, තෙසං වසෙන, ඉධ සම්පදානන්තිධා වුත්තං කථිතං, කෙතෙති ආහ-‘රුක්ඛයාචකභික්ඛවො’ති, රුක්ඛාදිකං තං සම්පදානං විභාගෙන දස්සෙතුමාහ-‘තත්ථ හි’ච්චාදි, අජ්ඣෙසනෙනාරාධනෙන සම්පදානං භවතීති සම්බන්ධො, අනුමතියා අබ්භනුජානෙන, විජ්ජමානෙප්යනිරාකරණෙ භික්ඛුනො-ධිකමනුමතන්ත්යධිප්පායෙනාහ-‘සො’ ඉච්චාදි.

පයොජනපරියායෙ අත්ථසද්දෙ සති ඉදන්ති පයොජනං පරාමට්ඨුං සක්කාති ‘තස්සෙද’න්තිආදි වුත්තං, තසද්දෙනෙත්ථ විකතියාතිසම්බන්ධො, අත්ථසද්දෙන ¶ තු පකතියා, අත්ථ කථනමෙතන්ති ඉමිනා වචනිච්ඡාය මෙතිස්සං නත්ථි සමාසොති දීපෙති, විග්ගහෙ වාස්මිමිමස්මායෙව නිපාතනා සමාසො දට්ඨබ්බො,සො විකතිසඞ්ඛාතො අත්ථො, පකතිත්වඤ්ඤපදත්ථෙනාක්ඛිපීයතෙ, තතො තදත්ථසද්දතො, කොයං තදත්ථ භාවො ච්චාහ-‘තදත්ථභාවො නාමා’තිආදි, නිමිත්තං යූපාදිවිකති, නිමිත්තීදාරුආදිපකති තසද්දෙනාත්ථසද්දෙන ච ගහිතා, තෙසං සම්බන්ධො තදත්ථසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං තදත්ථභාවො නාමාති අත්ථො, හෙතු හෙතුමන්තභාවලක්ඛණො සම්බන්ධො නාමාති වුත්තං හොති, පධානාවච්ඡෙදගුණස්මාති විධීයමානත්තෙන පධානස්ස පුරිසස්ස ආච්ඡෙදකා විසෙසකා ගුණා, යඤ්හි විධීයතෙ ඤාපීයතෙ තම්පධාන, මිතරමප්පධානමනුවජ්ජමානත්තා, යදා උපාදීයතෙති වත්වා උපාදීයමානප්පකාරං දිට්ඨන්තෙන ඵුටයිතුමාහ-‘යථා’ඉච්චාදි, යූපො නිමිත්තං යස්ස දාරුනො තං තථා වුත්තං නාඤ්ඤනිමිත්තන්ති යදා නිමිත්යවච්ඡෙදකත්තෙනුපාදීයතෙ තදා නිමිත්තසද්දතොව චතුත්ථී සම්බන්ධො, තතො අඤ්ඤනිමිත්තතො, නිමිත්තනිමිත්තීනං සම්බන්ධස්ස අභිමුඛභාවෙන තත්ථෙව නිමිත්තෙ පවත්තීති සම්බන්ධො, නිමිත්තසද්දතො හෙතුතතියාපි නාසඞ්කනීයාති සම්බන්ධො, කාරණමාහ-‘නිමිත්ත’ [හෙතු] ඉච්චාදි. උභයත්ථාති යූපාය පාකායාති උභයත්ථ.

පිණියමානා කිං සද්දාදිවචනීයා පරො සාදුආදිකො යො-ත්ථො සො අඤ්ඤො කත්තා යස්ස සො අඤ්ඤකත්තුකො-භිලාසො, අභිලාසො රුචීති ඉමිනා දිත්යාද්යනෙකත්ථන්තොපි රුචිසද්දො-භිලාසෙ රුළ්හොව ගය්හතීති වදති, සා රුචි අත්ථො-භිධෙය්යො යෙසං භෙ තදත්ථා, තෙසං සම්බන්ධිනො පිණියමානස්ස, ඉමිනා ච කිඤ්චාපි රුචිරයං යස්සුප්පජ්ජතෙයො වා තස්සා ජනකො, තෙසමුභින්නම්පි අත්ථි, තථාපි යස්සුප්පජ්ජතෙ සොව තස්සාධිකරණං, අජනකොපි සො තාය සංසත්තොති තස්සෙව පිණියමානස්ස සම්පදානසඤ්ඤා, නතුජනකස්ස තායාසංසත්තස්සාති දීපෙති, ඉධාති ඉමිනා සක්කතෙ උදාහරණානමසමානරූපකං දස්සෙති, ඉමිනා ච උදාහරණානමසමාන රූපත්තමෙව ¶ චතුත්ථීවිධානෙ කාරණං, අඤ්ඤථා ඡට්ඨීයෙව තෙහිපි විධීයෙය්ය කාරණාසම්භවා [කාරණසබ්භාවා] හි දීපෙති, ඊදිසස්ස පච්චුදාහරණ(ස්ස) භාවෙ කාරණමාහ-‘අනඤ්ඤකත්තු කත්තා-භිලාසස්සා’ති, පරෙසමිදම්පච්චුදාහරණම්භවතු ඉධ කථන්ති ආහ-‘ඉහත්වි’ච්චාදි, ත්වන්ති අත්තමත්තෙ පඨමායෙව, සම්භවෙ කාරණන්තරමාහ-‘අථවා’තිආදි, නත්ථි අඤ්ඤො කත්තා යස්සා සා අනඤ්ඤකත්තුකා රුචි, භාය රුචියා සම්බන්ධිනො පිණියමානස්ස සම්පදානසඤ්ඤං යෙ පන ඉච්ඡන්තීති සම්බන්ධො, යෙ පන ආහු චාතිසම්බන්ධො, උප්පජ්ජනමුප්පත්ති, කස්ස උප්පත්ති, රුචියා, උප්පත්තියා ආධාරො උප්පත්යාධාරො‘දෙවදත්තාය රොචතෙ’ච්චාදො දෙවදත්තාදිං උපලක්ඛෙතීති උප්පත්යාධාරොපලක්ඛණං වචනං, එත්ථ රුචියා උප්පත්යාධාරොපලක්ඛණමෙව වචනන්ති සාවධාරණ මත්ථො දට්ඨබ්බො… සබ්බෙසං වාක්යානමවධාරණඵලත්තා, තෙන පිණිය මානවචනමභිලාසස්ස අඤ්ඤකත්තුකතාසන්දස්සනපරං න හොතීති බ්යවච්ඡින්නම්භවති, තෙසං කච්චායනස්ස චෙහාපි පසජ්ජතීති සම්බන්ධො, ඉහාපීති ත්වමිති එත්ථාපි, අඤ්ඤථාසිද්ධත්තාති අත්ථමත්තෙ පඨමාය එව සිද්ධත්තා, වචනස්සාති උභින්නම්පි චතුත්ථීවිධානවචනස්ස, අතිප්පසඞ්ගොචාති ‘‘කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’තිආදො තවාති අනභිමතට්ඨානප්පත්තිච.

ධාරිප්පයොගෙති ධාරිධාතුනො පයොගෙ, උත්තමීණො අධමීණොති ධනිකගහෙතූනං රුළ්හීත්යාහ-‘උත්තමීණො ධනසාමී’ති, උත්තමීණමස්සාති උත්තමීණො, ධාරයතීතිමස්සත්ථමාහ-‘වහතී’ති, ධාරිතොති ධාරංධාතුතො. සුත්තන්තරෙන (තං තං) නියමෙන නියමිතානං තෙසංතෙසං සම්පදානසඤ්ඤං විධාය චතුත්ථී විහිතා පරෙහි, තදාහ ‘සිලාඝ හනුට්ඨාසපාන’මිච්චාදි, සබ්බත්ථ යොගසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, ඤාපෙතුන්ති සිලාඝාදිකෙ බොධෙතුං, ඉච්ඡිතොති අතිමතො. තදත්ථවාචීනඤ්ච ධාතූනං සඞ්ගහණත්ථං ‘කුධදුහිස්සොසූයත්ථාන’න්ති වුත්තං, යම්පති කොපොති ඉමිනා කොපස්ස විසයමාහ, යස්සාති ඉමිනා යංකාරකන්ති වුත්තමෙව පරාමසති, යස්සාති රාජාදිනො, පුච්ඡතීති පුච්ඡියතෙ ¶ , තෙනෙව වක්ඛති-‘යස්ස සම්බන්ධිං සුභාසුභං පුච්ඡති නෙමිත්තිකො’ති, යොචානුකූලත්තම්භ ජතීති ඉමිනා ඉදං දස්සෙති ‘‘පතිපුබ්බකො ආපුබ්බකොච සුණොති අබ්භුපගමෙ පටිජානනෙච වත්තතෙ, යදායමබ්භුපගමො පත්ථනා පුබ්බතො භවති තදා පත්ථනාය කත්තු පත්ථයිතුනො චතුත්ථී රූපම්භවති, යදාත්වපත්ථතම්පි කෙවලමානුකූල්යෙන වත්තමානංදිස්වා දෙය්යමබ්භුපගච්ඡන්ති ඉදමිදං වොදස්සාමාති [කොපිස්සසාමාති (පොත්ථකෙ)] තදානුකූල්යෙන පවත්තනසඞ්ඛාතාය කිරියාය කත්තුනො චතුත්ථීරූපම්භවතී’’ති, ඉමිනා ච පාණිනියවුත්තිකාරස්ස ජයාදිච්චස්සමතෙ බ්යභිචාරමාහ, සො හි ‘‘අබ්භුපගමො නාම පරෙන පත්ථිතස්ස භවති තත්ථ පත්ථයිතුයෙව චතුත්ථීරූපම්භවතී’’ති වදති, පුබ්බස්සාකිරියාය යො කත්තාති වෙදවාක්යෙන විහිතථුතිකකරණ සඞ්ඛාතාය උස්සාහානුජානනතො පුබ්බභූතාය කිරියාය යො කත්තා හොතා පොතා ච, සබ්බත්ථාපි‘තස්සා’ති ඉදං ‘චතුත්ථීයායදභිමතං රූප’න්තිඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං, ඡට්ඨියා සබ්බබ්යාපිභාවමාලම්බ එවන්ති අතිදෙසොති ආහ ‘එවන්තී’තිආදි, රූපසාම්යතො පන තාදත්ථියත්ථසබ්භාවාච යථායොගං තාදත්ථ්හ චතුත්ථීපි න විරුජ්ඣති, වක්ඛති හි‘තාදත්ථ්හ වචනිච්ඡායන්තු ‘ඉච්චාදිනා, ඉච්ඡිතො රාජා, කම්ම වචනිච්ඡාති ඉමිනා වචනිච්ඡාය පධානත්තමාහ… වචනිච්ඡාභිමුඛත්තා සබ්බෙසං කාරකානං, අප්පචුරප්පයොගත්තාති අබහුප්පයොගත්තා, හනුතෙ අපනයති, උපතිට්ඨතෙ උපට්ඨානං උපගමනං කරොති, පිහයන්ති පත්ථෙන්ති, කුජ්ඣ අමරිසං කරොති, දුහනාදයො කොපප්පභවා නානන්තරෙන තෙ සම්භවන්තීති දූභාදයොප්යුදාහටා ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සෙ අපරජ්ඣාමි, ඉස්සයන්ති නසහන්ති, ආරජ්ඣති පුච්ඡිතො නෙමිත්තිකො උපපරික්ඛති, භාදත්ථ්හං විභාවෙති ‘යස්සෙ’ච්චාදිනා, පරියා ලොචෙති උපපරික්ඛති, කිං ලක්ඛණො-යමනියමොච්චාහ-‘නාවස්ස’මිච්චාදි, යාචිතුස්මායෙව [යාචිතුයෙව (පොත්ථකෙ)] ඡට්ඨීති නාවස්සමයන්නියමොති අත්ථො, කුතොච්චාහ-‘සම්බන්ධෙ’ච්චාදි, අඤ්ඤස්මාපීති අයාචිතුතොඅපි, ථුතිකරණස්ස කත්තුභූතා හොතාපොතාරො උස්සාහනානුජානනානං කම්මං හොතීති ආහ-‘පච්චනුපුබ්බස්ස ගිණාතිස්ස කම්මෙ’ති. හොතුපොතුසද්දෙහිච්චාදිනා ¶ පොතුසද්දස්සපි ඡට්ඨිරූපං දස්සිතං, වුත්තියන්තු ‘හොතු පතිගිණාති’ච්චෙව පාඨො දිස්සති, හොත්වෙවම්පිත්යම්හාකමත්රොපෙක්ඛා, උස්සාහයතීත්යත්ථෙ ගිණාති අන්තොගතණ්යත්ථො. අනාවාදොති නාවාඅන්නාදිවජ්ජිතෙ. එත්ථ පන තථා පටිසෙධාභාවෙපි බහුලාධිකාරතො ‘න තං නාවම්මඤ්ඤෙ නතං අන්නම්මඤ්ඤෙ’ච්චාදි භවති, අත්ථෙව හි බහුලාධිකාරතොවා තිප්පසඞ්ගාභාවො, පඨමන්තං රූපන්ති මඤ්ඤමානොති පඨමන්තං රූපං, එත්ථච යදා තිණාදිතොපි ඛිකංසීයතෙ තදා නින්දාවගමො, තත්ථ ච නියොගතොව නඤ්පයොගො ඤාථානුප පත්තියාති සප්පටිසෙධමුදාහටං ‘න මඤ්ඤමානො’ති, අවධිම්හියෙව පඤ්චමීතිණාති, නඤ්පයොගෙව නියොගතො නින්දාවගමා තිණන්ති කම්මෙයෙව දුතියා, අථවා සතීපි නින්දාවගමෙ වචනිච්ඡාතො සවිසයෙයෙව දුතියා, සම්මුතිප්පයොගෙති සම්මුතිසද්දස්ස පයොගෙ, චතුත්ථිං ඉච්ඡන්තීති මත්තායාති එත්ථ චතුත්ථිං ඉච්ඡන්ති, පුන රුත්තත්තෙ කාරණමාහ-‘අථ සොතිවිජ්ජමානත්තා’ති, චණ්ඩස්ස කුක්කුරස්සාතිආදිසුත්තෙ ‘‘අථ සො’’ති පාඨස්ස විජ්ජමානත්තා ‘භිය්යොසො මත්තායා’ති එත්ථ සොකාරො පුනරුත්තොති අධිප්පායො, චග්ගහණෙනාති ‘‘සිලාඝහනු…පෙ… සත්තම්යත්ථෙසුචා’’ති සුත්තෙ චග්ගහණෙන, චතුත්ථීභිමතාති ‘‘නමො යොගාදිස්වපිචා’’ති සුත්තෙන.

අවධීයතෙ විසිලිස්සතෙ එතස්මාත්යවධි, අවපුබ්බාය ධාධාතුතො අවධිම්හි‘‘දාධාත්වී’’ති (5-45) ඉ.

යතො-වධීයතෙ කිඤ්චි, ක්රියාපුබ්බං කුතොචිපි;

චලඤ්චාචලමඤ්ඤඤ්ච, තං වදන්ත්ය වධිම්බුධා.

එත්ථායමත්ථො ‘‘යතොකුතොචිපි අත්ථො කිඤ්චි වත්ථුඅවධීයතෙ සංයොගස්ස වා කිරියානිමිත්තං ගමනදානාදිකිරියාපුබ්බං විසිලිස්සතෙ සයං වා අපෙති අඤ්ඤෙන වා විසුං කරීයතෙ, තමෙවංවිධං චලඤ්චා චලඤ්ච විසිලෙසපරිච්ඡෙදභූතං පදත්ථමවධිං වදන්ති බුධා තබ්බිදුනො’’ති, තං යථා ධාවතාස්සා පුරිසො පතති, පුරිසං පාතෙති වා, රුක්ඛා පණ්ණං ¶ පතති, පණ්ණං පාතෙති වාති, සොච තිධාප්යුච්චතෙ විසයභෙදෙන, යථා–

නිද්දිට්ඨවිසයො කොචි, උපාත්තවිසයො තථා;

අනුමෙය්යවිසයො චාති, තිධාවධි සමීරිතොති.

තත්ථ නිද්දිට්ඨා වචනොපනීතා කිරියා විසයො යත්ථ සො නිද්දිට්ඨ විසයො වධි, යථා-‘ගාමස්මා ආගතො’ති, උපාත්තාජ්ඣාහටා කිරියා විසයො යත්ථ සො උපාත්තවිසයො, යථා-‘වලාහකා විජ්ජොතතෙ’ති, වලාහකා නික්ඛම්ම විජ්ජොභතෙති අත්ථො, අනුමෙය්යා කිරියා විසයො යත්ථ සො අනුමෙය්යවිසයො, යථා‘මාථුරා පාටලිපුත්තකෙහි අභිරූපතරා’ති, එත්ථ අභිරූපගුණෙන උක්කංසනමනුමෙය්යං, අතොයෙවෙත්ථායමෙව සඤ්ඤා පරිප්ඵුටා විඤ්ඤායතීති න කාචිදිහ සඤ්ඤා පරිභාසීයතෙ බ්යාමොහකාරිණී, අථාවධිස්මාති වුච්චමානෙ ‘පදත්ථාවධිස්මා’ති කුතො-වසීයතෙ යෙනෙවං විවරණං කතන්ත්යාසඞ්කියාහ-පදාන’මිච්චාදි. යථා ගාමස්මාතිආදිනා ඉදං දීපෙති ‘‘න කෙවලං කායසංසග්ගපුබ්බකොව විසිලෙසො, කිඤ්චරහි බුද්ධිසංසග්ගපුබ්බකොපි, අත්ථි චෙහ බුද්ධිසංසග්ග පුබ්බකො, තථාහි චොරෙහි භායතිත්යාදො යො (භය)පෙක්ඛණ සීලො භවති, සො යදි මං චොරා පස්සෙය්යුං, ධුවං මෙ මරණන්ති විචාරෙන්තො තෙ බුද්ධියා පප්පොති පප්පුය්ය ච තතො නිවත්තතෙ, තථා චොරෙහි තායතිත්යාදො යො එකස්ස මිත්තො භවති සො යද්යෙතං චොරා පස්සෙය්යුං ධුවමස්ස මරණන්ති පස්සන්තො තෙ බුද්ධියා පත්වා තතො නිවත්තයතීත්යවධිත්තා අවධිස්මාව සබ්බත්ථ පඤ්චමී’’ති, පරෙහි පන එතාදිසෙසු සබ්බත්ථ පටිපත්තුවිසෙසානුග්ගහාය සුත්තෙහෙව පපඤ්චො කතො, ඉධ පන සාමඤ්ඤවචනෙනෙව සිද්ධත්තා තදනුග්ගහාය උදාහරණෙහෙව පපඤ්චිතං, භීතිභායනත්ථානන්ති භීති තායනානං අත්ථො යෙසං තෙ භීතිතායනත්ථා තෙසන්ති අත්ථො, නනු භීත්යත්ථානං පයොගෙ භයහෙතු සම්භවති නතු තායනත්ථානන්ති, නෙස දොසො, තායනඤ්හි රක්ඛනමුච්චතෙ [සායනාහි රක්ඛනමුප්පජ්ජභෙ (පොත්ථකෙ)] තඤ්ච භයහෙතුතො වෙත්යාහ-‘යො ¶ භයහෙතු’තිආදි, ඉමිනා ච ‘‘භීත්යත්ථානං භයහෙතු’’ති (1-4-25) පාණිනියානමපාදානසඤ්ඤා සුත්තම්පටික්ඛිපති, තතොති භයහෙතුතො, තෙසන්ති භයතායනානං, භයමනිට්ඨපාතසඞ්කා, උත්තාසොත්යත්ථො, තායන මනිට්ඨපාතතො පරිරක්ඛනං, යථා දස්සනං හොන්තෙවාතීමිනා වචනිච්ඡායෙව පධානත්තමාහ, කො හි ලොකියං වචනිච්ඡමතිවත්තිතුං සක්කොති, තථාහි සබ්බෙව දබ්බාදයො සබ්බකාරකසත්තියුත්තාව, තත්ථායං කාරකවිභාගො වචනිච්ඡාවසෙනෙව, තං යථා ‘වලාහකො විජ්ජොතතෙ, වලාහකෙන විජ්ජොතතෙ, වලාහකෙ විජ්ජොතතෙ’ති. පරාපුබ්බස්සාතිආදිනා ‘‘පරාජිස්සාසය්හො’’ති (1-4-26) සඤ්ඤාසුත්තං පච්චක්ඛාති, අසය්හො අත්ථොති සහිතුං අභිභවිතුමසමත්ථො අත්ථො, අජ්ඣෙනසකාසාඉච්චාදිනා උදාහරණත්ථමාචික්ඛති, නනුචෙවමත්ථං වදතා යඤ්ඤදත්තස්සාසය්හත්තං වුත්තං, තං කථං අජ්ඣයනස්සාසය්හත්තං, යෙනාසය්හත්තස්සාවධිත්තං පටිපාදයති ත්යාසඞ්කියාහ-‘යඤ්ඤදත්තානභිභවො’ච්චාදි, අසය්හොතීමස්ස පච්චුදාහරණං පටිපාදයති ‘යො පනි’ච්චාදි. ‘‘වාරණත්ථානමිච්ඡිතො’’ති (1-4-27) සුත්තිතං, තදාහ ‘වාරණත්ථාන’මිච්චාදි, වාරණමත්ථො යෙසං තෙ වාරණත්ථා, අවධිමත්තවචනිච්ඡායන්ති විසෙසතො විධානමන්තරෙනා වධිමත්ත වචනිච්ඡායං, විසෙසවිධානෙති ඉච්ඡිතොති විසෙසවිධානෙ, චිත්තස්සාවධිවචනිච්ඡායම්පන චිත්තතො පාපං නිවාරයෙති භවති. ‘‘රක්ඛනත්ථානමිච්ඡිත’’න්ති (2-6-3) සුත්තිතං, තදාහ-‘රක්ඛනත්ථාන’මිච්චාදි, කෙසඤ්චීති කච්චායනාදිකෙ දස්සෙති. ‘‘අන්තරධානෙ යෙනාදස්සනමිච්ඡතී’’ති (1-4-28) සඤ්ඤාසුත්තමාරද්ධං, තදාහ-‘අන්තරධානෙ’ච්චාදි, අයමුපජ්ඣායො යදි මං පස්සතීති සම්බන්ධො, දස්සනෙ දොසං තක්කෙති ‘නුන’මිච්චාදිනා, පෙසනමසක්කාරපුබ්බකො නියොගො, අජ්ඣෙසනං සක්කාරපුබ්බකො, මඤ්ඤමානො සිස්සා අහං කථන්නාම බ්යවහිතො භවාමීති අන්තරධානෙ බ්යවධාන නිමිත්තං, යෙන අත්තනො අදස්සනමිච්ඡතීති සම්බන්ධො, අන්තරධානෙති නිමිත්තසත්තමීචායං, අතො ආහ-‘බ්යවධානනිමිත්ත’න්ති, බ්යවහිතොති අන්තරහිතො, මාමං උපජ්ඣායොත්යාදිනා උදාහරණත්ථමාහ, බ්යවධානත්ථං බ්යවහිතත්ථං, ‘‘අන්තරධානෙති කිං චොරෙ න දිදික්ඛතී’’ති පච්චුදාහටං ¶ පරෙහි, තම්පටිපාදයමාහ-‘යත්ථාදස්සන’මිච්චාදි, චොරෙ න දිදික්ඛතී (ත්ය), ත්ර හි යො චොරෙ න දිදික්ඛති තෙහි අත්තනො අදස්සනමිච්ඡතීති න අන්තරධානනිමිත්තං, කින්තුපඝාතනිවත්යත්ථං, කින්තුපඝාතනිවත්තියාති එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘නාත්රාන්තරධානමෙ (වාවසෙයං), කින්තු තන්නිමිත්තො පඝාතනිවත්තිපි, ‘උපජ්ඣායා අන්තරධායතී’ත්යත්ර විනාප්යුපඝාතසම්භවමන්තරධානසම්පාදනමෙව සම්භවතී’’ති. ඉච්ඡතිග්ගහණං කිමත්ථං අදස්සනිච්ඡායං සති සත්යපි දස්සනෙ යථාසියා’’ති වුත්තං, (තං) පටිපාදයමාහ-‘අදස්සනිච්ඡායම්පනි’ච්චාදි, සතීපි දස්සනෙති උපජ්ඣායෙන දස්සනෙ සතීපි, තතොති උපජ්ඣායතො, අවධිරූපතා එවාති උපජ්ඣායස්සාවධිරූපතා එව. ‘‘ආඛ්යාතො පයොගෙ’’ති (1-4-29) පරවචනං, තදාහ ‘උපයොගෙ’ච්චාදි, නියමපුබ්බකං විජ්ජාගහණමුපයොගො ත්රාධිප්පෙතො, උපයොගවචනසාමත්ථියා විජ්ජාගහණත්ථං සිස්සවත්තං නියමො, තතොති ආඛ්යාතුතො. ‘‘ජනිකත්තුනො පකතී’’ති (1-4-30) සඤ්ඤාසුත්තං කතං, තදාහ-‘ජන්යත්ථස්සා’තිආදි, ජනිනො අත්ථො ජන්යත්ථො, කින්තං ජනනං, තතොති ජනිකත්තුහෙතුතො, පකතිසද්දෙන කාරණමත්තං ගහිතංපරෙහි ‘පුත්තා පමොදා ජායතෙ’ච්චාදො පුත්තාදිතොපි යථා සියා’ති, දුවිධං (හි) කාරණං උපාදානකාරණං සහකාරිකාරණඤ්ච, තත්ථ කාරියෙනාභින්නදෙසො ඝටස්ස මත්තිකාපිණ්ඩො උපාදානකාරණං, තස්සෙව පන දණ්ඩචක්කාදි (කාරියෙන භින්නදෙසො) සහකාරිකාරණං, තෙසූපාදානකාරණස්සෙහ ගහණෙ’සිඞ්ගා සරො ජායතෙ’ච්චත්රෙව සියා, න තු ‘පුත්තා පමොදා ජායතෙ’ච්චාදො, කාරකන්තරවචනිච්ඡායන්ති එත්ථ කාරකන්තරාදිවචනිච්ඡායන්ති පාඨෙන භවිතබ්බං… එත්ථන්තරෙ සම්බන්ධ වචනිච්ඡායපි සම්භවතො, තත්ර තිට්ඨන්තීති තත්රට්ඨා, තෙසං, ලොකො-නඤ්ඤථාවාදී වොහාරිකජනො, තත්ථ භවා ලොකියා, නවත්තු පටිබද්ධාති ලොකවචනිච්ඡමුල්ලඞ්ගිය අහමෙව වදාමීති සකජ්ඣාසයෙන වදන්තො වත්තා, තප්පටිබද්ධා න හොතීති අත්ථො. ‘‘පභවො භවතිස්සා’’ති (1-4-31) සුත්තිතං, තදාහ-‘භවතිස්සා’තිආදි, පඨමතො උපලබ්භතීති අත්ථකථනෙන ජන්යත්ථො-ත්ර න සම්භවතීති වදති, නහි හිමවා ගඞ්ගාය කාරණං, සා හි අඤ්ඤෙහි එවකාරණෙහි උප්පන්නා ¶ , හිමවති තු කෙවලං පඨමතො උපලබ්භති. ‘‘ජිගුච්ඡාවිරාමපමාදත්ථානුමුපසඞ්ඛ්යානං’’ති (1-4-24වා) වුත්තං, තදාහ-‘විරමණත්ථෙ’ත්යාදි, ජිගුච්ඡාපමාදත්ථධාතුයොගෙ පන කම්මාධිකරණවචනිච්ඡා දිස්සතීති වුත්තං, අවධිවචනිච්ඡාපි පන දිස්සකෙ ‘ජිගුච්ඡති නාහිරිකො පාපා’ති, ධම්මා පමජ්ජතීතිපි හොතෙව පටිසෙධාභාවා. ‘‘අඤ්ඤාරාදිතරරිතෙ දිසාසද්දාඤ්චුත්තරපදාචාහි යුත්තෙ’’ති (2-3-29) සුත්තිතං, තදාහ-‘අඤ්ඤසද්දයොගෙ’ච්චාදි, යතොති දෙවදත්තාදිතො, ‘‘අඤ්ඤඉත්යත්ථග්ගහණං, තෙන පරියායප්පයොගෙපි භවතී’’ති අඤ්ඤෙහි බ්යාඛ්යාතත්තා ආහ-‘භින්නො දෙවදත්තා’ති, ආරාසද්දස්ස දූරත්ථත්තා ආසවක්ඛයතො ආරා දූරො භවතී(ත්යත්ථො උ) පාදීයතෙත්යාහ‘ආරාසද්දො දූරත්ථො’ති, නිද්දිස්සමානපටියොගීති ‘දෙවදත්තො සූරො’ති නිද්දිස්සමානස්ස කස්සචි යො සො දුතියො, සො පටියොගී. දිසාදෙසකාලවුත්තීනං දිසාසද්දත්තෙන පරිග්ගහතො ආහ‘දිසා දෙසකාලවාචීනං යොගෙ’ති, පුබ්බෙව සම්බොධාතිආදීනි කාලවාචීයොගෙ උදාහරණානි, අඤ්චුත්තරපදආචආහිපච්චයයො ගෙත්විහ නොදාහටං. ‘‘පඤ්චමීවිධානෙ ල්යප්ලොපෙ කම්මන්යුපසඞ්ඛ්යානං ‘‘අධිකරණෙ චොපසඞ්ඛ්යාන’’මිති (2-3-28-වා) වාත්තිකං, තදාහ‘යත්ථ’ච්චාදි, ල්යප්පච්චයස්ස යත්රාප්පයොගො, තස්සත්ථො චෙ ගම්යතෙ, සො ල්යප්ලොපො, ත්වාලොපො ල්යපලොපොත්යවිසෙසො, පාසාද මාරුය්හ පෙක්ඛති ආසනෙ උපවිසිත්වා පෙක්ඛතීති ඉදං විසයො පදස්සනං පුබ්බං යස්සාති කිරියාවිසෙසනෙ සමාසො, වක්ඛමානසබ්බදස්සනෙසුපි පාසාදතො-පක්කමනලෙසසබ්භාවා පාසාදො (යෙවා) වධිරූපෙන වත්තුමිට්ඨොති දස්සෙතුමාහ-‘තථාහි’ච්චාදි, අපක්කමති තතො තං දස්සනන්ති තතො පාසාදතො තස්ස දට්ඨුනො දස්සනං චක්ඛුන්ද්රියං අපක්කමත්යපයාතීත්යත්ථො, අවධිභාවො පාසාදස්සාති විඤ්ඤායති, යෙසන්ති වෙසෙසිකානං, තෙ හ්යෙවමාචික්ඛන්ති ‘‘ඉන්ද්රියෙසු චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුගොළකතො-ච්චන්තසුඛුමභාවෙන නික්ඛම්ම විසාලීභවන්තං විසයදෙසමුපගම්ම සකලමත්තනා දිට්ඨං පස්සති රංසිරූපෙන, යථා කාහලා මූලෙ කිසා අග්ගෙමහතී, තථා ඤාණින්ද්රියානී’’ති, අධිට්ඨානදෙසන්ති ඉන්ද්රියාධිට්ඨානභූතං චක්ඛුගොළකදෙසං, විසයප්පවත්තීති ගොචරෙ ¶ පවත්ති, සන්තතියාති ඉන්ද්රියපබන්ධස්ස, අධිට්ඨාන මනින්ද්රියං නාපජ්ජතෙති සම්බන්ධො, තතොති පාසාදතො, අපක්කන්ත්යාති අපගමනෙන, යජ්ජපි චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුගොළකතො බහි නිග්ගච්ඡති, තථාපිපාසාදට්ඨස්සචක්ඛුගොළකා නිග්ගච්ඡතීති පාසාදස්සාප්යවධිභාවො, යෙසන්තූති ඛණිකවාදීනන්තු, ඉන්ද්රියාධිට්ඨානම්පත්තෙ විසයෙ විඤ්ඤාණලක්ඛණං කාරියං කරොන්ති සීලෙනාති පත්තකාරීනි, අනින්ද්රියාධිට්ඨානදොසො නෙති සම්බන්ධො, තතොති පාසාදතො, යෙසම්පනාති ඛණිකවාදිනොව දස්සෙති, අත්ර හි චත්තාරො පක්ඛා පත්තකාරීනින්ද්රියානි, අප්පත්තකාරීනි, චක්ඛුසොතානි අප්පත්තකාරීනි සෙසානි වුත්තවිපරිතානි, චක්ඛුයෙව පත්තකාරී සෙසමඤ්ඤථෙති, චතුස්වෙව තෙසු පඨමපක්ඛද්වයමුපන්යස්ය පටිපාදිතං… තප්පටිපාදනෙනෙතරෙසම්පි පටිපාදිතත්තා, සබ්බසාමයිකසාධාරණත්තාසද්දසත්ථස්සාති ඉදං අයුත්තමිව දිස්සති… සද්දසත්ථස්සිමස්ස බුද්ධවචනොපයොගිත්තෙන සොගතසමයානුගුණප්පවත්තිතො, ඛණිකවාදිනො පන නිස්සායෙදං සුන්දරමෙව, මනසිකාරාදීතිආදිසද්දෙන චක්ඛුතො [චක්ඛුනා (පොත්ථකෙ)] අභෙදො රූපාපාථගමො ච දස්සිතො, යොග්ගදෙසෙති දස්සනයොග්ගෙ පදෙසෙ. ‘‘පුච්ඡනාඛ්යානෙසු ච පඤ්චමී වත්තබ්බා’’ති (2-3-28වා) වුත්තං, තදාහ-‘පුච්ඡනසද්දතො’ච්චාදි, පුච්ඡනාඛ්යානෙසු සාමඤ්ඤෙන පඤ්චමීවිධානෙ-තිප්පසඞ්ගං දස්සෙතුමාහ-‘අවස්ස’මිච්චාදි, කස්සාති පඤ්හො, දෙවදත්තස්සෙත්යාඛ්යානං, කොසො යඤ්ඤ දත්තොති පඤ්හො විධිරූපොවායං, යො-ඞ්ගදීත්යාද්යනුවාදරූපමාඛ්යානං, අඞ්ගදීකෙයූරී. ‘‘යතොචාද්ධකාලනිම්මානං තතො පඤ්චමී වත්තබ්බා’’ති (2-3-28වා) වුත්තං, තදාහ-‘අද්ධ’ච්චාදි, නිමීයතෙ පරිච්ඡිජ්ජතෙ යෙන තං නිමානං, තදෙව නිම්මානං. ‘‘අද්ධස්ස පඨමා සත්තමී ච වත්තබ්බා’’ති (2-3-28) වුත්තං, තත්ථායමත්ථො ‘‘තං යුත්තාති වත්තතෙ, තං යුත්තා පඤ්චමියුත්ථා පරස්සාද්ධස්ස පඨමා ච සත්තමී ච වත්තබ්බා’’ති, පාටලිපුත්තස්මාති පඤ්චමි යුත්තං, එතාපි න වත්තබ්බාති දස්සෙතුමාහ-‘සත්තයොජනානී’තිආදි, අත්ර හි යදා රාජගහස්ස යොජනඤ්චාභෙදො වත්තුමිච්ඡීයතෙ, තදා පාටලිපුත්තස්මා රාජගහං සත්තයොජනානීති, භෙදවචනිච්ඡායන්තු ‘‘සබ්භාවො’’ත්යාදිනා (2-34) සත්තමී සිද්ධා‘සත්තසු යොජනෙසු’ති. තථාහි ¶ පාටලිපුත්තස්මා සත්තසු යොජනෙසු සති රාජගහංභවතීත්යයමත්ථො පතීයතෙ, සත්තයොජනසම්බන්ධිභවනං රාජගහ (භවන)ස්ස ලක්ඛණම්භවති. සම්බන්ධෙ ඡට්ඨීති ඉමිනා ‘‘තං යුත්තා කාලෙ සත්තමී වත්තබ්බා’’ති (2-3-28වා) වචනම්පටික්ඛිපති. ‘‘කරණෙච ථොකප්පකිච්ඡකතිපයස්සා සත්තවචනස්සෙ’’ති (2-3-33) සුත්තිතං, තදාහ-‘යදා ඉච්චාදි, කිච්ඡාදයොතිආදිසද්දෙන ථොකඅප්පකතිපයෙ සඞ්ගණ්හාති, අසත්තරූපන්ති අද්දබ්බරූපං, ගුණෙ හෙතුම්හීති ගුණපදත්ථෙ හෙතුභූතෙ ‘‘ගුණෙ’’ති (2-21) පඤ්චමීති අත්ථො, යථාවුත්තවිධානෙනෙති ‘‘ගුණෙ’’ති සුත්තෙ වුත්තවිධානෙන, ‘‘ගුණෙ’’ති සුත්තෙ වුත්තවිධානෙන, යදාත්විච්චාදිනා පරෙසං විය කරණෙ විසුං විධානෙ පයොජනං නත්ථීති දස්සෙති. කත්තබ්බරූපස්ස චලනස්සාති සම්බන්ධො, සමානාධිකරණත්තෙන විසෙසනන්ති යොජනා, සමානාධිකරණත්තෙනාති ච ‘රඤ්ඤො පුරිසො’ත්යාදො අසමානාධිකරණස්සාපි විසෙසනත්තදස්සනතො වුත්තං, සමානාධිකරණත්තෙන විසෙසනභාවො චාස්ස ථොකගුණාන්විතෙ චලනෙ වත්තමානො ථොකසද්දො අසත්තවචනොව විසෙසනන්ති, තෙනෙවාඛ්යායතෙ ‘ථොකස්ස කම්මත්තා කම්මෙ දුතියා’ති. පඤ්චමීත්යනුවත්තමානෙ ‘‘දූරන්තිකත්ථෙහි ඡට්ඨී වා’’ති (2-3-34) වුත්තං, තදාහ‘දූරන්ති කත්ථෙහි’ච්චාදි, අවධිසම්බන්ධලක්ඛණාති අවධිසම්බන්ධාව ලක්ඛණං නිමිත්තමාසං පඤ්චමීඡට්ඨීනං තා තථා වුත්තා, වත්තුමිට්ඨොති ඉමිනා වචනිච්ඡායෙව පධානත්තමාහ, එවං චරහි තංතං කාරකවචනිච්ඡායමඤ්ඤාපි විභත්තියො කස්මා නප්පයුජ්ජෙය්යුන්ති ආහ-‘ලොකියා චෙත්ථා’තිආදි, එත්ථ විභත්තීනං නියමෙ ලොකියා එව වචනිච්ඡා නිබන්ධනං කාරණන්ති අත්ථො, පඤ්චමීචාත්යනුවත්තමානෙ ‘‘දූරන්ති කත්ථෙහි දුතියා චෙ’’ති (2-3-35) වුත්තං, ‘‘පඤ්චම්යධිකරණෙච’’ (2-3-36) ඉච්චත්ර ච කාරෙන දූරන්ති කත්ථෙහි සත්තමී ච වුත්තා පාටි පදිකත්ථෙ සාරසඞ්ගහකාරාදීහි, තදක්ඛිප්ප අඤ්ඤාපදෙසෙන පටික්ඛිපිතුං කෙචිත්යාදි යං වුත්තං වුත්තියං, තං දස්සෙතුමාහ’කෙචීති සාරසඞ්ගහාදයො’තිආදි. දූරාපාදාවසෙචනන්ති අයං තෙසම්පටික්ඛෙපන යොති සම්බන්ධො, ඉතිසද්දො පනෙත්ථ පරිහීනො, නහිතන්තිආදීසු තසද්දෙනාසත්තරූපං දූරාදි වත්තුමිච්ඡිතන්ත්යවසෙයං, න හි තං ගම්යතෙ, න හි තතො ගම්යතෙ, න හි තෙන ගම්යතෙ, න හි තස්මිං ඨීයතෙ’ති විසුං සම්බන්ධො ¶ වසෙයො. පතීයන්තෙචාති චො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ, අතොචෙති වක්ඛමානහෙතුපරාමාසො, යන්ති යස්මා අත්ථෙ නිපාතො, වාක්යකාරො වරරුචි, තංසාමානාධිකරණ්යතොති දූරාදිසා මානාධිකරණ්යතො, තංයුත්තතොපීති දූරාදියුත්තා ගාමාදිසද්දතොපි, පච්චක්ඛන්තොති වාක්යකාරවචනං පච්චාචික්ඛන්තො, තථාහ්යත්රායං මහාභාස්ස පාඨො ‘‘දූරන්තිකත්ථෙහි පඤ්චමීවිධානෙ තංයුත්තා පඤ්චමීපටිසෙධො වත්තබ්බො දූරා ගාමස්ස, තත්රාපි දස්සනා අනත්ථකො-යම්පටිසෙධො, තත්රාපි හි පඤ්චමී දිස්සති–

දූරස්මාවසථා මුත්තං, දූරාපාදාවසෙචනං;

ගුරුතො කුපිතා දූරා,භාබ්යං දූරා ච දස්සුහිති.

අත්ර දූරන්තිකෙත්යාදි වත්තබ්බං වාක්යකාරවචනං, දූරා ගාමස්සාති තස්සොදාහරණං, තත්රාපිච්චාදි පච්චක්ඛානභාස්සං, දූරස්මාවසථාති ආවසථස්ස දූරෙති අත්ථොහි භාස්සපදීපෙ කෙය්යටො, පඨමො පුරිසො යස්ස සො පඨමපුරිසො භවති ‘‘දූරන්තිකා’’දි (2-6-5) කච්චායනසුත්තෙ සුද්ධාදියොගොපි සඞ්ගහිතො, තෙනාහ–‘සුද්ධප්ප මොචනවිවිත්තප්පමාණයොගෙ’ති, ‘‘ධාතුනාමානමුපසග්ගයොගාදීස්වපිච’’ ඉති (2-6-2) සුත්තෙ චග්ගහණතො පභුතියොගො ච ගහිතො, තෙනාහ–‘පභුති යොගෙචා’ති, පභුතියොගෙචාති ඉමිනා පභුත්යත්ථයොගොපි සඞ්ගහිතො, තෙනෙව ‘යතොසරාමි අත්තාන’න්ති උදාහටං.

නනු ඵුටොව තෙසං සාලාදීනං යොගොති කිමෙත්ථ පඤ්හෙන කස්ස පනෙතෙහි යොගො’ත්යාසඞ්කියාහ-‘වජ්ජනං හිච්චාදි, වජ්ජනානන්ති කත්තරි අනො, වජ්ජනෙ සම්බන්ධෙ වත්තමානෙහීති වජ්ජනසඞ්ඛාතෙ සම්බන්ධෙ වත්ත මානෙහි අපපරීහි, යුත්තස්මාති යුත්තතොව එකස්මා, නාඤ්ඤතො, කිමෙත්ථ වත්තබ්බන්ති ඉමිනා අපපරීහි යුත්තස්මාව පඤ්චමීභවනෙ පසිද්ධත්තමාහ, පසිද්ධම්පෙතමාහරිත්වා පකාසෙතුමාහ-‘කත්තුනො’ච්චාදි, යදත්ථොති යොසාලාදි අත්ථො පයොජනං යස්ස වජ්ජනකිරියා රම්භස්ස ¶ සො යදත්ථො. ‘‘පඤ්චම්යපාපරීහී’’ති (2-3-10) ආයුත්තෙපි පඤ්චමී විධීයතෙ පරෙහි, තදාහ-‘මරියාදාය’මිච්චාදි, අවධිමා එත්ථ වස්සනං.

දිට්ඨසම්බන්ධස්සාති පසිද්ධවසෙන දිට්ඨකාරියකාරණස්ස මුඛ්යස්ස, තස්ස කාරියත්ථන්ති තස්ස මුඛ්යස්ස යං කාරියං, තදත්ථං මුඛ්යකාරිය කරණත්ථන්ති වුත්තං හොති, තස්මිං පටිනිධිම්හි වත්තමානෙන පභිනෙති සම්බන්ධො, විනිමයෙති පරිවත්තන නිමිත්තං පටිදානෙචාති ච සද්දස්සාට්ඨානප්පයුත්ති දට්ඨබ්බා, පතිනා තස්ස යොගොති සම්බන්ධො.

යදි වජ්ජනකිරියාය සම්බජ්ඣමානස්ස කම්මත්තා කම්මෙ දුතියා, කිමත්ථං චරහි පුන දුතියාවචනන්ති ආහ-‘පටිපදවිධානෙ’ච්චාදි, පටිපදං උජුකමෙවොච්චාරිතං විධානං යස්සා සා පටිපදවිධානා, විසෙසවිධාන වතීත්යත්ථො, යජ්ජත්ර දුතියාවචනං න සියා තදා රිතෙසද්දෙන යොගෙ උජුකං විධීයමානාය පඤ්චමියා දුතියා බාධීයෙථාති මඤ්ඤතෙ. යද්යත්ර පඤ්චමියා දුතියාය බාධාභාවො එව පයොජනං, එවඤ්චරහි ‘රිතෙ වා’ති සුත්තයිතබ්බං එවං සති පක්ඛෙ දුතියා ච භවිස්සති, ලහු ච සුත්තම්පණීතම්භවතී ත්යාසඞ්කිය පයොජනන්තරමාහ-‘උත්තරත්ථඤ්චෙ’ති, අතොයෙවාති උත්තරත්ථත්තායෙව, පුන පයොජනන්තරංදුතියා ගහණස්ස දස්සයමාහ-‘විභත්යන්තරෙ’ච්චාදි, ආහච්ච කණ්ඨාදිට්ඨානෙ වායුනාආහනිත්වා ආහරිත්වා වා වචනං ආහච්චවචනං, උජුකවචනන්ති වුත්තං හොති, විභත්යන්තරං ඡට්ඨීවිභත්ති, තස්ස බ්යුදාසත්ථං, නිරාසත්ථන්තුත්ථො, අඤ්ඤාපීති දුතියාය අඤ්ඤා ඡට්ඨීපි, පකතාය පඤ්චමියා සම්බන්ධනත්ථො පකතසම්බන්ධනත්ථො.

න දුතියාපි යොගවිභාගතොති එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘තතියා චෙති වත්තමානෙ තත්ථ යදි චකාරෙන ‘දුතියා චෙ’ති සම්බන්ධීයෙය්ය, තත්රාපි ච කාරෙන පඤ්චමීත්යෙවං න කස්සාප්යපකංසොති‘විනාඤ්ඤත්රපුථනානාහි ¶ තතියා චෙ’ත්යෙකයොගමකත්වා යොගවිභාගසාමත්ථියා ‘තතියා චෙ’ති ච කාරෙන ජාතු පඤ්චමී’’ති, අසහායත්ථත්තෙ සති ‘විනාත්ථෙ හී’ත්යෙවමවත්වා කිං විසුං සුත්තරචනායෙත්යාහ-‘භෙදො පාදානන්ත්වි’ච්චාදි.

යන්තං සද්දානං නිච්චත්තා සම්බන්ධස්ස යත්ථාති පරාමට්ඨං සොති, යොති පරාමට්ඨං තස්සාති ච නිද්දිසති, යො යත්ථෙත්යාදිකඤ්ච ‘කිරියාධාරභූතෙ’ච්චාදිවුත්තිගන්ථ විවරණන්ති යොති කිරියාධෙය්යභූතාධිප්පෙතා, එතනෙවාහ‘කිරියා චා’තිආදි, තෙනායමාධාරීයති කත්තුකම්ම සමවෙතා කිරියාස්මින්ත්යධිකරණෙ වා තං ආධාරයතීති කත්තරි වා ඝණන්තෙන දට්ඨබ්බො, කත්තාරං කම්මඤ්ච කිරියානිස්සයභූතමාධාර යතීත්යාධාරොති වා කත්තරි ඝණ, වුත්තං හි–

ආධාරයති යො කත්තු, කම්මං කිරියනිස්සයං;

ආධාරං කාරකඤ්චාහු, තං චතුබ්බිධමෙව චෙති.

නනු ච කිරියාධාරණෙනාධාරොත්යුච්චතෙ, තං කිමෙවමුච්චතෙති චෙ, නෙසදොසො යදෙව හි කිරියාධාරණමස්ස, තන්තන්නිස්සයභූත කත්තුකම්මධාරණං, නහ්යඤ්ඤතා තද්ධාරණං සම්භවති තතො කිරියා කාරණෙනාධාරණෙනාධාරොත්ය යමෙවත්ථො, න කත්තුකම්මපරිච්චාගෙනාධාරෙන උජුකං කිරියා ගය්හතෙ, තෙනෙව වක්ඛති-‘කිරියායයො ආධාරො’ච්චාදි, නනු යද්යප්යුජුකමෙව කිරියං ධාරයති කත්තා කත්තුසමවායිනිං, කම්මසමවෙතඤ්ච වික්තෙදනාදිං කිරියං කම්මං… තථා සති තානෙවාධාරොති, න… ලොකෙ සත්ථෙ ච තෙසමාධාරත්ථෙ නාප්පතීතිතො, කත්තුකම්මතායෙව හි තෙසම්පතීතීති දස්සෙතුමාහ-‘කිරියා චෙ’ත්යාදි, තථා ච වුත්තං–

කත්තුකම්ම බ්යවහිතං, ධාරෙන්තමනුජු ක්රියං;

ක්රියාසිද්ධුපකාරි ච, සත්ථෙ-ධිකරණං මතන්ති.

කත්තුකම්මබ්යවහිතන්ති කත්තුකම්මෙහි තංසමවෙතභාවෙන බ්යවහිතං, අනුජු පාරම්පරියෙන, ක්රියාසිද්ධුපකාරිති කත්තුකම්මසමවෙතාය කිරියාය පසිද්ධියං උපකාරී උපකුබ්බන්තං, නනු ච න කිරියා ධාරණෙනෙවායමාධාරො, කත්තුකම්මානං ධාරණෙනාප්යාධාරොති සක්කා ¶ වවත්ථපෙතුන්ති චොදනම්මනසි නිධායාහ-‘න චෙ’ත්යාදි, කිරියා නිමිත්තස්සෙවාති කත්තුකම්මසමවායිනියා කිරියාය නිමිත්තස්සෙව, තදෙවංවිධමාධාරං චතුබ්බිධම්මතන්ති දස්සෙතුමාහ-‘ආධාරො චාය’මිච්චාදි, චත්තාරො විධාපකාරා අස්සාති චතුබ්බිධො, ආධෙය්යෙන සහොපසිලෙසො සංයොගලක්ඛණො-ස්ස අත්ථීති ඔපසිලෙසිකො ආධාරො-‘කටෙනිසීදති ථාලියං පචති’ත්යාදො කටාදි, තථාහි දෙවදත්තසමවෙතං නිසීදනකිරියං කටො දෙවදත්තං ධාරයං ධාරයති දෙවදත්තබ්යවහිතං, එවං ථාලීපි තණ්ඩුලසමවෙතං වික්ලෙදනාදිකිරියං තණ්ඩුලෙ ධාරයං ධාරයතීත්යොපසිලෙසිකාධාරත්තං කටාදිනො. යතො-ඤ්ඤත්රාධෙය්යං න වත්තතෙ සබ්බථා භිය්යො වා, සො වෙසයිකො, විසයොහ්යාධෙය්යස්සානඤ්ඤත්රභාවො, යථා චක්ඛාදිප්පවත්තීනමඤ්ඤත්රාභාවා චක්ඛාදීනං රූපාදයො විසයාති වුච්චන්තෙ, එවමාකාසෙ සකුනයොත්යාදො සකුන්යාදීනමාකාසාදිතො-ඤ්ඤත්රාභාවාතෙ තෙසං විසයාත්යුච්චන්තෙ, විසයො එව වෙසයිකො. යො ආධාරාධෙය්යානමභිබ්යාපෙත්යාධෙය්යමිත්යභිබ්යාපකො, තථා හි‘තිලෙසු තෙලං, දධිම්හි සප්පි,ත්යත්ර තිලාදිකං තෙලාදිකමාධෙය්යං බ්යාපෙත්වා තිට්ඨතීති තිලාදි බ්යාපකාධාරො. සමීපෙ භවො, සමීපො එව වා සාමීපිකො, යස්ස සමීපදෙසෙ ආධෙය්යං වත්තතෙ සො එවමුච්චතෙ, අත්රොදාහරණං ‘ගුරූසු වසති ගඞ්ගායං ඝොසො’ති. නනු චාත්රාප්යාධාරෙ සත්තමී විධීයතෙ ආධාරො ච නිස්සයො වුච්චතෙ, නිස්සයො ච සංයොගසමවායෙහි හොති, න ච සිස්සාදීනං ගුරුප්පභුතීති දෙවදත්තසකුන්යාදීනමිව කටාකාසාදීහි සංයොගො, තෙලාදීනමිව ච තිලාදීහි සමවායො වා අත්ථි, තෙනායුත්තං තෙ සමාධාරත්තන්ති, නෙතදත්ථි, යදායත්තා හි යස්ස ඨිති සො විනාපි සංයොගසමවායෙහි තස්ස නිස්සයො භවති, තථාහි පුරිසස්ස න රඤ්ඤා සහ සංයොගොසමවායො වාත්ථි, අථ පන තදධීනට්ඨිතිත්තා රාජනිස්සයො පුරිසොති බ්යපදිස්සීයතෙ, සිස්සාදීනඤ්ච ගුරුප්පභුතින මායත්තා ඨිතීති තෙසමයං [තෙනස්සායං (පොත්ථකෙ) යුත්ථො තෙ පති ගුරුපභුතීනං නිස්සයභාවො (ජිනින්දබුද්ධි)] යුත්තො ගුරුප්පභුතිනං නිස්සයභාවොති, එත්ථ ¶ පන යජ්ජපි වෙසයිකාභිබ්යපකානමාධාරාධෙය්යොපසිලෙසො අත්ථි, තථාපි පකාරන්තරස්සෙව පරිප්ඵුටත්තා තථෙව වචනිච්ඡා, නාඤ්ඤථා ඔපසිලෙසිකෙන වා [ඔපසිලෙසිකෙව] විසයාභිබ්යාපකානමග්ගහණතො උපසිලෙසස්සෙ වා [උපසිලෙසස්සෙව] පරිබ්යත්තත්තා තථෙව වොහාරොති න සඞ්කරො සඞ්කනීයොති.

නිමිත්තභාවමත්තෙතීමිනා කම්මසංයොගාභාවෙපි සත්තමියා පවත්ති මාහ, න පරෙසං විය කම්මසංයොගෙ එව, තෙනෙව වක්ඛති-‘එවමඤ්ඤතෙ’ච්චාදි, බාහිරානං හි-‘නිමිත්තා කම්මෙන’’ (චං, 2-1-89) ඉති සුත්තං, තත්ථ කම්මෙන යොගෙ පයොජනා සත්තමීභවතීත්යත්ථො, අජිනම්හි හඤ්ඤතෙ දීපීතිදීපිනොහනනස්ස පයොජනං චම්මං, තස්ස දීපිනංහන්තීති කම්මෙන යො ගො, සුත්තෙ කම්මෙනාත්යවචනෙ පයොජනං වත්තුමාරභතෙ ‘න පනෙ’ච්චාදි.

යස්ස කිරියාති යස්ස ගවාද්යත්ථස්ස සම්බන්ධිනී දොහනාදිකිරියා, කිරියන්තරස්සාති ගමනාදිකිරියන්තරස්ස, එතෙනාති ලක්ඛණන්ති එතෙන, තතො-ච්චස්ස විවරණං කිරියාවතාති, ‘‘කාලභාවෙසු චෙ’’ති (2-6-43) කච්චායනෙහි සුත්තිතං, තදාහ-‘කාලත්ථෙහි චා’තිආදි.

සාමිස්සරාදියොගෙ ඡට්ඨීසත්තමියො යථා සියුන්ති ‘‘සාමිස්සරාධිපතිදායාදසක්ඛිපතිභූපසුතෙහි ච ‘‘ඉති (2-3-39) ආරද්ධං පරෙහි, තදාහ-‘සාමි’ච්චාදි, අත්ර ච ජිනින්දබුද්ධිනා ‘‘සාම්යාදීනං භෙදෙනො පාදානං පරියායන්තරනිවත්යත්ථමිහ මා හොතු ගාමස්ස රාජා’’ති වුත්තං වාක්යමුපන්යස්ය හස්සාප්ය යුත්තත්තමුපදස්සයමාහ-‘සාමිස්සරෙ’ච්චාදි, කෙන නිවාරීයතෙ, න කෙනාපීත්යත්ථො, විසයවචනිච්ඡායං ‘ගාමෙ රාජා’ත්යපි භවිතබ්බමිත්යනෙනාහ, ‘‘ආයුත්තකුසලෙහ්යාසෙවාය’’මීති (2-3-40) ආරද්ධං, තදාහ-‘ආයුත්තෙ’ච්චාදි, ආසවා තප්පරතා, බ්යාවටො නියුත්තො, තත්ථෙදං සියා ‘‘ආසෙවායන්ති වක්ඛාමී ත්යවස්සං ¶ වචනමිදමාරබ්භනීයමඤ්ඤථා ඊසංයුත්තෙපි ‘ආයුත්තො ගො සකටස්සා’ති පසජ්ජතී’’ත්යාසඞ්කිය නත්ථෙවෙතම්පි පයොජනන්ති දස්සෙතුමාහ-‘විනාපි’ච්චාදි, ‘‘සාමිස්සරා’’ත්යදිකං කච්චායනසුත්තං, තෙනෙවාති කච්චායනසුත්තෙ පසූතසද්දානන්තරං කුසලසද්දනිද්දෙසෙනෙව, ඉධාති මොග්ගල්ලානවුත්තියං. කච්චායනෙන ‘‘කම්මකරණ නිමිත්තත්ථෙසු සත්තමී’’ (2-6-40) ‘‘පඤ්චම්යත්ථෙ ච’’ (2-6-41) ඉති ච සුත්තිතං, තෙනාහ-‘කම්මෙ’ච්චාදි, ගහණස්ස බාහා විසයොති සම්බන්ධො, කච්චායනානං‘භික්ඛූසූ’තිආදීනි කම්මත්ථෙ උදාහරණානි, හත්ථෙසූතිආදීනි කරණත්ථෙ, කදලීසූති පඤ්චම්යත්ථෙ. ‘‘මණ්ඩිතුස්සුක්කෙසු තතියා චෙ’’ති (2-6-45) කච්චායනසුත්තං, තදාහ ‘පසන්නත්ථෙ’ච්චාදි, පසන්නත්ථෙති මණ්ඩිතත්ථෙ, උස්සුක්කත්ථෙති උස්සාහත්ථෙ.

විසුං කරණං නිද්ධාරණං, ජිනින්දබුද්ධාචරියෙන ‘‘කිමත්ථම්පුනරිදං වචනං යාවතා නිද්ධාරියමානො-වයවො සමුදායබ්භන්තරො, තත්ථ යදා සමුදායස්සා-ධිකරණත්තං වත්තුමිච්ඡීයතෙ, තදා සත්තමී සිද්ධාව, යථා රුක්ඛෙ සාඛාති, යදා ත්වවයවසම්බන්ධො තදා ඡට්ඨී, යථා රුක්ඛස්ස සාඛාති සච්චමෙතං පපඤ්චත්ථන්තු වචන’’න්ති වුත්තං, තඤ්චෙත මයුත්තන්තිදස්සෙන්තො ආහ-‘න සාලයො’ච්චාදිසූකයුත්තානිධඤ්ඤානි සූකධඤ්ඤානි, ආහිතා අවට්ඨිතා, ආධෙය්ය භූතාති වුත්තං හොති. යතොති ආහිතත්තකාරණා, තතොති යතො ජිනින්දබුද්ධිවචනමෙවමයුත්තං, තස්මා කාරණා. ‘පඤ්චමී විභත්තෙ’’ති (2-3-42) පාණිනීය සුත්තං, තදාහ-‘සමුදායතො’ච්චාදි, සුතතො සකාසා සීලං අතිසයෙන සෙය්යොති සම්බන්ධො, ‘‘නිද්ධාරණෙ ඡට්ඨී සත්තමීසු පත්තෙසු තදපවාදො, යං යොගො’’ති පරෙහාඛ්යායතෙ, තත්ථ තාව නිද්ධාරණමෙවෙත්ථ නත්ථි කුතො ඡට්ඨීසත්තමීනං තත්ථප්පවත්ති, යතො තාසං බාධනත්ථමිදමාරබ්භතෙති දස්සයමාහ-‘නාත්ර ජාත්යාදීහි’ච්චාදි, නහිච්චාදිනා ජාත්යාදීහි නිද්ධාරණාභාවං දස්සෙති, ජච්චාදීනන්ති නිද්ධාරණෙ ඡට්ඨී, කුතො න භවතිච්චාහ-‘ජච්චාදිසම්බන්ධෙනෙ’ච්චාදි, අතං බ්යපදෙසතොති සීලත්තාදිබ්යපදෙසාභාවතො, පුන නිද්ධාරණාභාවෙ හෙත්වන්තරමාහ-‘තුල්යානඤ්චෙ’’ච්චාදි ¶ . සාධුනිපුණෙහි යොගෙ පූජායං ගම්මමානායං සත්තමී, තථා අසාධුයොගෙ, තථා පසිතඋස්සුක්කෙහි යොගෙ තතියාසත්තමියො, තථා ලොපන්තනක්ඛත්තසද්දා ච තෙන තෙන වචනන්තරෙන පාණිනියෙහි විහිතා, තං සබ්බං තංතංකාරකවචනිච්ඡායමෙව සාධෙතුං ‘මාතරි සාධු’ ඉච්චාදයො උදාහටා කෙසෙසු පසිතො පසත්තො, අවබද්ධොති අත්ථො, කෙසෙහි කරණභූතෙහි පසිතො භවති, කත්තුභූතෙහි වා පසිතො කතොති අත්ථො, ඵුස්සෙනින්දුයුත්තෙන ලක්ඛිතො කාලො සොයමිත්යභෙදෙන සම්බන්ධා ඵුස්සෙ, තෙන කරණභූතෙන.

පඨමාත්ථමත්තෙති එත්තකෙ වුත්තෙපි වාක්යත්ථො පදත්ථො වා න විඤ්ඤායතෙ නාමග්ගහණානුවත්තිතොති දස්සෙතුමාහ-‘ද්වෙද්වෙකානෙකාදි සුත්තතො’තිආදි, නාමෙනාත්ථො පටිපාදියමානො නාමසඞ්ඛාතෙ-ත්තනි අභිධෙය්යත්තෙනාජ්ඣාරොප්ය පටිපාදයත්යනපෙක්ඛිත විභත්තිවිසෙසන්ති ආහ-‘අභිධීයති’ච්චාදි, පකතිරූපෙනාති නාමෙන, තස්ස අභිධෙය්යස්ස, මත්තසද්දස්සාතිආදිනා සාමඤ්ඤන්තීදං මත්තසද්දස්සත්ථවචනන්ති දස්සෙති, ඉදං වුත්තං හොතීති නාමස්සාභිධෙය්යමත්තෙති ඉමිනා ඉදං වක්ඛමානං වුත්තං හොති. ‘‘පාටිපදිකත්ථලිඞ්ගපරිමාණවචනමත්තෙ පඨමා’’ති (2-3-46) ලිඞ්ගාදීසු භෙදෙන පඨමාවිධානම්පටිපන්නා, තදාහ-‘ලිඞ්ගපරිමාණෙ’ච්චාදි, ලිඞ්ගං ඉත්ථිපුන්නපුංසකානි, පරිමාණං පරිච්ඡෙදො, සඞ්ඛ්යා එකත්තබහුත්තානි, තබ්බන්තොපි සද්දත්ථොඑවාති ලිඞ්ගාදිවන්තොපි සරූපා බ්යතිරිත්තො සද්දත්ථො එව, උච්චත්තනීචත්තසාමඤ්ඤම්පුරොධාය පවත්තියා උච්චනීචසද්දෙහි පඨමා හොතෙව, තංයුත්තස්සාපි සද්දත්ථභාවතො ‘උච්චං ඝරානි’ත්යාදීනිපි උච්චත්තං ගුණං නිමිත්තං කත්වා සොයමිත්යභෙදසම්බන්ධ ඝරෙසු වත්තන්තීති. පලම්බතෙ අජ්ඣාගච්ඡතිත්යාදො ‘‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාසං’’ති (2-119) ලොපවිධානසාමත්ථියා පාදීහ්යනත්ථකෙහිපි පඨමා සිද්ධායෙව.

අභිමුඛං කත්වාතිආදිනා යොගාරම්භස්ස ඵලං දස්සෙති, නාමත්ථෙති ¶ සද්දත්ථෙ, පදතොති ආමන්තණාධිකඅත්ථමත්තප්පකාසකපදතො, හොන්ති චෙත්ථ…

සිද්ධස්සාභිමුඛීකාර [භිමුඛීභාව (පොත්ථකෙ)], මත්තමාමන්තණං සියා;

අත්ථො කතාභිමුඛො හි, ක්රියායං විනියුජ්ජතෙ;

ආමන්තණං න වාක්යත්ථො, පදතොව පතීතිතො;

නත්ථෙවාමන්තණං ලොකෙ, විධාතබ්බෙන වත්ථුනා;

තං යථා භව රාජෙති, නිප්පන්නත්ථො භවෙති ච.

සිද්ධස්සාති දෙවදත්තත්තාදිනා සිද්ධස්ස, අත්ථොති දෙවදත්තාදි, කතං ආභිමුඛ්යං සමාධානං යෙනාති විග්ගහො, ක්රියායං විනියුජ්ජතෙ ගච්ඡ භුඤ්ජාති, ආමන්තණං නත්ථි… ඉදානි විධීයමානත්තෙනාලද්ධසත්තිකස්සාභිමුඛයිතුමසක්කරූපත්තා, විධාතබ්බෙනාති නිප්ඵාදෙතබ්බෙන.

කිරියාකාරකෙච්චාදිවුත්තිගන්ථස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කත්තුමාරභතෙ ‘එකායං සම්බන්ධො නාමෙ’ච්චාදි, කිරියාය කාරකෙහි ච නිප්ඵාදිතොති ඉමිනා සම්බන්ධස්ස කිරියාකාරකසම්බන්ධ පුබ්බකත්තමාහ, තතොයෙවායං නාකස්මීකොති න යෙසංකෙසඤ්චි ද්වින්නං භවති, විසිට්ඨානංයෙව තු ද්වින්නං භවතීත්යතිප්පසඞ්ගාභාවො, කිරියාකාරකසම්බන්ධපුබ්බකො හි කාරකෙහි අඤ්ඤො සස්සාමිභාවාදිකො සම්බන්ධො, තථා ච වුත්තං–

‘‘සම්බන්ධො කාරකෙහඤ්ඤො, ක්රියාකාරකපුබ්බකො;

සුතායමස්සුතායංවා, ක්රියායං සො-භිධීයතෙති.

තත්ථ අස්සුතායං කිරියායං ‘රඤ්ඤො පුරිසො’ච්චාදො කිරියා කාරකසම්බන්ධපුබ්බකො-ඤ්ඤො එව සස්සාමිභාවාදිකො සම්බන්ධො පතීයතෙති, ‘සරති රජ්ජස්ස’ත්යාදො තු සුය්යමානෙ කිරියාසද්දෙ, එත්ථ පන සන්තමපි කම්මං වත්තුමනිච්ඡිතං, විසෙසනභාවොයෙව සරණම්පති රජ්ජස්ස පටිපාදීයතෙ’රජ්ජසම්බන්ධිසරණ’න්ති, කිරියාකාරක සම්බන්ධො හි සබ්බත්ථ වත්ථුට්ඨිතිවසෙනෙවත්ථි, තන්නිමිත්තො ච සස්සාමි භාවාදි, තත්ථ සස්සාමිභාවවිවච්ඡායං විජ්ජමානොපි කිරියාකාරක සම්බන්ධො ¶ න වත්තුමිච්ඡිතො, යථා ‘අනුදරා කඤ්ඤා’ති, සො චායං සම්බන්ධො සස්සාමිභාවජඤ්ඤජනකභාවා-වයවාවයවවිභාවාදිලක්ඛණො බහුවිධොති වෙදිතබ්බො, තත්ථ සස්සාමිසම්බන්ධෙ රඤ්ඤො පුරිසො, ජඤ්ඤජනකසම්බන්ධෙ නිග්රොධස්ස බීජං, අවයවාවයවිසම්බන්ධෙ රුක්ඛස්ස සාඛා, ඉදානි සම්බන්ධස්සෙතස්ස කිරියාකාරකසම්බන්ධසඤ්ජාතත්තං යථායොගමඤ්ඤත්රාප්යවගමයිතුං කිඤ්චි උදාහරණමාහ-‘තථා හි’ච්චාදි, පරිපාලනකිරියාකතො නෙසං සම්බන්ධොති ඉමිනා පරිපාල්යපරිපාලනලක්ඛණො-යං සම්බන්ධොති දස්සෙති, සා අයම්පරි පාලනලක්ඛණා කිරියා සම්බන්ධමස්සෙදම්භාවහෙතුං ජනයිත්වා නිවත්තති, අත්ථප්පකරණාදිනා ත්විමාය කිරියායායං සම්බන්ධොති විසෙසො වසීයතෙ, න ඡට්ඨියා විසෙසාවගමනෙ සාමත්ථියං… තස්සා සබ්බත්ථෙකරූපත්තා, සුය්යමානෙ එව වා කිරියාසද්දෙ කාරකභාවස්ස හෙතුනො වචනිච්ඡායාභාවෙ අස්සෙදම්භාභාවසඞ්ඛාතස්සෙව ඵලස්ස වත්තුමිච්ඡිතත්තා තථෙව සම්බන්ධො ජාතො ඡට්ඨියාභිධීයතෙ ‘රජ්ජස්ස සරතී’ති, වුත්තං හි–

ජනයිත්වාන සම්බන්ධං, ක්රියා කාචි නිවත්තති;

සුය්යමානෙ ක්රියාසද්දෙ, සම්බන්ධො ජායතෙ ක්වචීති.

පරිපාලයතීති පුරිසම්පරිපාලයති, තතො පාලනාදිකා උපකාර සභාවා කිරියාද්වින්නම්පි තෙසං සම්බන්ධිනී භවති, රඤ්ඤා හි කාරියමානා තංසම්බන්ධිනීපුරිසවිසයත්තාවපුරිසයොගිනීත්යුභින්නම්පිකිරියාසම්භවති, තතොයෙවතස්සා උභයසම්බන්ධිනියා කිරියාය සම්භවෙඅස්සෙදන්ති බුද්ධියා හෙතුභූතස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛසභාවස්ස සම්බන්ධස්ස භාවතො කිරියාජනිතත්තමස්ස, අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාලක්ඛණො… සබ්බථා නිරපෙක්ඛත්තෙ සම්බන්ධාභාවා, සම්බන්ධි බුද්ධිසබ්භවස්සාති සම්බන්ධීසු රාජපුරිසාදීසු අස්සෙදන්ති එවම්පවත්තාය බුද්ධියා සබ්භවස්ස. පරෙසං විය ‘‘ගුණෙ ඡට්ඨී’’ති වචනන්තරාභාවෙ උභයත්ථපි (චෙත්ථ) [(යෙව) (පොත්ථකෙ)] ඡට්ඨිප්ප- සඞ්ගොති බොධෙතුමාහ-‘නනු චෙ’ච්චාදි, සච්චන්ති යථා වුත්තං චොදනමබ්භුපගම්ම චොදකම්පති යථාවුත්තං සම්බන්ධරූපං තතො-ඤ්ඤත්රාප්යුපසං හරිත්වා ¶ තත්ථ ඡට්ඨිප්පසඞ්ගං චොදෙතුමාහ-‘දෙවදත්තො’ච්චාදි, අථෙව මිච්චාදිනාසතීපිඅඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාලක්ඛණෙ සම්බන්ධෙ වචනිච්ඡායෙවෙත්ථ කාරණන්ති චොදකාධිප්පායමත්රොපනෙත්වා තදෙව විසෙසතො ඡට්ඨියා අභාවෙ සමුපනෙතුං‘යජ්ජෙවමිහාපි’ච්චාදිකමාහ, තත්ථ අථාති චොදකාධිප්පායප්පකාසනාරම්භෙ නිපාතො, එවං වත්තබ්බන්ති එවං යදිපිච්චාදිනා වක්ඛමානනයෙන වත්තබ්බං, පටිපාදෙතබ්බතායාත්යාදිනා ඉදන්දීපෙති ‘‘විසෙස්සං විධෙයතාය න පරාධීනන්ති අප්පධානභාවතො බ්යතිරිච්චතෙ තතො-ත්තනිට්ඨමෙව, න රූපන්තරම්භජති‘පුරිසස්සෙ’ති, විසෙසනන්තු රාජාදිකං තදඞ්ගතායානුවදියමානමප්පධානත්තා කාරකරූපතො බ්යතිරිච්චතෙ, තතො රූපන්තරං භජති ‘රඤ්ඤො’ති, තතො බ්යතිරෙක ලක්ඛණො සම්බන්ධො හොති, එකස්ස සම්බන්ධිත්තාසම්භවා වත්ථුතො ද්විට්ඨො විසෙසනගතත්තෙන පතීයතෙ තතො ඡට්ඨී විසෙසනමෙවානුධාවති පතීතිවිසයෙ සද්දප්පවත්තී’’ති, යො හි විකප්පනං විසයො සො සද්දානන්ති, අතොයෙව සම්බන්ධො නියමෙන විසෙසනභෙදමනුවිදධාති… වත්ථුතො ද්විට්ඨස්සාපි තග්ගතත්තෙන පතීතියා යථා භාතූනං ධනන්ති, නාවස්සම්භාතූනං ධනන්තිච්චෙව භවති, තථා සත්යපි විසෙස්ස භෙදෙ විසෙසනගතමෙව භෙදමනු(විදධා)ති ‘දෙවදත්තස්ස අස්සා’ති, තදෙතං සබ්බං විසෙසනගතත්තෙන සම්බන්ධපතීතිතො-වකප්පීයතෙ, විසෙස්සගතත්තෙනාපි තප්පතීතියං නියමෙන තග්ගතභෙදානුවිධානං සියා විසෙසනගතභෙදානුවිධානමිව, ද්විට්ඨත්තන්තු වත්ථුතො [චත්තුනො] න විරුජ්ඣතෙ, වත්තුපටිබද්ධමෙව ච ද්විට්ඨත්තං මනසිකත්වා තංවාදීහි ද්විට්ඨො සම්බන්ධොභිධීයතෙ, අතොයෙවායං බ්යතිරෙකවිභත්ති (යාගම්යතෙ)… බ්යතිරිච්චමානවිසෙසනභූතසම්බන්ධිගතබ්යතිරෙකලක්ඛණසම්බන්ධාභි- ධානප්පවත්තිතොති, නීලාදිවිසෙසනන්තු පරත්ථත්තෙනාප්පධානම්පි න කාරකභාවතො බ්යතිරිච්චති… නීලාදිසද්දෙනුප්පලාදිදබ්බාභිධානතො, යථා ‘නීලමුප්පලම්පස්ස, නීලෙනුප්පලෙන ඨිතං, නීලස්සුප්පලස්ස ගන්ධො’ති, යදා තු න විසෙස්සපවත්ති තදා බ්යතිරිච්චතෙව ‘නීලස්ස ගුණස්ස උප්පලන්නිස්සයො’ති කාරකභාවලක්ඛණා පධානභාවා බ්යතිරිච්චතෙ එව නීලාදි, තතො විසෙසනමෙවානෙකප්පකාරතායාව තිට්ඨතෙ, තතො විසෙ- සනං ¶ කිඤ්චිදෙව කාරකරූපතො පධානභාවා බ්යතිරිච්චතෙති විසෙසන මත්තෙනාපි සෙසං සබ්බං තථා සියාති නාසඞ්කනීයන්ති.

ද්වෙපීති රාජපුරිසා ද්වෙපි, තතියෙ ගෙහසඞ්ඛාතෙ සම්බන්ධිනී. සහයුත්තම්පටිච්ච එවන්ති ඉමිනා පුරිසස්ස අප්පධානත්තමෙව දීපෙති, අභිමතාති පාණිනියානං සුත්තන්තරෙන අභිමතා, යතො ඡට්ඨීය-මත්තනො මතෙ සම්බන්ධනිස්සයා, තෙනාහ- ‘සම්බන්ධමෙවි’ච්චාදි, සම්බන්ධො චෙත්ථ මාතු සරණානමවට්ඨානාදිකිරියානිමිත්තොති කෙචි, අඤ්ඤෙ තු සරණස්ස කිරියාරූපත්තා කිරියන්තරමන්තරෙනෙව දබ්බෙන සම්බන්ධොපපත්තිමාහුයථා ද්වින්නං ජතුකතො සංසිලෙසො, ජතුනො තු කට්ඨෙනාත්තනායෙව, න ජත්වන්තරකතො සංසිලෙසොති. පරෙසං තතියත්ථෙ දුතියත්ථෙ ච කිතකප්පයොගෙ ඤ්ඤත්රාපි (පඤ්චම්යත්ථෙ) සත්තම්යත්ථෙ ච (‘‘ඡට්ඨී චා’’) ති (2-6-20) දුතියා පඤ්චමීනඤ්චා’’ති (2-6-29) ච සුත්තන්තරෙහි ඡට්ඨීතිමතා, තස්සාපි වත්තිච්ඡාතොව සාධිතභාවං දස්සෙතුමාහ-යථාචෙත්ථාතිආදි, එත්ථාප්යාදො උදාහරණද්වයෙ සුත්තන්තරමන්තරෙන සම්පදානත්තාභාවා සම්බන්ධවචනිච්ඡායමෙව පරෙසම්පි ඡට්ඨී, තෙනාහ-‘එත්ථා’තිආදි, බහුලන්තීමස්ස අත්ථං දස්සෙති ‘යථා දස්සන’න්ති, අවිසංවාදකාලොකස්සත්යාදිකං කම්මෙ උදාහරණං, පඤ්චම්යත්ථෙ පන වත්තිච්ඡාතොව සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්සාත්යාදීනි උදාහරණානි වෙදිතබ්බානි.

අනභිමතාති ‘තුල්යත්ථෙහ්යතුලොපමාහි තතියාඤ්ඤතරිස්ස’න්ති (2-3-72) සුත්තෙන තුලොපමාහි අඤ්ඤෙහි තුල්යත්ථෙහි යොගෙ තතියාය විධීයමානත්තා පාණිනියානං අනභිමතා, යස්මා සදිසා භාවා තෙසං නොපමාති ‘අජ්ජුනස්ස තුලා නත්ථී’ත්යාදිකමුච්චතෙ, තස්මා එවං යථාවුත්තනයෙනාති තදෙවන්තීමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො, තදෙවන්ති වා නිපාතසමුදායො යථාවුත්තනිදස්සනත්ථො, තුල්යෙසූති සදිසෙසු, තථාවුත්තාති අජ්ජුනස්සතුලානත්ථීත්යාදිනා තෙන පකාරෙන වුත්තා.

සුත්තෙ ¶ ‘අතො’ති වුත්තං ‘අකාරන්තතො’ති කථං වුත්තීති ආහ ‘අතො’තිආදි, ආදෙසා හොන්තීති සෙසො, යකාරානංයෙව සියුං… ආඑආදෙසානමෙකවණ්ණත්තා, ලොපෙ කතෙති ඔකාරස්ස ලොපෙ කතෙ, තන්නෙති යථාවුත්තං ධචාද්යප්පටික්ඛිපති, පටික්ඛෙපෙ කාරණමාහ-‘පරලොපස්සා’තිආදි, කාරණන්තරං වත්තුමාරභතෙ ‘කිඤ්චා’තිආදි, නිච්චම්පරලොපොව සියා, න පුබ්බලොපොපි ආගමප්පයොගානුකූල්යෙනාතිපි සක්කා වත්තුන්ති ආහ-‘නචා’තිආදි, නිච්චම්පරලොපොයෙවාති න ච සක්කා මන්තුන්ති සම්බන්ධො, එවං සන්තෙත්යාදිනා තත්ථ විරොධමාහ, අතොසම්භවාති ආදෙසාකාරතො සම්භවා, ඣිස්සාකාරවිධානං ‘‘යොසු ඣිස්ස පුමෙ’’ති (2-93) එතදෙවපයොජනන්තිආදිනා වුත්තප්පයොජනාභාවෙ කාරණමාහ-‘අනිට්ඨත්තා’ති, අනභිමතත්තාති අත්ථො, පයොජනාභාවානභිමතත්තමෙව දස්සෙසුමාහ-‘එතදත්ථමෙවා’තිආදි, ඉමස්සාති ‘‘අතො යොනං ටාටෙ’’තී මස්ස සුත්තස්ස, ඣිස්මාත්වෙවාති ‘ඣිස්මා’ ඉති එතාදිසං සුත්තමෙව, ඣිස්මා යොනං ටාටෙතිවාති ‘‘ඣිස්මා යොනං ටාටෙ’’ති සුත්තං වා, අතොති ‘අතො’ ඉති සුත්තං, තාදිසස්සපයොගස්සාති අග්ගා, අග්ගෙ ඉති පයොගස්ස.

යස්මා එකමෙව රූපමුදාහටං, තස්මා රූපාරූපානි රූපෙරූපානීති භෙදො වෙදිතබ්බො, තෙන හි බහුවචනෙ [බහුවචනෙන (පොත්ථකෙ)] පඨමාදුතියාසු ‘අට්ඨීනී’ති එකමෙව රූපමුදාහටන්ති දස්සෙති.

සුඤිති ඤකාරො කිමත්ථොති ආහ-‘ඤකාරො’තිආදි, අසති හි ඤකාරෙ‘ඤානුබන්ධො’ති ඤකාරෙන විසෙසනෙන සුකාරො න විසෙසී යෙය්ය සතියෙව තස්මිං තෙන සො විසෙසීයෙය්ය, තස්මා ‘‘ඤකානුබන්ධාද්යන්තා’’ති සුත්තෙ ‘ඤකානුබන්ධා’ති විසෙසනං ¶ විසෙසනභාවො අත්ථො පයොජනං යස්ස සො විසෙසනත්ථො, බහුලං වචනෙනානභිමතමනවසෙසං වවත්ථාපීයතීති වුත්තියං ‘‘භිය්යො’’ත්යාදිකමුපදිට්ඨන්ති දස්සෙතුමුපක්කමතෙ ‘සාමඤ්ඤෙනා’තිආදිනා, ඡට්ඨී භවතීති (සෙ)සො, නනුච අත්ථසද්දෙනාඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ කථං චතුත්ථ්යත්ථො-වසීයතීති වුච්චතෙ, චතුත්ථීඑකවචනෙ අත්තත්ථ’න්ති එත්ථ සද්ධම්මසවනාදිකමත්තනිමිත්තන්ති යො-ත්ථො, සො චත්ථො-ඤ්ඤ පදත්ථෙපි, තස්සා-ඤ්ඤපදත්ථභූතස්සාපි අත්තා අත්ථො පයොජනම්භවති නිමිත්තභාවෙනාති නාත්ථභෙදොති ත එත ඉමවජ්ජිතානං සබ්බාදීනන්ති ත එතඉමසද්දෙහි එව වජ්ජිතානමඤ්ඤෙසං සබ්බාදීනං, පටිසිද්ධෙසුපි කස්සචි ආදෙසො දිස්සතීති දස්සෙතුමාහ‘තසද්දස්ස චා’ති.

ඉත්ථියා වධුයාති පසඤ්ඤානමී ඌනමුදාහරණානි.

ඝපසඤ්ඤෙහීති ඉදං තෙතිමාමූහි තීමස්ස අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙන වා විසෙසනං දට්ඨබ්බං, වුත්තියං කතන්ති ආදිකං කත්තාදිප්පකාසනත්ථං කතං, තායාති සබ්බත්ථ විකප්පොදාහරණං.

‘‘ආගමා තග්ගුණීභූතා තග්ගහණෙන ගය්හන්තී’’ති පරිභාසා වචනමෙතං තත්ථ තග්ගුණීභූතාති තස්මිං ආගමිම්හි ගුණීභූතා, අවයවවසෙන පච්ඡා භවන්තො අමුඛ්යභූතා, තග්ගහණෙනාති ආගමිග්ගහණෙන තග්ගහණෙන ගහණතොති ආගමිභූතස්ස නං ඉච්චස්ස ගහණෙන ගහණතො, ‘නම්හි විභත්තිම්හි’ති තු වත්තබ්බං, විපල්ලාසො වා එත්ථ දට්ඨබ්බො.

(49) ඉකාරස්සෙවවාතිආදිනා වුත්තමෙව විවරති තිස්ස ඉච්චාදිනා, තස්ස තිස්ස, නිද්දිට්ඨත්තාති තිස්ස නිද්දිට්ඨත්තා, ‘‘නම්හි තිචතුන්නමිත්ථියං තිස්ස චතස්සා’’ති (2-20) තිස්සාදෙසො ‘‘නම්හි නුක ද්වාදීනං සත්තරසන්න’’න්ති (2-47) නුක, තිස්සන්නං.

විභත්තිසුත්තෙති ¶ ‘‘ද්වෙද්වෙකානෙකෙස්වි’’(2-1) ච්චාදිසුත්තෙ, ස්සනන්ති බහුවචනෙන සහිතමෙකවචනමාහ, සුත්තමිදන්ති ‘‘සුඤ්සස්සා’’ති ඉදං සුත්තං, සුත්තෙ පන සතීති ‘‘සුඤ සස්සා’’ති සුත්තෙ සති.

අනුකරණවසෙනාති අනුසදිසං කරණං වචනමනුකරණං.

තෙනාති යතො ල්තුඉති විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතස්ස පච්චයස්ස ගහණං, තෙනාති අත්ථො, පච්චයස්ස ගහණා තදාදිගහණං ලබ්භතෙ… ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යතො සො විහිතො, තදාදිනො ගහණ’’න්ති ඤායා, විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතත්තා තදන්තග්ගහණං… ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති (1-13) වචනතොති මනසි නිධායාහ- ‘යතො’ඉච්චාදි, සො ක්රියත්ථො ආදි යස්ස සො තදාදි, සො පච්චයො-න්තො යස්ස සමුදායස්ස සො තදන්තො, තාදිසස්ස තදා දිතදන්තසමුදායවිසෙස(ස්ස) ගහණං, න තු තදන්තමත්තස්සෙත්යත්ථො, නනු ච ‘ල්ත්වී’ති විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතෙ භවතු ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති තදන්තස්ස ගහණං, පච්චයග්ගහණෙන පන තදාදිනො ගහණං කථං සියා වචනාභාවාත්යාහ-‘තදවිනාභාවිත්තා’ති, යතො විහිතො, තෙන විනා න භවති සීලෙනාති තදවිනාභාවී, තස්ස භාවො තස්මා. ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යතො සො විහිතො තදාදිනො ගහණ’’න්ති ඤායස්ස යත්ථ පච්චයග්ගහණං තත්ථ සාධාරණත්තා ‘තදාදිනො’ති වුත්තං, තදාදිසමුදායස්ස ගහණෙ පනෙත්ථ විසෙසො න දිස්සති… අධිකත්තාති [අධිගතන්තාවාති (පොත්ථකෙ)] ආදීසු විසෙසදස්සනාසම්භවා, ‘තුංස්මා ලොපො චිච්ඡායං තෙ’’ ත්යත්ර (5-4) තු දිස්සති විසෙසො, වක්ඛතිහි තත්ථ ‘‘තුංතායෙතවෙ භාවෙ භවිස්සති ක්රියායං තදත්ථාය’’න්ති (5-61) තුංපච්චයං වක්ඛති’’ච්චාදි.

අඉත්යෙවවත්තබ්බන්ති ¶ ‘ගෙඅ’ඉත්යෙව වත්තබ්බන්ති වුත්තං හොති, පක්ඛෙ දීඝවිධානෙනෙවාති ඉමිනා අකාරාදෙසෙ කතෙ පක්ඛෙ දීඝවිධානෙනෙව, අඤ්ඤත්ථචරිතත්ථතායාති ල්ත්වන්තාදිතො අඤ්ඤත්ථ භොපුරිසා භොපුරිසඉච්චාදො ජාතිපදත්ථනිස්සයනෙන කතත්ථතාය, පරිස මත්තත්ථතායාති වුත්තං හොති, අවස්සං දීඝභාවෙ කාරණමාහ ‘යදිචාකාරො’ඉච්චාදි, යදිච ආකාරොති පදච්ඡෙදො.

ඝඉතිසඤ්ඤා ඝසඤ්ඤා තාසං, කඤ්ඤාසඤ්ඤාතිආදීසු ඝසඤ්ඤානං බහුත්තා බහුවචනෙන නිද්දෙසො, ඝරූපස්සාති ඝස්සාති ඝසද්දරූපස්ස, තථා භො බ්රහ්මාති එත්ථ තථාති ඉමිනා බ්රහ්මාතිරූපස්ස නිරුත්තියං නිද්දිට්ඨත්තාව එත්ථ සඞ්ගහිතභාවං දස්සෙති. එවං විවරන්තීති තස්මා ස සඛතො ගස්ස අකාරආකාරා’’තිආදිනා එවං විවරන්ති, තෙ හි අච ආච ඉච ඊච එචාති ද්වන්දෙ පුබ්බසරානං ලොපං කත්වා එත්තුපසිලෙසනිද්දෙසං වණ්ණෙන්ති, සාමඤ්ඤවිධානන්ති ‘බ්රහ්මකත්තුඉසි සඛතො’ච්චෙවමවිසෙසෙත්වා සාමඤ්ඤෙන කථනං, කිමත්ථන්ති කිං අත්ථො පයොජනං යස්ස තං කිමත්ථං. සාමඤ්ඤවිධානං කිමත්ථම්පනෙවං පයොජනාසඞ්කායං පයොජනාසඞ්කාවිචාරණං මනසි නිධාය ‘ආගති ගණොය’න්ති වුත්තත්තා ආහ– ‘අත්ථතො’ච්චාදි, අත්ථතොති සා මත්ථියතො, අනෙනාති‘ආගතිගණොය’න්ති ඉමිනා වචනෙන, ඉදං වුත්තං හොති ‘ආගතිගණොයන්ති ඉමිනා තදාකාරසඞ්ඛාතජාතිප්පධානගණත්තප්පකාසනෙන යදි සම්බොධනෙ එකාරන්තාකාරන්තලාභීනං කත්තු ඉසි සඛ මුනි භදන්තාදීනං ගහණං පයොජනං න සියා, අඤ්ඤථා අනුපපජ්ජනං සියාති එවමඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණසාමත්ථියතො සාමඤ්ඤවිධානෙ පයොජනමාහෙ’’ති, සොයන්ති ඉමිනා වුත්තියං ‘ආගති ගණොය’න්ති වුත්තං වචනං නිදස්සෙති.

ස්සඤ්ච ස්සාච ස්සායොච අඤ්ච තිඤ්චාති ඉතරීතරයොගෙ චත්ථ සමාසො,ස්සං ස්සා ස්සායං තිංසු.

ඝොච ¶ ඔච ඝො ඝාන්තඔකාරන්තා, නත්ථි ඝො යෙසන්තෙ අඝො, තෙසං, සාමඤ්ඤවිධානතොති කස්සචි ලිඞ්ගස්ස අපරාමාසා සාමඤ්ඤෙන විධානතො, නාදෙකවචනෙසූති නාදීසු එකවචනෙසූති අත්ථො, හි හෙතුම්හි, යස්මා කස්සචි එවං දුට්ඨාධිප්පායො සියා, තස්මා දුතියමුදාහරණන්ති අත්ථො, දුතියොපි හෙතුම්හි, යස්මා සබ්බෙසං සඞ්ගහණත්ථං, තස්මා න ච තථාධිප්පෙතන්ති අත්ථො, සබ්බෙසමෙකවචනානං සඞ්ගහණාභාවෙ සුත්තානං විරචනප්පකාරමාහ-‘අඤ්ඤථා’තිආදි, උපරිචාත්යාදීස්වයමධිප්පායො ‘‘සුත්තස්ස ‘අංයොස්වඝොන’න්ති විරචිතත්තා සාමඤ්ඤෙනෙ-කවචනෙස්වඝස්ස නරස්සත්තප්පතීති තප්පටිසෙධාභාවා’දණ්ඩි කුල’න්ති රස්සත්තං ‘සිස්මිං නපුංසකෙ’ති විධිසුත්තං වදෙය්යා’’ති, ඔකාරන්තප්පටිසෙධන්ති ‘අඝොන’න්ති ඔකාරන්තප්පටිසෙධං, ආදෙසන්තරං ‘‘ගොස්සා ගසිහිනං සුගාවගවා’’ත්යාදිනා (2-67) කරීයමානං ගාවාදෙසාදිකං, එත්ථ පන නපුංසකෙ එකවචනන්තං දණ්ඩි කුලන්ති වක්ඛමානත්තා නොදාහටං, යොසු පන ‘‘යොලොපනිසුදීඝො’’ති (2-88) අදීඝස්සාපි දීඝවිධානසාමත්ථියා පඨමමෙව දීඝස්ස රස්සාභාවෙකාව කථාති නොදාහටං, දණ්ඩීදණ්ඩීනි ඉච්චෙව තු භවති, නොස්සවාති පාඨො දිස්සති, එත්ථ විජ්ජමානෙ ගෙ පරෙ ඔකාරන්තස්ස වා රස්සාපජ්ජනදොසම්පසඞ්ගතො නොස්සා’ති පාඨෙන භවිතබ්බං.

ගාවෙන ගවෙනාති කරණෙපි සමානං, ගාවස්ස ගවස්සාති ඡට්ඨියාපි.

සෙනාති සුතත්තා සෙඉති වුත්තියං නිමිත්තං පරිකප්පිතං.

සද්දන්තරත්තෙන කොචි දොසොති සම්බන්ධො, ආදිසිතබ්බා ආදෙසා කාතබ්බා.

පෙන ¶ පසඤ්ඤාය යුත්තා ඊපී, පච සො ඊචාති වාපී අභෙදග්ගහණෙන, අඤ්ඤස්සාති ඉකාර උකාරඌකාරස්ස.

ලොකෙ දෙවදත්තො දත්තොති එකදෙසෙන සමුදායවොහාර දස්සනතො ස්මිනොතීමස්ස ස්මිං වචනස්සාත්යයමත්ථො දස්සිතොත්යාහ-‘ස්මිති ඉමිනා’තිආදි.

බ්රහ්මාදීසු ‘ඉතො ක්වචි සස්ස ටානුබන්ධො’ති පාඨාති සම්බන්ධො, බ්රහ්මාදීසූති ‘‘ඝබ්රහ්මාදිතෙ’’ති (2-60) සුත්තෙ වුත්තබ්රහ්මාදීසු, පාඨාති ‘ඉතො’ත්යාදිනො ගණසුත්තස්ස පාඨා, ටානුබන්ධොති ඉමිනා (එටාදෙසං) නිද්දිසති.

සො [භස්මා] අන්තො යස්ස සො තදන්තො සමුදායො, තස්ස, ‘‘චානුකඩ්ඪිතං නොත්තරත්රානුවත්තතී’’ති විඤ්ඤූවචනං, විදුනො විදූති කූපච්චයන්තස්ස උදාහරණං, විඤ්ඤුනො විඤ්ඤූති ‘‘විතො ඤාතො’’ති (5-39) සබ්බඤ්ඤුනො සබ්බඤ්ඤූති ‘‘කම්මා’’ති (5-40).

ලොපොත්වෙව සිද්ධත්තාති වොමුත්තපක්ඛෙ ලොපොතීමිනාව සිද්ධත්තා.

අමුයාති ඉත්ථියං යාදෙසො, නනොතීමස්සිදං පච්චුදාහරණං.

පඨමාදුතියායොනමෙකතො උදාහරණානි අට්ඨී අට්ඨීනිති, තානිච යොලොපනිලාතිස්සෙව දස්සිතානි, තථායෙවාඤ්ඤානිපි ඤායන්තීති.

ටමුත්තපක්ඛොති ¶ අසන්තං කුබ්බන්තස්සාති ටාදෙසෙන මුත්තපක්ඛො,න්තුස්සචෙවන්ති පසිද්ධත්තාව ටාදෙසමුත්තපක්ඛං උපමෙති, ‘‘සඤ්ජාතං තාරකාදිත්විතො’’ති (5-45) ඉතො අන්ධිතා.

ටාදෙසො-තිප්පසජ්ජතීති කස්මා වුත්තං නනු තදන්තස්ස සමුදායස්ස පත්තෙ ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති (1-17) අන්තස්සෙව හොති, තථාසති නෙවාතිප්පසඞ්ගො, තස්මා කස්මාතිප්පසජ්ජතීති වුත්තන්ති, සච්චං, තථාපි ‘ඣිස්සා’ති වත්තුං සක්කුණෙය්යත්තෙ ඉස්සාති වුත්තත්ත [වුත්තන්ථි] සාමත්ථියතො තදන්තස්ස ටාදෙසො-තිප්පසජ්ජතීති තථා වුත්තන්ති, නනු ‘ඣිස්සා’ති වුත්තෙපි සොවාතිප්පසඞ්ගො තදවත්ථොයෙවාති සච්චං, තථාපි යදි සමුදායස්ස ටාදෙසො-භිමතො සියා ‘තථා සති කිං ඣග්ගහණෙන ඉස්සත්වෙව වදෙය්යාති නාතිප්පසජ්ජතීති, ඣග්ගහණෙ නාමන්තෙ ඉකාරස්සෙව ඣසඤ්ඤත්තාති ඉදං පන විසෙසනත්තෙන වත්තු මනිච්ඡිතෙ යුජ්ජති.

සහචරිතඤායස්සාති ‘‘තංසහචරිතා තග්ගහණෙන ගය්හන්තී’’ති ඤායස්ස.

හෙතුකුරුසද්දෙහි යොසු ඉමිනා ටාදෙසෙ ‘‘ලොපො’’තීමිනා යොලොපෙ වා සම්පත්තෙ ‘‘පච්චයනිස්සිතං බහිරඞ්ග’’න්ති යොලොපතො ‘‘පකතිනිස්සිතමන්තරඞ්ග’’න්ති ‘‘අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගසු අන්තරඞ්ගවිධි බලවා’’ති පඨමං ටාදෙසෙ නිමිත්තාභාවාව ලොපා භාවොති දස්සෙතුමාහ-‘හෙතුකුරුසද්දෙහි’ච්චාදි.

නනු කතරාදයොව සබ්බාදිසද්දවචනීයා හොන්ති සමාසෙනාභිහිතත්තා, න තු සබ්බසද්දො [සද්දස්සෙ (පොත්ථකෙ)] ත්යාහ-‘අවයවෙනෙ’ත්යාදි,යදිපි ‘සබ්බ සද්දො ¶ ආදි යෙස’න්ති අවයවෙන විග්ගහො, තථාපි සමුදායොවාස්සත්ථො භවති… යෙසන්ත්යනෙන සමුදායස්ස පරාමාසාති භාවො, ඉතීති හෙතුම්හි, කො භවන්තානං ද්වින්නං බහුන්නං වා එකො දෙව දත්තො කඨාදීහි වා අත්ථෙ ද්වීහි බහූහි වා එකස්ස නිද්ධාරණෙ සති කිම්හා නිද්ධාරණෙ රතර රතමෙසු ණාදිවුත්තියං ‘‘එකත්ථතාය’’න්ති (2-119) විභත්තිලොපෙ ‘‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’’ති (4-132) අන්තසරාදිලොපෙ කිංසද්දස්ස රූපසිද්ධීති දස්සෙතුමාහ කතමා’තිආදි, උභො අංසා අස්සාති අත්ථෙ ‘‘අයුභද්විතීහංසෙ’’ති (4-49) අයෙ‘‘සරො ලොපො සරෙ’’ති (1-26) සරලොපෙ රූපසිද්ධීති ආහ-‘උභො අංසා’ඉච්චාදි, කායං වවත්ථා නාමෙ ත්යාහ-‘සාභිධෙය්යා’ත්යාදි, අවධිච්චාදිනා තස්සෙවාත්ථං විභාවෙති, අධංසො අභට්ඨතා අවධිභාවෙයෙවාවට්ඨානං, සාභිධෙය්යා පෙක්ඛාති එත්ථ සො සකො අභිධෙය්යො අත්ථො දිසාදි සාභිධෙය්යොති ගහිතොති ආහ-‘පුබ්බාදීන’න්තිආදි, සාභිධෙය්යන්ති කම්මතො පරා අපපුබ්බා ‘ඉක්ඛ=දස්සනෙ’තීමස්මා ‘‘ක්වචණ’’ඉති (5-41) අණ්පච්චයෙ සාභිධෙය්යාපෙක්ඛො, සො වාවධිනියමොති දස්සෙතුමාහ-‘තමපෙක්ඛති’ච්චාදි, තත්ථාධිප්පායං විවරති ‘තථාහි’ච්චාදිනා, එත්ථ ච පරාදිසද්දාභිධෙය්යො-ත්ථො දිසාදෙසාදි පුබ්බාදිසද්දාභිධෙය්යස්සාත්ථස්ස දිසාය දෙසාදිනො වාවධිභාවෙන නියමවසෙන පවත්තති, යො චාවධිභාවො නියමවසෙන පවත්තති, සොචාවධිභාවො නියමවසෙන පවත්තො පුබ්බාදිසද්දවචනීයං දිසාදෙසාදි මපෙක්ඛතීති සාභිධෙය්යාපෙක්ඛොවධිනියමොයෙව වවත්ථාති වුච්චතීත්යයමධිප්පායො, න තු අභිධෙය්යායන්ති අසම්භවා, අසම්භවමෙව දස්සෙන්තො ආහ-‘යො හි’ච්චාදි, කොසල්ලෙන නිමිත්තෙනාති කුසල සද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තෙන කොසල්ලෙන, උත්තරාකුරවො උත්තරකුරුදීප වාසිනො, දෙසො වා, ‘නාඤ්ඤඤ්ච නාමප්පධානා’’ති (2-136) අනෙනෙව සඤ්ඤායං සබ්බාදිකාරියස්ස නිසිද්ධත්තෙ කිමසඤ්ඤායංභ්යනෙනෙත්යාහ ‘නාඤ්ඤඤ්චෙ’ත්යාදි, කිඤ්චි පුබ්බත්තාදිකමුද්දිස්ස කෙසඤ්චි පුබ්බොපරොත්යාදිකා අත්ථානුගතා සඤ්ඤා අන්වත්ථසඤ්ඤා.

‘‘වානෙකඤ්ඤත්ථෙ’’ති (3-17) ¶ විකප්පානුවත්තනතො අයුත්තත්තාභාවං දස්සෙති‘නයිදමයුත්ත’න්ති, යුත්තතා චාස්ස පාඨෙ බ්යභිචාර දස්සනතොති වත්තුමාහ-‘නපුංසකෙ’ච්චාදි, පාඨානුගතා හි සුත්තරචනා, විකප්පානුවත්තියා අනපුංසකමිදමෙව වචනං තස්ස ක්වචි බ්යභිචාරත්තෙ ඤාපකන්ති වත්තුමාහ-‘තස්ස චා’තිආදි, අවස්සමෙවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො, අඤ්ඤථා යථාවට්ඨිතපාඨානුක්කමෙනාත්ථග්ගහණෙ සති සුත්තස්ස [සුත්තස්සා (පොත්ථකෙ)] මුඛ්යත්තප්පතීතිතො කථන්තමඤ්ඤස්ස ඤාපකං භවෙය්ය, මුඛ්යභාවෙ හි ඤාපකත්ථං න යුජ්ජෙය්ය.

නනු ච ‘‘ලක්ඛණපටිපදවුත්තෙසු පටිපදවුත්තස්සෙව ගහණ’’න්තීමාය පරිභාසාය ලක්ඛණිකස්සාකාරස්ස ගහණං න පප්පොතීත්යාසඞ්කිය පටිපාදයමාහ-‘රස්සාකාරෙ’ච්චාදි, පරිභාසාය චස්සායමත්ථො ‘‘ලක්ඛීයතෙනෙනෙති ලක්ඛණං, සාධ්වසාධුජානන හෙසුත්තා සුත්ත [සත්ථ] මුච්චතෙ, පටිගතම්පදං පටිපදං, උච්චාරිතමඤ්ජසෙත්යත්ථො, ලක්ඛණඤ්ච පටිපදඤ්ච ලක්ඛණපටිපදානි, තෙහි වුත්තානි රූපානි ලක්ඛණපටිපදවුත්තානි, තෙසු, වුත්තසද්දො පච්චෙකම්පරිසමාපීයතෙ ‘ලක්ඛණවුත්තෙසු පටිපදවුත්තෙසූ’ති, තත්රාඤ්චසා යමනිද්දිට්ඨං, කෙවලං ලක්ඛණදස්සනෙනාස්මිං ලක්ඛණෙ සත්යවස්සමනෙන රූපෙන භවිතබ්බන්ති ලක්ඛණෙන පටිපාදිතං, තං ලක්ඛණවුත්තමිත්යුච්චතෙ, යන්ත්වඤ්ජසා සද්දෙනෙව පටිපාදිතං, තං පටිපදවුත්තන්ති වුච්චතෙ, තස්මිං ලක්ඛණවුත්තෙ පටිපදවුත්තෙ ච රූපෙ සති පටිපදවුත්තස්සෙව ගහණං, නෙතරස්සෙ’’ති, පටිපදවුත්තස්සෙවෙත්යවධාරණෙන නියමරූපභාස්සා පරිභාසායාවගම්යතෙ, සො ච නියමො අනියමපුබ්බකෙ සන්දෙහෙ සත්යවතිට්ඨතෙ, තස්මා යත්ර ලක්ඛණවුත්තමෙව කෙවලං, න පටිපදවුත්තං, තත්ර නායං පරිභාසා වතිට්ඨතෙ, යත්රාපි පටිපදවුත්තමෙව කෙවලං, න ලක්ඛණවුත්තං, සොප්යෙතිස්සා අවිසයො, යත්ර ද්වෙ රූපානි සම්භවන්ති තත්රෙවා යම්පරිභාසා සන්දෙහාපාකරණමුඛෙන පවත්තාති ඤායප්පත්තොයෙවා මත්ථො ¶ ඉමාය පරිභාසායානුවාද්යතෙ, තථාහි සන්දෙහඨානෙසු යද්යප්යෙකරූපමෙවමභින්නමුභින්නං, තථාපි ලක්ඛණවුත්තං රූපං ලක්ඛණෙ නොන්නීයමානං ධූමග්ගි විය ජලබලාකා විය චානු මානිකං, යන්තු පටිපද වුත්තං රූපං, තං පච්චක්ඛසිද්ධං, පච්චක්ඛානුමානෙසු ච පච්චක්ඛම්බලවන්තරං පමාණන්ති අතො පටිපදවුත්තමෙව ගය්හතීති.

නපුංසකලිඞ්ගෙ එකාරෙන න භවිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

අකාරස්සන්තරඞ්ගත්තෙ කාරණමාහ-‘පකතිනිස්සිතත්තා’ති, පකතියා ඉදං පාකතං ‘‘ණො’’ති (4-34) ණො, ලොපස්ස බහිරඞ්ගත්තෙ කාරණමාහ-‘පච්චයනිස්සිතත්තා’ති, අන්තරඞ්ගෙච්චාදිනා ‘‘අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගෙස්වන්තරඞ්ගවිධි බලවා’’ති පරිභාසමුපලක්ඛෙති, අඞ්ගසද්දො-වයවවාචී, අන්තෙ සද්දො සත්තම්යත්ථෙ, අඞ්ගෙ භවමන්තරඞ්ගං විභත්ථ්යත්ථෙ-සඞ්ඛ්යසමාසො ‘‘එඔනම වණ්ණෙ’’ති (1-37) අත්තං රාගමො, අඞ්ගතො බහි බහිරඞ්ගං ‘‘පය්යපාබහිතිරො පුරෙපච්ඡා වා පඤ්චම්යා’’ති (3-5) අසඞ්ඛ්යසමාසො, අත්ර චාන්තරඞ්ගං බහිරඞ්ගන්ති නාඞ්ගෙභවමන්තරඞ්ගං, අපිත්වන්තරඞ්ගනිස්සිතං කාරියමන්තරඞ්ගං, නාප්යඞ්ගතො බහිභූතො සමුදායො බහිරඞ්ගං, කින්තු බහිරඞ්ගනිස්සිතං කාරියම්බහිරඞ්ගං යථා මඤ්චනිස්සිතෙසු සද්දායන්තෙසු ‘මඤ්චා සද්දායන්තී’ත්යුච්චතෙ තං වියෙති අතොයෙවා සඞ්ඛ්යසමාසෙපි ලිඞ්ගවිභත්තිවචනන්තරයොගො ‘අන්තරඞ්ගො අන්තරඞ්ගා’ති, සඞ්කෙතිකො හ්යයමසඞ්ඛ්යසමාසො, න පුබ්බපදත්ථප්පධානො, යථා-පච්චක්ඛස්සාක්ඛනිස්සිතත්තාවබොධත්ථං ‘අක්ඛමක්ඛම්පති වත්තතෙ’ති විච්ඡාය-මසඞ්ඛ්යසමාසෙපි කතෙ පච්චක්ඛ ඤාණස්සාක්ඛනිස්සිතත්තඤාපනත්ථං සඞ්කෙතවසෙන කතො-යමසඞ්ඛ්ය සමාසො, න පුබ්බපදත්ථප්පධානොති‘පච්චක්ඛො පච්චක්ඛා’ති ලිඞ්ගවිභත්ති වචනන්තරයොගො, තථෙවාය-මන්තරඞ්ගනිස්සිතො-යං සමුදායනිස්සිතොති ඤාපනත්ථං සඞ්කෙතවසෙන කතො-යමසඞ්ඛ්යසමාසොති ලිඞ්ගවිභත්තිවචනන්තරයොගො න විරුජ්ඣතෙ, අථවා අන්තරමඞ්ගමස්ස කාරියස්සාත්ථීති ‘‘සද්ධාදිත්ව’’ (4-84) තථා බහිරඞ්ගන්ති, අන්තරඞ්ගඤ්ච බහිරඞ්ගඤ්ච ¶ අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගානි, තෙස්වන්තරඞ්ගො බලවාති. අන්තරඞ්ග කාරියස්ස බලවත්තං සාධෙතුං ‘සබ්බපඨමං විධෙය්යත්තා’තිආදි වුත්තං, ඉදම්පන අන්තරඞ්ගකාරියස්ස බලවභාවසාධනෙ කාරණං න හොති, අන්තරඞ්ගත්තා බලවභාවොයෙව හි සබ්බපඨමං විධෙය්යත්ත කාරණං, තථා චාහ-‘යො ලොපතො අකාරස්ස පඨමමෙව භවනෙ කාරණමාහ අන්තරඞ්ගත්තා අකාරස්සා’ති, තස්මා නායං පාඨො ඝටතෙ, අන්තරඞ්ගබලවභාවසාධනස්ස පන ලොකතො ඉච්ඡිතත්තා අයමෙවත්ථෙ පාඨො ඝටතෙ’’අන්තරඞ්ගමෙව කාරියම්බලවං ලොකෙ තථාදිට්ඨත්තා, තථා හි ලොකො පාතොවා’’ත්යාදි, ලොකෙ තථාදිට්ඨත්තාති අන්තරඞ්ගබලවභාවස්ස ලොකෙ එවං වක්ඛමානනයෙන දිට්ඨත්තා, අථවා කෙනචි විධුරප්පච්චයොපනිපාතෙන කාරණවෙ කල්ලෙන වා කදාචි කත්තුමසක්කුණෙය්යත්තෙපි අන්තරඞ්ගස්ස අවස්සං විධෙය්යත්තං දස්සෙතුමාහ සබ්බපඨමං විධෙය්යත්තා’ති, සතිසම්භවෙති නිමිත්තස්සානුපහතත්තා කාරියස්ස සම්භවෙ සති.

ඉවණ්ණස්සාති වුත්තත්තාති ‘යෙ පස්සිවණ්ණස්සා’’ති එත්ථ ඉවණ්ණස්සාති වුත්තත්තා.

ලිඞ්ගවචනභෙදෙපි බ්යයරහිතත්තා අබ්යයවන්තඋපසඞ්ගනිපාතානං පුබ්බාචරියසඤ්ඤා, අසතී සඞ්ඛ්යා යෙසන්ත්යාන්යසඞ්ඛ්යානීත්යාහ- ‘එකත්තෙ’ච්චාදි, එකානෙකෙසූති වුත්තත්තා සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙ විධීයමානාස්යාදයො කථමසඞ්ඛ්යෙහි උප්පජ්ජිතුමුස්සහන්තෙ ඉච්චාසයෙනාහ- ‘කථමසඞ්ඛ්යෙහි ස්යාදීනං සම්භවො’ති. අථ නිස්සඞ්ඛ්යෙහි හොතුස්යාදීනමසම්භවො උච්චං රුක්ඛස්සිච්චාදොතු සඞ්ඛ්යාසම්භවෙ භවිතබ්බමෙව ස්යාදීහිච්චාහ-‘සඞ්ඛ්යාසම්භවෙවෙ’ච්චාදි. වුත්තිගන්ථස්සාධිප්පායං විවරති ‘අඤ්ඤථෙ’ ත්යාදිනා, කිමෙසමුප්පත්තියම්පයොජනං යෙනාසඞ්ඛ්යෙහි තදුප්පත්ති නො-නුමීයතෙ ච්චාසඞ්කියාහ-‘තස්සඤ්ච සතිය’න්ත්යාදි, අසති හි ස්යාදීනමුප්පත්තියමුච්චමාදීනමසඞ්ඛ්යානම්පදත්තං නත්ථීති යො ආදීසු පදස්මා පරෙසං තුම්හාම්හසද්දානං සවිභත්තීනං වොනොආදිකං පදනිමිත්තං ¶ කාරියං න සියාති ‘උච්චං වො, උච්චං නො’තිආදයො පයොගා න සිජ්ඣන්ති, සති තු ස්යාදුප්පත්තියං ලුත්තෙසුපි තෙසු පදත්තනිප්ඵත්තියායෙව තදුප්පත්තිතො පදත්තෙ සිද්ධෙ පදලක්ඛණං කාරියං සිජ්ඣතෙවාති භාවො. පරෙහි එත්ථ ‘තස්සං සාලාය’න්ති වචනිච්ඡායං ‘තත්ර සාලාය’න්ති යථා සියාති ‘‘අබ්යයත්වා ස්යාදිනො’’ති (පා, 2-4-82) අබ්යයතො පරස්සිත්ථියමාප්පච්චයස්සාපි ලොපො විහිතො, තෙනාහ- ‘අසඞ්ඛ්යෙහි’ච්චාදි, තදයුත්තන්ති ආප්පච්චයස්ස ලොපවිධාන මයුත්තංත්යත්ථො. අථ කෙනාත්ර ආප්පච්චයො විධීයතෙ යෙනාස්සාපි ලොපො-නුසාසීයතෙ ‘‘ඉත්ථියමත්වා’’ති (3-26) චෙ නෙතදත්ථි, ඉත්ථියමාප්පච්චයස්ස විධානතො-සඞ්ඛ්යානඤ්චාලිඞ්ගත්තා, තස්මා අසඞ්ඛ්යෙහි ආප්පච්චයස්ස සම්භවොයෙව නත්ථීත්යනත්ථකමාප්පච්චයස්ස ලොපවචනන්ති නානත්ථකං ඉත්ථියන්ති (3-26) හි ගුණිප්පධානො නිද්දෙසො ඉත්ථත්තවති ආප්පච්චයාදයො විධීයන්තෙ ‘තස්සං සාලාය (මිච්චෙ තස්මිං පදත්ථෙ) තත්රෙ’ති අසඞ්ඛ්යමිදමිත්ථත්තවති වත්තතෙ, තස්මා සියායෙ වෙතස්මා ආප්පච්චයොත්යවස්සමාප්පච්චයස්ස ලොපො විධෙය්යොති යො මඤ්ඤතෙ, තම්පති ආහ-‘යදීපි’ච්චාදි, විසෙසාභිධානාත්යුපගමෙ වත්ත මානොයමසඞ්ඛ්යසමුදායො‘නිද්දෙසො වත්තතෙ’ති චොභයමික්ඛතෙ, ඉත්ථියන්ති නිද්දෙසස්ස ගුණිප්පධානත්තං සාධෙතුං ‘ඉත්ථත්තවති හි ආප්පච්චයාදයො’තිආහ, තත්රෙතීමස්සාසඞ්ඛ්යස්ස සාලායං වත්තනතො ආහ- ‘ඉත්ථත්තවති චා’ති, අයම්පසිද්ධිරූපෙන න වත්තතෙති සම්බන්ධො, යදි අයම්පසිද්ධිරූපෙන වත්තතෙ, කුතො චරහි ඉත්ථත්තාවසායොත්යාහ- ‘ඉත්ථත්තාවසායො’ච්චාදි. ඉදානි ජිනින්දබුද්ධිවචනමානීය තස්සා යුත්තත්තමුබ්භාවයිතුමාහ- ‘යොප්යාහි’ච්චාදි, යදීපිච්චාදි ජිනින්දබුද්ධිවචනං, තස්සාති ඉත්ථත්තස්ස, පදත්ථො ච ඉත්ථත්තං සියාති යොප්යාහෙති සම්බන්ධො, ගම්මමානත්ථත්තා ඉතිසද්දාප්පයොගො, තස්සායුත්තන්ති තස්සෙවං වාදිනො ජිනින්දබුද්ධිනො වචනමයුත්තංත්යත්ථො, කුතොච්චාහ- ‘එවං හි’ච්චාදි, යදි ඉත්ථත්තස්ස වාක්යත්ථතා ඉත්ථිප්පච්චයනිවත්තිකතා, එවං සති සාලායමිච්චාදිසද්දන්තරාපෙක්ඛා ඉත්ථත්තප්පතීති තත්රෙත්යාදීසු සියාති අත්ථො, නෙව තථා පතීයතීති භාවො, වුත්තමෙවත්ථං ඵුටයිතුමාහ- ‘තථාහි’ච්චාදි, අවිද්දසුඅයන්ති දිට්ඨන්තො පඤ්ඤාසො, අවිද්දසු ¶ අයන්ති උභයත්රාප්යත්රෙකවචනසිස්ස නිවත්තියා කතං යමෙකත්තං, තං සද්දන්තරාද්යනපෙක්ඛමෙව පතීයතෙත්යත්ථො, ඉත්ථත්ත වුත්තිනා සාලාදිසද්දෙන සාමානාධිකරණ්යං තත්රෙත්යෙතස්සාති එතාවතා ආප්පච්චයො උප්පජ්ජතීති ච න සක්කා වත්තුන්ති දස්සෙන්තො ආහ-‘සමානාධිකරණත්තම්පි’ච්චාදි, සමානාධිකරණත්තම්පීති (ඉත්ථි) වුත්තිනා සාලාදිසද්දෙන සාමානාධිකරණ්යම්පි, ආප්පච්චයාදීනං නාඞ්ගන්ති සම්බන්ධො.

එවාති අනුවත්තතෙඑව, එකොත්ථො යස්ස පකත්යාදිසමුදායස්ස සො එකත්ථො ‘අස්ස චෙකත්ථසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං ඊයාදි විධානන්ත්යාහ- ‘එකත්ථතා ඊයාදිවිධාන’න්ති, ඊයාදිවුත්තියන්ති වත්තනං වුත්ති ඊයාදීනං වුත්ති, ඊයාදිවිධානෙ සතිත්යත්ථො, සමාසතොති සමාසිතා, තෙනෙවාති ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120) සුත්තෙනෙව.

යදා චාත්රාධිසද්දප්පයොගො තදා තෙනෙව විභත්යත්ථස්ස වුත්තත්තා න සත්තමී පයුජ්ජතෙ, යදා සත්තමී, න තදාධිසද්දො, තෙනා සකපදෙනෙව විග්ගහො එවං දස්සනීයොති ආහ- ‘ඉත්ථීසු කථා පවත්තා’ති, ඉත්ථිසද්දතො සත්තමීභවනෙ කාරණමාහ- ‘තංසමානාධිකරණත්තා’ති, තෙන අධිසද්දෙන සමානත්ථත්තාති අත්ථො.

සො ච අමාදෙසො, ආදෙසස්සෙවාති අංආදෙසස්සෙව, අපඤ්චමියාති පඤ්චමිං වජ්ජෙත්වා. අඤ්ඤත්ර විධීයමානො-යමමාදෙසො පඤ්චමියම්පටිසිද්ධත්තා පඤ්චමියා පටිසෙධෙන සයම්පි පටිසිද්ධො නාම හොතීත්යාහ ‘ආදෙසස්සෙවායං පටිසෙධො’ති, ලොපපටිසෙධස්ස ‘නාතො’ති පුබ්බවාක්යෙන වුත්තස්ස අයම්පටිසෙධො නෙති සම්බන්ධො, අථ කථමිදමපඤ්චම්යාත්යමාදෙසෙනෙවාතිසම්බන්ධති න ලොප පටිසෙධෙනාති පරිභාසමාහ-‘අනන්තරස්ස විධි වා හොති පටිසෙධො ¶ වා’ති, එත්ථ අන්තරසද්දස්සානෙකත්ථත්තෙපීහාන්තරාළවාචීති න විජ්ජතෙ අන්තරම්මජ්ඣමස්සෙත්යනන්තරො, අන්තරාළමත්තපටිසෙධෙ පයොජනං නත්ථීත්යන්තරාළගතස්ස විධිනො පටිසෙධස්ස චාභාවානන්තරොත්යුප චරීයතෙ අනන්තරා ගාමාත්යාදි විය, දිට්ඨත්තෙ පන මජ්ඣස්ස න විජ්ජතෙ-න්තර මෙසන්ති විග්ගහෙ සුත්තෙප්යනන්තරස්ස විධානන්තරස්සාපි දිට්ඨත්තා ද්වින්නමෙකොප්යනන්තරොත්යුච්චතෙ, තෙනෙවානන්තරස්සාති පරිභාසායමෙක වචනං, ඉතිසද්දො ඉදමත්ථෙ, ඉති ඉමාය පරිභාසායාදෙසෙනාභිසම්බන්ධතීත්යත්ථො, තෙනාති යථාවුත්තපරිභාසාය වසෙන, යෙන කාරණෙනාදෙසෙනාභිසම්බන්ධති තෙනාත්යත්ථො, අලොපොති ලොප පටිසෙධො, සාමත්ථියාලද්ධන්ති ද්වින්නමත්ථානං විධානාය ද්වෙ වාක්යානි භවන්ති, තත්ර ‘නාතො’තීදං පටිසෙධවිධායකමෙකං වාක්යං, ‘අමපඤ්චමියා’ති දුතියමමාදෙසස්ස, තත්රාපඤ්චමියාත්යාදෙසෙනෙවාති සම්බන්ධති, වුත්තවිධානා න ලොපපටිසෙධෙන, තථාසත්යමපඤ්චමියාතිදං වාක්යං යදි න විසෙසත්ථමාලම්බතෙ තමන්තරෙනානුපපත්තිතො-ඤ්ඤථා කින්ත්යනෙනාත්ථබලෙන ලද්ධන්ති අත්ථො, අලොපොති ජොතෙතීති සම්බන්ධො, වාක්යභෙදෙන විවරණං කතං, න එකවාක්යත්තෙනාති බ්යතිරෙකො එකවාක්යතායඤ්හි කාරිය ද්වයස්සපි පඤ්චමියම්පටිසෙධො සියා ‘පඤ්චමිං වජ්ජෙත්වා තං කාරියද්වයං වෙදිතබ්බ’න්ති, යදිපි සිද්ධාති සම්බන්ධො, යෙන නාප්පත්තියාත්යනෙන ‘‘යෙන නාප්පත්තෙ විධිරාරබ්භතෙ, තස්ස බාධනම්භවතී’’ති මම්පරිභාසමුපලක්ඛෙති, කිමත්ථමිහායං පරිභාසා පඨ්යතෙ ඉහ සත්ථෙ-පවාදා උස්සග්ගෙ බාධන්තෙති නියමො, තත්ර චුස්සග්ගා දුවිධා නියතප්පත්තයො අනියතප්පත්තයො චෙති, යෙ සබ්බත්ථාපවාදවිසයම්පවිසන්ති, තෙ නියතප්පත්තයො වුච්චන්තෙ, යෙ ක්වචිදෙවාපවාදවිසයමවගාහන්තෙ, තෙ අනියතප්පත්තයො වුච්චන්තෙ, එවං දුවිධෙසුස්සග්ගෙසු යෙ-නියතප්පත්තයො, තෙසමෙව බාධනමිච්ඡීයතෙ, න නියතිකානං, තෙන තප්පදස්සනත්ථමයම්පරිභාසා පඨ්යතෙති, යෙනෙත්යුස්සග්ගස්ස නිද්දෙසො, නෙති පටිසෙධවාචී නිපාතො, අප්පත්තෙ අසම්ඵුට්ඨෙ විසයෙ ඉත්යජ්ඣාහාරියං, යෙන උස්සග්ගෙන නාප්පත්තෙ පත්තෙඑව සම්ඵුට්ඨෙඑව විසයෙත්යත්ථො… ‘ද්වෙ පටිසෙධා පාකතමත්ථං ගමෙන්තී’ති කත්වා, විධීයතීති, පටිසෙධො විධානඤ්ච, ආරබ්භතෙ විධී

යතෙ ¶ පඨ්යතෙත්යත්ථො, අනෙනාපවාදවිධින්දස්සෙති, තස්සෙති ආදොයෙනෙති නිද්දිට්ඨස්සඋස්සග්ගස්සබාධනම්භවත්යපවාදෙන, යෙන ත්වප්පත්තෙ විසයෙ ආරබ්භතෙ තස්ස බාධනං න භවතීත්යත්ථො, කුතොති චෙ අනවකාසත්තා, තථාහි යදි උස්සග්ගෙන සබ්බො විසයො ගහිතො සියා, කො-පවාදස්සඅඤ්ඤො විසයො සියා, තස්මා අනවකාසත්තා (න) අප (වාදෙ) පන තස්ස බාධනම්භවතීත්යවසෙයං, යෙන තුස්සග්ගෙන කොචි දෙවාපවාදවිසයො-නුප්පත්තොසියා, නසබ්බො, තම්පති සාවකා සත්තා තම්බාධතෙති වුත්තං හොති, ‘පඤ්චපූලිමානයෙ’ත්යත්ර පඤ්චන්නං පූලානං සමාහාරොති විසෙසනසමාසො ‘‘නදාදිතොවී’’ (3-27) සමාහරණං සමාහාරොති සමාහාරස්සපි භාවරූපත්තා ආහ ‘භාවප්පධානත්තෙපී’ති, ගුණභූතදබ්බානි පූලානි.

සුත්තෙ අනිත්ථියන්ති කිමත්ථිය (මනෙන) පටිසෙධවචනෙන, යතො ඉමස්සෙත්වෙවානිත්ථිලිඞ්ගෙන නිද්දෙසොති මනසිකත්වා ආහ-නාමග්ගහණෙ’ඉච්චාදි, ‘‘නාමග්ගහණෙ ලිඞ්ගවිසිට්ඨස්සාපි ගහණ’’න්ති පරිභාසායං, තත්ථ ලිඞ්ගෙන සුත්තෙ නිද්දිට්ඨතො අඤ්ඤෙන කෙනචි විසිට්ඨං නාමං ලිඞ්ගවිසිට්ඨං, තස්ස, යත්ථ සද්දසාමඤ්ඤසන්නිස්සයනං, තත්ථ නාමග්ගහණෙ සතිලිඞ්ගවිසිට්ඨස්සාපි ගහණං හොති… සාමඤ්ඤෙ සබ්බවිසෙසානුප්පවෙ සතොත්යධිප්පායො, ඉදමෙවාති අනිත්ථියන්ති වචනමෙව, ඤාපකන්ති පත්ති පුබ්බකො පටිසෙධො, සො ඉත්ථියම්පත්තියං සති අනිත්ථියන්ති කතො සියාති අනිත්ථියන්ති පටිසෙධවචනමෙවෙමං පරිභාසං ඤාපෙතීති අත්ථො, ඉමිනා ඉමිස්සා පරිභාසාය සාමත්ථියලද්ධතං දස්සෙති.

අනපුංසකස්සාති පරියුදාසොති අනපුංසකස්සාති එත්ථ නඤ්සද්දස්ස පරියුදාසො-ත්ථොත්යත්ථො.

තන්නෙතිආදිනා කත්ථචි පරිභාසාවතිරනිච්චාති සූචෙති.

හොතු ¶ සිතො-ඤ්ඤත්රකෙ සති සාදෙසො, සිම්හි තු කප්පච්චයා පඨමමෙව කතො මස්ස සාදෙසොති තප්පච්චයෙ සති ‘කෙවා’ති කිං සාමඤ්ඤෙන සාදෙසවිධානෙනෙ ත්යාසඞ්කිය සුත්තස්ස සාමඤ්ඤ විධානෙ ඵලං දස්සෙතුං ‘කෙනෙකත්ථතායං’ත්යාදිමාහ, කෙනෙකත්ථතායන්ති කප්පච්චයෙන සහ ණාදිවුත්තියං, පුබ්බභාගස්සාති අසුභාගස්ස පදත්තාභාවාති ‘‘එකත්ථතායා’’ති (2-119) විභත්තියා පදත්තසාධිකායාපගමෙන පදත්තාභාවා, පදසඞ්ඛාරනිබන්ධනොති පද සිද්ධි හෙතුකො, ‘‘නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තිකස්සාප්යභාවො’’ති ඤායස්සායමත්ථො ‘‘නිමිත්තං කාරණං හෙතූත්යනත්ථන්තරං, නිමිත්තස්ස අභාවො නිමිත්තාභාවො, තස්මිං නිමිත්තාභාවෙ හෙතුවිනාසෙත්යත්ථො, නිමිත්තා ආගතො නෙමිත්තිකො, ඵලභූතො ධම්මො, නිමිත්තෙ භාවො වා නෙමිත්තිකො, නිමිත්තස්සාභාවෙ තං හෙතුතො පවත්තස්ස නෙමිත්තිකස්ස ඵලස්සාප්යභාවො භවතී’’ති, තථාහි ඡත්තනිමිත්තඡායා ඡත්තාපායෙන භවති, පදීපනිමිත්තදස්සනං පදීපාපායෙ න භාති, තථෙහාපි නිමිත්තතො පවත්තානං නිමිත්තාභාවෙ අභාවොයෙව යුත්ති මාති මඤ්ඤතෙ, අඤ්ඤත්රචාති සිතො අඤ්ඤත්ර ච.

ත්යඑතානං තකාරස්ස පරිච්චාගාය ‘තතස්සා’ති වුත්තං.

ඉමිස්සායාත්යාදීසු ‘‘ස්සං ස්සා ස්සායෙ’’ත්යාදිනා (2-52) ඉ, ‘‘තදාදෙසා තෙ විය හොන්තී’’ති පරිභාසතො සාද්යාදෙසීනං ගහණාස්සායාදෙසාදීනං ගහණසම්භවෙපි කිං ස්සායාදිග්ගහණෙ න සුත්තගුරුකරණෙනෙ ත්යාසඞ්කිය‘ස්සායාදිග්ගහණ’මිච්චාදි, වුත්ති ගන්ථො වුත්තොති දස්සෙතුමාහ-‘නනු චෙ’ත්යාදි, ටසස්මාදිකං ‘ටසස්මාස්මින්නන්නාස්විමස්ස චා’ති වත්තබ්බං, නමාදීනම්පි විධිග්ගහණාය [නාදීනම්පවිග්ගහාය (පොත්ථකෙ)], තස්සා

දෙසිනො ¶ ආදෙසො තදාදෙසො, තස්ස, තස්ස ආදෙසිනො ගහණං තග්ගහණං, තෙන.

අඤ්ඤථාති ගුරුනිද්දෙසමකත්වා අඤ්ඤෙන ලහුප්පකාරෙන නිද්දිසනෙ සති, එකවිභත්තිනිද්දිට්ඨත්තාති‘දුතියායොස්සා’ති එකවිභත්තියා නිද්දිට්ඨත්තා, අඤ්ඤථාතිආදිනා නෙකදෙසොතිවචනපරියන්තෙනෙතෙන ‘න ත්වෙකවිභත්තියුත්තාන’න්ති පරිභාසෙකදෙසස්ස අධිප්පායො පකාසිතොති ඤාතබ්බං, එතදෙවානුවත්තතීත්යනෙන තු ‘‘එකයොග නිද්දිට්ඨානම්පෙකදෙසො-නුවත්තතෙ’’තීමස්ස, එකවිභත්තියුත්තානං එකදෙසො නානුවත්තතෙති යොජනා පරිභාසායං, ඤාපෙතීති පුබ්බෙ විය සාමත්ථියෙන ඤාපෙති.

අප්පධානප්පටිසෙධතො සබ්බාදීනං තදන්තවිධිනා භවිතබ්බං, අඤ්ඤථා හි සබ්බාදිග්ගහණෙ කො පසඞ්ගො පියසබ්බාදීනං, යතො අප්පධානප්පටිසෙධො, කරීයතෙ තෙන පරමසබ්බෙඉච්චාදි හොතීති දස්සෙතුමාහ-‘අප්පධානප්පටිසෙධො’ඉච්චාදි.

යත්ථාති යස්මිං කත්තරි කරණෙ වා, කත්තරි තතියාසිද්ධිමාහ-‘කරොති’ච්චාදි, කරොතිම්හි කරධාතුම්හි ගම්මමානෙ, මාසෙන කතාති පාඨෙන භවිතබ්බං… මාසෙන කතානං පුබ්බානන්ති වත්තබ්බත්තා, පුබ්බභාවෙති පුබ්බභවනෙ මාසස්ස කරණත්තං, එත්ථ තු මාසෙන කරණභූතෙන පුබ්බභූතානන්ති අත්ථො, තෙනෙවෙත්ථාපි භවන්තීති පාඨෙන භවිතබ්බං.

චස්ස අත්ථො චත්ථො, සොයෙවාති එත්ථ සමාසස්ස පරාමාසො, චත්ථො එත්ථ සම්භවති කින්තු සබ්බාදි න චත්ථසමාසවිසයොති පාඨෙන භවිතබ්බං.

කිං බහුලංවිධානා ‘වුද්ධ්යභාවො’ [ඔත්ථාභාවො (පඤ්චිකායං)] ති පාඨෙන පයොජනං යෙනෙ තදත්ථමෙව ¶ ‘‘සුමෙධාදීනමවුද්ධි චෙ’’ති ගණපාඨො කතො, හෙමසද්දෙන හෙමමයානි ගහිතාන්යභෙදෙනත්යාහ- ‘හෙමමයානී’ති, කප්පන සද්දෙන සීසාලඞ්කාරජාලානි ගය්හන්ති, තානියෙව වාසසානි පටා තංසරික්ඛතාය, සකත්ථෙපි යථාගමම්භවන්තීති සම්බන්ධො, බාණාදීසු අභිධෙය්යෙසු මනාදීසු න පට්ඨීයන්තීති යොජනා, බාණාදීසුති බාණ සද්දක්ඛයාදීසු, අහසද්දස්ස මනාදිකාරියාසම්භවා අහසද්දො මනාදීසු න දට්ඨබ්බො, රහසීති නිපාතත්තා ඉකාරස්ස ච අසබ්භවා රහසද්දො ච මනාදීසු න දට්ඨබ්බොති සජ්ඣාහාරො සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, ඉකාරස්ස කච්චායනෙ ස්මිනො කරීයමානස්ස ඉකාරාදෙසස්ස ච, රහතිසද්දස්ස නිපාතත්තං සභාවතො පකාසෙතුං ‘රහසීත්යාදි’මාහ, රහොසද්දෙති එත්ථ රහසද්දොති පාඨො-වගන්තබ්බො, තෙනාති යෙන අහසද්දස්ස මනාදිකාරියාසම්භවො රහසීතිච නිපාතො, තෙන, ඉහමනාදීසු.

ගෙති ගසඤ්ඤෙ පරෙ, කුතො-නුඉච්චාදො භො’ඉති බහුවචනන්තො නිපාතො, තථාසති ‘තයොජනා’ති යුජ්ජති, තඤ්ච නිපාතත්තං සමත්ථෙතීති [නිපාතමත්තෙති] දස්සෙතුමාහ- ‘බහුත්තෙ’ච්චාදි.

සත්තම්යන්තං භවතීති සෙසො, නනුචන්තස්සාති වුත්තෙ න්තන්තුප්පච්චයොවාවසීයති, න තදන්තවිධීති [න්තන්තුප්පච්චයොව නාවසීයති, තදන්තවිධිපීති පාඨෙන භවිතබ්බං] ආහ- ‘න්තප්පච්චය ස්සෙවෙ’ච්චාදි, සුතත්තාති සොතවිඤ්ඤාණෙන ගහිතත්තා පච්චක්ඛත්තාති වුත්තං හොති, අනුමිතස්ස ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති (1-26) ලිඞ්ගතො තදන්තසඞ්ඛාත අත්ථදස්සනසඞ්ඛාතඅනුමානඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතස්සාති අත්ථො.

දළ්හො ධම්මො ධනු අස්ස දළ්හධම්මා. රාජාදීස්විමප්පච්චයෙ පඨිතෙ

තදන්තො ¶ පච්චයග්ගහණ පරිභාසාය ගය්හතී ත්යාහ- ‘ඉමිනා ඉච්චාදි.

පච්චයඉච්චාදිනා ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා සො විහිතො තදාදිනො තදන්තස්ස ච ගහණ’’න්ති ඤායං දස්සෙති, තත්ථ යතො විහිතො තං විනා න භවති පච්චයොත්යනෙන ඤායෙන පත්තොයෙවාත්ථො ආඛ්යායතෙ ‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා සො විහිතො, තදාදිනො ගහණ’න්ති, ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සෙ’’ති තදන්තග්ගහණංත්යාඛ්යායතෙ ‘තදන්තස්ස ච ගහණ’න්ති, සො පකතිවිසෙසො ආදි යස්ස සමුදායස්ස සො තදාදි, සො පච්චයො-න්තෙ යස්ස සමුදායස්ස සො තදන්තො, තාදිසස්ස තදාදිතදන්තසමුදායවිසෙසස්ස ගහණං, න තු තදන්තමත්තස්සෙත්යත්ථො, ඉහ තු තදන්තග්ගහණමෙවානුරූපන්ති’ දස්සෙතුමාහ-‘‘කත්තරි ල්තුණකා’’ති ඉමිනා ත්යාදි, තදාදිතදන්ත සමුදායස්ස තු ගහණෙ ඵලං ‘බ්යජිගිසී’තිආදීසු දට්ඨබ්බං, තඤ්ච ‘‘තුංස්මා ලොපොචිච්ඡායං තෙ’’ති (5-4) සුත්තෙ සයමෙව වක්ඛති.

කච්චායනෙ ‘‘සකමන්ධාතාදීනඤ්චෙ’’ති (2-3-44) සුත්තිතං, සොපි ල්ත්වන්තොයෙවාත්යභිමතසිද්ධීති දස්සෙතුං වුත්තියමුදාහටංත්යාහ- ‘සකමන්ධාතු’ඉච්චාදි, ල්ත්වන්තො මන්ධාතුසද්දො අත්ථීති ‘සකමන්ධාතු’ සද්දොපි ල්ත්වන්තොති සජ්ඣාහාරො පදසම්බන්ධො දට්ඨබ්බො, තතොපීති න කෙවලං කත්තුතොව, මන්ධාතුසද්දස්ස ල්ත්වන්තතං සාධෙත්වා සකමන්ධාතුසද්දම්පටිපාදෙතුං ‘සබ්බෙස’න්තිආදිමාහ.

සඞ්ඛ්යාසද්දො යදීපි සඞ්ඛ්යානෙ වත්තතෙ, තථාපි සඞ්ඛ්යානද්වාරෙනිධසඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තතීත්යාහ-‘චුද්දසහි සඞ්ඛ්යාහී’ති පාඨෙන භවිතබ්බං, චුද්දසසද්දවචනීයාව පඤ්චාදිසඞ්ඛ්යා, යතො සඞ්ඛ්යාසද්දො නෙහ පරිග්ගහිතොති.

දිවසතො ස්මිනො ටිම්හි පුබ්බසරලොපෙ දිවි.

දුතියාග්ගහණෙනාති ¶ ‘දුතියායොස්ස නෙ වා’ත්යෙවං සුත්ත රචනායං දුතියාග්ගහණෙන.

එනාදෙසස්සාසම්භවාති නාස්ස ස්මාදෙසත්තා.

උභයවිකප්පොති සමාසාසමාසපක්ඛද්වයවිධානං, කච්චායනවුත්ති කාරස්ස විප්පටිපත්තිමාවීකත්තුමාහ-‘කච්චායනෙ’ච්චාදි, ඉත්ථිපුමන්නපුංසක සමූහොති එත්ථායන්තෙසං සාධනක්කමො ‘ද්වන්දඡට්ඨීහි සමාසෙ ඉත්ථිපුමනපුංසකසමූහො’ති ඨිතෙ ‘‘සමාසෙ ච විභාසා’’ති (2-2-35) පුමන්තස්ස අමාදෙසෙ ‘‘වග්ගන්තං වා වග්ගෙ’’ති (1-42) නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තො.

කම්මාදිත්තා එනස්සාපි අභාවපක්ඛෙති ‘‘නා ස්සෙ නො’’ති (2-80) කම්මාදිතො නාස්ස එනාදෙසකරණතො වුත්තං.

ආදෙසො කථනං, අන්වාදෙසො-නුකථනමිච්චාහ-‘අන්වාදෙසො කථිතානුකථන’මීති, කථිතස්සානුකථනං කථිතානුකථනං, අනෙන ච නෙහ පච්ඡා උච්චාරණමත්තමන්වාදෙසො, කිඤ්චරහි එකස්සාභිධෙය්යස්ස පුබ්බසද්දෙන පටිපාදිතස්ස දුතියම්පතිපාදනමන්වාදෙසොති වදති, තෙනෙහ න භවති ‘දෙවදත්තං භොජය, ඉමඤ්ච යඤ්ඤදත්ත’න්ති, කෙනචි විසෙසන්තරයොගෙන කථිතස්සානුකථනං අන්වාදෙසොති සම්බන්ධො. කථම්පන විසෙසන්තරයොගො ගම්යතෙච්චාහ- ‘සාමත්ථියා’ති, කෙනචි විසෙසෙනායොගෙ වුත්තස්සෙව පුනබ්බචනානුපපජ්ජනං සාමත්ථියං, තෙනෙවාහ- ‘අඤ්ඤථෙ’ච්චාදි.

නවිරුජ්ඣතීති ඉමිනා ‘‘ඉත්ථියමත්වා’’ති (3-26) සාමඤ්ඤෙන විධානතො ස්යාද්යන්තමජ්ඣෙපි ඉත්ථියම්පච්චයො නවිරුජ්ඣතීති වදති.

නනු ¶ යථාක්කමං නංවිභත්තික්කමෙනාපි සම්භවති, තථාසති ‘ද්වින්නං සද්දානං ද්වෙආදෙසා කමෙනෙ’ච්චෙව කස්මා වුත්තං ත්යාසඞ්කියාහ ‘න නංවිභත්තික්කමෙනාපී’ති. කාරණමාහ- ‘තස්සානපෙක්ඛිතත්තා’ති, ඉමිනා නිස්සයකරණමෙකා සත්ථියා යුත්තීති දස්සෙති, අපෙක්ඛිතෙ කථං භවෙය්යා ත්යාහ- ‘යදි හි’ච්චාදි, අපෙක්ඛිති යථාක්කමං, එවමඤ්ඤතෙ ‘‘කිඤ්චාපි ජාතිනිද්දෙසෙන ද්වෙපි නං රූපානි ගය්හන්ති, තථාපි ‘තිචතුන්න’න්ති විය බ්යත්තිනිද්දෙසොව යථාක්කමොපකාරීයමානාන, මනුදෙසස්ස තථා විඤ්ඤයමානත්තාති නංසුඉච්චෙව වදෙය්ය, න තථා වුත්තං, තතො-වසීයතෙ ‘න යථාක්කමමෙත්ථාපෙක්ඛිත’න්ති.

නනු න්තන්තූනන්ති තදන්තා ගය්හන්ති පච්චයග්ගහණපරිභාසාය, තථා සති කාරියිත්තෙන තදන්තාව ගය්හන්ති කථං න්තන්තූයෙවා ත්යාසඞ්කියාහ- තෙයෙවෙ’ච්චාදි, පච්චක්ඛතායාති [සුතථාය-පඤ්චිකා] සුතත්තා, බලවත්තා තෙයෙව කාරියිත්තෙන ගය්හන්තීති සම්බන්ධො, න තදන්තා, දුබ්බලාති බ්යතිරෙකං වත්වා දුබ්බලත්තෙ කාරණමාහ- ‘අනුමිතත්තා’ති, අනුමිතත්තං සාධෙතුමාහ- ‘අනුමිතාහි’ච්චාදි, භවිභත්තීනන්ති පාඨො යුත්ත තරො, තස්ස අන්තාදෙසෙ අකාරෙති සම්බන්ධො.

යොම්හීති සත්තම්යන්තජාතිනිද්දෙසා ලබ්භමානත්ථවසෙන ‘පච්චෙක’න්ති වුත්තියං වුත්තං, තෙනෙවාහ පඤ්චිකායං- ‘කථමිදමවසීයතෙ යොම්හීති නිද්දෙසා’ති, තස්සදානි අත්ථම්පකාසෙතුං ‘පච්චෙකන්ති එකෙකස්මි’න්තිආදි වුත්තං. එකෙකස්මිං යොම්හි ද්වින්නං ආදෙසානං සම්භවා ආදෙසීනම්පි බහුත්තසම්භවොති සුත්තෙ ‘ද්වින්න’න්ති බහුවචනනිද්දෙසො, වුත්තියම්පන පච්චෙකං යොම්හි පච්චෙකං ද්විසද්දසම්භවා ‘ද්විස්සා’ති වුත්තං, දුතියායම්පි දුවෙ ද්වෙ.

පකතවසෙනාති ¶ තුම්හාම්හානමාදෙසානමධිකතවසෙන, කමමනතික්කම්ම න භවන්තීති සම්බන්ධො.

කච්චායනාචරියො තුම්හාම්හෙහි පරාය චතුත්ථී ඡට්ඨී සවිභත්තියා ‘‘සස්සං’’ති (2-3-3) සුත්තෙන අමාදෙසං විධාය ‘තුම්හං අම්හ’න්ති බහුවචනරූපානි සාධෙති… එකස්මිම්පි අත්තනි ගුරුආදිකෙ ච ගාරව වසෙන බහුවචනරූපදස්සනතොති දස්සෙතුමාහ-තුම්හං අම්හ’න්තිආදි, තස්සායුත්තත්තා ‘තමයුත්ත’න්ති වත්වා අයුත්තතං සාධෙති ‘එවං හි’ච්චාදිනා, ඉමස්මිම්පන සත්ථෙ එකස්මිම්පි සබ්බථා බහුවචන රූපසාධනක්කමං දස්සෙතුං ‘ඉධ පනා’තිආදිමාරද්ධං.

නෙනාති නකාරෙන, පදසඤ්ඤාවිධාය කවචනාභාවෙපීති පාණිනි යානමිව ස්යාදිත්යාද්යන්තානං පදසඤ්ඤාවිධායකස්ස සුත්තස්ස අභාවෙපි, අන්වත්ථවසෙන පදන්ති ගය්හමානෙ අතිප්පසඞ්ගොපි සියාති ආහ-‘රුළ්හියාවාතිප්පසඞ්ගා භාවො’ති, ආඛ්යාතං සාබ්යයකාරක විසෙසනං වාක්යන්ති කෙචි, එකාඛ්යාතිකං වාක්යන්ත්යපරෙ, තං සබ්බං එකතො සඞ්ගහෙත්වා ‘පදසමූහො වාක්ය’න්ති වුත්තිකාරෙන වුත්තන්ති දස්සෙතුමාහ- ‘සාබ්යයෙ’ච්චාදි, ආඛ්යාතං ත්යාද්යන්තමාහු, අබ්යයමසඞ්ඛ්යං, ආඛ්යාතං සාබ්යයං සකාරකං සවිසෙසනඤ්ච වාක්යෙසඤ්ඤං භවතීත්යත්ථො, විසෙසනන්ති කාරකවිසෙසනස්ස කිරියා විසෙසනස්ස ච සාමඤ්ඤෙන ගහණං, සාබ්යයං-සද්ධිං වචති, සකාරකං ඔදනං පචති දෙවදත්තො පචති, සකාරකවිසෙසනං-මුදුං විසදමොදනම්පචති, දස්සනීයො දෙවදත්තො පචති, සකිරියාවිසෙසනං- මුදුං පචති, මන්දං පචති, පදසමූහො වාක්යන්ති වුත්තෙ අයම්පි අධිප්පායවිසෙසොවසීයතීති වත්තුමාහ-වත්තු’මිච්චාදි, යථෙච්චාදිනා අනෙකාඛ්යාති කම්පි ගුණප්පධානභාවෙ නොපකාරතො වාක්යමෙකම්භවති… පද සමූහො වාක්යන්ති වුත්තත්තාති වදති, යථා වාක්යනානත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉහාපීති වත්තුමිච්ඡිතත්ථෙත්යාදොපි.

හිග්ගහණෙ ¶ පඤ්චමීහිස්සාපි ගහණම්භවෙය්යාති සුත්තෙ ‘අපඤ්චම්යා’ති වුත්තං, තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පකන්ති ගාථාපාදෙ තුම්හෙහිතිආදිසූ තත්තා න වොආදෙසො, තුම්හෙ තිට්ඨථ නගරෙති පුබ්බවාක්යතො වාක්යන්තරත්තා එකවාක්යතා නත්ථි, තුම්හෙ විය දිය දිස්සන්ති අම්හෙ විය දිස්සන්තීති විග්ගය්හ ‘දිස-පෙක්ඛණෙ’ ඉච්චස්මා ‘‘සමානඤ්ඤභවන්තයාදි තූපමානා දිසා කම්මෙ රීරික්ඛකා’’ති (5-43) කප්පච්චයෙ ‘‘නතෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’’ති (5-85) එත්තාභාවෙ ‘‘ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථ’’න්ති (3-1) සමාසෙ ච ‘එකත්ථතායං’’ති (2-119) විභත්තිලොපෙ ච ‘‘සබ්බාදීනමා’’ති (3-86) ආ ‘තුම්හාදිසාන’මිච්චාදි.

පච්ඡා ආදෙසො අන්වාදෙසොති ගහිතෙ කථිතානුකථනන්ති කථං ඤායතීති ආහ- ‘පච්ඡා කථනඤ්ච කථිතාපෙක්ඛන්ති කත්වා’ති.

සහ විජ්ජමානො පුබ්බො යස්ස සො සපුබ්බො.

අපරම්පරයොගප්පතිපත්යත්ථන්ති ‘ගාමනගරානං චෙනා’තිආදිනා වුත්තස්ස පරම්පරයොගස්ස අග්ගහණත්ථං.

ජටා අස්ස අත්ථීති ජටිලො, සොව ජටිලකො, ජටිලකාති එකත්ථෙ නිදස්සිතවිසෙසවචනං, මාණවකාති විය න සාමඤ්ඤවචනං, අසත්තෙ සම්පත්තෙති ඉදං ‘‘ආමන්තණං පුබ්බමසන්තං වා’’ති (2-239) සුත්තස්ස සාමඤ්ඤතා වුත්තං, සාමඤ්ඤවචනස්ස පටිසෙධොති ඉමිනා විසෙසවචනෙ ජටිලකඉච්චත්ර ‘ආමන්තණං පුබ්බමසන්තං වා’’තීමස්ස පත්තින්දස්සෙති, දෙවදත්තාදිසාමඤ්ඤවචනෙති දෙවදත්තො දෙවදත්තසද්දො ආදි යස්ස, තඤ්ච තං සාමඤ්ඤවචනඤ්ච, තස්මිං දෙවදත්තාදිසාමඤ්ඤවචනෙ මාණවකෙ මාණවකසද්දෙ පරභූතෙ සති, උභින්නම්පි අසත්තෙති ඉමිනා ¶ ඉදං දීපෙති ‘‘දෙවදත්තාති විසෙසවචනත්තා පටිසෙධාභාවා පුබ්බපරානමුභින්නම්පි ‘‘ආමන්තණං පුබ්බමසන්තං වා’’තීදං පප්පොතී’’ති.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං