අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

යස්සාතිකමාවට්ඨිතස්සයොආදිඅක්ඛරසමුදායස්ස, කින්තන්ති ආහ- ‘ඉද’මිච්චාදි, ඉදන්ති යථාවුත්තං ස්යාදිසමුදායරූපං, අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො, සමුදායෙ පවත්තා සද්දා අවයවෙසුපි වත්තන්තීති ස්යාදිසද්දො සිආදිකෙ අවයවෙපි වත්තතෙ, විධිග්ගහණඤායෙනාති ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා ස විහිතො තදාදිනො තදන්තස්ස ච ගහණ’’න්ති ඤායෙන. ස්යාදි අන්තෙ යස්ස තං ස්යාද්යන්තං. නනු ච ‘‘ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වුච්චමානෙ යංකිඤ්චි ස්යාද්යන්තං යෙනකෙනචි ස්යාද්යන්තෙන සහෙකත්ථීභාවමරහති, තථාහි යථා ගාමගතොතිආදො, තථා පස්ස දෙවදත්තෙ ගාමං, ගතො යඤ්ඤදත්තො ගුරුකුලන්ති ආදොපි සමාසො ත්යාසඞ්කියාහ-‘සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි’ච්චාදි, යස්ස ස්යාද්යන්තස්සයෙන ස්යාද්යන්තෙන සම්බන්ධො, තෙන ස්යාද්යන්තෙන සහතං ස්යාද්යන්තමෙකත්ථම්භවතීති සම්බන්ධතො විඤ්ඤායති අවසීයතීති යස්සාත්යාදිස්වත්ථො, තථා ච ගාමගතොත්යත්රත්ථීමෙස-මඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාලක්ඛණො සම්බන්ධොත්යෙකත්ථීභාවො, තතොයෙවෙත්ථාහු-

නියතං සාධනං සාධ්යෙ, ක්රියා නියතසාධනා;

සන්නිධානෙන මෙතෙසං [චෙථිස්සා (පොත්ථකෙ)], නියමො-යම්පකාසතීති.

අයමෙත්ථ අත්ථො ‘‘යතො ගාමමිච්චෙතං සාධනං සාධ්යං කිරියං තංබ්යපදෙසජානනයොග්යමපෙක්ඛතෙ ගතොති, අතො සාධනං කාර කං ¶ සාධ්යෙ කිරියාය නියතං, යතො ච කිරියා සයං සාධනමපෙක්ඛතෙ කිං ගතොති, අතො කිරියාපි නියතං සාධනමෙතිස්සාති නියතසාධනා හොති අයං යථාවුත්තො නියමො අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාවසෙන වත්තමානො එතෙසං සාධ්යසාධනානං සන්නිධාන මත්තෙන අඤ්ඤමඤ්ඤතො පකාසතී’’ති. පස්ස දෙවදත්ත ගාමං, ගතො යඤ්ඤදත්තො ගුරුකුලංත්යත්ර තු ගාමන්ති සාධනං පස්සෙති සාධ්යමපෙක්ඛතෙ, ගතොති ගමනකිරියා තු ගුරුකුලමපෙක්ඛතෙ, තතො ච ගාමගතානං වාක්යන්තරාවයවානං නත්ථෙවාපෙක්ඛාති න භවති සමාසො, සබ්බත්ථෙවමූහනීයං, සම්බන්ධො හි අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාලක්ඛණො සම්බන්ධ්යන්තරතො-නවට්ඨිතං නිවත්තෙත්වා විසෙසෙ නිවෙසෙති, තථාච වුත්තං–

තස්ස ත්වාකඞ්ඛතො භෙදෙ, යා පරිප්ලවමානතා;

විසෙසෙ තං නිවෙසෙන්තො, සම්බන්ධොවාවඡින්දතීති.

භෙදෙ විසෙසෙ ගාමන්තෙතං සාමඤ්ඤං විසෙසාපෙක්ඛං ‘ගාමමාසීසති, ජහාති, ගතො’ති, තථා ‘ගතො ගාමං, වනං, ගුරුකුල’න්ති වෙවමාකඞ්ඛතො-භිලසතො තස්ස තු පධානපදස්සුපසජ්ජනපදස්ස ච යා පරිප්ලවමානතා අනවට්ඨිතතා තං විසෙසෙ විසිට්ඨෙ සම්බන්ධිනි නිවෙසෙන්තො පතිට්ඨපෙන්තො සම්බන්ධොවානෙකප්පකාරො ක්වචි සාධ්යසාධනභාවලක්ඛණො ක්වචි පකතිවිකාරභාවසභාවො ක්වචි සස්සාමි සම්බන්ධරූපො අවඡින්දති සම්බන්ධ්යන්තරතො නිවත්තෙතීති අත්ථො, යතො-යමපෙක්ඛා වාක්යකාලෙයෙව නිරූප්යතෙ, තතො යත්ථාත්ථි පදානමපෙක්ඛා, තත්ථ සමාසාවගමො, යත්ර තු නත්ථි, තත්ර න භවතීත්යනුපදිට්ඨො විසයවිභාගො ඤායතෙති භාවො, බාලෙ අබුධෙතු නිස්සාය විචිත්තො සමාසවිධානලොපාදිනානෙකප්පකාරො පටිපත්තියා සාධුසද්දපරිජානනත්ථමුපායො සම්භවති, පරමත්ථතො තු සද්දන්තරත්තා අච්චන්තං [අඤ්ඤත්තං] වාක්යසමාසානං භෙදො, න හි වාක්යෙ දිට්ඨපදානි සමාසෙ සන්ති, තථා ච වුත්තං–

බාලෙ නිස්සායුපායො-යං, විචිත්තො පටිපත්තියා;

භෙදො වාක්යසමාසානං, ච්චන්තං [ඤ්ඤත්තං (පොත්ථකෙ)] සද්දන්තරං යතොති.

අතොයෙවාති ¶ යතො සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපියස්සයෙන සම්බන්ධොතෙන සහ තදෙකත්ථම්භවතීති සම්බන්ධතො විඤ්ඤායතීති නානිට්ඨං කිඤ්චිපීහ හොති, අතොයෙව හෙතුතොති අත්ථො. බ්යපෙක්ඛා සාමත්ථියපරිග්ගහායෙති පදානමඤ්ඤොඤ්ඤාකඞ්ඛා බ්යපෙක්ඛා, සාව සා මත්ථියං, තස්ස පරිග්ගහාය. සමත්ථවචනං න කතන්ති පාණිනියෙහි විය ‘‘සමත්ථො පදවිධී’’ති (පා, 2-1-1) සමත්ථවචනං න කතං. සමත්ථො පද විධීති පරිභාසායමයමත්ථො ‘‘විධීයතෙ [විධීයතීති (පොත්ථකෙ)] විධි, පදානං විධි පදවිධිසමාසාදි, යොකොචීහ සත්ථෙ පදවිධි,සො සමත්ථො විග්ගහ වාක්යත්ථාභිධානෙ (සත්ති) වෙදිතබ්බො’’ති, තාදිසපරිභාසාය බ්යාපාරතො තෙසං ‘පස්ස දෙවදත්ත ගාමං, ගතො යඤ්ඤදත්තො ගුරුකුලං’ ත්යාදො නානිට්ඨප්පත්ති, සාමත්ථියඤ්චෙත්ථ ද්විධාත්යුපගම්යතෙ වාක්යෙ බ්යපෙක්ඛාවුත්තියමෙකත්ථීභාවො චෙති [වුත්තියමෙකත්ථීභාවො වාක්යෙ බ්යපෙක්ඛාචෙති (පොත්ථකෙ)]. තත්ථ පඨමස්ස පරිග්ගහං වචනමන්තරෙන පටිපාදිය දුතියස්ස පරිග්ගහමිදානි වචනෙන පටිපාදයමාහ- ‘එකත්ථී භාවො’ච්චාදි, එකත්ථීභාවො භින්නත්ථානං සාධාරණත්ථතාවසෙන පවත්තිවිසෙසො, වාක්යෙ හි සාධාරණත්ථතා නත්ථි භින්නත්ථත්තා, අතොයෙවෙත්ථ භෙදනිබන්ධනා ඡට්ඨ්යුපජායතෙ ‘රඤ්ඤො පුරිසො’ති, වුත්තියන්තූභයපදබ්යවච්ඡින්නත්ථාභිධානතො සාධාරණත්ථතා භවති, ඉදං වුත්තං හොති ‘‘සමාසෙ විසෙසනං විසෙස්සමනුපවීසති එකීභවති විසෙසනං, වාක්යෙ තු විසෙසනං විසෙස්සතො විසුංයෙවා වතිට්ඨතෙ’’ති. ද්වන්දසමාසස්ස තු පදානං විසෙසනවිසෙස්සාභාවෙපි සකලපදත්ථප්පධානත්තා ‘රඤ්ඤො ගො ච අස්සො ච පුරිසො චා’ති වාක්යතො ‘රඤ්ඤො ගවාස්ස පුරිසා’ති සමාසස්ස විසෙසො එකත්ථී භාවලක්ඛණො භවත්යෙව, තථාහි තත්ථ වාක්යෙ භින්නත්ථනිබන්ධන සමුච්චයපටිපාදනාය චසද්දො පයුජ්ජතෙ, සමාසෙ තු නප්පයුජ්ජතෙ, එකත්ථ වචනෙනෙවාති ‘‘ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථ’’ ත්යෙකත්ථවචනෙනෙව, එකත්තීභාවොයෙව භවතීති සෙසො, එවකාරො න වාක්යෙ තථාහි දීපෙති. වාක්යෙ කථන්ති ආහ- වාක්යෙ’තිආදි.

වාක්යෙති විග්ගහවාක්යෙ, විසෙසෙන ගය්හති ඤායත්යනෙනෙති විග්ග- හො ¶ , සො ච තං වාක්යං චෙති විග්ගහවාක්යං, විසෙසෙන වා ගහණං විග්ගහො, තදත්ථං වාක්යං විග්ගහවාක්යං, තස්මිං, කායං බ්යාපෙක්ඛාති ආහ-‘භෙදාදිලක්ඛණා’ති, ආදිසද්දෙන සංසග්ග භෙද සංසග්ගානඤ්ච ගහණං.

තත්ථ සාන්තරෙහි සාම්යන්තරෙහි ච බ්යාවුත්ති ඡෙදො, සංවිසෙස සාමිවිසෙසානං සම්බන්ධො සංසග්ගො, තදාහ- ‘තථාහි’ච්චාදිනා, භෙදකො බ්යාවත්තකො, අත්ථගහිතොති කාරණවසෙන භෙදවාදිනා ගහිතො, යදෙච්චාදිනා සංසග්ගවාදිනො-ධිප්පායමාහ යදා තූභයම්පිච්චාදිනා උභයවාදිනො, අභිමතොති ‘‘පාක්කඩාරාසමාසො’’ච්චනෙන (2-1-3) පාණිනිනා ඉච්ඡිතො. පාක්කඩාරාති ‘‘කඩාරා කම්මධාරයෙ’’ච්චනෙන (2-2-38) කඩාරාසංසද්දනා පගෙවාති අත්ථො.

‘පුථ භින්නො අත්ථො යෙසං පදානං තානි පුථගත්ථානි, වාක්යෙ හි රඤ්ඤො පුරිසො තෙත්ථ රාජසද්දො රාජත්ථමෙව වදති, පුරිසසද්දො පුරිසත්ථමෙව, වුත්තියන්තු රාජපුරිසොතෙත්ථ රාජසද්දොපි පුරිසත්ථමෙව වදතීති ද්වින්නමෙකත්ථීභාවො භවති, අඤ්ඤොයෙවාවයවත්ථාන්විතො සමුදායත්ථො පාතුභවතීති තදපෙක්ඛාය චෙකත්ථීභාවො වුච්චතෙ, ජහමානසකත්ථවුත්තිමභ්යුපගම්ම වුත්තං- ‘විසෙසනස්ස සකත්ථ පරිච්චාගෙනෙ’ච්චාදි, අතොයෙව පරො චොදෙස්සති ‘නනු චෙ’ච්චාදිනා. එකත්ථීභවනං සමසනන්ති ඉමිනා එකත්ථන්ති සමාසොති නාත්ථන්තරන්ති දීපෙති.

ජහමානානි පදානි සකත්ථං යස්සං (සා) තථා වුත්තා, නාච්චන්තාය ජයාතීති එවම්මඤ්ඤතෙ ‘‘පරිච්චාගමත්තමභිසන්ධාය ජහමානසකත්ථංත්යුච්චතෙ, න තු සබ්බථා පරිච්චාගොපරොපකාරාය තස්සොපාදානතො, සබ්බථා ච සකත්ථපරිච්චාගෙ පරොපකාරාසම්පාදනතො-නුපාදානමෙව පයොජනාභාවා තස්ස සියා’’ති, ථපති වඩ්ඪතී. අත්ථන්ති රාජසද්දවාච්චං. අච්චන්තපරිච්චාගෙපි න දොසො… වාක්යෙ දිට්ඨස්සුපසජ්ජනස්ස වුත්තියං සොයෙවායන්ත්යන්වයාවසායතො තදත්ථාව ගතියාති දස්සෙන්තො ආහ- ‘අථ වෙ’ච්චාදි.

සොයෙවායන්ත්යජ්ඣවසායො-න්වයො, සොයෙවායං රාජසද්දො යො වාක්යතාලෙ දිට්ඨොති වොහාරීනමෙකත්තාවසායෙනාසත්යපි (රාජසද්දස්ස)ත්ථෙ ¶ පුරිසස්ස විසෙසනම්භවිස්සතීති භාවො, එත්ථෙව දිට්ඨන්තමාහ- ‘යථෙ’ච්චාදි.

අබ්යයන්ති යදඤ්ඤෙසං පසිද්ධන්ති ලිඞ්ගවචනභෙදෙපි බ්යයරහිතත්තා උපසග්ගනිපාතානං පරෙහි අබ්යයසඤ්ඤාකරණතො අබ්යයන්ති පරෙසං පසිද්ධං, තෙසන්ත්වයං සමාසො අබ්යයත්ථපුබ්බඞ්ගමත්තා අනබ්යයං අබ්යයම්භවතීති අබ්යයීභාවො පසිද්ධො, අසඞ්ඛ්යස්ස සුතත්තා තස්සෙව විභත්යත්ථාදයො විසයභාවෙන විසෙසනානීති විඤ්ඤායන්තීත්යාහ- ‘අසඞ්ඛ්යෙ’ච්චාදි, ඉමිනා නෙමෙසමාසත්ථාති දීපෙති.

තාවසද්දස්ස කමවුත්තියං යො-ත්ථො සම්පජ්ජතෙ තමාහ- ‘විභත්ය’ච්චාදි, විභත්යත්ථෙ උදාහරිත්වාති විභත්යත්ථවිසයෙ වත්තමානස්සාසඞ්ඛ්යස්ස ඉත්ථිසද්දෙන සමාසමධිත්ථීති උවාහරිත්වා, නිච්චයමාසාන මවිග්ගහො, අසකපදවිග්ගහො වා යුත්තො, අඤ්ඤථා අනිච්චතාපත්තීත්යාහ- ‘නිච්චසමාසත්තා’ඉච්චාදි.

අසකපදෙන අනත්තනියපදෙන අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො අසකපදවිග්ගහො, තෙන, එත්ථ හි යථා කුම්භස්ස සමීපංත්යඤ්ඤපදවාක්යෙ සමීප සද්දෙනුපසද්දවචනීයස්ස වුත්තත්තා උපසද්දො නප්පයුජ්ජතෙ, යථා ඉත්ථී සූති එත්ථාධිසද්දවචනීයස්සා (ධා)රත්ථස්ස සත්තමියා වුත්තත්තා නාධිසද්දොති ‘ඉත්ථීසූ’ති අඤ්ඤපදවාක්යං වුත්තං, කථාපවත්තාති ත්වාධෙය්යො පදස්සනං, එවං සබ්බත්ථොන්නෙයං, අසකපදවිග්ගහෙනාත්ථොව වුත්තො,

අධිසද්දස්ස පන පුරතොවට්ඨිතස්සාධාරෙ වත්තමානස්ස තංසමානාධිකරණෙන සත්තම්යන්තෙනිත්ථිසද්දෙන සහ සමාසොති දස්සෙතුමාහ-‘අධිසද්දො’ච්චාදි.

ස්යාදිලොපොති අධිසද්දතො ඉත්ථිසද්දතො ච පරෙසං සත්තමී බහුවචනානං ලොපොති අත්ථො. අත්ත (භාව) සම්පත්තීති සරීරසම්පත්ති අධිප්පෙතාති බ්රහ්මසද්දස්ස සරීරං අත්ථොති ආහ- ‘බ්රහ්මං සරීරන්ති, කත්ථචී උත්තරපදත්ථප්පධානත්තාවාසඞ්ඛ්යසමාසස්ස ‘සම්පන්නං බ්රහ්ම’න්ති විග්ගහො වුත්තො.

සමාසවිභත්තියාති ¶ සමාසතො උප්පන්නවිභත්තියා, සකලො පදෙසසකලො, පරිග්ගහාපෙක්ඛාති අභ්යුපගමාපෙක්ඛායාති අත්ථො, අභ්යුපගමෙපි හි පරිග්ගහසද්දො–

සපථෙ පරිවාරෙ ච, මූලාභ්යුපගමෙසු ච;

රවිම්හි රාහුගහිතෙ, දාරෙසු ච පරිග්ගහො’’ති නිඝණ්ටු.

සකලස්ස භාවො සාකල්යං-සකලසද්දප්පවත්තිනිමිත්තං, තම්පන නිස්සෙස [මතනිස්සෙස (පොත්ථකෙ)] ග්ගහණා පුථු භවතීත්යාහ- ‘අසෙසග්ගහණ’න්ති, තිණානං සාකල්යන්ති විග්ගහො, තිණසද්දෙන හි තිණසහිතානි ගහිතානි, තෙනෙව වක්ඛති බ්යතිරෙකනයෙ- ‘තං සබ්බං තිණසහිතමජ්ඣො- හරතී’ති, සතිණමජ්ඣොහරතීතෙත්ථාධිප්පායත්ථ මාහ-‘යාවා’තිආදි.

තිණසද්දො උපලක්ඛණං සෙසා-නජ්ඣොහාරියානං, තෙනාහ ‘තිණාදිකම්පී’ති. පරිග්ගහාපෙක්ඛායන්තභූතස්ස ගහණත්ථං ‘‘අබ්යයං විභත්තිසමීපා’’දිසුත්තෙ ‘සාග්යධීතෙ’ති නිප්ඵාදනත්ථමන්තවචන මුදාහතම්පාණිනිනා, තම්පි සාකල්යෙයෙවාහරිතුං [සාකල්ලෙනොදාහරිතුං] සාග්යධීතෙත්යූදාහටන්ති දස්සෙතුං ‘තතො’ත්යාදි වුත්තං.

තතොති යතො සකලසකලෙ න වත්තති, පරිග්ගහාපෙක්ඛාය සමත්තියා අන්තතො සකාසා සාකල්යං න භිජ්ජතෙති සම්බන්ධො, සමත්ථියම්පි අන්තෙ උදාහරණන්ති සෙසො.

අග්ගිපරියන්තන්ති අග්ගිඅත්ථො ගන්ථො තාදත්ථියා අග්ගි, සොපරියන්තො-ස්ස අජ්ඣෙයස්සාති අග්ගිපරියන්තං, යත්තකස්සාජ්ඣෙයස්ස පරිග්ගහො, තස්ස අග්ගි පරියන්තො, අග්ගිනා පරියන්තභූතෙන සහිතො සකලොති විග්ගහො, අග්ගිනො සාකල්යන්ති වා.

සද්දිකානන්ති බ්යාකරණඤ්ඤූනං. අත්ථාභාවෙඉත්යත්ථග්ගහණං ඉතරෙතරාභාවෙ ධම්මාභාවෙ ච මා සියාති, අතොයෙව චොච්චතෙ ‘අථෙතරෙතරාභාවෙ’ඉච්චාදි, ඉතරස්මිං ඉතරස්ස අභාවො ඉතරෙතරාභාවො, ගො අස්සො න භවතීති හි අත්ථන්තරත්තං නිසෙධීයතෙ, න වත්ථුභාවො, බ්රාහ්මණො න භවතීත්යත්රපිබ්රාහ්මණත්තධම්මො ¶ නිසෙධීයතෙ, න වත්ථුභාවො, පරත්තාතිආදිනා විප්පටිසෙධ විසයමාහ.

අතික්කමාභාවෙතී එත්ථ අතික්කමාති පඤ්චමියා අසමාසනිද්දෙසොති ආහ- ‘අතික්කමා’ති, න පනුප්පන්නස්ස පච්ඡාති ඉමිනා අතික්කමාභාවො නාම උප්පන්නස්ස පච්ඡා අභාවොති දස්සෙති.

නිත්තිණන්ති උත්තරපදත්ථප්පධානො-සඞ්ඛ්යසමාසො. සම්පතිසද්දස්ස සාමඤ්ඤවචනත්තෙපි ඉධාධිප්පෙතං කාලං දස්සෙතුමාහ- ‘උපභොගස්සෙ’’ච්චාදි, උපභොගො කම්මසාධනො ලහුපාවුරණස්ස නායමුපභොගකාලොති විග්ගහො, (අති) ලහුපාවුරණන්ති රූපසිද්ධීති දස්සෙතුං ලහුපාවුරණස්සාතිආදි වුත්තියං වුත්තං.

යොග්ගං රූපන්ති විග්ගහෙ අනුරූපං, නනු චාත්ර නිච්චසමාසත්තාසපදවිග්ගහෙන භවිතබ්බංත්යාසඞ්කියාහ-‘විච්ඡාය’මිච්චාදි, අනුසද්දෙන හි යොගෙ විච්ඡායං ‘‘අනුනා’’ති (2-10) දුතියා විධීයතෙ, වාක්යෙයෙවාස්ස ච පයොගො නාඤ්ඤත්රෙති වාක්යම්පි භවතීති මඤ්ඤතෙ. සකිඛීති එත්ථාපි ‘‘අකාලෙ සකත්ථෙ’’ති (3-81) සහස්ස සො.

සදිසො කිඛියාති එත්ථ කිඛියා පසිද්ධභූතාය සාධියස්ස සාධනභාවෙන ගහිතාය සධම්මත්තෙන කොචි සාධියො සදිසොති වුත්තොති කිමිධ සදිසො අප්පධානං [පධානමෙවාති අත්ථො] තථා සති පුප්පපදත්ථප්පධානෙනාසඞ්ඛ්යසමාසෙන සකිඛීති එත්ථ න භවිතබ්බන්ති ආහ-‘නනුචෙ’ත්යාදි, කිඛියාති සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, එත්ථ පන සදිසත්තස්ස කිඛීයා-ප්පටිබද්ධත්තාප්පධානත්තං. නෙතදත්ථීතිආදිනා යථාවුත්තං චොදනං පරිහරති.

යථා දෙවදත්තොති එත්ථ යදි සමාසො භවෙය්ය, දෙවදත්තෙන සදිසො යථාදෙවදත්තන්ති භවෙය්ය, පටිසිද්ධත්තා පන (න) සමාසොති, කිඛීති මක්කටස්සාභිධානං. ජෙට්ඨානුක්කමෙනාති වුත්තත්තා අනුජෙට්ඨන්ති තතියන්තතා ගම්යතෙ. චක්කෙන යුගපදි සචක්කං.

අමත්තානං යත්තකො පරිච්ඡෙදො යාවාමත්තං.

5. පය්යපාබහිතිරො පුරෙපච්ඡාවාපඤ්චම්යා

පඤ්චම්යාති ¶ කස්මා වුත්තං නනු අවුත්තෙපි තස්මිං වක්ඛමානනයෙන පඤ්චම්යන්තත්තා පඤ්චම්යන්තෙහෙව සමාසො විඤ්ඤායතීත්යාසඞ්කියාහ‘යදිපි’ච්චාදි. තථාපිච්චාදිනා පරිහරති, හොතු කාමං ‘පරිපබ්බතං විජ්ජොතතෙ’ති දුතියානිසෙධාය, අඤ්ඤත්ර කථන්ති ආහ ‘ඉහ චෙ’ත්යාදි.

ආචත්තාරො වාති ආසද්දො වාක්යෙ, සරණෙ වා, ගාමො බහි තිට්ඨතීත්යත්ථො, පුරතො ගාමම්පස්සාති වදන්තො පුරෙත්යත්ථප්පඝානොයන්නිද්දෙසො, නසරූපප්පධානොති දස්සෙති, අභිමුඛෙ ගාමම්පස්සාත්යත්ථො. අවුත්තානමෙතාන්යුපලක්ඛණානි, තස්මා ‘තිරො ගාමම්පස්සා’තිපි වුත්තං හොති, තිරියතො ගාමම්පස්ස, පච්ඡතො ගාමම්පස්සාති අත්ථො.

අපසද්දයොගෙ නිච්චපඤ්චන්තස්ස විකප්පෙන සමාසවිධානාවාභවනෙනොදාහරණං දින්නං (එත්ථ) පඤ්චම්යාති පයොජනාභාවෙපි අඤ්ඤදත්ථං කරියමානමිහාප්යත්ථවන්තං හොති.

‘‘අනු යං සමයා’’ති (2-1-15) ච ‘‘යස්ස චායාමො’’ති (2-1-16) ච පාණිනිනො වචනද්වයං, අයමෙතෙසමත්ථො ‘‘යස්ස සමයා සමීපවාචී අනුසද්දො, තෙන සහ සමස්සතෙති ච, අනු යස්සායාමවාචී, තෙන ස්යාද්යන්තෙන සහ සමස්සතෙ’’ති ච. වත්ථුතො තු සාමීප්යායාමවන්තානමනිද්දෙසෙපි සාමත්ථියා තදාක්ඛෙපොති දස්සෙන්තො ආහ-‘සමීපායාමාන’මිච්චාදි.

සම්බන්ධිත්තාති සම්බන්ධිසද්දා සකත්ථමිව නියතපටියොගිනමාක්ඛපන්ති… තෙන විනා තෙසං සකත්ථාභාවා. ආයාමො දීඝතා, ‘‘යස්ස සමීපායාමෙස්වනු’’ති යථාවුත්තසුත්තද්වයමාක්ඛෙපෙනුපදිසති, වනස්ස සාමිප්යමනුවනං, ‘‘අසඞ්ඛ්යං විභත්තිසම්පත්තිසමීප’’ ඉච්චෙව (3-2) සිද්ධෙපුන සමීපග්ගහණං විකප්පත්ථං, තෙන වනස්සානුති වාක්යෙනාපි භවිතබ්බං.

ගඞ්ගාය ¶ ආයාමො අනුගඞ්ගං, භාගවුත්තිකාරො ‘‘ලක්ඛණෙනෙ’’ති වත්තතෙ. යස්සායාමවාචී අනු, තෙන ලක්ඛණෙන සමස්සතෙ අනුගඞ්ගං බාරාණසී, ගඞ්ගාය ලක්ඛණභූතාය පසිද්ධායාමගුණාය බාරාණසී ලක්ඛීයතෙ යාවායතායාමා ගඞ්ගා තාවායම්පීති සභාවතො තූපමානොපමෙය්යභාවො සමාසෙ පතීයතෙ ගඞ්ගා විය දීඝා’’ති ලක්ඛියලක්ඛණභාවං වණ්ණෙති. එවං සති බාරාණසීති පඨමා නොපපජ්ජතෙති මඤ්ඤමානො ආහ-‘ගඞ්ගායා මෙන යුත්තා ‘‘ත්යාදි. අනුගඞ්ගං බාරාණසියාති බාරාණසියා ගඞ්ගායාමො ලක්ඛණන්ති අත්ථො.

අකතසමාසාචාති අනෙන ඉමිනා කතසමාසතං දීපෙති, තිට්ඨන්තීති ඉදංන්තප්පච්චයන්තස්සාත්ථපදන්ති දස්සෙතුමාහ-‘‘න්තොකත්තරි වත්තමානෙ’’තිච්චාදි, (5-64) ආයතීතීමස්සාත්තපදං ආයන්තීති, පුම්භාවාභාවො නීපාතනා, අකාරො ච නිපාතනා ‘‘ගොත්ව චත්ථෙ චා ලොපෙ’’ත්යත්ර (3-46) ‘නාඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූ’ත්යනුවත්තනතො.

ලූනයවාදීනමෙත්ථ නිපාතනා කාලෙපි නපුංසකලිඞ්ගත්තං, සංහටායවා යස්මිං කාලෙ සංහටයවං, උම්මත්තගඞ්ගන්ති සඤ්ඤායමඤ්ඤපදත්ථෙ වාධිකාරෙපි නිච්චසමාසො, න හි වාක්යං සඤ්ඤාති, ආදිසද්දෙන‘සමස්ස සොභනත්තං සුසම’මිච්චාදීනඤ්ච සඞ්ගහො, පභාවනං පකාසනං.

ඔරං ගඞ්ගාය, පාරං යමුනායාති සමාසෙ කතෙ නිපාතනා එකාරො, තෙනෙව වුත්තියං වුත්තං ‘එකාරන්තත්තං නිපාතනතො’ති, වුත්තිවිකප්පනත්ථතොති වුත්තියා විකප්පො අත්ථො යස්සාති විග්ගහො.

සොචෙකත්ථීභාවො විසිට්ඨො-භිමතොති සම්බන්ධො, මුහුත්තන්ති අච්චන්තසංයොගෙ දුතියා, පාදිසමාසං කත්වාති ආසද්දස්ස හරසද්දෙන වුත්තිසද්දෙන [වුත්තිපදෙන (පඤ්චිකා)] කිරියාඛ්යාප්යතෙති අසත්යුපසෙචනාදිකිරියායං ¶ සඞ්ඛාරකං සඞ්ඛාරියං වා න භවති, අත්ථිචෙහ තදුභයං, තතො තෙසං සම්භවායෙව සමාසන්තොභූතකිරියා ගම්යතෙති මඤ්ඤතෙ, තථාහි දධිභොජනංත්යාදො වුත්තෙ අධ්යාදිනො සඞ්ඛාරකත්තං භොජනාදිනො ච සඞ්ඛාරියත්තං පතීයතෙ, න චොපසෙකාදිමන්තරෙන සඞ්ඛාරියසඞ්ඛාරකභාවො-ත්ථීති සාමත්ථියායෙවුපසෙකාදිප්පතීති.

තදපෙක්ඛායාති ගම්මමානොපසෙචනාදිකිරියාපෙක්ඛාය. පාණිනියෙහි අත්ථෙන ‘එතස්සිද’න්ති අත්ථෙ නිච්චසමාසො-භිමතො සබ්බලිඞ්ගතා ච, තථා වචනාභාවමිහ මනසිකත්වා ‘කථ’මිච්චාදිනා වුත්ති යංවුත්තංචොදකවචනමාහරිත්වා තත්ථාධිප්පායංවිවරති ‘එවමඤ්ඤතෙ’ච්චාදිනා, විධානං කතන්ති එවමඤ්ඤතෙති සම්බන්ධො, තත්ථෙච්චාදිනා අඤ්ඤ පදත්ථෙ භවිස්සතීත්යෙත්ථාධිප්පායං විවරන්තො නිච්චසමාසතං සබ්බලිඞ්ගතඤ්ච පටිපාදයති, වාක්යනිවත්තිසිද්ධායෙවාති.

අත්ථසද්දෙනාවගතත්ථතාය එතස්සාති වත්තුමයුත්තන්ති ‘එතස්ස අත්ථො’ති වාක්යනිවත්ති සිද්ධායෙව, කථඤ්චිපි චතුත්ථ්යන්තා භින්නත්ථස්ස සමාසෙ කතෙපි තත්ථ විරොධමාහ- ‘චතුත්ථ්යන්තස්සෙ’ත්යාදි.

වචනම්පීති ‘‘අත්ථෙන නිච්චසමාසො සබ්බලිඞ්ගතාච’’ඉති (3-1-36) වාක්යකාරෙන පතිට්ඨිතවචනම්පි, පාණිනීයානං ‘එතස්ස ඉද’න්ති අත්ථෙ සමාසෙ කතෙ යො-ත්ථො සම්පජ්ජති, අඤ්ඤත්ථසමාසෙපි සොයෙවත්ථොති දස්සෙති ‘යො’ ඉච්චාදිනා, අනුපාදාපරිනිබ්බානනිමිත්තං වායාමොච්චාදිනා යොජෙතබ්බං… තංනිමිත්තත්තා වායාමාදීනං, තෙසං කථාදීනන්ති එත්ථ තෙසං වායාමාදීනන්ති වත්තබ්බං… වායාමොත්යාදිනා වුත්තත්තා සො ච තන්නිමිත්තං හොතෙව, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘එතස්ස ඉදන්ති වාක්යෙ අත්ථෙන සමාසෙ සබ්බලිඞ්ගතා ච ‘එතදත්ථො එතදත්ථා එතදත්ථ’න්ති වායාමාදයො ච සමාසත්ථා හොන්ති, එතං අනුපාදාපරිනිබ්බානමත්ථො පයොජනමෙතස්ස එතිස්සා එතස්සාති අඤ්ඤපදත්ථෙපි එසං පදානං සොයෙවත්ථොති නාත්ථභෙදො’’ති.

ඉදඤ්ච ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො ආනන්දං කුසලානි, අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය එතදත්ථො ¶ වායාමො එතදත්ථා කථා එතදත්ථා මන්තනා එතදත්ථං සොතාවධාන’’න්තිආදි (තිකඞ්ගුත්තර, ආනන්දවග්ග) පාළිං නිස්සාය වුත්තං.

පාණිනියෙහි ‘‘කත්තුකරණෙ කිතන්තෙන බහුල’’න්ති (2-1-32) කිතන්තෙන තතියාසමාසවිධානා තත්ථෙව බහුලග්ගහණෙන ‘ගාමනිග්ගතා’දීසු සමාසො වුත්තො, තෙනෙත්ථාන්තොදාහරණානං ද්වින්නමධිකත්තං, සමාසාභාවො-භිමතොති පාණිනීයෙහි ‘‘පූරණගුණසුහිතත්ථසදබ්යයතබ්බසමානාධිකරණෙනෙ’’ති (2-2-11) සුත්තෙ ගුණ ඉතිවචනෙනාභිමතො, සදිති සඤ්ඤා තෙසං න්තමානානං.

සො කථන්ති ඉහ ‘භාවතිත්තත්ථෙහී’ති භාවප්පච්චයන්තෙනෙව සමාසපටිසෙධවිධානා ‘බ්රාහ්මණස්ස සුක්කා’ ඉච්චාදො සො සමා සප්පටිසෙධො කථං සිජ්ඣතීති අත්ථො.

ගුණත්තනියෙවාති ගුණසභාවෙ එව, අභිමතොති වාත්තිකකාරස්සාභිමතො ‘‘තදවට්ඨෙහි ච ගුණෙහී’’ති, තසද්දෙනාස්ස ගුණස්ස පරාමාසො තස්මිංයෙව ගුණෙ අවතිට්ඨන්තීති තදවට්ඨා, ගුණෙයෙව ගුණාතිට්ඨන්ති න කදාචිපි සොයමිත්යභෙදා දබ්බවුත්තයො සුක්කාදයො විය තෙ තදවට්ඨා ගුණා ගන්ධාදයො, තදවට්ඨිතෙහි ගුණෙහි ඡට්ඨී සමස්සතෙති වත්තබ්බන්ති අත්ථො.

ආභිමතොති ‘‘පූරණා’’දිසුත්තෙ අබ්යයග්ගහණෙන, දෙවදත්තස්සාති ඡට්ඨියා ගුරුම්හි සාපෙක්ඛත්තෙපි ගුරුසද්දස්ස සම්බන්ධිසද්දත්තා සකත්ථෙ [වාක්යෙ] විය වුත්තියං බ්යපෙක්ඛා-යාහානිතො වුත්තිසබ්භාවං වචනන්තරෙන සාධෙතුමාහ- ‘තථාචාහූ’ති.

සාත්ථෙවාති සකත්ථෙ විය, අස්සාති සම්බන්ධිසද්දස්ස, සාමත්ථියං ගමකත්තඤ්චත්ථීති පදානමඤ්ඤොඤ්ඤාපෙක්ඛාලක්ඛණං සාමත්ථියං සාමත්ථියාභාවෙපි විග්ගහවාක්යත්ථස්ස ගමකත්තං වා අත්ථීති අත්ථො, ගුරුනො කුලං දාසස්ස භරියාති විග්ගහො, අථාත්ර බ්රාහ්මණස්ස උච්චෙ’ඉච්චාදො සාමත්ථියං ගමකත්තං වා නත්ථීති කුතො-වසිතං, යෙන තදාභාවාත්ර ¶ සමාසාභාවො වණ්ණීයතෙච්චාහ-‘සාමත්ථ්යාදිනොත්වි’ච්චාදි.

සමාසාභාවො-භිමතොති ‘‘පූරණා’’දිසුත්තෙ සමානාධිකරස්සාපි උපාදානතො. සෙහීති අත්තනියෙහි, නාභිමතොති ‘‘චයුත්තෙහි සෙහි අසමාසිතෙහි ඡට්ඨීසමාසප්පටිසෙධොවත්තබ්බො’’ (වා) ත්යනෙන, පුථගත්ථතාය [භින්නත්ථතායං-වුත්ති] මිච්චස්සවිවරණං ගවාදීනමසමාසෙති, එවමස්සාදීනං සමාසෙනාලන්ති සම්බන්ධො.

යොගීනන්ති ඉතරීතරයොගීනං, අනෙනෙතරෙතරයොගචත්ථසමාසං වදති. වුත්තිහොතීත්යස්ස විවරණං ඡට්ඨීසමාසො භවතීති, එකත්ථීභාවෙඉච්චස්ස විවරණං ගවාදීනඤ්ච චත්ථසමාසෙ සතීති.

රුළ්හිත්තාති සමාසස්සෙව කීළාවාචකත්තෙන ජීවිකාය ච පච්චාය කත්තෙන පසිද්ධත්තා, න වාක්යස්සාති ‘උද්දාලපුප්ඵභඤ්ජිකා’ත්යාදො රුළ්හීවසෙන නිච්චසමාසො භවිස්සතීති තත්ර කිං වචනෙනෙති මඤ්ඤතෙ, සරසි රුළ්හන්ති විග්ගහො.

අයම්පන අමාදිසමාසො කම්මධාරයදිගුසමාසාති සබ්බෙපි පරෙසං තප්පුරිසසදිසත්තා තප්පුරිසා, යථා හි තස්ස පුරිසො තප්පුරිසොති උත්තරපදත්ථප්පධානො, තථා තෙ සියුං, සඞ්ඛ්යාපුබ්බත්ත නපුංසකත්තසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි ලක්ඛණෙහි ගච්ඡති පවත්තතීතිදිගු.

කින්තං විසෙසන මිච්ඡාහ-‘යමි’ච්චාදි, යං අවත්ථාපයති තං වුච්චතීති සම්බන්ධො, කින්තං විසෙස්සමිච්චාහ-‘යදනෙකෙ’ච්චාදි, යං අවත්ථා පීයතෙ තමභිධීයතෙති සම්බන්ධො, නන්වෙකත්ථෙනෙත්යුච්චමානෙ විසෙස්සෙනෙති කථමවගම්යතෙ, යතො එවං විවරිතවා ත්යාසඞ්කියාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි.

සම්බන්ධිසද්දත්තාති එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘සම්බන්ධිසද්දා සකත්ථමිව නියතම්පටි-යොගිනමාක්ඛිපන්ති… තෙන විනා තෙසං සකත්ථස්සාසම්භවාති, විවරිතවාති විවරිත්ථ, එකත්ථෙනෙතීමස්ස සමානාධිකරණෙන සහ සමාසො ¶ හොතීති එවං සාජ්ඣාහාරො අත්ථො වෙදිතබ්බො, අත්ථසද්දස්සානෙකත්ථත්තා විසෙසෙති ‘අත්ථො අභිධෙය්යො’ති. කථං තෙනත්ථො වුච්චතීත්යාහ- ‘අධිකරීයති’ච්චාදි.

විසෙස්සස්ස සමානාධිකරණත්තඤ්ච විසෙසනාපෙක්ඛන්ති සම්බන්ධො. විසෙස්සසද්දස්ස විසෙසනෙන සහ සමානාධිකරණත්තං විසෙසන සද්දාපෙක්ඛන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො, තත්ථ කාරණමාහ- ‘සම්බන්ධා’ති, අධිකරණස්ස සමානත්තං නාම භින්නානං සම්බන්ධීනං භවති, සම්බන්ධිනො ච සම්බන්ධමන්තරෙන න හොන්තී [හොති (පොත්ථකෙ)] ති විසෙසනවිසෙස්සානං සම්බන්ධො විඤ්ඤායතෙ, එවං විඤ්ඤාතා තස්මා සම්බන්ධාති අත්ථො.

සද්දබ්යතිරෙකෙන හෙත්ථ අත්ථානං විසෙසනවිසෙස්සභාවො න සම්භවති, තථා හි ‘නීලමුප්පල’න්ති පඤ්ච වත්ථූනි සන්නිහිතානි නීලන්ති නීලත්තං ගුණසාමඤ්ඤං, නීලො ගුණො, තදාධාරො දබ්බන්ති තීණි, උප්පලන්ති උප්පලත්තං උප්පලජාති, දබ්බඤ්ච තන්නිස්සයොති ද්වෙ.

තත්ථ උප්පලජාති ගුණජාතීනං [නීලජාතිඋප්පලජාභධනං (කාතන්තටීකා)] තාව න සම්භවති විසෙසනවිසෙස්සභාවො ජාතියා නිග්ගුණත්තා, නීලත්තස්ස ච නීලගුණෙ සමවායිනො, උප්පලත්තස්ස ච උප්පලදබ්බෙ සමවායිනො සමානාධිකරණත්තම්පි නත්ථි, උප්පලජාතියා නීලස්ස ච ගුණස්ස අත්ථි සමානාධිකරණත්තං… නීල මුප්පලන්ති පවත්තිනිමිත්තානං උප්පලජාතිනීලගුණානමෙකමධි කරණංනිස්සයොති, විසෙසන විසෙස්සභාවො තු නත්ථි ජාතියා අනීලත්තා, ගුණදබ්බානන්තු සම්භවතිවිසෙසනවිසෙස්සත්තං දබ්බස්සානෙකගුණත්තා, සමානන්තු තෙසම්පරමධිකරණං තතියං නත්ථි, යෙන සමානාධිකරණත්තං සියා, එවං නීලදබ්බ උප්පලදබ්බානම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤපරිහාරෙන වත්තුමිච්ඡිතානං න විසෙසන විසෙස්සභාවො, නාපි සමානාධිකරණත්තං, කස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤාසම්බන්ධතො අපෙක්ඛාභාවතො, වුත්තපටිපක්ඛතො පන වක්ඛමානනයෙන සද්දානමෙව සාමානාධිකරණ්යං විසෙසනවිසෙස්සත්තඤ්ච වෙදිතබ්බං, තෙනෙවාහ-‘අතොයෙවෙ’ච්චාදි.

අතොයෙවාති යතො විසෙස්සස්ස සමානාධිකරණත්තං විසෙසනාපෙක්ඛං, අතොයෙව හෙතුතොති අත්ථො, භින්නනිමිත්තප්ප යුත්තානමෙවාති ¶ සාමඤ්ඤෙන නීලගුණාධාරෙ දබ්බෙ ගුණෙයෙව වා නීලසද්දස්ස, උප්පලසද්දස්ස ච සාමඤ්ඤෙන ගුණවති දබ්බෙ වත්තමානත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤෙසු භින්නෙසු සද්දප්පවත්තියා කාරණෙසු පයුත්තානං සද්දානමෙව [නිට්ඨානමෙව (පොත්ථකෙ)].

සමානාධිකරණත්තන්ති නීලුප්පලසද්දානං විසුංවිසුං යොගෙ විසිට්ඨදබ්බ වාචිත්තස්සාසම්භවා, නීලඤ්ච තං උප්පලං චෙති සාමානාධිකරණ්යෙ සන්නිපතිතෙ සති සම්භවා එවං තත්ථ විසිට්ඨෙ වත්ථුම්හි පවත්තානං තෙසං සමානත්ථතා, එවකාරෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථං දස්සෙතුමාහ-‘නත්වභින්නෙ’ච්චාදි.

නනුචෙත්යාදි චොද්යං, සීසම්පාතීති සීසපා රුක්ඛවිසෙසො, නයිද මෙවමිච්චාදි පරිහාරො.

අථ තුච්චතෙඉච්චාදිනා පරස්ස වචනාවකාසමාසඞ්කතෙ, විසෙසවුත්තීති ඵලස්ස රුක්ඛස්ස ච සාමඤ්ඤසද්දත්තා භාවෙන විසෙසෙ වුත්ති, ඉමෙසන්ති සීසපාදීනං න සමොධාරිතාති න නිච්ඡිතා, සාමඤ්ඤවුත්තියෙව සමොධාරිතාති අධිප්පායො, අවසිතා නිච්ඡිතා වුත්ති යෙසං සීසපාදීනං තෙ අවසිතවුත්තයො, පයතනං විනා තදා පප්පොති චාති සම්බන්ධො, පයතනන්ති ‘සාමත්ථියලද්ධෙපිවිසෙස්සෙ’තිවචනං. තඤ්චනත්ථිච්චාදි පරිහාරො, සරූපමත්තකථනායාති වුත්තත්ථානම්පි සරූපමත්තකථනාය ‘පූපෙ බහූ ආනයෙ’ති යථා, එවං ජාතීයකන්ති සරූපකථනප්පකාරයුත්තං. උපසංහරමාහ-‘තදෙව’මිච්චාදි, නිපාතසමුදායොවායං වුත්තෙන පකාරෙනෙත්යස්ස අත්ථෙ වත්තතෙ.

අඤ්ඤතරසම්භවෙපි තන්නිවත්තියා වචනසබ්භාවං දස්සෙතුමාහ- ‘අථපි’ච්චාදි, අඤ්ඤතරසම්භවෙපීති විසෙසනස්ස විසෙස්සස්ස වා සම්භවෙපි, යත්රප්යුභින්නමත්ථි විසෙසනවිසෙස්සභාවසම්භවො තත්ථපිතාව බහුලංවචනතොව නිවත්ති හොති, කිම්පනා-ඤ්ඤතරසම්භවෙති දස්සෙතුමාහ-‘යථා පුණ්ණො’ඉච්චාදි, එත්ථ පන අඤ්ඤෙපි පුණ්ණනාමකා සන්තීති බ්යභිචාරසම්භවා උභින්නම්පි විසෙසනවිසෙස්සභාවසම්භවෙ බහුලංවචනමෙව සමාසං නිවත්තෙති, එවං විධෙපීති අඤ්ඤතරසම්භවෙපි, න ¶ කෙවලං විසෙසනවිසෙස්සභාවසම්භවෙ, අථ ඛො එවං විධෙප්යඤ්ඤ තරසම්භවෙපිත්යවිසද්දස්ස අත්ථො.

යජ්ජෙවමිච්චාදි පච්චෙකං විසෙසනවිසෙස්සභාවෙ සති අනිට්ඨා පාදනචොදනා, පච්චෙකං විසෙසනං සියා උභින්නම්පි විසෙසනත්තා, තත්ථ දොසමාහ-‘විසෙස්සස්සච පුබ්බනිපාතො’ති, චො-වධාරණෙ, වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ වා, කුතොච්චාහ- ‘නාග්ගහිතෙ’ච්චාදි, ඉති කාරණෙ, අතො කිමනිට්ඨමායාත මිච්චාහ- ‘උප්පලනීලන්තිපි සියා’ති, ඉත්ථඤ්චරහි කින්ත්යාහ- ‘නීලුප්පලන්ති චෙ’ච්චාදි. පරිහාරමාහ-‘නෙසදොසො’ච්චාදි, උපපත්ත්යන්තරමාහ- ‘අථ චෙ’ච්චාදි.

අඤ්ඤමඤ්ඤානුපකාරිත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස විසෙසනවිසෙස්සත්තෙ නානුපකාරිත්තා සප්පධානත්තාති අත්ථො, අථ ද්වින්නම්පි අප්පධානත්තං කස්මා න සියා ත්යාහ- ‘අප්පධානත්තෙපි’ච්චාදි, සකසකප්පධානාපෙක්ඛාවන්තානන්ති සකෙසකෙ පධානෙ අත්තනි අපෙක්ඛාවන්තානං. අථ කුතො දබ්බස්සෙව පධානත්තමසිතං, න තු ගුණස්සෙත්යාසඞ්කිය ඤායමුපනිස්සයති ‘අථ චෙ’ත්යාදිනා. ඡාගොත්යජො වුච්චතෙ, තං සෙතවණ්ණමාලභෙථ මාරෙය්ය, ඵුසනං වා කරෙය්යාති අත්ථො, ආපුබ්බො ලභි හි මාරණෙ ඵුසනෙ ච වත්තතෙ, දෙසනායන්ති [චොදනායන්ති චොදනාවාක්ය (පොත්ථකෙ)] වෙදවාක්යෙති අත්ථො, කුතො ඡාගතො-ඤ්ඤො නාලබ්භතෙච්චාහ- ‘න හි’ච්චාදි.

ඡාගාභාවෙති සෙතගුණයුත්තස්ස ඡාගස්සාභාවෙ, පිට්ඨපිණ්ඩිමාලබ්භාති සෙතගුණයොගෙන විට්ඨපිණ්ඩිං ආලම්භ, න ච නාලම්භතෙ තස්මා ගුණො අප්පධානන්ති අජ්ඣාහරිතබ්බං.

පුන චොදෙන්තො ආහ- ‘නනු චෙ’ච්චාදි, අථෙත්යධිප්පායමාසඞ්කතෙ, අනිට්ඨමාපාදයති නීලසද්දෙපි පසඞ්ගො’ති, කුතොච්චාහ- ‘සොපිහි’ච්චාදි, ඉදං වුත්තං හොති- ‘‘උප්පලසද්දො ජාතිවාචී, න තු දබ්බවාචී, ජාති විසිට්ඨදබ්බවාචිත්තා යදි දබ්බවාචීති වුච්චතෙ, තදා නීලසද්දොපි ගුණවිසිට්ඨ දබ්බවාචිත්තා දබ්බවචනමාපජ්ජතීති ඉමෙසං න කොචි විසෙසො’’ති, පරිහරන්තො ආහ ‘නෙදමත්ථි’ච්චාදි, අපායිනො අපගන්තාරො දබ්බාති ගම්යතෙ, කුතොච්චාහ- ‘සතීපි’ච්චාදි, ඉති කාරණෙ.

විසෙසනමෙකත්ථෙනෙති ¶ සිද්ධෙපි පපඤ්චත්ථං පරිප්ඵුටත්ථඤ්ච උදාහරණබහුත්තං දස්සෙතුං පාණිනියෙහි බහුං සුත්තිතං, සබ්බස්සෙතස්ස පච්චක්ඛාතභාවං දස්සෙතුං වුත්තියමුදාහරණමත්තං දස්සිතං, තදිදානි බ්යාඛ්යාතුකාමො ආහ- ‘පුබ්බකාලෙ’ච්චාදි, ඡින්නොච විසෙසනන්තී සම්බන්ධො ‘‘පුබ්බකාලෙක සබ්බධුරපුරාණනවකෙවලානි සමානාධිකරණෙනෙ’’ති (2-1-49) තෙ සමෙත්ථ සුත්තං, තත්ථෙකාදීනං වුත්තියමුදාහරණානි න දස්සිතාන්යුපලක්ඛණතොව විඤ්ඤායන්තීති දස්සෙතුමාහ- ‘එකෙ’ච්චාදි, එකො ච සො පුරිසොචාත්යාදිනා විග්ගහො උපලක්ඛණත්තායෙව ච ‘සත්ත ච තෙ ඉසයො ච සත්තිසයො’ච්චාදිකඤ්ච දට්ඨබ්බං.

උපමීයතෙ පරිච්ඡිජ්ජතෙ-නෙනෙත්යුපමානං, උපමීයතීත්යුපමෙය්යං, තෙසං උපමානොපමෙය්යානං සාධාරණො යො ධම්මො සාමතාතෙන විසිට්ඨං යදුපමෙය්යං, තං වචනෙනෙත්යත්ථො උපමානොපමෙය්යච්චාදි කස්ස, සමාසො භවතීති සෙසො, කාරණමාහ- ‘විසෙසෙ’ච්චාදි, විසෙසාපරිග්ගහාති විසෙසනන්ත්යෙව සාමඤ්ඤෙන පරිග්ගහා, එවම්භූ තස්සාපීති උපමානරූපස්සාපි. නනු සත්ථීසද්දස්සසත්ථියං වුත්ති සාමාසද්දස්ස තු දෙවදත්තාය, අතො බ්යධිකරණත්තා කථමෙත්ථ සමාසොච්චාසඞ්කීයාහ- ‘යදෙ’ච්චාදි, සමානො ධම්මො සාමත්තාදි යස්ස සො සධම්මො, තස්ස භාවො සාධම්මියං සාමත්තං, තස්මා දෙවදත්තාත්ථෙ වත්තතෙ උපචාරවසෙන, සාමාසද්දොපි ගුණවචනොපි සාමත්තං වත්වා සද්ධාදිත්තවසෙනාභෙදොපචාරෙන වා දෙවදත්තායං වත්තතෙ, නනු ච සාමාසද්දස්ස දෙවදත්තාභිධානෙ චරිතත්ථතාය සත්ථී ගුණෙන නිද්දිට්ඨාත්යනියතගුණප්පතීතිප්පසඞ්ගො නෙකගුණාධාරත්තා සත්ථියාත්යාසඞ්කියාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි.

ඉහාති නිද්ධාරණෙ, එතෙසං ගුණානං මජ්ඣෙති අත්ථො, ඉහ වා සත්ථියං, සාමගුණවන්තතාය සාමායාති ගම්යතෙ, පසිද්ධිවසෙනාති සත්ථිසාමාත්යත්රොපමානං සත්ථී, උපමෙය්යා දෙවදත්තා, පසිද්ධන්තුපමානං භවති නාප්පසිද්ධං… පසිද්ධසාධම්මියා සාධ්යු සාධනමුපමානන්ති කත්වා සත්ථියෙව සාමඞ්ගුණෙන පසිද්ධා න දෙවදත්තා, තස්මා සාමගුණප්පසිද්ධියාති අත්ථො. සාධ්යුතෙ උපමීයතෙනෙනෙති සාධනමුපමානං, සාධ්යතෙ ¶ උපධීයතෙති සාධ්යමුපමෙය්යං, පසිද්ධස්ස සාධම්මියං තෙන, සාධ්යස්සාප්පසිද්ධස්ස කස්සචි සාධනං සාධ්යසාධනං. යත්රත්විච්චාදිනා බහුලංවචනසාමත්ථියා සාමඤ්ඤවචනෙනෙව සමාසසබ්භාවං වත්වා අඤ්ඤෙනාසබ්භාවමුදාහරණෙන ඵුටයිතුං ‘ඵාලා ඉව තණ්ඩුලා’ත්යාදි ආරද්ධං.

තණ්ඩුලසද්දොති උපමෙය්යභූතතණ්ඩුලසද්දො, තණ්ඩුලත්තම්පි වත්වා දබ්බෙ පවත්තො සාමඤ්ඤවචනො නතු භවතීති සම්බන්ධො, දබ්බෙති තණ්ඩුලදබ්බෙ ඵාලදබ්බෙ ච.

උපමානොපමෙය්යසාධාරණසූරත්තාදිධම්මවචනාප්පයොගෙති උපමානොපමෙය්යානං සාධාරණො යො විසාරදත්තාදිධම්මො තබ්බචනස්ස ‘මුනි අයං සීහො විය විසාරදො’ත්යාදො විසාරදාදිසද්දස්සාප්පයොගෙති අත්ථො, කෙසඤ්චිති කෙසඤ්චි සද්දානං මජ්ඣෙ, විසෙස්සත්තමෙව ඵුටයති. ‘තථා චෙ’ත්යාදිනා, විසෙසනවිසෙස්සානං යථිට්ඨත්තා නිච්චං සීහාදීනං විසෙස්සතායෙව වචනිච්ඡාති පුබ්බනිපාතත්තාප්පසඞ්ගොති භාවො, උපපත්යන්තරමාහ-‘විසෙසනස්සෙවෙ’ච්චාදි, යදිපි සීහො විසෙසනමෙව න විසෙස්සං, තථාපි බහුලාධිකාරා විසෙසනස්සාපි පරනිපාතොති භාවො.

අථාත්රාපි විසෙසනන්තෙව සමාසප්පටිපාදනෙ’මුනි අයං සීහොව විසාරදො’ච්චාදො සාමත්ථියතොව සමාසාප්පසඞ්ගෙපි උපමානො පමෙය්යානං සාධාරණවිසාරදත්තාදිධම්මවචනාප්පයොගෙ සති තප්පසඞ්ගාභාවත්ථං වචනමාරබ්භනීයන්ති චොදෙති ‘නනුචෙ’ත්යාදිනා, සාමත්ථියතොති සාමඤ්ඤවචනප්පයොගෙ සාපෙක්ඛත්තා සමාසාප්පසඞ්ගොති සාමත්ථියං තස්මාති අත්ථො. සාමඤ්ඤප්පයොගත්ථන්ති සමාසවාක්යෙ සාමඤ්ඤවචනස්ස සූරත්තාදි(නො), අප්පයොගත්ථං, තථා හිච්චාදිනා සාමඤ්ඤසද්දප්පයොගෙ සාමත්ථියතො සමාසාසබ්භාවා සුත්තන්තරස්සානාරබ්භනීයභාවං සාධෙති.

විසෙසානන්තබ්භාවාති සාමඤ්ඤස්ස සමාසෙ අන්තොභාවෙපි තිඛීණත්තාදිතො විසිට්ඨස්ස සූරස්සාදිවචනීයස්ස විසෙසස්ස සමාසෙ අනන්තොගධත්තා අප්පසඞ්ගො සාපෙක්ඛමසමත්ථන්ති. අථෙති ‘සච්චමෙත’න්තිආදිං ¶ පරවචනමාසඞ්කිය වදති, එවමාදිසිජ්ඣනත්ථං සමාසොති (ඤාපනත්ථං) ආරබ්භනීයම්භවතීති සම්බන්ධො.

පධානස්සාති ‘රඤ්ඤොපුරිසො-භිරූපො’තෙත්ථ අභිරූපසාපෙක්ඛස්ස පුරිසස්ස විසෙසනත්තෙනෙවා [විසෙසනං තෙනෙවා (පොත්ථකෙ)] ප්පධානං, සමාසාවයවභූතං රාජානං පති විසෙස්සභාවෙනාවිඵලිතසකත්ථතාය පධානභූතස්ස පුරිසස්ස. ආදිසද්දෙන ‘රාජපුරිසස්ස දස්සනීයස්ස ගෙහ’න්ති සඞ්ගණ්හාති.

එත්ථ හි ගෙහම්පති විසෙසනභාවෙනාප්පධානත්තෙපි රාජානම්පති පධානභූතස්ස පුරිසස්ස සාපෙක්ඛස්සාපි සමාසො හොතෙව. ඉදඤ්චඤාපනත්ථං වචනාරම්භප්පයොජනඤ්ච, කාරණමාහ- ‘ගමකත්තා’ඉච්චාදි.

ගමකත්තාති විග්ගහවාක්යත්ථස්ස වුත්තියම්පතීයමානත්තා ගමකත්තං තස්මා, නචෙහ ගමකත්තමත්ථීති ‘මුනි සීහොව සූරො’ත්යත්ර තු වාක්යතො යොත්ථො පතීයතෙ, නායං ‘මුනි සීහො සූරො’ත්යතො ගම්යතෙති ගමකත්තං නත්ථී-ති අත්ථො, තථාහි මුනිසීහසද්දෙනෙවො පමානොපමෙය්යභාවනිමිත්තස්ස විසාරදත්තස්ස සභාවෙනෙවොපාදානතො විසාරදසද්දස්ස තෙන සම්බන්ධාභාවො.

අපවග්ගො නිබ්බානං, වාක්යමෙවෙති එවකාරෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථම්පදස්සයමාහ- ‘වුත්තිනිවත්තෙතී’ති බහුලාධිකාරතො විඤ්ඤායති, නනු චාත්ර විසෙස්සභාවාසම්භවාප්පසඞ්ගොයෙව වුත්තියාති චොදෙති. ‘නනුචෙ’ත්යාදිනා.

පුණ්ණතාබ්යභිචාරාති පුණ්ණතාසඞ්ඛාතස්ස බාලාදිඅවත්ථාවිසෙසස්ස අවිනාප්පවත්තිතො බ්යභිචාරී හි විසෙස්සම්භවති යථා නීලතායුප්පලං, පරිහරති ‘නෙදමත්ති’ච්චාදිනා, මන්තාණිපුත්තානං අනෙකත්තාති කෙවලං මන්තාණියා පුත්තො පුණ්ණොයෙවාති අභාවා තෙසං බහුභාවතො, අත්තනො අත්තනො ගහස්ස පතයොති ගහපතීනං බහුත්තං පාකටමෙව.

වුත්තියෙවෙති එවකාරෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථමාහ-‘වාක්යං නිවත්තෙතී’ති. විසිට්ඨජාතිවචනාති වුත්තං කණ්හසප්පජාතියා ලොහිතසාලිජාතියා ච විසිට්ඨත්තා.

තච්ඡකො ¶ සප්පොති බ්යාඛ්යෙයමුපනික්ඛිප්පචොදයමාහ- ‘නනු චෙ’ච්චාදි. තච්ඡකභාවානපෙතොති බාලයුවත්තාදිසඞ්ඛාතතච්ඡකභාවතො අබ්යාවුත්තො, අත්ථිනාමධෙය්යොති තච්ඡකො නාම කොචි තන්නාමො අත්ථි, කිරියාසද්දොති තච්ඡතීති තච්ඡකොති එවං කිරියාය පවත්තිනිමිත්තත්තෙනොපාදින්නො වඩ්ඪකීවාචී තච්ඡකසද්දො, එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘යථාවුත්තනයෙන විසෙසනවිසෙස්සසබ්භාවා සමාසෙන භවිතබ්බං, තථා සති කිමිදං පච්චුදාහරණං කත’’න්ති. අත්ර කෙනචි න නාමධෙය්යස්සෙත්යාදි නොපජායතෙවාත්යෙතදවසානං වුච්චමානමනුද්යතං නිරාකත්තුකාමො ආහ-‘යොපා හෙ’ච්චාදි.

ඉමස්සායමධිප්පායො ‘‘වුත්තනයෙන තච්ඡකසද්දස්ස කිරියා සද්දස්සාත්ථවිසයාපෙක්ඛායාභාවතො විසෙස්සත්තාභාවා පච්චුදාහරණමිදං කත’’න්ති.

කස්මා අයුත්තමිච්චාහ-‘යතො’ච්චාදි, නාමධෙය්යස්ස කිරියාවාචිනො ච අත්ථාභිධානසාමත්ථියං තුල්යං වා න වා, අවයවප්පසිද්ධියා සමුදායප්පසිද්ධි බලවති වා නවෙත්යෙතං විචාරෙතුං යතො නාධිකතන්ත්යත්ථො, කිඤ්චරහි අධිකතන්ත්යාහ- ‘අපිත්වි’ච්චාදි, තච්ඡකසද්දොනෙකත්ථවුත්ති නානෙකත්ථොති විචාරෙතුමධිකතන්ති යොජනා.

එවං මඤ්ඤතෙ- ‘‘විසෙසනවිසෙස්සභාවචින්තායං සද්දානමත්ථාභිධානසාමත්ථියචින්තා න යුජ්ජතෙ ‘සති සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච විසෙසනං සාත්ථකං හොතී’ති විසෙසනං මග්ගීයතෙ, නාසම්භවෙ නාබ්යභිචාරෙ යථා සීතං (හිමං) උණ්හොග්ගීති, තස්මා සම්භවබ්යභිචාරචින්තා විසෙසනවිසෙස්සභාවචින්තායමුපයුජ්ජතීති තච්ඡකසද්දො-නෙකත්ථවුත්තිවා න වෙත්යෙතදෙව විචාරෙතුමධිකතන්ති කත්ථචිපි විසෙසනවිසෙස්ස සබ්භාවෙ සමාසො හොතෙවා’’ති, යදිපි නාමධෙය්යකිරියාවාචීනමතුල්යමත්ථාභිධානං සමුදායප්පසිද්ධියා ච බලවතිත්තං, තථාපි වක්ඛමානනයෙන සමාසසබ්භාවා න කාචි හානීති දස්සෙතුමාහ- ‘එත්ථ චා’තිආදි.

එත්ථචාති කෙචි පක්ඛෙ ච, කඤ්චි පීළමාවහතීති සම්බන්ධො, කුතොච්චාහ ‘තථාහි’ච්චාදි. එවං මඤ්ඤතෙ- ‘‘යදීපි සමුදායප්පසිද්ධියා සති කිරියාසද්දත්ථවිසයාපෙක්ඛා ¶ නොපජායතෙ, තථාපි නාමධෙය්යස්සෙව තච්ඡකසද්දස්සාප්යනෙකත්ථවුත්තිත්තමත්ථෙව… සප්පවිසෙසෙ මනුස්සෙ ච තන්නාමකෙ නාමධෙය්යස්ස තච්ඡකසද්දස්ස පවත්තිසබ්භාවා(ති) විසෙසනවිසෙස්සසබ්භාවතො සමාසප්පසඞ්ගො තදවත්ථො යෙවා’’ති, න කෙවලං සප්පවිසෙසස්සෙව තච්ඡකසද්දො නාමධෙය්යමපිතු මනුස්සානම්පීති පිසද්දත්ථො. තච්ඡකසද්දස්සානෙකත්ථවුත්තිත්තෙපි න සමුදායප්පසිද්ධියා අවයවප්පසිද්ධීබාධාති දස්සෙතුමාහ- ‘නචා’තිආදි. චො-වධාරණෙ, කුතොච්චාහ ‘කිරියෙ’ච්චාදි. කමෙනත්ථප්පසිද්ධීති යං, එතම්පන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති යොජනා.

යන්ති යං පසිජ්ඣනං, කමෙනාති බාධාභාවතො අනුක්කමෙන. එවඤ්චෙති ඉමිනා නචෙත්යාදිනා වුත්තං පච්චාමසති… කිම්පටිවිහිතං සියා පරිහටං සියාති අත්ථො, ඉති ඉමිනා කාරණෙන ‘තච්ඡකො සප්පො’ති පච්චුදාහරණං න යුත්තං… තච්ඡකසප්පොති සමාසසබ්භාවතොති අධිප්පායො, නෙදමෙවමිච්චාදිනා පරිහරති, යදා චරති යථා වුත්තෙන විසෙසනවිසෙස්සභාවසම්භවො, තදා කථංත්යාහ- ‘යදා විසෙසනෙ’ච්චාදි. තදාපි කථං වාක්යෙන භවිතබ්බමිච්චාහ- ‘ඉදඤ්චෙ’ච්චාදි. බහුලංවචනතොයෙවාති අධිප්පායො.

අඤ්ඤස්සාති කම්මනි සම්බන්ධවචනිච්ඡායං ඡට්ඨී. අවච්ඡෙදකත්තාති එත්ථ කත්තුනා භවිතබ්බන්ති කාළස්සාති කත්තරි භාවයොගෙ ඡට්ඨියා අජ්ඣාහරිතබ්බං. පත්තාපන්නෙහි දුතියන්තස්ස ජීවිකම්පත්තො ජීවිකා පන්නොති සමාසො ‘කාරකං බහුල’’න්තෙව (චං-2-2-19) විහිතො දුතියන්තෙන තු තෙසං සමාසත්ථං සුත්තන්තරං කතං පරෙහි, අත්ථඤ්ච තෙසමිත්ථිලිඞ්ගානම්පි සමාසෙනෙව, කාරනිවත්තියා, තථා මාසො ජාතස්සාති විග්ගහෙ පරිමාණිවාචිනා ඡට්ඨියන්තෙන පරිමාණවචනානං කාලසද්දානං, තදාහ- ‘පත්තාපන්නාන’මිච්චාදි, පරිමාණං මාසාදි පරිච්ඡෙදො තමස්සත්ථීති පරිමාණී ජාතාදි.

එත්ථ හි මාසො පරිමාණං පරිච්ඡෙදකත්තා, ජාතො පරිමාණී පරිච්ඡෙජ්ජත්තා, පත්තා ජීවිකානෙනාති [පත්තො ජීවිකන්ති පාඨෙන භවිතබ්බං] වචනිච්ඡායං යො-ත්ථො සො- ඤාපදත්ථසමාසෙප්යතින්නො ¶ වචනිච්ඡාභෙදමන්තරෙනාතිදස්සෙතුං ‘අඤ්ඤපදත්ථෙ භවිස්සතී’ති යං වුත්තියං වුත්තං, තං බ්යාඛ්යාතුකාමො ආහ- ‘වානෙකඤ්ඤත්ථෙ ඉච්චෙවා’තිආදි. අඤ්ඤත්ථ සමාසෙ කතෙ සබ්බත්ථ ‘‘ඉත්ථියං භාසිතෙ’’ච්චාදිනා (3-67) පුම්භාවො. මාසො ජාතස්සාති වචනිච්ඡායං යො-ත්ථො, සො-ඤ්ඤත්ථසමාසෙප්යභින්නො වචනිච්ඡාභෙද මන්තරෙනාති දස්සෙතුමාහ- ‘යස්ස ජාතාදිනො’ච්චාදි.

ජාතසද්දස්සත්ථමාහ සම්පන්නොති, සම්පුණ්ණොත්යත්ථො, ඉමිනා ච මාසො ජාතො-ස්සාති විග්ගහස්ස අත්ථො දස්සිතො, අඤ්ඤථාති යදි මාසො තස්ස අඤ්ඤපදත්ථස්ස ජාතාදිනො සම්පුණ්ණො න භාතීති අත්ථො. ත්තත්තවන්තූනං නිට්ඨාසඤ්ඤං විධාය තදන්තස්සඤ්ඤත්ථසමාසෙ ‘‘නිට්ඨා’’ති (2-2-36) සුත්තෙන පුබ්බනිපාතො වුත්තො, තදාහ- ‘නචෙ’ච්චාදි, පුබ්බනිපාතප්පසඞ්ගො නච සියාතිසම්බන්ධො, කුතොච්චාහ- ‘ජාති’ච්චාදි. කෙසඤ්චිති වාක්යකාරමාහ, නච යුත්තන්ති සම්බන්ධො, කාරණමාහ- ‘විසෙසන’මෙච්චාදි, තථාහිච්චාදිනා විසෙසනස්ස සාත්ථකත්තෙ සමාසබ්භාවමභාවෙ චාභාවං සාධෙති… ඡට්ඨීසමාසෙ ‘සති සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච විසෙසනස්ස සාත්ථකම්භවතීති විසෙසනස්ස සාත්ථකත්තා.

අවචනෙපීති නියමවචනෙ (අ)සතීපි, ඡට්ඨීසමාසප්පසඞ්ගො චරහි වුත්තනයෙන බ්යවච්ඡෙජ්ජ බ්යවච්ඡෙදකත්තාභාවෙන විසෙසනානත්ථක්යා න භවෙය්ය චෙ වාක්යෙනාපි න භවිතබ්බන්ති ආහ- ‘වාක්යං ත්වි’ච්චාදි. අයම්පන විසෙසනසමාසො පරෙහි කම්මධාරයොති ඤායති… යථා කම්මං කිරියං පයොජනඤ්ච ධාරෙති එවමයං සමාසො කම්මමිව ද්වයං ධාරයතීති.

එත්ථෙවාති ‘‘ට නඤ්ස්ස’’ඉති (3-74) සුත්තෙඑව. පාමනපුත්තොතිපාමා කුට්ඨවිසෙසො අස්ස අත්ථීති පාමසද්දා ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120) නප්පච්චයො, පාමනස්ස පුත්තො, යදි හෙත්ථ ඤකාරො විසෙසනත්ථො න කරීයෙථ, තදා ‘‘ට නස්සා’’ති සුත්තං කරීයෙථ, තථා ච සත්යුත්තරපදෙ පරතො පාමනසද්දෙ නකාරස්සාපි ටො

සියාති ¶ භාවො, නනු චිහ සමාසවිධිම්හි ඤ කාරොච්චාරණා ඤ ලොප රහිතස්ස සමාසො න භවතීති වත්තුමුචිතං, න තු ‘‘ට නඤ්ස්සා’’ති විසෙසනත්ථොති [ඤ්ඤකාරො එත්ථොව විසෙසනත්ථො, ති භවිතබ්බ] සච්චං, කින්ත්විහ සමාසවිධිම්හි ඤ කාරස්ස බ්යවච්ඡජ්ජං න දිස්සතෙ.

පරියුදාසවුත්තීති පරි තුලිතමුග්ගය්හ නිසෙධනීයස්ස අසනං ඛෙපනං වජ්ජනං පරියුදාසො, තෙන පරියුදාසෙන විසිට්ඨෙ-ත්ථෙ වුත්ති අස්සෙති පරියුදාසවුත්ති, පසජ්ජප්පටිසෙධවුත්තීති පටිසෙධනීයමෙව පසජ්ජ පත්වා තංසදිසමනපෙක්ඛිය නිසෙධො, තෙන වුත්ති අස්සෙති පසජ්ජප්පටිසෙධ වුත්ති.

යත්ථ බ්රාහ්මණා අඤ්ඤොව භවතීත්යෙවං වාක්යෙනාත්ථන්තරවිධානා විධිනො පධානත්තං, අත්ථන්තරවිධානසාමත්ථියෙනෙව බ්රාහ්මණස්ස පටිසෙධො පතීයතෙ, බ්රාහ්මණස්ස [බ්රාහ්මණස්සා (පොත්ථකෙ)] නිවත්තනෙ තදපෙක්ඛායාඤ්ඤස්ස විධානයොගතො සකපදෙන නඤ්ඛ්යෙන විධිභාගී න වුච්චතෙ, කිඤ්චරහි අඤ්ඤසද්දෙන… පරියුදාසනිස්සයිනොඤ්ඤසද්දස්සෙව වාක්යෙ පයොගතො’ අඤ්ඤො බ්රාහ්මණා අබ්රාහ්මණො’ති, නඤ්ස්සච ස්යාද්යන්තෙන සාමත්ථියං, න ත්යාද්යන්තෙනෙත්යෙකවාක්යතා… අඤ්ඤො බ්රාහ්මණා අබ්රාහ්මණොති තත්ථ තත්ථ පරියුදාසවුත්තිත්තා.

පසජ්ජප්පටිසෙධෙතු පටිසෙධස්ස පධානත්තා බ්රාහ්මණො න භවතීති වාක්යෙන බ්රාහ්මණස්ස පටිසෙධො විධි අත්ථගම්මො වාක්යභෙදො, සකපදෙන ච නඤ්ඛ්යෙන පටිසෙධභාගිවාචී සම්බජ්ඣතෙ. කො සො බ්රාහ්මණා අඤ්ඤොති ආහ- ‘බ්රාහ්මණත්තානජ්ඣාසිතො’ච්චාදි.

ඉතරස්මින්ති පසජ්ජප්පටිසෙපෙක්ඛෙ, කෙනචි සංසයනිමිත්තෙනාති උපවීතදස්සනාදිනා කෙනචි සංසයකාරණෙන, සබ්බම්පි පදං සකත්ථෙ පයොගම්පති ඤාණමපෙක්ඛතෙ, තඤ්ච ඤාණං ද්විධා සම්මාඤාණං මිච්ඡා ඤාණඤ්ච. උභයම්පෙතබ්රාහ්මණසද්දං පවත්තයති. තත්ථ සම්මාඤාණ පුබ්බකෙ අබ්රාහ්මණසද්දප්පයොගෙ නත්ථි නඤ්ස්ස බ්යාපාරො, න හි තත්ථ තෙන කිඤ්චි කරීයති. මිච්ඡාඤාණපුබ්බකෙ තු විජ්ජතෙ තස්ස බ්යාපා රො ¶ තත්ථ හි තෙන මිච්ඡාඤාණප්පභවතා පරස්සාඛ්යායතෙ, මිච්ඡාඤාණං චෙන්ද්රියහෙතුකං, විනා සදිසත්තං න භවතීති පටිසෙධෙ සති උත්තරපදත්ථසදිසො සමාසත්ථො ජායතෙච්චාහ- ‘තත්ථ සදිසත්තං විනෙ’ච්චාදි. රජ්ජුයං හි සප්පබුද්ධි සදිසත්තා.

පයොගසාමත්ථියාචෙති අබ්රාහ්මණමානයෙච්චාදිපයොගසාමත්ථියා ච. එවම්මඤ්ඤතෙ- ‘‘යද්යත්ර බ්රාහ්මණමත්තස්සානයනං සියා පුබ්බපදස්සුච්චාරණමනත්ථකං සියා, අථ න කස්සචි ආනයනං එවම්පි සබ්බස්සෙවා බ්රාහ්මණසද්දස්සානත්ථකත්තං, තස්මා පයොගසාමත්ථියාපි සදිසප්පටිපත්තී’’ති.

තග්ගතාති සදිසත්ථගතා. යථාවුත්තස්සෙවා-ත්ථස්සුපබ්රූහනාය විඤ්ඤූවචනමුපඤ්ඤස්සති ‘අතොයෙව වුච්චතෙ’ච්චාදි. අයඤ්චෙත්ථ අත්ථො ‘‘නඤ්වචනෙන ඉවසද්දෙන ච යං යුත්තං තදඤ්ඤස්මිං තප්පදත්ථසදිසෙ-ත්ථෙ පටිපත්තිං ජනෙති, තථාහ්යත්ථසම්පච්චයො ලොකෙ දිස්සති ‘අබ්රාහ්මණමානයා’ති බ්රාහ්මණසදිසො ඛත්තියාදි ආනීයතීති, අධිකරීයති නියුජ්ජතෙ සද්දො-ස්මින්ත්යධිකරණං. යථාවුත්තෙන ච බ්යාඛ්යානෙන කිමිට්ඨං සිද්ධන්ත්යාහ- ‘තදෙව’මිච්චාදි. කෙචි පන උත්තරපදත්ථප්පධානත්තමිහ වණ්ණෙන්ති.

සමත්ථවාදීනන්ති ‘‘සමත්ථො පදවිධි’’ (පා 2-1-1) ත්වෙවං වාදීනං. සමත්ථ වාදීනං සමාසො විධෙය්යොති සම්බන්ධො, විධෙය්යොති වචනන්තරෙන විධෙය්යො, තථාහි අපුනගෙය්යාති ගායනෙන නඤ්ස්ස සම්බන්ධො, න තු පුනසද්දත්ථෙන. අනොකාසං කාරෙත්වාති කරණෙන සම්බන්ධො න ඔකාසෙන. අමූලාමූලං ගන්ත්වාති ගමනෙන, න මූලෙනාති අසාමත්ථියං. ගමකත්තවාදිනොති අසාමත්ථියෙපි යත්ර ගමකත්තං තත්ථ සමාසො හොතෙව, තතො ගමකත්තඤ්ච සමාසස්ස නිබන්ධනන්ති යො වදති තස්සෙත්යත්ථො. එත්ථාපීති අපුනගෙය්යාත්යාදොපි, නන්වයමප්යාචරියො ගමකත්තවාදී, තථාසති ගමකත්තාඉච්චනභිධාය බහුලාධිකාරාති කස්මාවුත්තන්ති ආහ-‘සො චෙ’ච්චාදි.

කෙහිචීති වුත්තිග්ගන්ථෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ- ‘කෙහිචියෙව ¶ න සබ්බෙහී’ති, අපුනගෙය්යාති ‘‘ට නඤ්ස්සා’’ති (3-74) නස්සටො, අතිප්පසඞ්ගාභාවතොති සුත්තන්තරෙන සමාසෙ අවිහිතෙපි අනභිමතත්ථානම්පතීතියා අභාවතො.

ස්යාදිවිධිනොති කාරකවිභත්තිවිධානතො විසුං ඉත්ථම්භූතාදීසුවිධානා ස්යාදිවිධීතිසඞ්ඛං ගතස්ස ස්යාදිවිධිනො, අස්යාදිවිධිම්හීති පරියුදාසො-නත්ථකොති චොදෙන්තො ආහ ‘නන්වි’ච්චාදි, අනත්ථකං භවෙය්ය… ලක්ඛණාද්යත්ථානං සමාසෙ ගුණීභූතත්තා සමාසතො කිරියාසම්බන්ධානුරූපවිභත්තියත්ථස්ස පධානභාවතො, පරිහරති ‘නයිදමෙව’මිච්චාදිනා. ‘‘අනුනා’’ති (2-10) විච්ඡායමනුනා යොගෙ දුතියා විධානසාමත්ථියා වාක්යම්පි හොති, අඤ්ඤථා නිච්චසමාසෙ දුතියා විධානමනත්ථකන්ති භාවො, නිගමයති තස්මාඉච්චාදිනා, ‘‘කු පාපත්ථෙ’’ති පරෙසං ගණපාඨො, එවමුපරිපි ‘‘දුනින්දායං’’ත්යාදි වෙදිතබ්බං.

චීසද්දොති එත්ථ චීති ඉමිනා චීප්පච්චයන්තං පරාමසති, චීප්පච්චයන්ත සද්දොති අත්ථො.

පීතිසම්භමොති පීතියා සම්භමො පීතිපුබ්බිකා පච්චුට්ඨානාසන දානාදිවිසයා තුරිතතා, අලංභුත්වා පරියත්තං සම්පුණ්ණං භුත්වා.

පුරොභූය අග්ගතොභූය. තිරොභූය අන්තරධානීභූය. අනච්චාධානෙති ඉමස්ස අත්ථො ‘උපරියාධානතො අඤ්ඤත්රා’ති, ආධානං පතිට්ඨාපනං, ඉච්ඡන්තීති පාණිනියාදයො ඉච්ඡන්ති, උරසි කත්වා පාණින්ති පාණිං උරසි කත්වා.

අනෙකග්ගහණස්ස පයොජනං වත්තුමුපසක්කති ‘ඉධෙ’ච්චාදි, විවච්ඡිතෙකසඞ්ඛ්යාසාමඤ්ඤන්ති විවච්ඡිතං එකසඞ්ඛ්යාය සාමඤ්ඤං, එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘යදි‘ස්යාදි ¶ ස්යාදිනෙ’ති වත්තුමිච්ඡිතෙකසඞ්ඛ්යාසාමඤ්ඤස්ස පරිග්ගහො න සියා තදා ඉහානත්ථක (මනෙක)ග්ගහණං සියා තෙනෙහානෙ කග්ගහණසාමත්ථියායෙව ‘ස්යාදිස්යාදිනෙ’ති වත්තුමිච්ඡිතෙකසඞ්ඛ්යා සාමඤ්ඤම්පරිග්ගහිතන්ති විඤ්ඤායතෙ’’ති තෙනෙච්චාදිනා ඉදං දස්සෙති ‘‘තෙන යථාවුත්තෙන පුබ්බෙ වුත්තො සබ්බොපි සමාසො පුබ්බපරානං ද්වින්නංයෙව ස්යාද්යන්තානං හොතී’’ති.

යජ්ජෙවං කථං ‘තදහුජාතො’ති බහුලාධිකාරෙන විසෙසන සමාසගබ්භකාරකසමාසෙන වා සිජ්ඣති, අයං අඤ්ඤපදත්ථසමාසො. චත්ථෙ බහුන්නමිට්ඨත්තා තදත්ථඤ්චානෙකග්ගහණං, තෙන ‘හොතු පොතු පිතා පුත්තා’ති හොති උත්තරපදෙ (යොනි) සම්බන්ධෙ පරතො පුබ්බපදස්ස ‘‘පුත්තෙ’’ති (3-65) සුත්තෙනාත්තෙන, අඤ්ඤථා ද්වින්නංද්වින්නං සමාසෙ සබ්බත්ථ උත්තරපදසම්භවෙන ‘‘විජ්ජායොනිසම්බන්ධානමා තත්ර චත්ථෙ’’ති (3-64) ‘‘පුත්තෙ’’ති ච සුත්තද්වයෙනාත්තෙන‘හොතා පොතා පිතා පුත්තා’ති ආපජ්ජෙය්ය. අනෙකන්ති පඨමන්තත්තා ස්යාදීතීදමෙවානුවත්තතෙ, තෙනෙවානෙකං ස්යාද්යන්තමිච්චෙව වුත්තං. අථාඤ්ඤත්ථෙති වුත්තෙ-ඤ්ඤස්ස වාක්යස්සත්ථෙති අවත්වා පදස්සෙච්චෙව කස්මා වුත්තන්ත්යාසඞ්කියා හ- ‘ස්යාද්යන්තස්සෙ’ච්චාදි, තස්සෙවාති සාමත්ථියලද්ධස්ස ස්යාද්යන්ත පදස්සෙව සමාසො විඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො.

තස්ස ගුණා තග්ගුණා තස්සෙච්චනෙනාඤ්ඤපදත්ථො නිද්දිසීයතෙ, තස්ස අඤ්ඤපදත්ථස්ස යෙ ගුණා යානි විසෙසනානි, තෙසං සංවිඤ්ඤාණං ගහණං තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං, අථවා සො ගුණො යස්ස සො තග්ගුණො, තග්ගුණස්ස තග්ගුණයුත්තස්සාඤ්ඤපදත්ථස්සසංවිඤ්ඤාණං, න ගුණවිරහිතස්සා(ති) තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං, එත්ථ පන ‘අඤ්ඤපදත්ථෙ තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං ප්යත්ථී’ති පරිභාසීයති, තත්ථායමත්ථො ‘‘අඤ්ඤපදත්ථෙ සමාසෙ-ඤ්ඤපදත්ථො විසෙසනෙන සහ විඤ්ඤායති නවිසෙසනරහිතො’’ති, ක්වචි අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණස්සාපි දස්සනෙ නාපිසද්දො, යත්රාවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො තත්ථෙව තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං භවති, තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණතො අඤ්ඤං අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං, තස්මිං, යත්රාවයවොයෙව සමාසත්ථො තත්රාතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණං.

එත්ථ ¶ පන බහුධනසද්දො පුරිසස්ස උපලක්ඛණභාවෙන කතත්තා. අභිමතොති පාණිනීයානං අභිමතො දසන්නං සමීපෙ ආසන්නා දසන්නමිච්චාදිවාක්යෙ.

පරිමාණමෙවසඞ්ඛ්යෙයන්ති පරිමාණලක්ඛණමෙව සඞ්ඛ්යෙයං, තඤ්ච පරිමාණලක්ඛණං සඞ්ඛ්යෙයඤ්ච.

සඞ්ඛ්යානරූපන්ති සඞ්ඛ්යානසභාවං.

පරිමාණෙනාති පඤ්චසඞ්ඛ්යාය පරිච්ඡිජ්ජමානෙන සඞ්ඛ්යෙයසඞ්ඛාතෙන පරිමාණෙන.

සඞ්ඛ්යානවුත්තීති තෙන අනතිවත්තියමානතප්පරිච්ඡෙදක සඞ්ඛ්යානරූප සඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛ්යානෙ වුත්ති යස්සා සා සඞ්ඛ්යානවුත්ති-පඤ්චසඞ්ඛ්යා.

දිට්ඨන්තෙනිමිනා ඉමං දීපෙති ‘‘යථා පඤ්ච පරිමාණමෙසන්ති පඤ්චකාති එත්ථ පරිමාණරූපො-වයවභෙදසමුදායසභාවො පකතියත්ථො සමුදායිනො සකුනා පච්චයත්ථො, තථා තිදසාති එත්ථාපි’’ති, කප්පච්චයො පකතිප්පච්චයත්ථභෙදසම්භවෙන.

කෙචි පනාති ඉමිනා පාණිනීයෙ දස්සෙති.

පකතිප්පච්චයත්ථභෙදසම්භවාති ඉමිනා පරෙසං පකතිප්පච්චයත්ථානං භෙදාභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා සඤ්ඤායං සකත්ථෙ කප්පච්චයස්ස විධානං දස්සෙති.

ස්යාද්යන්තස්සාති ඉමිනා වාසද්දස්ස පදත්තං දස්සෙති.

තදත්ථෙපීති තස්ස වාඉති අඤ්ඤපදස්ස අත්ථෙපි, තදත්ථො චෙත්ථ විකප්පත්ථො වා සියා තදා පන ද්වින්නං ගහණෙ න තිණ්ණං, තෙසන්තු ගහණෙ න ද්වින්නං, සංසයො වා, තදා තු සංසයස්සොභයා ලම්බනරූපත්තා ද්වෙවාති වුත්තෙ තයො, තයොවාති වුත්තෙ ද්වෙ අපෙක්ඛීයන්තීති බුද්ධිවිසයා පඤ්ච අත්ථා සමාසාභිධෙය්යො හොන්ති.

නාමත්තෙනාති රුළ්හිනාමත්තෙන, අභිමතො පාණිනියානං, විකප්පිතං සුත්තන්තරෙන විභාසා සබ්බනාමසඤ්ඤාවිධානෙන.

අවයවධම්මෙනාති අවයවසඞ්ඛාතෙන සභාවෙන.

නනු ¶ ච සමානාධිකරණානං බහුබ්බීහි වුත්තො පාණිනියෙහි ‘පඤ්චහි භුත්තමස්සෙති බ්යධිකරණානං න සියා’ති, තථා පඨමත්ථං වජ්ජෙත්වා සබ්බවිභත්යත්ථෙසු ඉට්ඨො ‘වුට්ඨෙ දෙවෙගතොච්චත්ර වුට්ඨදෙවොති න සියා’ති තස්මා කථමත්ර බ්යධිකරණානං පඨමත්ථෙ සමාසො වණ්ණීයතෙච්චාසඞ්කියාහ-‘බ්යධිකරණානම්පි’ච්චාදි, බ්යධිකරණානම්පි යථාභිධානංසමාසසබ්භාවතො පඤ්චහි භුත්තමස්සෙත්යාදො බහුලාධිකාරා අනභිධානතො වා න භවිස්සති, තතොයෙව ච පඤ්ච භුත්ත වන්තො-ස්සෙති සමානාධිකරණානම්පි ක්වචි න භවිස්සති, තථා පඨමත්ථෙපි ක්වචි න භවිස්සති වුට්ඨෙ දෙවෙ ගතො’ති. තුල්යයොගෙ ගම්යමානෙති අත්ථො.

අඤ්ඤත්රචාති තුල්යයොගතො-ඤ්ඤත්ර සලොමකොත්යාදීසු ච, විජ්ජමානානි ලොමාන්යස්ස, විජ්ජමානා පක්ඛා අස්සාති විග්ගහො. උපසඞ්ඛ්යාතො ‘‘ස්යාද්යධිකාරෙ-ත්ථිඛීරාදීනමුපසඞ්ඛ්යාන’’න්ති (2-2-24-වා) සභාවතො එව නිවත්තො න සුත්තන්තරතො, ගතත්ථස්සාපි හි පයොගෙ අනවට්ඨානං සියා පිට්ඨපෙසනෙ විය, කථඤ්චරහි බ්රාහ්මණෙ බහූ ආනය, අහං පචාමීති නාවස්සමෙවං පයොගො, කත්ථචි පන වචනසිලිට්ඨතාදිප්පයොජනෙ සති හොතෙව.

කණ්ඨෙ සම්භවොති කාළස්ස කණ්ඨෙ සම්භවො. ට්ඨසද්දත්ථොති කණ්ඨට්ඨසද්දෙ ට්ඨසද්දත්ථො. ඔට්ඨසද්දොව මුඛවුත්තීත්යනෙන ගම්මමානත්ථත්තා දුතියස්ස මුඛසද්දස්සාප්පයොගමාහ, තස්මා ඔට්ඨොව මුඛමස්සාති විග්ගය්හ ඔට්ඨමුඛොති සමාසො, න ච පාණි පාණ්යන්තරස්ස මුඛං, මුඛෙනෙව ච පාණිමුඛස්ස සදිසත්තං පසිද්ධන්ති සාමත්ථියා ඔට්ඨමුඛමිව මුඛමස්සෙත්යත්ථෙව තිට්ඨතෙ, උපන්යස්යන්තෙත්යුපන්යාසා, විසයදස්සනත්ථාති ඉමිනා’කණ්ඨෙ කාළො යස්සා’ත්යාදීකමෙව වාක්යන්ති දස්සෙති. සමුදායෙ විකාරෙචාති සමුදායසම්බන්ධෙ විකාරසම්බන්ධෙ ච. තංසමාසස්සාති තස්සා ඡට්ඨියා සමාසස්ස, තදභිධායිනන්ති සඞ්ඝාත විකාරාභිධායීනං, කෙසානං සඞ්ඝාතො ඉච්චාදි පරෙසං වාක්යං. ධාතුතො ජාතං ධාතුජං, උත්තරපදං පතිතසද්දාදි, තස්ස පයොගොති පතිතසද්දස්ස පයොගො.

‘‘නඤ්ස්මාත්ථ්යත්ථාන’’න්ති (2-2-24) ¶ වාත්තිකං, එතනාහ-‘ඤ කාරානු බන්ධා’ඉච්චාදි. පාණිනියා තු අවිජ්ජමානසද්දො නඤ්සමාසො, පදන්තරෙ නාස්ස බහුබ්බීහි වොත්තරපදලොපො, අවිජ්ජමානා පුත්තාස්ස අපුත්තොවිජ්ජමානපුත්තොති සාධෙන්ති, ඉච්ඡතෙ පාණිනීයෙහි… දක්ඛිණපුබ්බා සද්දානං නානත්ථත්තා බ්යධිකරණත්තා, වචනෙපීති සුත්තෙ විජ්ජමානෙපි, අය මඤ්ඤපදත්ථසමාසො පරෙහි බහුබ්බීහීති වුච්චති තථාහි බහවො විහයො යස්ස සො බහුබ්බීහි, යථා බහුබ්බීහීති අඤ්ඤපදත්ථප්පධානො තථා අයම්පි.

සමුච්චීති පිණ්ඩීකරණං, කො සොති ආහ- ‘සාධනමෙක’මිච්චාදි. එකං සාධනං එකං කිරියං වා පටිච්ච චීයමානතාති සම්බන්ධො, කෙසන්ති ආහ- ‘කිරියාසාධනාන’න්ති, කෙනාති ආහ- ‘අත්තරූපභෙදෙනා’’ති. තත්ථ දෙවදත්තො භුඤ්ජති තිට්ඨති පචතිචාති සාධනම්පටිච්ච කිරියානං අත්තරූපභෙදෙන චීයමානතා වෙදිතබ්බා, ධවෙ ච ඛදිරෙ ච පලාසෙ ච ඡින්දාති කිරියම්පටිච්ච අත්තරූපභෙදෙන සාධනානං චීයමානතා වෙදිතබ්බා.

සොති සමුච්චයො භවතීති සෙසො, කෙසන්ති ආහ- ‘තුල්ය බලාන’මිච්චාදි.

තුල්යබලානන්ති ඉමිනා විසුං පධානභාවෙන කිරියාභිසම්බන්ධා අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛත්තමාහ.

අනියතක්කමයොගපජ්ජානන්ති කමො ච යොගපජ්ජඤ්ච, අනියතං කමයොගපජ්ජං යෙසං සද්දානං තෙසං, යථෙත්යාදිනා තත්ථොදාහරණං දස්සෙති, එත්ථායමධිප්පායො ‘‘එත්ථ ගවාදීනං විසුං පධානභාවෙනානයනකිරියාභිසම්බන්ධා තුල්යබලතා ගවාදීනං වුත්තක්කමෙනෙව නයනාභාවා අනියතක්කමතා ගවාදීනං යුගපදි නයනාභාවා අනියත යොගපජ්ජතා ච හොති, තථා අඤ්ඤං තාදිසම්පී’’ති. අනු පච්ඡා පධානානුරොධෙන (චයනං) අන්වාචයො, තං බ්යඤ්ජයති ‘යත්ථෙ’ච්චාදි, තදනුරොධෙනාති තදනුගුණෙන, උදාහරති ‘යථෙ’ච්චාදි, භික්ඛාගමනමෙත්ථ පධානමන්තරඞ්ගත්තා ¶ , නෙතරං බහිරඞ්ගත්තා, තං කරණෙ යදි ගාවොපි පස්සති තාප්යානයති, එත්ථ තු ගොස්සානයනං භික්ඛාටනමපෙක්ඛතෙ, නෙතරමිතරස්ස… විනාපි තෙන තදනුට්ඨානතො. ඉතරස්ස ඉතරෙන යො ගො ඉතරෙතරයොගො, සො ච එතාදිසොති ආහ- ‘අඤ්ඤමඤ්ඤෙ’ච්චාදි.

අවයවප්පධානො චාති සාභාවිකාභිධානසාමත්ථියෙනාපුථුභූතො ච, වුත්තිවයෙන සාරිපුත්තසද්දො මොග්ගල්ලානත්ථො හොති මොග්ගල්ලානසද්දො සාරිපුත්තත්ථොපීති අඤ්ඤමඤ්ඤත්ථෙ පධානතො යුගපද්යධිකරණවචනෙ සති චත්ථ සමාසොති සො-යමධිකරණ සමුදායො උභයපදානුගතඋභයත්ථවසෙන චතුබ්බිධොපි යුගපදි බුද්ධියා ගය්හමානො කදාචි උබ්භූතාවයවභෙදො තෙනෙව සාභාවිකාභිධානසාමත්ථියෙනෙච්චෙවමවයවප්පධානො ච, නනු ච ජනනමරණානීති විරුද්ධානං කථමෙකෙනාභිධානන්ති වුච්චතෙ- සබ්බොපි සද්දො පයුජ්ජමානො (ඉතරී) තරෙනාවධාරණං වත්තතෙ, තෙන එකෙකො සද්දො එකෙකස්සත්ථස්ස වාචකො, තථාපි යථා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාති එත්ථ බහුවචනස්සඤ්ඤථානුපපත්තියා යුගපද්යධිකරණවචනතා හොතී, තථාත්රාපි බහුවචනස්සඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණෙන සාමත්ථියෙන එකෙනාප්යභිධානං හොති. ඉති හෙතුම්හි, යතො එවමවයවප්පධානො තතොති අත්ථො.

බහුත්තාති කිඤ්චාපි වාක්යෙ නෙසං [වාක්යෙනෙවෙසං (පොත්ථකෙ)] විසුං බහ්වත්ථතා, න හි සාරිපුත්තමානයාති වුත්තෙ මොග්ගල්ලානස්සාපි සම්පච්චයො භවති, තථාපි යතො වුත්තිවිසයෙ සහභූතානමෙවෙසං විසුං බහ්වත්ථතා, තතො තත්ථ වචනීයස්ස අත්ථස්ස සඞ්ඛ්යාතෙදෙන බහුත්තං. සමාහරණං පිණ්ඩීකරණවසෙන සංහරණං සමාහාරො, සො චෙවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුමාහ ‘අඤ්ඤමඤ්ඤෙ’ච්චාදි.

එත්ථ ච කිඤ්චාපි ඉතරීතරයොගස්ස සමාහාරස්ස ච භාවරූපත්තා අදබ්බරූපතා, තථාපීතරීතරයොගෙ තු යථා ගුණවච නානං ¶ සුක්කං වත්ථං සුක්කො කම්බලො සුක්කා ගාවීති නිස්සයභෙදතො ලිඞ්ගවචනසිද්ධි, තථා තද්ධම්මානමභිධානතො නිස්සයතො ලිඞ්ගවචන සිද්ධි වෙදිතබ්බා, සංහතිප්පධානත්තාචෙකවචනන්ති යදා බහුන්නං සමුදායො තිරොහිතාවයවභෙදො සංඝාතො පක්කමීයතෙ, තදා සමාහාරොච්චෙව සංහතිප්පධානත්තා එකවචනං හොතීති අත්ථො. තදනුට්ඨානතොති තස්ස කරණතො. බ්යතිකරො මිස්සතා, බ්යතිකරං දස්සෙති පාණිච්චාදිනා, පච්චෙකං පරිසමත්තියං වාක්යබහුත්තං දස්සෙති ‘තත්ථ හිච්චාදි.

චක්ඛුඤ්ච සොතඤ්ච, මුඛඤ්ච නාසිකා ච, හනු ච ගීවා ච, ඡවි ච මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච, නාමඤ්ච රූපඤ්ච, ජරා ච මරණඤ්චාති විග්ගය්හ සමාසො, ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්ති (3-20) සබ්බත්ථ නපුංසකලිඞ්ගං, ස්යාදිම්හි මුඛ නාසිකන්තිආදීසු ‘‘ස්යාදීසු රස්සො’’ති (3-23) රස්සො. අලභතා ගොමුඛං ඩිණ්ඩිමො භෙරිවිසෙසා, ආළම්බරං පණවො, මුරජො මුදඞ්ගො, මද්දවො මුදඞ්ගො. මද්දවවාදනං පණවවාදනඤ්ච සිප්පමස්ස මද්දවිකො පාණවිකො, සම්මං කංසතාළං, තාළං හත්ථතාළං, අලසතා ච ආළම්බරො ච, මුරජො ච, ගොමුඛො ච, සඞ්ඛො ච ඩිණ්ඩිමො ච, මද්දවිකො ච, පාණවිකො ච, ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච, සම්මඤ්ච තාළඤ්චාති විග්ගහො. යුගස්ස හිතා යොග්ගා ගොණා, තෙසමිදං යොග්ගං කසිකම්මං, තස්ස අඞ්ගං. තෙනාහ- ‘කසිභණ්ඩාන’න්ති, ඵාලොකසකො, පාචනං පතොදො, යුගො ච නඞ්ගලඤ්චාති විග්ගහො. පිණ්ඩමායුධවිසෙසො, අසි ච සත්ති ච තොමරඤ්ච පිණ්ඩඤ්චාති විග්ගහො. චම්මං සරවාරණඵලකං, කලාපො තූණීරං, පහරණඤ්ච ආවරණඤ්චාති විග්ගහො. අහි ච නකුලො ච, බීළාරො ච මූසිකො ච, කාකො ච උලූකො ච, නාගො ච සුපණ්ණොචාති විග්ගහො. සඞ්ඛ්යා ච පරිමාණඤ්ච සඞ්ඛ්යාපරිමාණං, තත්ථ පරිමාණසඤ්ඤානං යථාදීඝො ච මජ්ඣිමො ච දීඝමජ්ඣිමං. එකකඤ්ච දුකඤ්චාති විග්ගහො, දුකතිකාදීසුපි එසෙවනයො.

ඛුද්දජන්තු සියා- නට්ඨි, අථවා ඛුද්දකොව යො;

සතං වා පසතෙ යෙසං, කෙචි ආනකුලා අපි.

කීටො ච පතඞ්ගො ච, කුන්ථො ච කිපිල්ලිකො ච, ඩංසො ච මකසො ච, මක්ඛිකා ච කිපිල්ලිකාචාති විග්ගහො. පචනචණ්ඩාලාති ඔ රබ්භිකාදීනං ¶ රුළ්හීසඤ්ඤා. උරබ්භෙ හන්ත්වා ජීවතීති ඔරබ්භිකො, එවං සෙසෙසු. සානං සුනඛං පචතීති සපාකො, වෙනා තච්ඡකා, රථකාරා චම්මකාරා. සාධාරණා සමානා, චරණසද්දො- යං ඉධ ගය්හතීති සම්බන්ධො, යථා සකමජ්ඣයනාය චරීයන්ති වතාන්යෙතෙසූති චරණානි, කඨාදිවාඣාන්යජ්ඣයනානි සාඛාසඤ්ඤකානි. යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං, තස්මා චරණානි සීලාදයො පණ්ණරස ධම්මා. තෙනාහ- ‘කඨාදීහී’තිආදි, කඨාදීහීති පසිද්ධිවසෙන කමාතික්කමෙනාපි වුත්තං, තතො ආදිසද්දෙන අතිසාදයො ගය්හන්ති. අතිසෙන භාරද්වාජෙන කඨෙන වුත්තං විදන්ත්යධීයන්ති වාති ‘‘අඤ්ඤස්මි’’ති (4-121) ණො, ‘‘ලොපො’’ති (4-123) ලොපො අතිසා භාරද්වාජා කඨා. කලාපිනා වුත්තං විදන්ත්යධීයන්ති වාති, තෙනෙව ණො, කලාපා, කඨා ආදි යෙසං තෙ කඨාදයො, තෙහි අජ්ඣෙනවිසෙසෙ ච පුරිසෙ ච උපචාරාති සම්බන්ධො.

සීලාදයොතිආදිසද්දෙන ඉන්ද්රියසංවරාදයො ගය්හන්ති. සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච, සමථො ච විපස්සනා ච විජ්ජා ච චරණඤ්චාති විග්ගහො. එකතො අජ්ඣයනමෙතෙසූති එකජ්ඣයනානි, පකඨානි වචනානි පාවචනානි සද්ධම්මො, එකජ්ඣයනානි ච තානි පාවචනානි ච තෙසං, දීඝො ච දීඝාගමො ච මජ්ඣිමො ච මජ්ඣිමාගමො ච, එකුත්තරො ච අඞ්ගුත්තරාගමො ච සංයුත්තාගමො ච, ඛන්ධකො ච විභඞ්ගොචාති විග්ගහො.

තෙසන්ති ඉමිනා ලිඞ්ගවිසෙසානන්ති ඡට්ඨියන්තතං දීපෙති, ඉත්ථී ච පුමා ච, දාසී ච දාසො ච, චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතො ච සෙනාසනඤ්ච ගිලානපච්චයො භෙසජ්ජපරික්ඛාරො ච, තිණඤ්ච කට්ඨො ච සාඛා ච පලාසො චාති විග්ගහො. ඡෙකො දක්ඛො, පුබ්බා ච පරාචාතිආදිනා විග්ගහො.

පුබ්බදක්ඛිණන්තිආදීසු ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො. කාසො ච කුසො ච උසිරො ච බීරණඤ්ච, මුඤ්ජඤ්ච බබ්බජඤ්චාති විග්ගහො. ඛදිරො ච පලාසොචාතිආදිනා ච, ගජො ච ගවජො චාතිආදිනා ච, හත්ථී ච ගොච අස්සො ච වළවාචාති ච, හංසො ච බලාවා චාතිආදිනා ච, බකො ච බලාකාචාති ච. හිරඤ්ඤඤ්ච සුවණ්ණො ච, මණි ච සඞ්ඛො ච මුත්තා ච වෙළුරියො ච ජාතරූපඤ්ච රජතඤ්චාති ච, සාලි ච ¶ යවකොචාතිආදිනා ච, සාකඤ්ච සුවඤ්චාතිආදිනාච, කාසියො ච කොසලාචාතිආදිනා ච විග්ගහො, ජනපදවාචිනා ච බහුවචනන්තා.

එකවීසතිච්චාදිනො එකඤ්ච තං වීසතිචාති විසෙසනසමාසො වා සියා, එකඤ්ච වීසති ච එකවීසතීති චත්ථසමාසො වා, සමාහාරෙ නපුංසකත්තන්තු න පප්පොති, ‘‘නානුසාසනීයං ලිඞ්ගං සොකනිස්සයත්තා ලිඞ්ගස්සෙ’’ති ලොකෙ නපුංසකලිඞ්ගස්සෙහානභිධානතො නපුංසකලිඞ්ගං න භවිස්සතීත්යධිප්පායො, සභාපරිසායාති ඤාපකතො වා සමාහාරෙ නපුංසකලිඞ්ගමත්ර බ්යභිචරතීති දට්ඨබ්බං.

පුබ්බප්පයොගො-භිමතොති උපසජ්ජනසඤ්ඤකස්ස ස්යාදීති පඨමාය නිද්දිට්ඨස්ස සමාසෙ පුබ්බනිපාතො ‘‘උපසජ්ජනං පුබ්බ’’මිච්චනෙන (2-2-31) ඉට්ඨො කමස්ස පධානභාවෙන වත්තුමිට්ඨත්තාති ‘‘ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථ’’න්ති (3-1) එත්ථ ස්යාදීති පඨමානිද්දිට්ඨස්සාසඞ්ඛ්යාදිනො පුබ්බමවට්ඨානතො ස්යාදිනෙති තතියානිද්දිට්ඨස්ස පච්ඡාවට්ඨානතො ‘‘ස්යාදිස්යාදිනා’’ති සුත්තෙ පටිපාටියා පධානභාවෙන වත්තුමිට්ඨත්තා.

පරප්පයොගො-භිමතොති හෙට්ඨා වුත්තසුත්තෙන පුබ්බනිපාතෙ පත්තෙ ‘‘රාජදන්තාදීසු පර’’න්තීමිනා (2-2-30) පරනිපාතො-භිමතො, වචනෙනාති- ‘‘බහුල’’න්ති වචනෙන, පුබ්බකා ලයුත්තස්ස පරප්පයොගො-භිමතොති රාජදන්තාදිපාඨතො එවා-භිමතො.

කමම්පච්චනාදරාති ඉමිනා පධානභාවෙනා-ක්කමස්ස වත්තුමිට්ඨත්තමාහ. සරො ආදි යස්ස තං සරාදි, සඞ්ඛො ච දුන්දුභි ච වීණා ච, උදුක්ඛලඤ්ච මුසලො ච, ධනපති ච රාමො ච කෙසවොචාති විග්ගහො. ජංදංසද්දා ජායාසද්දසමානත්ථා අසඞ්ඛ්යා-ජඤ්ච පති ච, දඤ්ච පතිචාති විග්ගහො, අවන්තයො ච අස්සකාච, අග්ගි ච ඉන්දොචාති විග්ගහො, තංනිවාසිම්හි ගහිතෙ අවන්ති ච අස්සකොචාති එකත්තෙනපි විග්ගහො වත්තති. ද්වන්දසමාසො- යං ද්වන්දසදිසත්තා ද්වන්දො, ද්වෙ ච ද්වෙ ච පදානි ද්වන්දානීති හි උභයත්ථප්පධානො- යං ද්වන්දසද්දො.

අථ ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්ති (3-20) විජ්ජමානෙ කිං ‘‘සඞ්ඛ්යාදී’’ ති ඉමිනා ¶ සත්ථගාරවකරෙනාති ආසඞ්කිය චොදෙති ‘නනුචෙ’ච්චාදි. තථාහිච්චාදිනා ‘‘සමාහාරෙ නපුංසක’’න්තෙව සිජ්ඣනං සමත්ථෙති. යථාවුත්තචොදනාචාලනෙ පරාධිප්පායං පරිකප්පෙන්තො’චත්ථෙ’තිආදිමාහ.

නෙති ඉමිනා චත්ථෙතිආදිනා කතපරිකප්පනා න සිජ්ඣතීති දස්සෙති, තත්ථ හෙතුමාහ- ‘සම්බන්ධස්ස පුරිසාධීනත්තා’ති, සතිචෙච්චාදිනා ‘සමාහාරෙ නපුංසක’න්තෙත්ථ විසෙසනග්ගහණෙ පයොජනං වත්වා ‘සඞ්ඛ්යාදී’ති ඉමස්ස නිරත්ථකත්තමෙව ථිරීකරොති.

සම්බන්ධීයතීති විසෙසනග්ගහණං සම්බන්ධීයති;

එත්ථාති එතස්මිං ‘සඞ්ඛ්යාදී’සුත්තෙ;

තන්නෙති ඉමිනා යථාවුත්තං චොදනං නිවත්තෙති.

‘සඞ්ඛ්යාදී’ති සුත්තස්ස සාත්ථකත්තමාහ- ‘චත්ථසමාසානන්තර’මිච්චාදිනා. එකත්තබ්යපදෙසො කාතබ්බොති ‘‘සඞ්ඛ්යාපුබ්බො දිගූ’’ති (2-1-52) සඞ්ඛ්යාපුබ්බස්ස සමාසස්ස දිගුසඤ්ඤං විධාය තදත්ථස්ස ‘‘දිගුරෙකවචන’’න්තීමිනා (2-4-1) එකත්තබ්යපදෙසො පරෙහි විය කාතබ්බො.

සමාහරණං සමාහාරොති ඉමිනා භාවසාධනො-යං සමාහාරසද්දො. යදි සමාහරීයතීති සමාහාරොති කම්මසාධනො සියා, තදා පඤ්ච කුමාරියො සමාහටාති වාක්යස්සාත්ථෙ වුත්ති සියා පඤ්චකුමාරීත්යෙත්ථ සකපදත්ථප්පධානත්තා බහුවචනං සියා ‘‘ඝාපස්සාන්තස්සාප්පධානස්සා’’ති (3-24) අප්පධානරස්සත්තඤ්ච න සියා… සමාහටානමෙව කුමාරීනං පධානත්තා, තස්මා පඤ්ච ගාවො ස මාහටාත්යෙතස්මිං වාක්යෙ සමාසොව නත්ථි කම්මසාධනස්සානුපගමතො. පඤ්චන්නං ගුන්නං සමාහාරො, චතුන්නං පථානං සමාහාරොති වාක්යෙ පන අත්ථි, සමාහාරස්සෙකත්තා තු සතං යූථං වනන්ති එත්ථ විය සාභාවිකමෙකවචනං සිද්ධමෙවෙති විඤ්ඤාපෙති.

ක්වචිසද්දස්ස ¶ පයොගනියමනත්ථො ‘‘පරො ක්විචී’’ති (1-27) එත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අවිසෙසෙන උදාහරණෙපීති පරෙසං විය ‘‘ඡායා’’ති (2-2-73) සුත්තයිත්වා විකප්පෙන ‘(කුඩ්ඩච්ඡාය) කුඩ්ඩච්ඡායාති ච ‘‘බාහුල්ලෙ’’ති (චං, 2-2-74) සුත්තයිත්වා නිච්චං ‘උච්ඡුච්ඡායං සලභච්ඡාය’න්ති ච නොදාහරිත්වා සාමඤ්ඤෙන ‘සලභච්ඡායං සකුන්තච්ඡාය’න්ති උදාහරණෙ දස්සිතෙපි. අඤ්ඤත්ථාති බහුලභාවතො අඤ්ඤත්ථ. විග්ගහසමත්තස්සාති විග්ගහසාමඤ්ඤස්ස, යථාසම්භවන්ති පාසාදස්ස ඡායාඉච්චාදිනා සම්භවානතික්කමෙන, සද්දාති සද්දතො පරාය.

නනුචෙච්චාදිනා වුත්තං චොදනං නිසෙධෙති ‘තන්නෙ’ති. තත්ථ කාරණමාහ- ‘ඝසඤ්ඤත්තා’ත්යාදි. අඝොනන්ති ඝඔකාරවජ්ජිතානං, නනු ඉත්ථි යමාකාරො ඝො, තථාසති නපුංසකෙ සො (න සියාති) පරිකප්පෙති ‘නපුංසකත්තා ඝත්තමෙව නත්ථීති චෙදි’ති. තම්පි නෙති යථා වුත්තම්පටික්ඛිපිත්වා අත්ථෙව නපුංසකෙ ඝත්තන්ති [නපුංසකත්තන්ති (පොත්ථකෙ)] දස්සෙතුමාහ-ඡට්ඨීසමාසස්සෙ’ච්චාදි. නපුංසකෙ ඝත්තස්ස [නපුංසකත්තස්ස (පොත්ථකෙ)] සබ්භාවමෙව සමත්ථෙති නපුංසකත්තං හි’ච්චාදිනා, පාරිභාසිකන්ති එත්ථ සුත්තමෙවාධිප්පෙතං, පරිභාසාය නිබ්බත්තං පාරිභාසිකං සුත්තිකන්ති අත්ථො. ආරභිතබ්බමෙවිදං සුත්තං (නපුංසකස්සාපි) රස්සත්තවිධානායාති අධිප්පායො. ඝනිස්සිතම්පි කාරියන්ති ‘‘ඝබ්රහ්මාදීතෙ’’ත්යාදිනා (2-60) විධියමානමෙකාරාදිකාරියම්පි. එතං ඝනිස්සිතං කාරියං නච යුත්තන්ති සම්බන්ධො. අයුත්තත්තෙපි දොසො-යමාපතතෙවාක්යාසඞ්කියාහ-‘නායම්පිදොසො’ච්චාදි, න රස්සස්ස එත්ථෙව ලද්ධාවසරත්තා පඨමං තෙන පවිට්ඨෙ… (ඝනි)ස්සිතං කාරියන්ති නායම්පි දොසො පරිභාසාව සෙනාති මන්තබ්බං. සලභච්ඡායෙ ඉති පදච්ඡෙදො.

අතොඑවචාතිආදි ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයාවලම්බෙන වුත්තං.

සකත්ථපරිච්චාගෙන කුලෙ පවත්තත්තාති ඉමිනා ඡට්ඨීසමාසස්ස උත්තරපදත්ථප්පධානත්තමාහ.

ඉත්ථිවිධීසු ‘‘පුථුස්ස පථවපුථවා’’ති (3-39) සුත්තපරියන්තෙසු. ඉත්ථියන්ති ඉදං නාමවිසෙසනං වා සියා පච්චයත්ථවිසෙසනං වා, තත්ථ නාමවිසෙසනමෙවිදං න පච්චයත්ථවිසෙසනන්ති දස්සෙතුමාහ- ‘නාමෙ’ච්චාදි. අකාරන්තතො නාමස්මාති එකත්තාදිමහන්තත්ථවාචිතො අකාරන්තතො නාමස්මා. ඉත්ථත්තන්ති එත්ථ ඉත්ථීති ඉත්ථිලිඞ්ගං වුච්චති. ඉත්ථියෙව හි එසාති ලිඞ්ගීයති සඞ්කෙතීයතීති ලිඞ්ගං. ඉත්ථියා එසාති පසිද්ධිමතො අත්ථස්ස භාවො සාමඤ්ඤං බාලයුවත්තාදි ලක්ඛණං ඉත්ථත්තං. කිමෙත්ථ ලිඞ්ගං නාම–

අත්ථෙසු යෙසු එසා එසො එතන්ති පසිද්ධි ලොකස්ස හොති එතානි යථාක්කමං ඉත්ථිපුරිසනපුංසකලිඞ්ගානීති ලොකෙන වුච්චන්තීති අත්ථො. එවඤ්චකත්වා වුච්චතෙ ‘‘ලිඞ්ගං නානුසාසනීයං ලොකනිස්ස යත්තා ලිඞ්ගස්සා’’ති. තත්ථ ගොඉච්චාදීස්වෙසා එසොති පසිද්ධියා ඉත්ථිලිඞ්ගත්තං, අච්චිආදීස්වෙසා එතන්ති පසිද්ධියා ඉත්ථිනපුංසකත්තං, තටොභටී තටමිච්චාදීස්වෙසො එසාඑතන්ති පසිද්ධියා පුමිත්ථිනපුංසකත්තං, මාලාඉච්චාදීස්වෙසාති පසිද්ධියා ඉත්ථත්තං, රුක්ඛොච්චාදීස්වෙසොති පසිද්ධියා පුල්ලිඞ්ගත්තං, කුලමිච්චාදො එතන්ති පසිද්ධියා නපුංසකත්තං. සමාසස්සාප්යෙවං දට්ඨබ්බං, ජොතකාති දස්සෙතීති සම්බන්ධො. ජොතකා ¶ ඉත්ථත්තස්සෙති පකරණතො විඤ්ඤායති. තතො වෙච්චාදිනා පච්චයත්ථභාවිනො යෙ දොසා තෙසමෙත්ථනාවකාසොති දස්සෙති. සමානාධිකරණත්තං බහුවචනම්පි හොතීතිසම්බන්ධො. ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘ඉත්ථත්තස්ස පච්චයත්ථත්තෙ සති පධානත්තාස්ස බ්යතිරෙකලක්ඛණාය ඡට්ඨියා ‘කුමාරිත්තං (දෙවදත්තායා’තිභවිතබ්බං, තතො ච න සියා කුමාරී) දෙවදත්තා’ති සමානාධිකරණත්තං, තථා කුමාරියොති බහුවචනම්පි ඉත්ථත්තස්සෙකත්තා. පකතියත්ථ විසෙසනපක්ඛෙ තු පකතියා ඉත්ථත්තවිසිට්ඨං දබ්බමෙවොච්චතෙ, ආආදයො තු ජොතකතාති තත්ථ බ්යතිරෙකාභාවා ඡට්ඨියා අප්පසඞ්ගො ච බහුවචනම්පි අනෙකත්තාව දබ්බස්ස යුත්තන්ති යථාවුත්තදොසාවසරාභාවා ඉට්ඨත්ථසිද්ධී’’ති. අඤ්ඤෙති ජයාදිච්ච ජිනින්දබුද්ධ්යාචරියාදයො දස්සෙති.

ඉත්ථියමභිධෙය්යායන්ති ඉත්ථිලිඞ්ගසඞ්ඛාතෙ ඉත්ථත්තෙ අත්ථභූතෙ, යථෙවහීතිආදිනා උපමාවසෙන යථාවුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති. තත්ථ ඉත්ථත්තමිච්චාදිනා පරොපවණ්ණිතපක්ඛස්සායුත්තත්තන්නිච්ඡින්දෙති, නො පපජ්ජතෙ [නොපපජ්ජෙය්ය (පඤ්චිකා)] දෙවදත්තාසද්දවචනීයස්සාපි ඉත්ථත්තතො අබ්යතිරිත්තත්තා ‘ඉත්ථත්තං දෙවදත්තායා’ති භින්නාධිකරණතා න යුජ්ජතෙ, අනුපපත්තිමෙව සමත්ථෙති ‘දෙවදත්තායාති’ච්චාදිනා. සමානාධිකරණත්තමෙව සියා ඉත්ථිසද්දවචනීයතො අනඤ්ඤත්තා දෙවදත්තා සද්දවචනීයස්ස ඉත්ථී දෙවදත්තාති.

අතොඑවාති ඉත්ථත්තෙ ආවිධානතොයෙව. තබ්බතොත්ථස්සාති ඉදං ජයාදිච්චාදිමතානුගාමිනා [නුගාමී පන (පොත්ථකෙ)] වුත්තං, තථා හි තෙ එවං ලිඞ්ගලක්ඛණ මාහු (පා, 4-1-3 කාසිකායං) ‘‘සාමඤ්ඤවිසෙසා ඉත්ථත්තාදයො ගොත්තාදයො විය බහුප්පකාරබ්යත්තියොති [සාමඤ්ඤානි ච තුල්යජාතියපදත්ථසාධාරණත්තා තානි විසෙසා ච අඤ්ඤ මඤ්ඤෙහි විජාතියෙති ච විසිස්සන්තෙ බ්යාවත්තන්තෙති සාමඤ්ඤවිසෙසා. බ්යඤ්ජීයන්තිආ එතෙහීති බ්යත්තියො සාමඤ්ඤවිසෙසානං නිස්සයා, බහුප්පකාරා බ්යත්ති යො යෙසං සාමඤ්ඤවිසෙසානං තෙ තථාවුත්තාති– (කාසිකාවිවරණ පඤ්ජිකා.)] තෙ හ්යෙවං මඤ්ඤන්තෙ ‘‘යථා ¶ ගොත්තාදයො සමානජාතියෙසු සබ්බෙස්වනුවත්තන්තෙ, විජාතියෙහි පන නිවත්තන්තෙ, තථා ඉත්ථත්තාදයොපි. විචිත්තත්තා පන සාමඤ්ඤවිසෙසනිස්සයානං බ්යඤ්ජකානං කොචියෙව සාමඤ්ඤවිසෙසො කෙනචිදෙව නිස්සයෙන බ්යඤ්ජතෙ, න සබ්බො සබ්බෙන (පති) නියතවිසයත්තා භාවසත්තීනං, තත්ථ යෙනත්ථෙන ඉත්ථත්තමෙව බ්යඤ්ජතෙ න පුමත්තං නාපි නපුංසකත්තං, සා ඉත්ථියෙව භවති න පුමා නාපි නපුංසකං. යෙන පුමත්තමෙව බ්යඤ්ජතෙ, සො පුමායෙව. යෙන තු නපුංසකත්තං තං නපුංසකමෙව. යො තු ද්වින්නං තිණ්ණං (වා) බ්යඤ්ජකො, සො ද්විලිඞ්ගො තිලිඞ්ගො වෙ’’ති (පා, 4-1-3 කාසිකාවිවරණපඤ්ජිකා) තස්මා පබ්බතො යථා වුත්තඉත්ථත්තවතො අත්ථස්ස අභිධෙය්යස්සාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථෙච්චාදිනා යථාවුත්තදොසපරිහාරාය ජිනින්දබුද්ධිනා යදුපවණ්ණි තං තං පරිකප්පෙති. සො එව චරහිච්චාදිනා උපහාසපුබ්බකමුත්තර මාචික්ඛතෙ. මසිමක්ඛිතකුක්කුටොවියාති යදා කොචි අඤ්ඤකුක්කුටො අඤ්ඤස්මා භීතො සියා, තදා විජයිනො කුක්කුටස්ස මුඛං මසියා මක්ඛෙත්වා උපනෙන්ති සො පඨමං තතො භීතොපි පුන අඤ්ඤොති මන්ත්වා යුජ්ඣිතුමුස්සහතෙ. යථාත්ර සොව කුක්කුටො බ්යාජෙ නොපදස්සිතො, තථා ත්රාමීත්යත්ථො.

පුංයොගෙන භරියායං වත්තමානතොව නියමෙන ‘‘මාතුලාදිත්වානී භරියායං’’ (3-33) ත්යානී, ඉමිනා ත්වනියමෙන භරියායමභරියායඤ්ච ඉනීත්යනියමෙන වත්තුමාහ- ‘ආරාමිකස්ස භරියා’ඉච්චාදි.

ත්තිම්හාති එත්තකෙ වුත්තෙපි ත්තිප්පච්චයන්තතොති වචනෙ කාරණමාහ-කෙවලස්ස අඤ්ඤපදත්ථෙ පයොගාභාවා’ති. ඉමිනා පච්චයග්ගහණපරිභාසමන්තරෙනාපි සාමත්ථියෙනෙවායමත්ථවිසෙසො ලබ්භතීති දීපෙති.

තංසන්නියොගාති ¶ තෙන නීප්පච්චයෙන සන්නියොගා එකීභාවා, අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘යත්ථ නීප්පච්චයො තත්ථෙව යලොපො’ති.

භරියායන්ති පකතිවිසෙසනත්තා මාහ- ‘භරියාය’න්තිආදි. පුන්නාමධෙය්යාති පුරිසස්ස සමඤ්ඤාභූතා, පුංයොගෙනාති පුරිසෙන සහ සම්බන්ධෙන හෙතුනා. ඉත්ථියං වත්තන්තීති සොයමිත්යභෙදවචනිච්ඡායං යදා භරියාසඞ්ඛාතායමිත්ථියං වත්තන්තෙ, නදාදිපාඨාති වුත්තෙ විඤ්ඤායති ‘ආකතිගණත්තා නදාදිපාඨො හොන්තො එවං හොතී’ති දස්සෙති, පුන්නාමස්මායොගාඅපාලකන්තාති නදාදිපාඨතොති අත්ථොති සෙසො. ඉදඤ්ච නදාදීසු ගණසුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, තස්ස අත්ථං වදති-‘පුමුනො’ඉච්චාදි, අපාලකන්තාති කිංපසුපාලිකා ඛෙත්තපාලිකා.

පුථුසද්දතො සඤ්ඤායං වීප්පච්චයං සමත්ථෙති‘පුථුභූතා පථවීති හි මහී වුච්චතී’’ති, පුථුභූතාති හි ඉමිනා පථවීසද්දස්ස පුථුසද්දභූතත්තං විඤ්ඤාපෙති, මහී වුච්චතීති ඉමිනා නදාදිපාඨා සඤ්ඤායං වීප්පච්චයත්තං, පුථුභූතා පත්ථටාති අත්ථො.

පරාධිකාරතො පච්චයස්ස පරවිධිනාව සාමීප්යස්ස සිද්ධත්තා සාධීප්යවචනස්සන්තසද්දස්ස ගහණමනත්ථකං සියාති මන්ත්වාවයවවචනො යමන්තසද්දො ගය්හතීති දස්සෙන්තො ආහ- ‘තස්ස අන්තො’ඉච්චාදි. අවසානවති+අවයවොති පදච්ඡෙදො, සමාසග්ගහණෙන ගහණෙ කාරණමාහ-‘අවයවත්තා’ති. යථාවුත්තචොදනාය නිද්දොසත්තමුපමාවසෙන දස්සෙතුමාහ-‘නායං දොසො’ච්චාදි. පල්ලවිතස්ස රුක්ඛස්ස පල්ලවානමවයවත්තං විය සමාසතො උත්තරකාලං විධීය මානස්ස අකාරස්ස සමාසාවයවත්තං න විරුජ්ඣතීති අත්ථො.

අතික්කන්තමඞ්ගුලියොති ¶ විග්ගහො. ද්වෙ අඞ්ගුලියො සමාහටාති පරවිග්ගහෙනාත්ථමාහ, ද්වෙ අඞ්ගුලියො පමාණමස්සාති විග්ගහෙනෙවං සමාසො තතො මත්තප්පච්චයෙ තග්ඝප්පච්චයෙ වා තස්ස ‘‘ලොපො’’ති (4-123) ඉමිනා ලොපෙ කතෙ විසෙසනසමාසා අකාරොති දස්සෙතුං ‘කථ’මිච්චාදිනා යං වුත්තං තං දස්සෙතුං ‘අඤ්ඤපදත්ථෙ’ච්චාදි වුත්තං. සමාසවිධානං අතොපීති මත්තාදිප්පච්චයලොපං කත්වා ‘‘විසෙසනමෙකත්ථෙනෙ’’ති (3-11) සමාසවිධානා, අථ නායමඞ්ගුලිසද්දෙනෙවං සමාසො, මානෙ පච්චයලොපවසෙන විනාව අප්පච්චයෙන නිට්ඨප්පත්තීති මන්ත්වා ‘අඞ්ගුලසද්දො වා’ච්චාදිනා යං වුත්තියං වුත්තං තත්ථ ආසඞ්කං විරචයති ‘අථෙ’ච්චාදි. ද්වඞ්ගුලසද්දස්ස පමාණිනිවත්තනතො කථඤ්චිපි අඤ්ඤපදත්ථතා සියාති ‘යථා තථා අඤ්ඤපදත්ථෙ වත්තතූ’තිවුත්තං. නනු නිරඞ්ගුලන්ත්යාදි සබ්බමඞ්ගුලසද්දෙන සාධෙතුං සක්කා, තථා සති කිමඞ්ගුලි සද්දා අප්පච්චයවිධානෙනෙත්යාසඞ්කිය පයොජනන්තරං අපදිසිතුමාහ- ‘සබ්බත්ථෙ’ච්චාදි. අඞ්ගුලිසද්දතො අප්පච්චයෙ අවිහිතෙ නිරඞ්ගුලිච්චාදිපි සියා තන්නිවත්තනමෙත්ථ පයොජනන්ති දස්සෙති ‘අඞ්ගුලිසද්දනිවත්තනත්ථ’න්ති.

දීඝරත්තන්ත්යාදො නානුසිට්ඨත්තා ලිඞ්ගවිසෙසස්ස කථං නපුංසකත්තමෙවිච්චාසඞ්කිය චොදෙති ‘නනුචෙ’ච්චාදි. නායංදොසොච්චාදිනා පරිහරති. ‘‘ලිඞ්ගං නානුසාසනීයං ලොකනිස්සයත්තා ලිඞ්ගස්සා’’තීදමාලම්බ වදති ‘ලොකෙ’තිආදි. අථවාති පක්ඛන්තරොපදස්සනත්ථෙ නිපාතො, විභජ්ජාති විභජිත්වා. ක්වචීති යොගවිභාගෙනාති අධිප්පායො.

අහොරත්තන්ති සමාහාරෙ (චත්ථ) සමාසා නපුංසකත්තං. අතිරත්තොති පුල්ලිඞ්ගෙ පාදිසමාසො, සමුදායසද්දස්සාප්යවයවෙ වුත්ති සබ්භාවතො එකදෙසවචනො පුබ්බරත්තාදො රත්තිසද්දොච්චාහ-‘පුබ්බා ච සා රත්ති චා’තිආදි. එවමෙකරත්තන්ති පාඨෙන න භවිතබ්බං… තස්ස සමාහාරෙන සමාසත්තාභාවා. නපුංසකලිඞ්ගම්පන ලොකසන්නිස්ස යත්තා විඤ්ඤෙය්යං.

අසමාසන්තපක්ඛෙති ¶ සමාසන්තඅප්පච්චයස්සාභාවපක්ඛෙ. පුබ්බා අතික්කන්තා රත්ති පුබ්බරත්තී(ති රත්ති සද්දො) නෙකදෙසවචනොති සමාසන්තාභාවො.

නනුචෙච්චාදිනා යථාපාදිතදොසං නායං දොසොති පරිහරති. ස්යාදිලොපස්සිච්චාදිනා සුලභස්යාදි ලොපතො ප්යසුලභතද්ධිත ලොපොව අලොපෙතීමිනා පරාමට්ඨුං යුත්තොති දස්සෙති.

රත්තින්දිවං භුඤ්ජතීති පයොගෙ ආධෙය්යෙ භොජනසඞ්ඛාතෙ අපෙක්ඛිතෙ රත්යාදයො ආදෙය්යසාපෙක්ඛා, තෙසම්පි ඉමිනා නිපාත නෙනෙවාතිමතා සමාසස්ස සිද්ධීති දස්සෙන්තො ආහ- ‘රත්තන්දිව’න්තිආදි, රත්ති ච දිවාචාති විග්ගහො, චත්ථසමාසෙ තු ර(ත්තින්දි) වා.

සමාසත්ථො (එත්ථ) දාරු, නාස්ස මුඛ්යාහි අඞ්ගුලීහි සම්බන්ධො යුජ්ජති, නනු ද්වෙ අඞ්ගුලී පමාණමස්ස දාරුනොච්චාදිං මුඛ්යො අඞ්ගුලිසද්දොගහිතොති සම්බන්ධො සම්භවති කිමෙවං වුච්චතෙච්චාසඞ්කියාහ-‘යදිපි’ච්චාදි, පමාණවචනෙනාති මත්තාදිපච්චයත්ථභූතපමාණවාචකෙන, අඞ්ගුලි සද්දස්ස දාරුනො පමාණවාචකත්තා වුත්තං- ‘දාරුනො සම්බන්ධො අත්ථී’ති. විසෙසනසමාසතො පරං තදත්ථවිසයෙ තස්මිංපමාණත්ථවිසයෙ ‘‘මානෙමත්තො’’තිආදිනා (4-46) මත්තාදිප්පච්චයෙනභවිතබ්බන්තිඅත්ථො, ලොපෙනභවිතබ්බන්ති සම්බන්ධො, ‘‘අසඞ්ඛ්යෙහි චාඞ්ගුල්යා නඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසු’’ඉච්චත්ර (3-44) යදාඛ්යාතං, තදිහාප්යතිදිසමාහ-‘පුබ්බෙ වියසිද්ධ’න්ති, අනකාරන්තානන්ති භූමිආදීනං, තබ්බිධානෙ තස්ස අප්පච්චයස්ස විධානෙ පයොජනංසිස්සොකාරොතිසම්බන්ධො. ඉමිනා කච්චායනානං පකරණෙ පයොජනං දස්සිතං. අථච පනෙත්ථ ‘‘ක්වචි සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති (ක, 2-7-22) ඉමිනා අකාරන්තස්ස සමාසන්තෙ කතෙ සාමත්ථියා ‘ස්යාච’ඉති (ක, 2-3-29) සිස්සාකාරාදෙසාභාවා නිච්චමොකාරන්තරූපං සම්පජ්ජතීති පරිකප්පියතස්සායුත්තභාවං දස්සෙතුං යං ¶ වුත්තංවුත්තිකාරෙන, තං දස්සෙතුමාහ‘අකාරන්තස්සපි’ච්චාදි, යං-වුත්තං සිස්සාකාරා දෙසනිවත්තනෙ අකාරකරණෙ සාමත්ථියං, තදභාවා සිස්සාකාරාදෙසො න නිවාරීයතීති දස්සෙතුමාහ-‘නචෙ’ච්චාදි. චරිතත්ථතාය නිට්ඨිතප්පයොජනතාය, තෙනෙව කච්චායනවුත්තිකාරෙනෙව අප්පච්චයන්ත මුදාහටං සක්කතගන්ථානුසාරෙන, අබ්යඤ්ජනන්තත්තාති ඉමිනා තිණ්ණමෙසං සද්දානං සක්කතෙ බ්යඤ්ජනන්තත්තමෙව බොධෙති, නිරත්ථකන්ති පුබ්බෙව අකාරන්තත්තා නිරත්ථකං, ආකාරවිධානෙනෙවාති (ක, 2-7-25) ‘‘ධනුම්හාච’’ ඉත්යාකාරවිධානෙනෙව.

අඤ්ඤමඤ්ඤකිරියෙති කිරියාපරිවත්තනමාහ, ඉමිනා සුත්තෙ කිරිය සද්දාභාවෙපි වීතිහරණසද්දෙනෙව කිරියාබ්යතිහාරෙති ලබ්භතීති දස්සෙති.

කාපෙක්ඛෙහීති කප්පච්චයමපෙක්ඛිතෙහි.

ආපරිච්ඡෙදාවසානා න පරෙ [පරෙන (පොත්ථකෙ)] තතො පරං ණාදිකාරියවිධානා.

ටාදෙසෙ පුබ්බසරලොපො, අතිසයෙන මහන්තීති විග්ගහෙ ‘‘තරතමිස්සිකියිට්ඨාතිසයෙ’’ති (4-64) තරප්පච්චයො ණාදිවුත්තියං විභත්තිලොපො. මහත්තරසද්දා ‘නදාදිතොවී’’ (3-27) මහතො භාවොති වාක්යෙ‘‘තස්ස භාවකම්මෙසුත්තතා ත්තන ණ්ය ණෙය්ය ණිය ණියා’’ති (4-56) ත්තො, විභත්තිලොපො, ඡට්ඨීසමාසො, තෙනාහ ‘රත්තඤ්ඤූන’මිච්චාදි.

පරාසද්දො එත්ථ අධිකත්ථොති ආහ-‘අධිකා’ති.

අපවාදවිසයෙපීති ‘‘විජ්ජායොනිසම්බන්ධානමා තත්ර චත්ථෙ’’ති (3-64) ඉමස්ස අපවාදසුත්තස්ස විසයෙපි.

අථ විජ්ජායොනිසම්බන්ධානමිත්යුච්චමානෙ විජ්ජාසම්බන්ධීනං යොනිසම්බන්ධීනන්ති කථං විවරණමිච්චාහ-‘විජ්ජායොනි’ච්චාදි, විජ්ජා ච යොනි ච විජ්ජා යොනී තාසං සම්බන්ධො, සො යෙසං අත්ථි තෙ හොතාදයො මාතාදයො ච අභෙදොපචාරෙනෙහ විජ්ජායොනිසම්බන්ධිසද්දෙන ගය්හන්තීති අධිප්පායො, තසද්දෙනාති තත්රෙත්යත්ර. තෙ ච ල්තුපිතාදයොති තසද්දෙන පරාමට්ඨා ල්තුපිතාදයො ච, අත්ථෙ කාරියා සම්භවා තංවාචකො සද්දො ගය්හති.

ල්තුපිතාදී (ති පුබ්බ) සුත්තෙ තත්රෙති ගහිතල්තුපිතාදි.

පච්චයග්ගහණපරිභාසාය චිප්පච්චයන්තෙති වුත්තං.

ඉත්ථිසද්දෙන ඉත්ථිලිඞ්ගං ගහිතං න ඉත්ථී, තග්ගහණෙ සති ‘ඉත්ථියං වත්තමානෙ’ති වුත්තිගන්ථස්ස ඉත්ථිසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ වත්තමානෙති අත්ථො ගය්හෙය්ය, එවං සති ‘කල්යාණිප්පධානා’ති එත්ථාපි පුම්භාවො පසජ්ජෙය්ය… පධානසද්දස්ස කල්යාණියං වත්තමානත්තාති ආහ- ‘ඉත්ථියන්ති ඉත්ථිලිඞ්ගෙ’ති. අථ ඉත්ථියන්ති එත්තකෙ වුත්තෙ කථං තග්ගහණං ¶ සියාති ආහ-‘විසෙසනෙ’ච්චාදි, එකත්ථෙති වුත්තෙපි ඉත්ථියං වත්තමානෙති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති ඉත්ථියන්ති වචනමනත්ථං සියාති සමත්ථමඤ්ඤථානුපපත්තියන්ති ඉත්ථියන්ති විසෙසනමිත්ථිලිඞ්ගස්සෙව ගහණෙති ආහ- ‘විසෙසනෙ’ච්චාදි, ඉත්ථියන්ති ඉත්ථිලිඞ්ගස්සෙව ගහණන්ති සම්බන්ධො. බ්යවච්ඡෙජ්ජාභාවා විසෙසනමනත්ථකං සියාති එකත්ථෙඉච්චනෙනෙව ඉත්ථියං වුත්තියා (ගම්ම) භාවතොති භාවො. පුමෙ පුල්ලිඞ්ගෙ වත්තමානො සද්දො පුමාසද්දො, සකලොති පදෙසසකලො හි ගය්හති… කස්සචි සුත්තත්ථස්ස පුථභූතත්තා, තෙනෙවචාහ- ‘ඉත්ථියන්තු න වත්තත්තෙ’ති.

වත්තනං එකස්මිං අත්ථෙ අධිත්ථිච්චාදො ඉත්ථිවිසිට්ඨෙ සත්තමියත්ථාදො, වාසිට්ඨොච්චාදො වසිට්ඨාදිවිසිට්ඨෙ අපච්චාදො, පුත්තීයතිච්චාදො පුත්තාදිවිසිට්ඨෙ ඉච්ඡාද්යත්ථෙ පවත්ති, තෙනාහ-‘එකත්ථීභාවො’ති. සාමඤ්ඤ ගහණත්ථන්ති ඉමිනා මත්තසද්දස්ස කසිණත්ථෙ පවත්තිමාහ.

එවන්ති ඉමිනා ඉතරීතරයොගෙ චත්ථසමාසං විභාවෙති. ජානිජායා, සද්දන්තරෙනාති ජානිසද්දෙන තථාසද්දොපදිට්ඨෙන දං ජං සද්දන්තරෙන ච, කෙසඤ්චිති ඛරීගතන්තිආදීසු ‘ඛරී’තිආදීනං කෙසඤ්චි, ඛරීති ඛරත්ථෙ වත්තමානො-යං සද්දො නියතවිසයො… ගතසද්දං විනා අඤ්ඤත්ථ අදිට්ඨත්තා, නායම්පයොගොති තුදම්පතිප්පයොගං නිවත්තෙත්වා හෙතුමාහ- ‘ආගමෙ’ච්චාදි, අඤ්ඤෙහි චාති ඉමිනා රූපසිද්ධිං ගණ්හාති.

නනු සුත්තෙ‘සරෙ’ති එත්තකං වුත්තං‘සරාදො’ති කථං ලද්ධන්ති ආහ-‘සරෙ’තිආදි, වණ්ණෙ යන්තන්තදාදොති සිට්ඨවචනං, වණ්ණෙ පරභූතෙ යං කාරියං විධීයතෙ තං සො වණ්ණො ආදි යස්ස තං තදාදි, තස්මිං තදාදො උත්තරපදෙ සම්පජ්ජතීති අත්ථො, ඛාධාතුතො ක්තප්පච්චයෙ විහිතෙ රස්සෙනාකාරෙනෙවායම්පයොගො, න විසුං අකාරෙනාති දස්සෙතුං න ආක්ඛාතං අනක්ඛාත ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති උත්තරපදාදි සරස්ස රස්සත්ත’න්ති වුත්තං.

සඤ්ඤාසද්දෙසුචාතිආදිනා ¶ අවයවත්ථනිරපෙක්ඛානම්පි යථාකථඤ්චි නිප්ඵත්තිං දස්සෙන්තො සබ්බෙසමෙව සද්දානං නිප්ඵන්නවාචිතඤ්චාත්තනො දීපෙති, යථාකථඤ්චි නිප්ඵත්ති, රුළ්හියා අත්ථනිච්ඡයො, තෙන සඤ්ඤෙච්චාදො-ධිප්පායං විවරති ‘යංකිඤ්චි’ත්යාදිනා, ඉත්ථී ච පුමා ච ඉත්ථිපුමං, න ඉත්ථි පුමන්ති සමාසෙ නිපාතනෙනිමිනා නපුංසකාදෙසො [නපුංසකනිද්දෙසො (පොත්ථකෙ)] ති දස්සෙති ‘න ඉත්ථි’ච්චාදිනා. ඛී-ඛයෙ, ඛර-විනාසෙ චාති හි එතෙහි ‘න ඛීයති න ඛරතී’ති අත්ථෙ ‘‘භාවකාරකෙස්ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්පච්චයෙ’ න ඛය න ඛර’ඉති ඨිතෙ ඛත්තාදෙසොති ආහ- න ඛීයති’ච්චාදි.

එවන්ති ඉමිනා ගච්ඡතීති වාක්යෙ ක්විප්පච්චයාදිං දස්සෙති, විසෙසො පනෙත්ථ නඤ්ස්ස(ටො) වසලො චණ්ඩාලො, සීතෙන කරණභූතෙන.

තත්ථ තස්මිං පරභූතෙ, යස්ස ච ඣත්තන්ති සම්බන්ධො.

අප්පච්චක්ඛං පච්චක්ඛඤාණෙනානුපලබ්භනීයං තම්පනාත්ථතො-නුමෙය්යමෙව. තස්මිං ගම්මමානෙ යමාදෙසොති කෙනචි ලිඞ්ගෙනාධිගතෙනානුමානඤාණෙනානුමෙයුත්තමග්යාදිනොති දස්සෙතුමාහ- ‘කපොතෙ’ච්චාදි. කපොතාදිභාවෙති කත්ථචි ඝරාදො කපොතවාතමණ්ඩලිකාදීනං දස්සනවසෙන සබ්භාවෙ සති. අග්යාදිදස්සනතොති අග්ගිපිසාචාදිදස්සනතො, අඤ්ඤත්රාපීති ඝරාදිතො අඤ්ඤත්ර, කපොතවාතමණ්ඩලිකාදිනො ලිඞ්ගස්ස, අග්යාදියොගන්ති අග්ගිආදීහි අනුමෙය්යෙහි සම්බන්ධං. මන්ත්වාති අනුමානඤාණෙන ජානිත්වාපයොගොති සාග්ගිසපිසාචාති පයොගො.

සකත්ථෙ ¶ වත්තමානස්ස සහසද්දස්සාති වත්තබ්බෙ වත්තමානො තප්පධානොයෙවාති ආහ- ‘සකත්ථප්පධානස්ස සහසද්දස්සා’ති, වුත්ති භවතීති සම්බන්ධො, යුගපදි ධුරා සධුරං. අපරණ්හෙන සහිතං සහා පරණ්හං.

‘‘අට්ඨාදස නිමෙසා තු, කට්ඨා තිංසන්තු තාකලා’’ති වචනතො ආහ- ‘කලා කාලවිසෙසො’ති. කලාදිසඞ්ඛාතගන්ථස්සාන්තෙ සහසද්දො වත්තතීතිසමාසවාක්යං නිද්දිසති ‘කලන්ත’මිච්චාදි. ගන්ථන්තෙච්චාදිනා ආසඞ්කතොයමධිප්පායො ‘‘කාලත්ථපරිච්චාගෙන ගන්ථන්තෙ වත්තමානත්තා අකාලත්ථො’’ති. ගන්ථවුත්තිපි කලාදි කාලසද්දත්ථං නාතික්කමතීති අධිප්පායෙනාහ- ‘ගන්ථවුත්තිපි’ච්චාදි. අධිකො මාසකො අස්සාති සමාසකො, විකප්පෙන සිද්ධෙති ‘‘සහස්ස සො-ඤ්ඤත්ථෙ’’ති (3-78).

සමානො පති යස්සා සපත්තිනී සපත්තී ඉති නිප්ඵන්නානමෙකදෙසො ‘පත්තිනී පත්තී’ති දස්සිතොති වත්තුමාහ- ‘යක්ඛාදි ත්විනි’ච්චාදි. වයසද්දස්ස ‘‘සරවයායවාසචෙතා ජලාසයාක්ඛයලොහපටමනෙසූ’’ති ගණපාඨතො අක්ඛයෙ වත්තමානස්සො මනාදිත්තා ඔකාරන්තත්තන්ති දස්සෙතුමාහ- ‘වයො’තිආදි. යප්පච්චයන්තොති ඉමිනා නිපාතනෙන තකයප්පච්චයන්තො.

‘‘අඤ්ඤස්මි’’න්ති (4-121) ඉයප්පච්චයවිධායකං සුත්තං.

තුම්හෙ විය දිස්සන්තීති තුම්හාදී අම්හාදීච්චාදිං ‘‘සබ්බාදීනමා’’ති (3-86) ආ.

ගබ්භෙනාති ඉමිනා කුච්ඡිගතෙන ගබ්භෙන සහ ද්විහදයත්තමස්සාති දස්සෙති, පුබ්බපදෙති දුසද්දෙ.

ගුණා ¶ පටලා [ද්වෙ පදානි අස්ස ඉති භවිතබ්බං] ද්වෙ පාදා එසං ද්වෙ සතානි අස්ස, ද්වෙ සහස්සානි අස්ස, ද්වින්නං සතානං ද්වින්නං සහස්සානං වා සමාහාරොති විග්ගහො.

ද්වත්තිපත්තාති පඨමන්තා‘පූර-පූරණෙ’ඉච්චස්මා කරණත්ථෙ ‘‘භාව කාරකෙස්ව ඝණ ඝකා’’ති (5-44) අප්පච්චයෙ ස්යාදිසමාසොති දස්සෙතු මාහ- ‘ද්වත්තිපත්ත’ඉච්චාදි.

ද්වෙ ච තිංසා ච, ද්වීහි වා අධිකා තිංසාති විග්ගහො.

සම්පත්තවිභාසායන්ති අයංයොගො (සම්පත්තවිභාසාති) දස්සෙති, සම්පත්තෙ විභාසා විකප්පොති අත්ථො, තයො ච චත්තාලීසා ච, තීහි වා අධිකා චත්තාලීසාච්චාදිනා විග්ගහො, තිස්සො චත්තාලීසා අස්ස තිචත්තාලීසං ගණො.

සම්පත්තවිභාසත්තාති ‘‘ආසඞ්ඛ්යායෙ’’ච්චාදිනා (3-94) ආකාරෙ සම්පත්තෙ විභාසත්තා.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං