අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

නනු ¶ ච ‘ණො වාපච්චෙ’ති වචනතො කථං පකතිවිසයාවගමො සියා. යථාකථඤ්චි පකතිවිසයාවගමෙපි සාමඤ්ඤවචනතො පන ධම්මෙනාපච්චන්ත්යාදො යතො කුතොචි ධම්මෙනිච්චාදිතොපි සියා ණා දිපච්චයොත්යාසඞ්කියාහ ‘අපච්චවතා’ච්චාදි. අපච්චස්සාති අපච්චත්ථස්ස, අපච්චවතාති ‘‘ණො වාපච්චෙ’’ති වසිට්ඨාද්යත්ථස්සෙව පරිග්ගහණාය සාමඤ්ඤවචනතො යො අපච්චවා තතො, අත්ථතො පන අසම්භවා දබ්බාචකසද්දාව සාමත්ථියෙන ඡට්ඨියන්තා සබ්බලිඞ්ගවචනා ජායතෙති විඤ්ඤාතබ්බං. ධම්මස්මාපච්චංත්යාදීසු ණාදිප්පච්චයො (න ජායතෙ) ති සම්බන්ධො.

ධම්මෙනාති ධම්මෙන කරණභූතෙන. ධම්මායාති ධම්මත්ථං, ධම්මස්මාති ධම්මහෙතුනා, තතො අසම්භවෙ කාරණමාහ ‘සාපෙක්ඛත්තා’ති. සාපෙක්ඛත්තමෙව සමත්ථෙති ‘අපච්චවාහි’ච්චාදිනා, ධම්මෙනාපච්චං කස්සාති පුච්ඡිත්වා දෙවදත්තස්සාති අපෙක්ඛියමානං වදති. දෙවදත්තස්සාති අපච්චවා දෙවදත්තාදි අපෙක්ඛීයතෙති සම්බන්ධො, හිසද්දො හෙතුම්හි. න හෙත්ථ ණාදිවුත්ති අඤ්ඤත්ථ [නහෙතකාමන්තත්ථ (පොත්ථකෙ)] සාපෙක්ඛත්තා කම්බලො වසිට්ඨස්සාපච්චං දෙවදත්තස්සාති එත්ථ පන වසිට්ඨො-පච්චවාති තතො ඡට්ඨියන්තා හොතිච්චාසඞ්කියාහ- ‘න චෙ’ච්චාදි. න ච හොතීති සම්බන්ධො.

කාරණමාහ- ‘අසම්බන්ධා’ති. න හෙත්ථ සම්බන්ධො වසිට්ඨස්ස කම්බලාපෙක්ඛත්තෙන අපච්චස්ස ච දෙවදත්තාපෙක්ඛත්තෙනාත්ථන්තරාපෙක්ඛාය වසිට්ඨස්සාපච්චෙන සම්බන්ධාභාවායෙව වසිට්ඨස්ස අපච්චං වාසිට්ඨොති ණාදිවුත්තියා භාවෙ සාමත්ථියං නත්ථි, සමත්ථඤ්හි වසිට්ඨං රාජපුරිසාදි සමාසවුත්තියමෙකත්ථත්තමිව වාසිට්ඨාදිණාදිවුත්තියං ණාදිප්පච්චයමුපජනයති, නාසමත්ථං, තතො සබ්බමෙවෙතම්මනසි නිධාය වුත්තං- ‘අසම්බන්ධා’ති.

යදි ¶ පනෙත්ථ ණාදිප්පච්චයො සබ්බථා සම්බන්ධමපෙක්ඛතෙ, තදා විසෙසතො යස්සාපච්චෙන සම්බන්ධො තතොව ජනකතො සො සියාති දස්සෙතුමාහ- ‘යජ්ජෙව’මිච්චාදි.

යො ජනකොති යොයො යස්ස යස්ස අපච්චස්ස ජනකො. තතොයෙවාති තස්මාතස්මා ජනකතොයෙව. සියාති තස්මිං තස්මිං අපච්චත්ථෙ ණාදිප්පච්චයො සියා. තත්ථ හෙතුමාහ- ‘තස්සෙවාපච්චෙන යොගා’ති. යොගාති අපච්චසම්බන්ධතො, න මූලප්පකතිතොති පරමප්පකතිතො න හොතීති වුත්තං හොති. හෙතුමාහ- ‘අයොගා,ති, වචනාභාවම්පෙත්ථ දස්සෙතුං චෙ’ත්යාදි වුත්තං.

වචනන්ති සුත්තං, සම්බන්ධාභාවා (තාදිසවචනාභාවා) ච මූලප්පකතිතො ණාදිප්පච්චයස්සාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි මූලප්පකතිතොවාස්සාභිමතභාවං දස්සෙතුං ‘මූලප්පකතිතො’ච්චාදි වුත්තං.

කථම්පනිදං විඤ්ඤායතිච්චාදිනා ජනකස්සෙවාබ්යාහිතස්සාපච්චෙන මුඛ්ය සම්බන්ධමානීය ඉදමයුත්තන්ත්යාදිනා බ්යවහිතජනිතස්සාප්යපච්චයස්ස පරමප්පකතියාභිසම්බන්ධසබ්භාවං වත්වා තං සාධයිතුමාරභතෙ ‘කථ’මිච්චාදි, එවං හිච්චාදි කථංපනිදමිච්චාදිනා යථාවුත්තස්ස සමත්ථ නවාක්යං, හියස්මා තං දිස්වා තථා පුච්ඡිතො දෙවදත්තස්සවාතිආදිනා උප්පාදෙතාරමෙව නිද්දිසති, නාත්තානං පිතාමහො, තස්මා උප්පාදෙතායෙවාපච්චෙන සම්බජ්ඣති න පිතාමහොති යොජෙත්වා අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. ඉදං යථාවුත්තමුප්පාදෙතුනිද්දිසනං, තෙන අපච්චෙන සද්ධිං උප්පාදෙතුයෙව ජනකස්සෙව යොගො සම්බන්ධො පටිපාදෙතුං න සක්කාති සම්බන්ධො.

තන්තිතං [තත්ථ-ඉති (පඤ්චිකායං)] පුච්ඡානිමිත්තං, තෙනාති අපච්චෙන. අපතනන්ති නරකෙ අපතනං භවති, සොති යොසො යස්සාත්යනියමනිද්දිට්ඨො සො ඤාතුං න ඉච්ඡිතොති සම්බන්ධො. ඉමිනා ඉදං දීපෙති- ‘‘නපතත්යනෙන නරකෙත්යපච්චන්ති වුච්චති අපච්චෙනානෙන යස්සකස්සචි අවිසෙසෙනාපතනම්භවති නරකෙ සොසො තාය පුච්ඡාය ඤාතුං න ඉච්ඡිතො’’ති. සො වාති ¶ කස්සායං පුත්තොති පුච්ඡායානුරොධනෙ සො උප්පාදෙතායෙව ඤාතුමිච්ඡිතොති සම්බන්ධො. තුසද්දො චෙත්ථාපච්චෙන නරකාපාතසබ්බ ජනජානනිච්ඡාවිසෙසජොතකො, යදි සියාති සම්බන්ධො, අත්තානම්පි නිද්දිසෙය්ය න කෙවලමුප්පාදෙතාරං, අත්ථිච්චාදි පිතාමහස්ස අත්තනොපි නිද්දෙසෙ කාරණවචනං, තං අපච්චං නිමිත්තං කාරණං, යස්ස තං තංනිමිත්තං තස්මා [කත්වා (පොත්ථකෙ)] එවං දිට්ඨිකො හිච්චාදිනා යථාවුත්තං සමත්ථෙති.

බ්යවහිතජනිතෙනාපීති බ්යවහිතෙන කත්තුනා ජනිතෙනාපි, කරණෙ චායං තතියා, හෙතුම්හි වා. කස්මා එවං දිට්ඨිකොති ආහ ‘යං නිමිත්තං හි’ච්චාදි. හිසද්දො යස්මාදත්ථෙ. යස්සාති පුබ්බජස්ස, තෙන අපච්චෙන අපතනං තදපතනං තතො, ඉදං වුත්තං හොති ‘‘තෙන බ්යවහිතජනිතෙනාපි පුමුනා පුබ්බජොපි නරකං න පතති සො පුබ්බජස්සාප්ය පච්චං භවති යථාවුත්තෙන නිබ්බචනෙනා’’ති. තස්මාච්චස්ස පුබ්බෙ වුත්තයස්මාත්යනෙනාභිසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උපපත්යන්තරමාහ-‘උපචාරතොවෙ’ච්චාදි. පුබ්බ පුබ්බභාවෙ සතීති පුබ්බස්ස පුබ්බස්ස විජ්ජමානත්තෙ සති. බ්යවහිතෙන ජනිතෙ අපච්චෙපි නිමිත්තං අපායාපතකාරණභාවො අත්ථියෙ වාති සම්බන්ධො. කෙසන්ති ආහ-‘පුබ්බෙසන්ති පුබ්බජානන්ති අත්ථො, කෙ නාති ආහ- ‘පාරම්පරියෙනා’ති. අභෙදොපචාරෙනාති පුබ්බපුබ්බභාවෙ සතිච්චාදිනා වුත්තනයෙන ජනකස්ස විය පාරම්පරියෙනපුබ්බෙසම්පිනිමිත්තතා වතො ජනකසදිසත්තා ජනකාව නාම තෙ සියුන්ති එවමභෙදෙන උපචරණතො චින්තනතොති අත්ථො. උභයථාති ඤායෙන උපචාරෙනචාති උභයෙන පකාරෙන, එවමුභයථාපි මූලප්පකතියා පච්චෙනාභිසම්බන්ධා කථමනන්තර [මනන්තරාදි (පොත්ථකෙ) (තත්ථ) පොත්ථකෙ] ජනිතෙනාපච්චෙනාදිපුරිසසම්බන්ධොයෙන තතො ණාදිප්පච්චයො සියාති නාසඞ්ක්නීයං.

තතො චාති මූලප්පකතිතො ච, අපච්චසාමඤ්ඤවචනිච්ඡායන්ති ඉත්ථි පුන්නපුංසකත්තවිසෙසොපග්ගාහි අපච්චසාමඤ්ඤස්ස වචනිච්ඡායං.

එවම්මූලකතිතො- පච්චසාමඤ්ඤෙන ණාදිප්පච්චයං වවත්ථපෙත්වා ඉදානි අපච්චාදිතොපි හොතෙව ණාදි සාමඤ්ඤවිධානා. සො ච බහුලාධිකාරතො ¶ ගුරුජනායත්තත්තා තන්නියොගාචරණෙන පසත්ථෙ යෙවාපච්චෙ බ්යවහිතජනිතෙපි ඉත්ථිවජ්ජිතෙ සියාති දස්සෙතුමාහ ‘නත්තාදීහි’ච්චාදි. සතියෙව ගුරුජනෙ සප්පධානභාවෙන කුච්ඡිතෙ-පච්චෙතු නත්තාදීවුත්තීහි වසිට්ඨාදීහි ණාදිප්පච්චයො හොති වාසිට්ඨොතිආදි, ඉත්ථියඤ්ච න හොති වාසිට්ඨීතිආදි.

අත්ථතොති සාමත්ථියතො. අපච්චෙ විධීයමානො පච්චයො අපච්චවතා ජායමානො තස්සාපච්චන්ති අත්ථෙ ජායති. සොචාය මත්ථවිසෙසො ඡ(ට්ඨියන්ත) තාභාවෙ කථං සියාති ඉදමෙත්ථ සාමත්ථියං. අනන්තරෙ වාපච්චෙ පුත්තෙ-භිධෙය්ය නත්තාදො වාපච්චෙ-භිධෙය්යාති සසම්බන්ධො. කුතොචි අපච්චවතා නත්තාදො එව. ඉදඤ්ච සබ්බම්බහුලවචනෙව සම්පජ්ජතීති ආහ- ‘බහුලාධිකාරා’ති. අපච්චෙති එකවචනෙන නිද්දෙසෙ පුමුනා නපුංසකෙන කරියති, තෙනෙ කස්මිං යෙවාපච්චෙ සියා, න බහූසු වසිට්ඨස්සාපච්චානි වාසිට්ඨානි, න චිත්ථි වාසිට්ඨානි, න චිත්ථියං වාසිට්ඨීත්යාසඞ්කියාහ-‘ඉදඤ්චෙ’ච්චාදි. ඉදඤ්ච අපච්චවචනඤ්ච. ඉමිනා චෙත්ථ තථා නිස්සයකරණං දස්සෙති. තස්ස වචනිච්ඡාභාවතොති තස්ස ලිඞ්ගවචනස්ස සුත්තෙ වත්තුමිච්ඡායාභාවතොති අත්ථො.

කිං පන කාරණං සුත්තෙ ලිඞ්ගවචනාවචනිච්ඡායං තස්සාප්පධානත්තා යෙනකෙනචි ලිඞ්ගාදිනා නිද්දෙසො-වස්සං කත්තබ්බොති නානන්තරියකත්තා තස්සෙහොපාදානං, යථාධඤ්ඤත්ථිනොපලාලාදිනොප්යප්පධානස්සොපාදානන්ති. තතොයෙවාහ-‘උපලක්ඛීයස්සෙත්ථ පධානත්තා’ච්චාදි. ඉත්ථිපුමත්තයුත්තජඤ්ඤවිසෙසො උපලක්ඛීයො, අපච්චෙතීදමුපලක්ඛණං, සයන්ති යථාවුත්තමුපලක්ඛණං සයං. කාරියප්පටිපත්තියාති පුමෙ නපුංසකෙපච්චෙ-භිධෙය්යෙ විධි හොතිච්චෙවං කාරියප්පටිපත්තියා වත්තුං න ඉට්ඨං.

වචනන්තරෙපි අඤ්ඤස්මිං වචනෙ. ආණීති ණිප්පච්චයසුත්තං වදති. අගොත්තාදිතොති යොගොත්තස්සාදිභූතො න හොති, තතො, තෙනෙව ‘‘ආණී’’ති සුත්තෙ (4-5) වක්ඛති-‘අකාරන්තමත්තතොවායංණින ගොත්තාදිභූතතො’ති. වාක්යසමාසාපීති යථාසඞ්ඛ්යෙනාහ. තස්මිං අත්ථෙති තස්මිං වාක්යොපදස්සිතෙ අත්ථෙ, තන්ති වාක්යං. සමාසවුත්තිඤ්ච නිවත්තෙය්යුන්ති සම්බන්ධො.

සතිපනාති ¶ වාකාරෙ සති තු අනිච්චත්තා ණප්පච්චයස්ස. සොපීති සමාසොපි, සමාසොතිආදිනා පක්ඛන්තරමාහ. තෙන වාක්යසිජ්ඣනෙන. පක්ඛෙ වාක්යසමාසාපි සියුන්ති පක්ඛෙ සමාසවුත්තියා එව බාධිතත්තා පක්ඛන්තරෙ ණාදිවුත්ති න බාධීයතීති වාක්යවුත්තියොපි සියුන්ති අත්ථො.

වච්ඡකච්චාදිනා කච්චාදිගණං දස්සෙත්වා තස්ස විභාගෙන නිප්ඵත්තිං දස්සෙතුං ‘වච්ඡාදීහී’තිආදිමාහ. ‘‘කණ්හො බ්රාහ්මණෙ’’ති ගණසුත්තං. තත්ථ කණ්හසද්දො බ්රාහ්මණෙ වත්තමානො ණානණාය නප්පච්චයෙ උප්පාදයතීති අත්ථො. එවමාදීහිච්චාදිනා ආකතිගණත්තමස්ස දස්සෙති. ‘‘කතාණියොවෙ’’ති ගණසුත්තං, දිච්චාදීසූති යතොණ්යො දිස්සති ‘‘ණ්ය දිච්චාදීහී’’ති (4-4), තෙ දිච්චාදයො, තෙසු පාඨාති තංසුත්තප්පදෙසෙ ‘‘කතා ණියොවෙ’’ති පාඨාභාවෙපි දිච්චා දීනමාකතිගණත්තා පඨිතමෙව නාම තන්ති වුත්තං.

ණ්යෙති ණ්යප්පච්චයෙ කතෙ. ගොත්තාදිසද්දාති ගොත්තෙ වංසෙ ආදිභූතා සද්දා. වංසොති අන්වයො. සොයෙව ගාවං සජාති සාධාරණං විජාතිවිනිවත්තනං සකටාදිවචනං තායතීති ගොත්තන්ති වුත්තං, තෙනාහ-‘ගොත්තං වංසො’ති. තස්සාති ගොත්තස්ස, තස්සාදයො ගොත්තාදයොති සෙසො. කෙතෙ ගොත්තාදයොච්චාහ- ‘සඤ්ඤාකාරිනො’ච්චාදි. වච්ඡාදයො නත්තාදිනො අපච්චස්ස අපච්චං තදපච්චාදි චාති දස්සෙතුමාහ-‘නත්තාදිනො’ච්චාදි.

ඝපසඤ්ඤන්තාවෙත්ථ භීය්යො කත්තිකාදයොති ගය්හන්ති. යදි පනෙත්ථ අඤ්ඤෙපි ගය්හන්ති, අත්ථි පණ්හිආදයො කෙචියෙව කත්තිකාදීසු අන්තොගධා හොන්තීති වත්තුමාහ- ‘එත්ථා’තිආදි. විනතා සුපණ්ණමාතා, තෙහීති විධවාදීහි. විධවාදිගණං දස්සෙති ‘බන්ධක’ච්චාදි. විගතො ධවො පති අස්සාති විධවා, බන්ධකී අභිසාරිණී.

යස්ස ¶ ච චවග්ගොති සම්බන්ධො, කෙවලං ගග්ග්යොති එත්තකමෙවා දස්සෙත්වා පරසත්ථාගතගග්ගාදිගණෙකදෙසභූතකුණ්ඩනීසද්දතොපි කොණ්ඩඤ්ඤොති මුදාහරන්තො සො ගග්ගාදිගණොප්යත්රාභ්යුපගතොති විඤ්ඤාපෙති. තස්මා තස්මිං ගග්ගාදිකෙපි පරසත්ථපඨිතෙ යොයො පයොගො ආගමෙ දිස්සති වච්ඡො අග්ගිවෙස්සොච්චාදි. සොපීහ වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුමාහ-‘ගග්ගාදි’ච්චාදි. ගග්ගාදීති ගග්ගාදි අයං. ගොත්තස්ස ගග්ගවංසස්ස ආදිභූතෙන ගග්ගෙන උපලක්ඛිතො ගණො ගොත්තාදිගණො, තෙන ගග්ගො නාම කොචි, තස්සත්වපච්චං ගග්ගීති භවති. පපුත්තාදොවාති අවධාරණං ගග්ගස්සාපච්චං ගග්ගිච්චෙව යථාසියාති.

පකතස්සාති ‘‘මාගධං සද්දලක්ඛණ’’න්ති වා ‘‘නාමස්මා’’ති වා පකතස්ස. ආති නාමවිසෙසනෙසති ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති තදන්ත විධිනා අකාරන්තො ගය්හතීති ආහ-‘විසෙසනෙන චා’තිආදි. අනන්තරමපච්චන්ති සම්බන්ධො.

පච්චයන්තෙනාති රාජඤ්ඤොති පච්චයන්තෙන. රාජඤ්ඤොතීමස්සත්ථො ඛත්තියජාතීති, රාජඤ්ඤජාතීති අත්ථො. රඤ්ඤො අපච්චං රාජාපච්චං.

සමුදායෙනාති පච්චයන්තසමුදායෙන, ජාතියන්ති මනුස්සජාතියං. ජාතිසද්දාඑතෙති ඉදං මනුස්සො මානුසොති එත්ථ අපච්චත්ථාභාවෙ හෙතුවචනං. අපච්චත්ථො එත්ථ නත්ථෙවාති ච ඉදං විසුං මනුස්සමානුස සඞ්ඛාතස්ස පච්චත්ථස්සාභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. ණොවාති මනුනො අපච්චන්ති අත්ථෙ‘‘ණො වාපච්චෙ’’ති (4-1) ණප්පච්චයොව. න ජාතීති බ්යතිරෙකමාහ.

රාජසම්බන්ධෙති ¶ රඤ්ඤෙති වුත්තරාජසම්බන්ධෙ. පඤ්චාලානං ඛත්තියානං අපච්චං, පඤ්චාලානං ජනපදානං රාජාති වා එවමෙත්ථ වි(භාගො) වෙදිතබ්බො ඔක්කාකානං අපච්චං රාජා වා ඔක්කාකො.

සාමඤ්ඤෙන රත්තසද්දස්සාත්ථමාහ- ‘කුඞ්කුමාදිනා’ති. අඤ්ඤථා ‘රාගො කුසුම්භාදී’ති වුත්තත්තා කුසුම්භාදිනාති (වුත්තං) සියා, රඤ්ජි අය මත්ථි අභිසඞ්ගෙ‘භොජනෙ රත්තො’ති. අත්ථි වණ්ණවිසෙසෙ ‘රත්තොගො’ති, ලොහිතොත්යත්ථො, අත්ථි සුක්කසජ වණ්ණන්තරාපාදනෙ‘රත්තො පටො’ති. ඉහ තු තතියෙ-ත්ථෙ වත්තමානො ගය්හතීති වුත්තං- ‘වණ්ණන්තරමාපාදිත’න්ති. රාගාති.

අත්ථග්ගහණන්ති අත්ථප්පධානත්තා නිද්දෙසස්ස වුත්තං. තඤ්චාචරියාන මුපදෙසතො අවිච්ඡින්නා (චරිය) පාරම්පරියාවගම්යතෙ, රාගාති කසාව සඞ්ඛාතඅත්ථනිද්දෙසො. තෙනාති පටස්ස රත්තභාවෙ රාගස්ස කරණනිද්දෙසො, රත්තන්ති පච්චයත්ථනිද්දෙසො, පච්චයො චායං කසා වත්ථතො භවත්යසම්භවා, තෙන සුත්තෙ රාගාති වුත්තෙපි තබ්බාචකා කසාවසද්දාති විඤ්ඤායති, රාගාති පන තෙනාති රාගස්සෙව නිද්දිට්ඨෙපි තබ්භාවෙනා [තබ්බාවකභාවෙනා-ති භවිතබ්බං] ත්ථො නිද්දිට්ඨො, තබ්බාචකා ච හොන්තො‘තෙන රත්ත’න්ති අත්ථෙ හොතීති කසාවෙන රත්තන්ති විඤ්ඤායතීති රාගවාචිනො තතියන්තත්තං සම්පජ්ජති, තෙන ‘ණ රාගා තෙන රත්ත’න්ති වුත්තෙපි ලබ්භමානත්ථවසෙන වුත්තං- ‘රාගවාචිතතියන්තතො’ති. සුත්තෙ පන රාගෙන රත්තන්තෙතස්මිං අත්ථෙ රාගා රාගවාචීසද්දා තතියන්තා ණප්පච්චයො හොතීති අත්ථො. අභිධානතොති උපචාරවසෙන කථනතො. විනාපි තෙනාති තංපච්චයං විනාපි.

තතියන්තතො විජ්ඣත්ථං තෙනාති අනුවත්තතෙති සම්බන්ධො. සුත්තෙ අයමත්ථො ‘‘ඉන්දුයුත්තෙන නක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතො චෙ කාලො, තදා තෙන ¶ ලක්ඛිතෙ කාලෙත්යස්මිං අත්ථෙ තතියන්තතො නක්ඛත්තා ණො හොතී’’ති. සුත්තවිවරණෙ තු තඤ්චෙත්යාදිකමධිප්පායවසෙන වුත්තං. තෙනාත්යනුවුත්තියා තතියන්තතොති ලබ්භති නක්ඛත්තෙනාති සුතත්තාති, කාලෙති පන අත්ථනිද්දෙසතො ණප්පච්චයාධෙය්යස්ස කාලො ආධාරොති විඤ්ඤායතීති ‘ලක්ඛිතෙ කාලෙ’ති වුත්තං, විසෙස්සගතවිභත්තියා විචාරිතාය විසෙසන ගතා ච (විචාරිතා) නාමාති ආහ- ‘නක්ඛත්තෙනෙ’තිච්චාදි, ඉහ කෙචි ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං කිරියාසභාවමිච්ඡන්ති අනිච්චං, අපරෙ තු දබ්බසභාවං නිච්චං. තස්සො භයස්සපි කාලස්ස චන්දයුත්තෙන ඵුස්සාදිනා ලක්ඛියභාවා ලක්ඛණෙ තතියා යුත්තන්ති වත්තුමාහ- ‘කිරියා රූපො කාලො’ච්චාදි.

විසෙසාවසායොති කාලස්ස විසෙසාවධාරණත්ථමෙව හි ‘ඵුස්සී රත්ති’ච්චාදි. ලොකෙ පයුජ්ජතෙ. ගුරුනාති එත්ථ ගුරු ජීවො, න නක්ඛත්තං, චන්දයුත්තතා පනෙත්ථ අත්ථි… චන්දයුත්තෙන ගුරුනා රත්තියා ලක්ඛිතත්තා. කත්තිකාය ලක්ඛිතො මුහුත්තොති එත්ථ චන්දං විනා කත්තිකාය තු කෙවලාය මුහුත්තො කාලො ලක්ඛිතො ‘කත්තිකා මුහුත්තො’ති. ඵුස්සෙන ලක්ඛිතා අත්ථසිද්ධීති එත්ථ ඵුස්සෙනින්දුයුත්තෙන අත්ථසිද්ධි ලක්ඛිතා න කාලො ඵුස්සොති. නක්ඛත්තයුත්තස්ස කාලස්ස රත්යාදිවිසෙසාපරාමාසෙන නක්ඛත්තවාචිතො උප්පන්නස්ස පච්චයස්ස සුත්තන්තරෙන ලොපං විධාය පුන අඤ්ඤෙන සුත්තෙන යුත්තාති දෙසවිධානෙන සකලිඞ්ගසඞ්ඛ්යායුත්තෙහි-ට්ඨමභිධානං පරෙහි, තදාහ- ‘අහො රත්තො’ච්චාදි.

රත්යාදිවිසෙසාපරාමාසෙනාති ඵුස්සී රත්ති ඵුස්සො අහොති එවං රත්යාදිවිසෙසස්ස අපරාමාසෙන අසම්මස්සෙන අග්ගහණෙන. සකලිඞ්ගසඞ්ඛ්යායුත්තෙනාති ඵුස්සකත්තිකාදීනං යංයං ලිඞ්ගං යායා සඞ්ඛ්යා, අත්තනියෙහි තෙහි තෙහි ලිඞ්ගෙහි තාහිතාහි ච සඞ්ඛ්යාහි යුත්තෙන නක්ඛත්තසද්දෙන. න තදුපලක්ඛිතො කාලොති කත්තිකා සද්දොබහුවචනන්තො බහුතාරකත්තා කත්තිකාය, තායකත්තිකාය ලක්ඛිතොකාලොපරෙහිවිය න කථීයතීති අත්ථො. අථ තදුපලක්ඛිතස්සකාලස්සෙවකත්තිකාසද්දෙනාභිධානෙ කො දොසො යෙ නෙවමුච්චතෙච්චාහ- ¶ ‘අජ්ජෙති’ච්චාදි. ඉමිනා ච පරමතෙ දොසො උබ්භාවිතො, තදත්ථත්තෙ සතීති තදුපලක්ඛිතකාලත්ථත්තෙ සති.

සත්තමී සියාති නක්ඛත්තසද්දා තද්ධිතලොපන්තා ඵුස්සෙන පායසං භුඤ්ජෙය්ය, ඵුස්සෙ පායසං භුඤ්ජෙය්යා’ත්යාදො ආධෙය්යන්තරාපෙක්ඛා සියා සත්තමී, යා සුත්තන්තරෙන විධීයති පාණිනීයෙහි, තතො ‘අජ්ජකත්තිකා’තෙත්ථාප්යාධෙය්යන්තරාපෙක්ඛා සත්තමී සියා ලොපන්තත්තා ‘අජ්ජකත්තිකාසූ’ති, න පඨමා. පඨමායෙව පනායං පයොගො ‘අජ්ජකත්තිකා,ති. අජ්ජෙත්යධිකරණප්පධානො අහොරත්තකාලවාචී සද්දො, කත්තිකාසද්දොපි තද්ධිතලොපෙන තක්කාලාභිධායකො, තතො යෙවඋභින්නම්පිසාමානාධිකරණ්යා කත්තිකායොප්යධිකරණං සම්පජ්ජන්තෙ, තඤ්ච න විනාධෙය්යෙන හොතීත්යාධෙය්යන්තරාපෙක්ඛායං තෙසු සත්තමීයෙව සියා, න පඨමා (උප) පජ්ජෙය්යාත්යධිප්පායො. අත්තනොදානි දස්සනෙ සත්තමියා අප්පසඞ්ගං පඨමායෙවොපපත්තිං දස්සෙතුමාහ- ‘චන්දෙ පනූපචාරෙනෙ’ච්චාදි, නාධෙය්යන්තරාපෙක්ඛාච්චනෙන සත්තමියා අප්පසඞ්ගමාහ. එවඤ්චරහි වචනමන්තරෙන පරෙසං විය සත්තමීවිධායකං කථං කත්තිකාය ජාතොච්චාසඞ්කිය තම්පටිපාදෙතුමාහ- ‘කත්තිකාය ජාතො’ච්චාදි. බහුවචනන්තත්තෙපි කත්තිකාය ජාතියමෙක වචනන්තං. පකාරන්තරමාහ- ‘ලොපොති’ච්චාදි. ලොපෙනාති කත්තිකාහි ඉන්දුයුත්තාහි ලක්ඛිතො කාලොති විග්ගය්හ කතණප්පච්චයස්ස ලොපෙන.

සෙති පඨමන්තාති සාති නිද්දිට්ඨපඨමන්තා, යං පඨමන්තන්ති සාචෙති දස්සිතං පඨමන්තමාහ. පඨමන්තස්ස දෙවතාපුණ්ණමාසිත්තභාවතො තදත්ථමභෙදෙනාහ- ‘සා’ති. කා සා දෙවතාච්චාහ- ‘ලොකප්පසිද්ධායෙව දෙවතා’ති. යාගසම්පදානම්පි ලොකෙ දෙවතාති පසිද්ධන්ති යාගස්ස යජිතබ්බස්ස පුරොඩාසාදිනො සම්පදානම්පි පටිග්ගාහකො පින්දාදි ලොකෙ දෙය්යස්ස පුරොඩාසාදිනො දෙවතා සාමීති පසිද්ධන්ත්යත්ථො, ඉන්දො දෙවතා අස්ස ඉන්දං, ආදිච්චො දෙවතා අස්ස ආදිච්චං, හවි පුරොඩාසාදි යාගදබ්බං.

මන්තථොමනීයම්පි ¶ දෙවතාති පසිද්ධන්ති යෙන මන්ථෙන යො ථූයතෙ සො තස්ස මන්තස්ස දෙවතා සාමීති ලොකෙ පසිද්ධන්ත්යත්ථො මහින්දො යමො වරුණො දෙවතා අස්සාති විග්ගහො. වුත්තනය මෙවාති ‘‘නක්ඛත්තෙනින්දුයුත්තෙන කාලෙ’’ති සුත්තෙ වුත්තනයමෙව. ජාත්යෙකවචනං මඝායාති, තාරකරූපානම්පන බහුත්තා මඝාසද්දො බහුවචනන්තො. පාණිනීයා ‘‘සාස්මිං පුණ්ණමාසීති සඤ්ඤාය’’න්ති (4-2-21) සුත්තයිත්වා ඵුස්සී පුණ්ණමාසී අස්මිං ඵුස්සො මාසො ඵුස්සො අද්ධමාසො ඵුස්සො සංවච්ඡරොති සඤ්ඤායං පටිපාදෙන්ති, තෙන තෙසං ඵුස්සී පුණ්ණමාසී අස්මිං පඤ්චදසරත්තෙති එත්ථ ච භතකමාසෙ ච තද්ධිතො න භවති. ඉධ පන ‘සඤ්ඤාය’න්ති වචනාභාවෙ භතකමාසෙපි ඡට්ඨ්යත්ථෙ භවතීත්යාසඞ්ක විරචයති ‘භතකමාසෙපි’ච්චාදි. පුණ්ණො මා ඉච්චත්ර මාසද්දො චන්දපරියායොති ආහ- ‘මාසද්දෙනෙ’ච්චාදි. පුණ්ණො මා අස්සන්ති නිබ්බචනාති එත්ථ පුණ්ණමාසීසද්දස්ස පුණ්ණො මා අස්සන්ති නීහරිත්වා වචනාති අත්ථො. වුත්තියා අත්ථස්ස ඵුටීකරණාය වුත්තං- ‘සො පුණ්ණො තිආදි. තස්සන්ති පුණ්ණමාසියං. සාපුණ්ණමාසී, භතකස්ස භතියා කම්මකාරකස්ස යො තිංසති රත්තො මාසො පරිබ්බයනියමිතො, තස්ස සම්බන්ධිනී නෙති සම්බන්ධො.

යස්සඤ්චතිථීයන්ති අනියමෙන පටිපදාදිමාහ. අතොඑව ච නිපාතනාති ඉමස්මාව නිපාතනා, තෙනෙවාහ- ‘සුත්තෙ වචනමෙව නිපාතන’න්ති. මාසසුතියාච්චාදො සාධිප්පායමත්ථං විවරති ‘යදිපි’ච්චාදිනා. අස්සාති සාමඤ්ඤවචනෙපි ‘සාස්ස දෙවතා පුණ්ණමාසී’ති සුත්තෙ අස්සාති අවිසෙසවචනෙපි සොයෙව පුණ්ණමාසීසද්දෙ සූයමානො මාසොයෙව ඡට්ඨ්යත්ථො විඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො.

පඤ්චදසරත්තාදොති පරෙසං සඤ්ඤාගහණෙන නිවත්තිතපඤ්චදසරත්තාදො. අථ අද්ධමාසසංවච්ඡරානම්පි උදාහරණත්තෙ නොපඤ්ඤාසො කස්මා න කතොච්චාහ- ‘අද්ධමාසසංවච්ඡරාන’මිච්චාදි. එවම්මඤ්ඤතෙ ‘‘අද්ධමාසසංවච්ඡරානං න පච්චයෙනොජුකමභිධානමපි තු සංවච්ඡරෙපි ඵුස්සාදිමාසසම්භවාස්මිං සංවච්ඡරෙ ඵුස්සෙන මාසෙන සම්බන්ධා ඵුස්සොත්යුපචාරීයතෙ, යථා ච ඵුස්සාදිමාසස්ස සම්බන්ධී අද්ධමාසො ඵුස්සො අද්ධමාසොත්යුපචාරීයතෙ ¶ , න පනොජුකන්ති තෙසමුදාහරණත්තෙ නානුපාදාන’’න්ති.

නාකඩ්ඪනත්ථොති ණස්සාකඩ්ඪනත්ථො න හොති. යද්යාකඩ්ඪනත්ථො අස්ස, තදා චානුකඩ්ඪිතං නොත්තරත්රානුකඩ්ඪෙය්යාති මඤ්ඤතෙ, කොචියෙව හොතීති හොන්තීති ඉතො භින්දිත්වා ආනෙතබ්බං. තදා දෙසස්සාති ඉමිනා ‘‘තදාදෙසා තග්ගහණෙන ගය්හන්තී’’ති පරිභාසමුපලක්ඛෙති. කතයාදෙසස්සාපීති කතො යාදෙසො යස්ස තස්ස කතයාදෙසස්සාපීති. ඉකාරස්සාති යාදෙසතො පුබ්බෙ ඉකාරස්ස, ඉමිනා චාදෙසාදෙසීනමභෙදො දස්සිතො. තසද්දෙ නෙකෙනාපි පච්චෙකාභිසම්බන්ධෙ සිද්ධෙති එවමඤ්ඤතෙ- ‘‘යථා’තෙන කතංකීත’ (4-29) න්ත්යාදිසුත්තෙ එකොව තසද්දො බහූහි පච්චයත්තෙහි සම්බජ්ඣතෙ, තථිහාපි එකමෙව තසද්දග්ගහණං ‘තමධීතෙ තංජානාතී’ති පච්චෙකමභිසම්බජ්ඣතෙ, තස්මා කිමෙතදත්ථෙන ද්විතග්ගහණෙනෙ’’ති. ද්විතග්ගහණෙ පයොජනත්තයං වුත්තං, තත්ථ පඨමං දස්සෙන්තො ජානනිච්චාදිනාධිප්පායමාවීකත්වා ද්විතග්ගහණමිච්චාදිනා පදත්ථමාහ.

තත්ථ-‘යො යමධීතෙ ජානාති චා’ති ඉමිනා ද්විතග්ගහණාභාවෙ පච්චයත්ථාවයවස්ස සමුච්චයප්පසඞ්ගමාහ. සමුච්චයෙ සති(යො) යමධීතෙ ජානාති ච, තත්ථෙව සියා, යො පනාධීතෙ කෙවලං, න (ජානාති) තත්ථ න සියාති බොධයිතුං බ්යභිචාරමාහ‘න පච්චෙකාති සම්බන්ධෙනෙ’ති. යථා ‘‘තෙන කථං කීත’’මිච්චාදො ‘‘තෙන ජිතං ජයති’’ච්චාදි පච්චෙකසම්බන්ධෙන භවති එවම්මාවිඤ්ඤායීති යථෙච්චාදි කස්සාත්ථො. ‘තෙන කතං කීත’’මිච්චාදීහි අවත්වා ‘‘තෙන ජිතං ජයති’’ච්චාදිසුත්තෙකදෙසවචනමත්ථබ්යත්ති තථා වුත්තෙ හොතීති වුත්තං, තෙන ජිතමිච්චාදො ජයනාදිකා කිරියානෙ කදබ්බසමවායිත්තෙන පසිද්ධාති යුත්තො තත්ථ පච්චෙකාභිසම්බන්ධො, නෙවමජ්ඣෙන වෙදනා ප්යෙකදබ්බසමවායිත්තාභිය්යොත්යධිප්පායො.

ඉදානි ¶ දුතියං දස්සෙති ‘ජානන’මිච්චාදි, නිමිත්ත මිට්ඨානිට්ඨබොධකාරණං මුහුත්තො කත්තිකාදි, උප්පාතො ඉට්ඨානිට්ඨසූචකං පථවිසමුද්දාදීනං සභාවපරිච්චාගෙනාඤ්ඤතත්තගමනං. ජානනසාමඤ්ඤෙති නිමිත්තාදීනං ජානන සාමඤ්ඤෙ. ‘යථාවුත්තජානනස්ස අජ්ඣෙන විසයත්තෙ හෙතුමාහ- ‘තං ජානාතීති තසද්දෙන අධීයමානපරාමසතො’ති. තතියං දස්සෙති ‘යතො චෙ’ච්චාදිනා. යතො ච උප්පන්නෙන විධිනා අජ්ඣෙන ඤාතු අභිධානම්පසිද්ධන්ති සම්බන්ධො, පොත්ථකෙසු පන අජ්ඣෙතුඤාතූසුති පාඨො දිස්සති, එත්ථායමධිප්පායො ‘‘කත්ථචි පසිද්ධිවිසයො හොති තසද්දො, තථා ච වුත්තං සුබොධාලඞ්කාරටීකායං පක්කන්තවිසයො තථා පසිද්ධවිසයො අනුභූතවිසයො ච තංසද්දො යං සද්දං නා පෙක්ඛතෙ’ති, තස්මා පසිද්ධිවිසයෙන තසද්දෙන පුථගෙව පසිද්ධියා උපසඞ්ගහත්ථං ද්විතග්ගහණං කත්තබ්බ’’න්ති. අත්ථත්තයෙ වත්තමානස්ස තු තසද්දස්ස සවිසයො විසෙසො තතොවාත්ථිකෙහි වෙදිතබ්බො.

විසයසද්දො ගාමසමුදායෙපි වත්තතෙ, ගාමසමුදායො ච නාම දෙසොයෙව, තෙනාහ විසයොපි ගාමසමුදායත්තා දෙසොයෙවා’ති, ඉමිනා විසයදෙසසද්දානං සමානාධිකරණත්තමාහ. වසාති දෙසවාසිනො වසාතයො, අනුවාකො ගන්ථවිසෙසො.

තන්නාමෙච්චාදිනා න කෙවලං නිවාසෙයෙව, අථඛො වක්ඛමානෙසු පීති දස්සෙති. පච්චයන්තං සෙබ්බාදි. දෙසනාමම්භවති චතූසු අත්ථෙසූති විඤ්ඤායති, තෙනාහ-‘නිවාසාදො විධී’ති. නිවාසාදොති නිවාස අදූරභවනිබ්බත්තඅත්ථිඅත්ථෙසු. සංහිතනාමං නාම ලොකියසද්දවො හාරාප්පසඞ්ගමඤ්ඤසද්දවොහාරෙනුපාත්තනාමං.

නගරම්පි දෙසොයෙවාති ආහ- ‘අදූරභව’න්ති.

යථායොගත්ථොති වුත්තියං වුත්තයථායොගසද්දස්ස අත්ථො.

පච්චයන්තනාමෙති ¶ පච්චයන්තනාමං යස්ස සත්තම්යත්ථභූතස්ස දෙසස්ස හස්මින්ති අත්ථො, නාඤ්ඤස්සෙති භූමාදිවිසිට්ඨත්ථයුත්තතො අඤ්ඤස්ස පච්චයන්තනාමං න හොතීති අත්ථො. බදරා බබ්බජා අස්මිං දෙසෙ සන්තීති විග්ගහො.

හීය්යත්තනොති ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති (134) ද්විත්තං.

මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො, අන්තෙ භවො අන්තිමො ඉච්චාදි.

මගධෙසු අරඤ්ඤෙ ගඞ්ගායං පබ්බතෙ වනෙ කුලෙ බාරාණසියං චම්පායං මිථිලායං සම්භවොති විග්ගහො. ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120) එය්යකොති සෙසො. පච්චයන්තරදස්සනෙ සති ඉමිනාව සුත්තෙන ඉතො අඤ්ඤත්රාපි පච්චයන්තරානි හොන්තීති සෙසො, ගාමෙ භවො උදරෙ භවො පඤ්චාලෙසු භවො බොධිපක්ඛෙ භවොති විග්ගහො.

සිප්පසද්දත්ථමාහ-‘ලොසල්ල’න්ති. තමෙව බ්යඤ්ජයති ‘කිරියෙ’ච්චාදිනා, කරණං කිරියා වාදනාදිකස්ස අභ්යාසො, සො පුබ්බො යස්සාති සමාසො, වීණාදිසද්දෙහි කිමුච්චතෙච්චාහ- ‘වීණාදි’ච්චාදි, දබ්බං තංතංසමුදායරූපං. සිප්පඤ්චාති වත්වා තදත්ථං විභාවෙති ‘කිරියා විසෙසො’ති. වාදනාදිකිරියාය විසිට්ඨො ජානනකිරියාවිසෙසොති අත්ථො, ඉමිනා වීණාදිසද්දා දබ්බත්ථවුත්තිනො වාදනාදිකිරියං කිරියා විසෙසඤ්ච ¶ සිප්පමුපචාරෙන වදන්තීති දීපෙති. ඉතිසද්දො හෙතුම්හි. සායෙවෙති අභ්යාසිතබ්බා ජානනකිරියාවිසෙසස්ස පුබ්බභූතා වාදනකිරියා, විසෙසෙතුං යුත්තා වීණාදිසද්දෙනාති අධිප්පායො.

යුත්තතා චෙත්ථ… වීණාදිවාදනවසෙන සිප්පස්ස ගහෙතබ්බභාවතො, කථං වීණාදිසද්දෙහි දබ්බවුත්තීති වාදනා වුච්චතීති ආහ- ‘වීණාදි විසයත්තා’ති, වාදනවුත්තිවීණාදිසද්දානං සිප්පවුත්තිත්තං යථාවුත්තස්සො පමාවසෙන වත්තුමාහ- ‘යථෙ’ච්චාදි. වීණාදිවාදනන්ති යථෙති සම්බන්ධො. වුත්තමෙව ඵුටයන්තො වුත්තිගන්ථස්ස මුඛං විවරීයති ‘කිරියෙ’ච්චාදිනා. කිරියාත්යාසපුබ්බකං ඤාණක්ඛමං කොසල්ලං වාදනකිරියා විසයත්තා වීණාවාදනමිච්චනෙන කිරියාසද්දෙන වුච්චතීත්යත්ථො. මුදඞ්ගං මුදඞ්ගවාදනං සිප්පමස්ස, වංසො සිප්පමස්සාති විග්ගහො. සීලමද්දබ්බං කථං පංසුකූලාදි(නො) සීලත්ථසමානාධිකරණත්තෙනාභිධානන්ත්යාහ- ‘පංසුකූලාදිධාරණ’මිච්චාදි. තඤ්ච සීලන්ති සම්බන්ධො.

අප්පිච්ඡතායාති පච්චයප්පිච්ඡතාය. සන්තුට්ඨිතායාති චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදසවිධසන්තුට්ඨියා. අනුවිධීයමානං කරීයමානං. ඵලනිරපෙක්ඛන්ති ඉමිනා ඉධ ලොකෙ චීවරාදිහෙතු පණිධාය පංසුකූල ධාරණාදිං පටික්ඛිපති, සීලං තප්පරභාවෙන සෙවනා. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘පංසුකූලාදිධාරණං පංසුකූලාදිවිසයන්ති පංසුකූලාදිසද්දෙනොපචාරෙනාභිධීයතෙ, සීලං පංසුකූලධාරණවිසයන්ති පංසුකූලාදි සද්දෙනොපචාරෙනොච්චතී’’ති. තිචීවරං සීලමස්සාති විග්ගහො තෙසං ගුළො පණ්යමස්සාති විග්ගහො තොමරං, මුග්ගරො පහරණමස්සාති විග්ගහො, උපධීයත්යුපරිආධීයතීති රථඞ්ගං වුච්චති. කාමක්ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරා වා උපධි උපදධාති සුඛං දුක්ඛංවාති කත්වා.

බහුම්හි භූතානගතෙසුපි පච්චයභාවෙ කාරණමාහ-‘සඞ්ඛ්යාකාලානමවිවච්ඡිතත්තා’ති, සුත්තෙ වුත්තාය එකසඞ්ඛ්යාය වුත්තමානකා ලස්සෙව ච වත්තුමනිච්ඡිතත්තාති අත්ථො.

තදුපාදානන්තූති ¶ තෙසමෙකවචනාදීනමුපාදානන්තු. තං නානන්තරීය කත්තාති උපලක්ඛණවසෙන තෙසං වචනකාලන්තරානමවිනාභාවිත්තාති අධිප්පායො. හන්තිච්චාදිත්යාද්යන්තස්ස කිරියාප්පධානත්තෙ කථං ණාදීනං තදත්ථෙ ජායමානානං සාධනප්පධානත්ත මිච්චත්ර හෙතුමාහ ‘සභාවතො’ති. මීනෙ හන්තීති මෙනිකො. අජිව්හා අනිමිසා ච මච්ඡා, දිට්ඨොව සන්දිට්ඨන්ති ඉමිනා සංසද්දස්ස විසුං අත්ථභාවං දස්සෙති. ලොකුත්තරධම්මොති නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො, ඵලධම්මොපි හෙට්ඨිමො සකදාගාමිවිපස්සනාදීනං පච්චයභාවෙන උපරිමග්ගාධිගමස්ස උපනිස්සයභාවතො පරියායතො දිස්සමානොව වට්ටභයං නිවත්තෙති, භාවනාභිසමයවසෙන මග්ගධම්මො සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිබ්බානධම්මො.

වට්ටභයන්ති කම්මකිලෙසවිපාකසඞ්ඛාතං තිවිධවට්ටභයං. විධාන වචනන්ති අප්පත්තෙ-ත්ථෙ නියොගසඞ්ඛාතවිධිනො පකාසතං එහිපස්ස වචනං. පරිසුද්ධත්තාති කිලෙසමලවිරහෙන සබ්බථා විසුද්ධත්තා. අමනුඤ්ඤම්පි කදාචි සප්පයොජනං යථාසභාවප්පකාසනෙන දස්සෙතබ්බං භවෙය්යාති තදභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘විජ්ජමානම්පි චෙ’ච්චාදි. නනු ච එහිපස්සාති ත්යාද්යන්තා, තස්මා නෙතෙති පච්චයො පප්පොති, තථාහි පාටිපදිකතො පච්චයවිධානම්පටිපාදිතං, න ත්යාද්යන්තතො නාපි වාක්යතො, තස්මා කථමෙහිපස්සිකොති හොතීති ආහ-‘එහිපස්සසද්දොචාය’මිච්චාදි. පදසමුදායස්සානුකරණොති පදසමූහස්ස අනුකරණභූතො එකො එහිපස්සසද්දො. අථවා එහි ආගච්ඡ ඉමං ධම්මං පස්සාති යො අප්පත්තෙ-ත්ථෙ නියොගසඞ්ඛාතො විධි, තබ්බාචකො යන්නිපාතො එහිපස්සාති, එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො, අථවා එහිච්චෙව නිපාතො, දස්සනං ඤාපනං පස්සො, එහීති පස්සො ඤාපනං එහිපස්සො, එහිපස්සං අරහතීති එහිපස්සිකො.

එකීභාවොති මුග්ගෙහි සංසට්ඨානං මාසානමිව මිස්සීභාවො. එසොති සංසග්ගො, උක්කංසෙනාති උක්කංසාධානෙන [උත්කංසසාධනෙන (පොත්ථකෙ)] ච භවිතබ්බන්ති සම්බන්ධො ¶ . සංසග්ගඋක්කංසානං සහභාවස්ස අනෙකන්ති කත්තෙ කාරණමාහ- ‘අසුචිදබ්බෙ’ච්චාදිනා. බ්යතිරෙකමාහ- ‘නුක්කංසො’ති යත්ථ සංසග්ගරහිතං කෙවලමභිසඞ්ඛත්තමත්ථි, තත්ථ පච්චයමුදාහරණෙන දස්සෙත්වා විජ්ජාය සහ සංසග්ගස්සාවිජ්ජමානත්තෙ කාරණං වදති ‘රූපී ධම්මත්තා’තිආදි. රූපං භූතොපාදායභෙදමස්ස අත්ථීති රූපී, ඝතාදි සංසට්ඨං භත්තාදි. තස්ස ධම්මො සභාවො සංසග්ගො, තස්ස භාවො තත්තං, තස්මා, තස්සාති සංසග්ගස්ස, විජ්ජාත්වරූපී… යථාවුත්ත රූපසභාවාභාවා, තෙනාහ- ‘විජ්ජාය ච අරූපිත්තා’ති චරඉච්චන්ධාතුයෙව චරති.

වාචසිකං මානසිකන්ති ‘‘මනාදීනං සක, යංකිඤ්චීති සතාදිකං යංකිඤ්චි. බාහුලකෙනෙවෙත්ථාවධාරණං ලබ්භතීති වුත්තං- ‘තතො වා’ති, දෙවදත්තෙන කීතොති සො අත්ථො තදත්ථො, තස්ස අප්පතීති අභිධානසත්තිවෙකල්ලෙන වුත්තියමනවගමො, දෙවදත්තිකොති හි වුත්තෙ දෙවදත්තෙන කීතොත්යයමත්ථො නප්පතීයතෙ… තාදිස සද්දසත්තිවෙකල්ලෙන තදත්ථස්සානමිධීයමානත්තා, අවගමො ච නාම සති සාමත්ථියෙ සියාති ඉමමත්ථං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුමාහ- ‘තදත්ථාප්පතීතියා’තිආදි.

අභිධානලක්ඛණත්තන්ති අභිධානං සති සාමත්ථියෙ වාක්යෙ වචනීයස්සාත්ථස්ස වුත්තියා කථනං ලක්ඛණං සභාවො යෙසන්තෙ අභිධානලක්ඛණා, තෙසං භාවො තත්තං, තබ්බාදිසමාප්යෙවමෙව දට්ඨබ්බා. මරිචෙන අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං වාති, සලාකාය ජිතන්ති විග්ගහො.

යො ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120)

පවුත්තෙපීති කච්චායනෙන පවුත්තන්ති අත්ථෙ ‘‘අඤ්ඤස්මිං’’තිස්මිංණො හොතෙවාති අධිප්පායො.

මාතාපිතුන්නං ¶ මාතාපිතරොති මාතුයා මාතාපිතරො පිතුස්ස මාතාපිතරො, න එකමෙකතො ද්වීසූති එකතො එකතො වුත්තනයෙන ද්වීසුද්වීසු අත්ථෙසු න භවතීති අත්ථො.

මාතු හිතො, පිතු හිතොති විග්ගහො.

සෙන රූපෙන ඤාතෙපි විසෙසරූපෙන අඤ්ඤාතො අඤ්ඤාතවිසෙසො. කට්ඨාදිමයා යා පටිමා තම්පටිච්ඡන්දකං. සම්බන්ධො සස්සාමීලක්ඛණො අස්ස අත්ථීති සම්බන්ධි කස්සාති කිං සද්දනිද්දිට්ඨො, සොව විසෙසො, සම්බන්ධිවිසෙසො විසයො අස්ස අඤ්ඤාණස්සාති සමාසො. පයොගාසම්භවාති අයමස්සොති වුත්ත අස්සප්පකතියාපි පයොගා සම්භවා. තථාහි යදි යස්සාච්චන්තමජානනං සියා තථා සති සබ්බථා වත්ථුජානනාභාවෙ පකතියෙව න සියා, න හි සබ්බථා අවිඤ්ඤාතත්ථො සද්දො පයොගමහරති, තස්මා සරූපෙන ඤාතස්ස යස්ස විසෙසො අවිඤ්ඤාතො, සොයෙවිධ අඤ්ඤාතො-තිමතොති විඤ්ඤායතෙ, අඤ්ඤාතො-ස්සොකස්ස [අඤ්ඤාතො සෙසඤ්ඤස්ස (පොත්ථකෙ)] වා කුතොතිවා කිං සභාවො වෙති හි අස්සකොති. කප්පච්චයන්තො හත්ථිකඉච්චයන්නාමධෙය්යං නාමං යස්ස හත්ථිවියාති දස්සිතපටිභාගස්ස සො කප්පච්චයන්තනාමධෙය්යො. අභිනිවෙසෙන වා සිජ්ඣන්ති යථා අජ්ජුනාදිවෙසධාරිනි අජ්ජුනාදිසද්දෙනාති අධිප්පායො.

පටිමායාති එත්ථ පූජනත්ථා එව පටිමා ගහිතා, මොරසමාන නාමත්තා මොරොවියාති යොජනා, චඤ්චා තිණපුරිසො, ඉධ පන තං සදිසො පුරිසො මනුස්සො චඤ්චා. අකස්මා එව ආකස්මිකං ‘‘සකත්ථෙ’’ති (4-122) ණිකො. යංකිඤ්චි අබුද්ධිපුබ්බකං, තමාකස්මිකං, තස්මිං ආකස්මිකෙභිධෙය්යො සති ඉවසද්දත්ථෙ වත්තමානතො ඊයො හොතීති අත්ථො. කාකො ච තාලඤ්ච ඵලං කාකතාලානි, තෙසමිව මිලනං. අජාඛග්ගානමිව මිලනං යදාකස්මිකං, කිඤ්චි තම ජාඛග්ගීයං ¶ , ණො ඉවත්ථෙ. සක්කරන්ති ‘‘සංයොගෙ ක්වචී’’ති (4-125) වුද්ධ්යභාවො. මුනීව, බාලොව, කුලිසමිව, එකසාලාඉවාති විග්ගහො, ලොහිතොව ලොහිතිකො ඵටිකමණි.

දොණාදීත්යාදිසද්දෙන ඛාරසතාදයොපි පරිමාණවිසෙසා ගය්හන්ති. සඞ්ඛ්යා අසීතිපඤ්චාදයො, අඤ්ඤං වා යංකිඤ්චීති උපඩ්ඪකායාදි, සොළස දොණා එකා ඛාරී. නනු පඤ්චකං ගන්ථජාතන්ති වත්වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඝාදිකන්ති වුත්තං තං කථං පාණිනියෙහි විය ‘‘සඞ්ඛ්යාය සඤ්ඤාසඞ්ඝසුත්තාජ්ඣයනෙසූ’’ති (5-1-58) සුත්තිතත්තාභාවාති මනසි නිධාය ‘සඞ්ඛ්යාවාචීහි’ච්චාදි වුත්තං. ‘‘ආදසහි සඞ්ඛ්යෙයෙ වත්තන්තී’’ති පඤ්චසද්දස්ස සඞ්ඛ්යෙයෙ වුත්තත්තා ආහ- ‘පඤ්චාවයවා’ති. පරිමාණසද්දසන්නිධානෙ සඞ්ඛ්යානෙපි පඤ්චසද්දොති මඤ්ඤමානො ආහ- ‘පඤ්චසඞ්ඛ්යානඤ්චෙ’ති. පඤ්චා වුත්තයොති පඤ්චවාරා, රූපානීති ච පරියායන්තරෙන ආවුත්තිසද්දස්සෙ වාත්ථං බ්යත්තං කරොති.

නනු සුත්තෙ සඞ්ඛ්යායන්ති න වුත්තං කත්යාදයො ච පයොගා සඞ්ඛ්යා පරිමාණෙයෙව දිස්සන්ති කථං නාමෙත්ථායං විධීති ආහ- ‘බහුලෙ’ච්චාදි. සඞ්ඛ්යාපරිමාණෙයෙවායං විධීති කිං සද්දෙ සඞ්ඛ්යාපරිමාණ විසයෙයෙව වත්තමානෙ අයං රත්යාදිකො විධීති අත්ථො, නනු චෙත්ථ කිං සද්දො පඤ්හෙ වත්තමානො කථං සඞ්ඛ්යාපරිමාණෙ වත්තතෙති වුච්චතෙ, යජ්ජපි සඞ්ඛ්යාපරිමාණෙ න වත්තතෙ, තථාපි සඞ්ඛ්යාපරිමාණස්ස පුච්ඡියමානත්තා සඞ්ඛ්යාපරිමාණවිසයෙ වත්තතෙ වාති. බහුලාධිකාර පයොගසාමත්ථියහෙතුනිදස්සනෙ ඵලමාහ- ‘යත්රත්වි’ච්චාදි, පරිච්ඡෙදකත්තෙන පරිමාණකත්තෙන. අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘යදාකිමිදං සඞ්ඛ්යා පරිමාණමෙසං දසන්නං න කිඤ්චි අප්පකමෙවෙතන්ති සඞ්ඛ්යාපරිමාණමෙව කිං සද්දෙන නින්දීයතෙ, තදාපි සඞ්ඛ්යා පරිමාණස්ස නින්දීයමානත්තා සඞ්ඛ්යාපරිමාණවිසයත්තමෙවෙති ඛෙපෙ වත්තමානාපි කිං සද්දා රතිච්චාදි සියා, බහුලාධිකාරාදිතොව පනෙත්ථ න සියා’’ති. රකාරානුබන්ධා ඉසද්දලොපත්ථාති යොජනා.

බුභුක්ඛාපිපාසප්පකතීහි ¶ ඛසන්තාහි අකම්මවචනිච්ඡායං ‘‘ගමනත්ථා කම්මකාධාරෙ චා’’ති (5-59) කත්තරි ක්තෙ ඤිම්හි ච බුභුක්ඛිතො පිපාසිතොති සිද්ධෙපි වත්තමානෙ පයොගත්ථං බුභුක්ඛාපිපාසාති පාඨො.

සබ්බම්පරිච්ඡෙදරූපන්ති උම්මානපරිමාණාදිකං සබ්බං පරිච්ඡෙදරූපං. තත්ර ච උච්චත්තෙන මානමුම්මානං, සබ්බතො මානං පරිමාණං.

‘‘පමාණපරිමාණෙහි සඞ්ඛ්යායචාපි සංසයෙ මත්තොවත්තබ්බො’’ති (5-2-37) පාණිනියවත්තබ්බකාරවචනං, තත්ථ පමාණ මායාමො. සඞ්ඛ්යායාති පඤ්චමී. එතෙහි සංසයෙ මත්තො වත්තබ්බොති අත්ථො. විදත්ථිමත්තං රතනමත්තං වාතිආදීනි කමෙන තත්ථොදාහරණානි.

න වත්තබ්බන්ති යථාවුත්තවත්තබ්බවචනං පටික්ඛිපති. පටික්ඛිත්තෙ තස්මිං විදත්ථිමත්තං රතනමත්තං වාතිආදි(නා) යංකිඤ්චි දණ්ඩපුබ්බණ්ණාදිකං [පණ්ණාදිකං (පොත්ථකෙ)] සංසයිතං, තෙන මානසඞ්ඛාතස්ස පරිච්ඡෙදස්සාභාවා කථමෙතෙ පයොගා සියුන්ති ආසඞ්කිය තත්ථ කාරණමාහ- ‘තථාභ්යූහනතො සිද්ධත්තා’ති. තථාභ්යූහනතොති විදත්ථිමානම්පමාණමස්ස රතනම්මාන මස්සාත්යාදිනා තෙනප්පකාරෙන අභ්යූහනතො අභ්යුපගමතොති අත්ථො. සංසයො ච නාම උභයපක්ඛපරාමසනෙ සති සියාති යථාවුත්තමබ්භූහනං සාධෙතුමාහ-නාන්තරෙනෙ’ච්චාදි. පක්ඛද්වයෙහීති විදත්ථි මානමස්ස රතනම්මානමස්සාති එවමාදිකෙහි පක්ඛද්වයෙහි. අභ්යූහනං සංසයස්සාති ගම්යතෙ. ජණ්ණු මානමස්ස ජණ්ණුතග්ඝං.

උපාධ්යන්තරොපාදානාති ‘අංසෙ’ති නිමිත්තන්තරොපාදානා නිවත්තතීති යොජනා.

සච්චුතීසාසදසන්තාය ¶ සඞ්ඛ්යාය පඨමන්තාය අස්මිං සතසහස්සෙ අධිකා සඞ්ඛ්යාති අත්ථෙ ඩො භවතීති සුත්තත්ථො. සච්චුතීසා සදසන්තාති පඨමාවචනං පඨමන්තතො විධිඤාපනත්ථං. නනු ච සුත්තෙ ‘සතසහස්ස සතසහස්සෙ ඩො’ති න වුත්තං, තථා සති වුත්තියං කථං ‘සතං සහස්සං සතසහස්සං වා’ති වුත්තන්ත්යාසඞ්කියාහ-උභයථාවගමා’තිආදි. උභයථාවගමාති සතං සහස්සන්ති ච සතසහස්සන්ති ච උභයප්පකාරෙනාවගමා, උභයථාවගමො පයොග දස්සනඤ්චෙත්ථ එවං විවරණෙ කාරණන්ති අධිප්පායො. පච්චයත්ථෙන සමානජාතියෙ පකත්යත්ථෙ සතීති යෙනකෙනචි සුවණ්ණකහාපණාදිනා පච්චයත්ථෙන සමානජාතියෙ. සුවණ්ණමාසකදීන [සුවණ්ණකහාපණාදීනං (පොත්ථකෙ)] මසමාන ජාතියානං. අකෙවලං චොදාහරණං දස්සෙතුං ‘එකවීස’න්ති වුත්තං. අනිප්ඵන්නත්තා සද්දානමිධ පච්චයග්ගහණපරිභාසාවතාරො නත්ථි.

නනු ච සඞ්ඛ්යාසද්දො සඞ්ඛ්යානෙ සඞ්ඛ්යෙය්යෙ ච වත්තතෙ, කථමෙත්ථ සඞ්ඛ්යානෙවසිතා වුත්ති යෙනෙවං විවරණං කතමිච්චාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි, පච්චාසන්නං සඞ්ඛ්යාසද්දස්සාති අධිප්පායො. ඉමිනා ච කරණසාධනො-යං පූරණසද්දොති විඤ්ඤාපෙති. යතොති වුත්තයං සද්දසම්බන්ධිනා තංසද්දෙන සෙති උල්ලිඞ්ගිතස්ස සඞ්ඛ්යාතිඅත්ථමුපදස්සිය සායෙව පූරීයතෙතීමස්ස කම්මභාවෙන තිට්ඨතීති දස්සෙතුං තෙන පූරණෙන පූරීයතෙ’ති ආහ.

සම්පජ්ජතෙති පූරීයතෙත්යස්සත්ථමාචික්ඛති. අනෙනෙතං දස්සෙති ‘‘(න) ඝටිකාදීනමිව දබ්බානං දබ්බන්තරෙ නාතිරිත්තීකරණං සඞ්ඛ්යාය පූරණං කිඤ්චරහි තස්ස සමප්පත්තියෙවා’’ති. අථ කායං වචොයුත්ති ‘සාසඞ්ඛ්යා පූරීයතෙ යෙනෙ’ති, යාවතා සාති යස්මා පච්චයො විහිතො තස්ස සඞ්ඛ්යාසද්දස්ස පරාමාසො තස්ස ච පූරණෙන අභෙදොච්චාසඞ්කියාහ- ‘අභෙදෙනොච්චතෙ සඞ්ඛ්යා පූරීයතෙ යෙනෙතී’ති අභිධානාභිධෙය්යානමභෙදොපචාරෙන වුච්චතීත්යත්ථො, සඞ්ඛ්යෙය්යපූරණෙ ¶ ඩො න හොතීති වත්වා තදත්ථං විභාවෙතුමාහ- ‘ද්වාදසන්න’මිච්චාදි. සො ඝටො තාසං ඝටිකානං පූරණො දබ්බානං දබ්බන්තරෙ නාති රිත්තීකරණවසෙන. වීසතියා පූරණොතිආදිනා විග්ගහො.

කච්චායනෙන ‘‘ද්විතීහි තියො’’ති (2-8-42) සුත්තෙන ද්විතිසද්දෙහි තියප්පච්චයං විධාය ‘‘තියෙ දුතාපි චා’’ති (2-8-43) ද්විතීනං දුතාදෙසෙන දුතියං තතියන්ති ච ‘‘චතුඡෙහි ථඨා’’ති (2-8-41) සුත්තෙන චතුතො ථප්පච්චයං විධාය ද්විත්තෙන චතුත්ථන්ති ච නිප්ඵාදිතං. ඉධ තථා භාවෙන කථං තෙ සිජ්ඣන්තීති ආසඞ්කිය වුත්තියං ‘කථ’මිච්චාදි වුත්තන්ති දස්සෙතුමාහ ‘සඞ්ඛ්යෙ’ච්චාදි. වුත්තියං ‘දුතියස්සා’තිආදිනා සුත්තෙකදෙසා දස්සිතාති තානි සම්පුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං ‘දුතියස්සා’තිආදිනා ‘චතුත්ථතතියාන’මිච්චාදිනා ච වුත්තානි.

සඞ්ඛ්යාවචනස්ස ගහණෙ කො දොසොච්චාහ-‘සඞ්ඛ්යාවාචි’ච්චාදි. බහුත්තවිසයෙ පයොගො න සියාති සඞ්ඛ්යාවචනස්ස එකත්ථෙ නියතත්තා වුත්තං. එකාකීහිච්චස්ස අත්ථමාචික්ඛති පධානභූතෙහෙව’ච්චාදිනා. උපපජ්ජකෙ බහුත්තවිසයෙ පයොගොත්යපෙක්ඛතෙ.

තරො හොතීති වුත්තෙපි තෙහි තරො හොතීති විඤ්ඤායති, වච්ඡාදීහීති සුතත්තා පන වච්ඡාදීනන්ති ච විඤ්ඤායතීති වච්ඡාදීනන්තිආදිනා වුත්තිගන්ථොපදස්සනං. නනු තනුත්තෙ වවච්ඡාදීහි පච්චයො විධීයතෙ, යෙ ච සරීරෙන කිසාවච්ඡාදයො, තත්රාප්යවිසෙසෙන පයොගො පසජ්ජති [පයොපසජ්ජනෙ (පොත්ථකෙ)] විසෙසානුපාදානතො, තස්මා කථමත්ර සභාවස්සෙව තනුත්තං විඤ්ඤායතෙ යෙනෙවං විවටමිච්චාහ- ‘වච්ඡාදිසද්දාන’ මිච්ච-දි, වච්ඡාදීහි පකතීති පච්චයෙ විධීයමානෙ තාසං පවත්තිනිමිත්තං වයොවිසෙසාදි, යස්මිං සති වච්ඡාදයො සද්දා දබ්බෙ-භිනිවිසන්තෙ, තං පච්චයා-සන්නං, න ච කිසත්තස්ස භාවා දබ්බෙ වච්ඡාදිසද්දා පවත්තන්තෙ. අතො ¶ තස්සෙව සද්දප්පවත්තිනිමිත්තස්ස තනුත්තෙ යුත්තං පච්චයෙන භවිතුං, (න) තනුත්තමත්තෙති මඤ්ඤතෙ. පවත්තිනිමිත්තං සම්බන්ධි ආසන්නන්ති සමානාධිකරණානි.

වච්ඡො පඨමවයො, තස්ස තනුත්තං දුතියවයප්පත්ති. දුතියඤ්හි වයං පප්පොන්තස්ස වච්ඡස්ස පඨමො වයො වච්ඡසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං කිඤ්චිමත්තාවසෙසං භවති අමුමෙවාහ-‘සුසුත්තස්සෙ’ච්චාදිනා. උක්ඛොතරුණොදුතියවයප්පත්තො වුච්චතෙ, තස්ස තනුත්තං තතියවයප්පත්ති. තතියඤ්හි වයප්පත්තකාලෙ දුතියස්ස වයස්ස උක්ඛසද්දප්පවත්ති නිමිත්තස්ස කිඤ්චිමත්තා වසෙසතො [වසිස්සතෙ (පොත්ථකෙ)] ජාතිසඞ්කරත්තා ගද්දභජාතියා වළවාජාතියා ච මිස්සත්තා. භාරවාහකත්තම්පති යො සමත්ථො, සො උසභොත්යුච්චතෙ, යදාතු තස්ස භාරවාහකත්තෙ සාමත්ථියං මන්දං භවති පරික්ඛීණං, තදා තනුත්තම්භවතීත්යාහ- ‘සාමත්ථියස්ස තනුත්තං අප්පබලතා’ති.

සමුදායො නාම ද්ව්යවයවො වා සියා බහුකාවයවො වා, තත්ථ ද්ව්යවයවසමුදායා නිද්ධාරණෙ සාමත්ථියා එකස්සෙව නිද්ධාරණං විඤ්ඤායති තමෙවානුසරති. බහුකාවයවසමුදායාප්යෙ ‘කස්ස නිද්ධාරණෙ’ති සුත්තෙ එකස්සාති වචනාභාවෙපි එකස්සෙව නිද්ධාරණං විඤ්ඤාතබ්බං තෙනෙව කතරො භවතං දෙවදත්තො’ත්යාදිකමුදාහරණමදාසි. කතරො භවතං දෙවදත්තො කතරො භවතං කඨොත්යාද්යුදාහරණබහුත්තෙන නිද්ධාරණවාචීනමබහුත්ථෙපි නිද්ධාරියමානවාචීහී’ති බහුත්තෙන වුත්තං. අපච්චපරංපරාය පවත්තං ගොත්තං වංසො, තදභි ධායිනො අපච්චප්පච්චයන්තාපි අභෙදොපචාරෙන ගොත්තං, තෙවාපච්චා පච්චවන්තසම්බන්ධද්වාරෙනාපච්චෙ පවත්තාති සම්බන්ධිසද්දා භවන්ති, චරණසද්දා ච කඨා යො කිරියාසද්දා භවන්ති කඨාදීහි වුත්තජ්ඣයනත්ථං යථා සකංවතචරණකිරියානිමිත්තත්තෙනාජ්ඣෙතූසු පවත්තාති තෙසං සම්බන්ධිසද්දානං කෙසඤ්චි අත්ථස්ස කිරියාසද්දානං චාත්ථස්ස අසත්යපි ජාතිත්තෙ ජාතිනිබන්ධනං ලොකෙ කාරියමිට්ඨං තදුත්තං ‘‘ගොත්තඤ්ච චර- ණෙහි ¶ සහා’’ති. තත්ථාපි ජාතිත්තම්පරිභාසිතං, තෙනාහ- ‘කඨස්ස චරණත්තා ජාතිත්තං ගොතත්තා ජාතිත්ත’න්ති ච.

ලොකියාති පරසද්දසත්ථකාරෙ සන්ධායාහ. ඉහ තු අවිසෙසෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. නිරුත්තියං සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තාති යොජනා. සාමඤ්ඤෙන වුත්තාකාරං දස්සෙතුං ‘කථ’න්තිආදි වුත්තං. දෙවෙහි දත්තො බ්රහ්මුනා දත්තොතිආදීනි කත්තරි කරණෙ වා විග්ගහවාක්යානි. දෙවදත්තො දෙවදත්තිකො දෙවියො දෙවලොතිආදීනි වුත්තිපදානි.

තත්ථ නිරුත්තිපිටකාගතානං ‘දෙවදත්තා දෙවදත්තිකො’තිආදීනං වුත්තිපදානමඤ්ඤථා නිප්ඵත්තිමුපදස්සිය දෙවලො දෙවියොතිආදීනම්පන වචනන්තරෙනෙව නිප්ඵත්තිං දස්සෙතුං ‘දෙවෙහි දත්තො’තිආදි වුත්තං. පරසද්දසත්ථකාරානම්පි දෙවලො දෙවියොති වචනන්තරෙනෙව සාධනං සාධනාකාරඤ්ච තෙසං දස්සෙතුං ‘කෙචීහී’තිආදි වුත්තං. එකදෙසතොයෙව පච්චයමිච්ඡන්ති තෙන තෙසං දෙවලො දෙවියො දත්ති ලොච්චාදි භවති. කප්පනාගාරවොති දත්තසද්දලොපනාමෙකදෙසවසෙන කප්පනාගාරවො.

න ච සබ්බෙතිආදිනා බහුලාධිකාරෙ ඵලං වුත්තං. භාවසද්දො කත්ථචි කිරියායං වත්තතෙ ‘භාවෙ අයං විධී’ති. කත්ථචි අධිප්පායෙ ‘අයමෙතෙසං භාවො [භාවොධිප්පායො]’ති. කත්ථචි පදත්ථෙ ‘ඉමෙ භාවා’ති. කත්ථචි සත්තාමත්තෙ‘තිණානං භාවො’ති. තෙනාහ-‘භාවසද්දස්සෙ’ච්චාදි. රූපසාධන ද්වාරෙනාති භාවසද්දස්ස රූපසාධනද්වාරෙන, සප්පන්ති පකාසෙන්ති අත්ථ මනෙනාති සද්දො. සොව අභිධානං අභිධීයතෙ-නෙනත්ථොති කත්වා. බුජ්ඣති අත්ථසරූපන්ති බුද්ධි, සාව පතීයතෙ-නෙනාත්ථො පච්චෙති අත්ථ මිති වා පච්චයොති වුච්චති.

නනු ච ‘භවන්ති එතස්මා බුද්ධිසද්දා’ති වුත්තං තස්මා පවත්තිනිමිත්තමුභින්නම්පි භවති, තථාසති ‘සද්දප්පවත්තිනිමිත්ත’න්ති සද්දස්සෙව පවත්තිනිමිත්තතා කස්මා ¶ වුත්තාති වුච්චතෙ. පාකටභාවෙන අභිධානාභිධෙය්යසම්බන්ධස්ස සද්දස්සෙව පවත්තිනිමිත්තතං වත්වා විසුං බුද්ධියා නිමිත්තස්ස රූපානුගතත්තං විසෙසෙත්වා පවත්තිනිමිත්තතමස්සා දීපෙතුං ‘නිමිත්තවසාහි’ච්චාදිමාහ. දබ්බෙගුණොති දබ්බෙ වුත්තියං ගුණො නිමිත්තන්ති සම්බන්ධො. ගුණසද්දස්සෙව ජාතිසද්දත්තෙනොදාහරණද්වයං දත්තං… ගුණස්ස ජාතියා විසුං ජාතිනිමිත්තස්සාභාවතො [නිධිත්තස්ස භාවතො]. කිරියාදීතිආදිසද්දෙන දබ්බාදීනං ගහණං, කෙචි පන කිරියාසද්දානං කිරියා පවත්තිනිමිත්තන්ත්යාහු. තෙසං දෙවදත්තාදීනං අවත්ථාවිසෙසෙන අවත්ථාභෙදෙන සාමඤ්ඤං තදවත්ථා විසෙසසාමඤ්ඤං. තෙනාහ- ‘දෙවදත්තස්සා’තිආදි. විජ්ජමානො පදත්ථො විසයො යෙසං දෙවදත්තාදීනං සඤ්ඤාසද්දානං තෙසං පවත්තිනිමිත්තං ජාතිලක්ඛණමාචික්ඛිතම්පටිපාදිතන්ති අත්ථො.

අනෙන ච දෙවදත්තාදයො සඤ්ඤාසද්දාපි සමානා ජාතිසද්දාති වුත්තං හොති. යදි චරහි සඤ්ඤාසද්දාපි ජාතිවචනා සියුං, පඤ්චවිධත්තමෙසං පරිහායතීති. නෙදමෙවං විඤ්ඤෙය්යං… පසිද්ධතරජාත්යාභිධාන කඨගොවීහියවාදිසද්දා ජාතිසද්දත්තෙන විසුං පරිග්ගය්හන්ති.

සම්බන්ධිභෙදතොති ඝටාදිසම්බන්ධීනං භෙදතො. අභාවස්සභෙදතොති ඝටපටාදීනං සම්බන්ධීනං භෙදෙන අභාවස්ස භෙදතො අභෙදෙපි භෙදා උපචරිතා සන්තීති යොජනා. යස්ස සාමඤ්ඤස්ස වසා, තෙසු උපචරිතභෙදෙස්වාකාසාදීසු. නිරවයවාවිජ්ජමානවිසයානන්තියෙ ආකාසො විය නිරවයවා අභාවො විය අසන්තා ච, තෙ විසයො යෙසං සද්දානං තෙසන්ති අත්ථො. සාමඤ්ඤං භාවොති පුථුජ්ජනාදිසාමඤ්ඤං භාවොති අත්ථො. අලසස්ස භාවො කිරියාසම්බන්ධිත්තං, බ්රහ්මඤ්ඤං ජාති චාපල්යං නෙපුඤ්ඤං ගුණො වා. වුත්තියං සකත්ථෙකන්තාති ‘‘සකත්ථෙ’’ති (4-122) ඉමිනා සකත්ථෙ කතකප්පච්චයන්තාති අත්ථො. න දට්ඨබ්බන්ති සම්බන්ධො. පත්තකාලොව පත්තකල්ලං. කරුණා එව කාරුඤ්ඤං.

‘‘එකයොගනිද්දිට්ඨානං සහවාපවත්ති සහවා නිවත්තී’’ති ‘භාව කම්මෙසූ’ති ¶ අනුවත්තතෙ. තථාපි භාවෙතීමිනාවෙත්ථ සප්පයොජනත්තං දස්සෙතුමාහ- ‘භාවකම්මෙසු’ච්චාදි.

යජ්ජපි සීධාතුස්ස කෙවලස්ස සුපනෙ පවත්ති, තථාප්යතිපුබ්බස්ස උක්කංසෙ පවත්තීති ආහ- ‘අතිසයො උක්කංසො’ති. සො ච අතිසයො කස්ස සම්භවතිච්චාහ- ‘සො ච කිරියාගුණාන’න්ති. කථං තෙසමතිසයොච්චාහ- ‘ආධාරභූතදබ්බවසා’ති. කුතොච්චාහ- ‘අනපෙක්ඛිතෙ’ච්චාදි. අනපෙක්ඛිතො කිරියාගුණානං නිස්සයො දබ්බසඞ්ඛාතො යෙසන්ති විග්ගහො, දබ්බස්ස නිස්සයභූතස්සා-තිසයත්තං හොන්තම්පි නිස්සිතානං කිරියා ගුණානං වසෙනෙව සියා නාඤ්ඤථාති වත්තුමාහ-‘පච්චධිකරණ’න්තිආදි.

නනු ච යදි කිරියාගුණානමෙවාතිසයො, තදා න සිජ්ඣති ‘ගොතරො’ති නෙස දොසො, නො චෙත්ථ ජාතියාතිසයො, කස්ස චරහි ගුණස්ස ගො අයං යො සකටං වහති, ගොතරො-යං යො සකටං වහති සිරඤ්චාති, ජාතියා හි නිච්චායෙකරූපාය නොක්කංසාපකංසයොගො සම්භවතීති දබ්බස්සාපි නාතිසයසම්භවො. තථාහි තුල්යප්පමාණස්ස ගුණකතොව මූලතො උක්කංසො දිස්සති සමානෙපි හි ආයාමෙ විත්ථාරෙ ච පටස්ස කාසිකස්සාඤ්ඤොවාග්ඝො භවති මාථුරස්සාඤ්ඤො වාති. දබ්බස්සාපි සාතිසයෙහි යුත්තතාමත්තෙන සාතිසයත්තස්සුපට්ඨාපිතත්තා වුත්තං- ‘තෙනෙවාහා’තිආදි. යදග්ගෙන කිරියාගුණානං නිස්සිතානමතිසයවසෙන නිස්සයභූතම්පි දබ්බං කථඤ්චිදප්යතිසයෙ වත්තති නාම, තදග්ගෙ තබ්බාචිකාපි පකති අත්තනො වචනීයත්ථවසෙන තත්ථ වත්තතියෙව නාමාති ‘අතියයෙ වත්තමානතො’ති පකතිවිසෙසනවසෙන වුත්තං, තෙනෙවාහ- ‘ඉමිනා පකති විසෙසනත්තඤ්චාහා’ති. සකත්ථිකානං පකතිඅත්ථො ජොතනීයො හොතීති සම්බන්ධො.

සකත්ථිකානන්ති කත්තරි ඡට්ඨී සම්බන්ධවචනිච්ඡාය, සකත්ථිකෙහීති අත්ථො. හෙතුමාහ- ‘පකතිවිසෙසනන්තී’ති. ඉතිසද්දො හෙතුම්හි, යස්මා ¶ ‘අතිසයෙ වත්තමානතො’ති, පකතිවිසෙසනං, තතො පකත්යත්ථභූතෙ-තිසයෙ ජාතත්තා සකත්ථිකෙහි යථාවුත්තනයෙන පකත්යත්ථභූතෙතිසයො ජොතනීයො හොතීති අත්ථො. තත්ථ නාභිධෙය්යොති බ්යතිරෙකමාහ, තථා ච වක්ඛති- ‘අතිසයජොතකාතරාදයො’ති.

අථ පකතිවිසෙසනත්තෙ කස්මා නාභිධෙය්යො ජොතනීයොච්චාහ ‘පකතියායෙව’ච්චාදි. උක්කංසො සමානගුණවිසයෙයෙව ලොකෙ දිට්ඨො [පවිට්ඨො (පොත්ථකෙ)] තෙන සාමඤ්ඤවචනෙපි තාදිථවිසයෙයෙව [සොයෙව] කාරණ වසෙන හොතීති දස්සෙතුමාහ- ‘අතිසයෙනෙ’ච්චාදි. ද්වින්නමෙකස්සා-තිසයෙච්චාදිනා ‘ද්විබහූසුක්කංසෙ තරතමා’’ති (චං 4-3-45) සක්කතසුත්තත්ථස්සාධිප්පායං විවරති. තරඉයාති සකවොහාරෙන වුත්තං, තෙසන්තු ඊයප්පච්චයො. එවමිහාවිධානං සුඛසානෙත්තන්ති සම්බන්ධො.

අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘යථාවුත්තසුත්තත්ථවසෙන ද්වින්නමෙකස්ස උක්කංසාභාවා ‘මාථුරා පාටලිපුත්තකෙහි සුකුමාරතරා’ච්චාදො තරප්පච්චයො න හොතීති එකො මාථුරො දුතියො පාටලිපුත්තකො ඉමෙසං සුකුමාරානං ද්වින්නමෙකො මාථුරො-තිසයෙන සුකුමාරො සුකුමාරතරො, එකමඤ්ඤෙසං ද්වින්නමුක්කංසෙතථාඤ්ඤෙසං ද්වින්නමෙකස්සාති එවං ද්වින්නංද්වින්නමෙකෙකස්ස උක්කංසෙ තරප්පච්චයො භවති, උභයත්ර ත්වවයවාපෙක්ඛම්බහුවචනං, තථාහි සුකුමාරත්තෙනුක්කංසියමානානං සමුදායානමවයවා මාථුරා බහවො පාටලිපුත්තකාපි නික්කංසියමානා තථෙවාවයවා බහවො හොන්ති, එවං මාථුරා පාටලි පුත්තකෙහි සුකුමාරතරා’ති තරප්පච්චයෙන සිජ්ඣති. ඉමස්මිං ගාමෙ අඩ්ඪතරා වාණිජ්ජාච්චාදොපි කථිතෙන ඤායෙන ද්වින්නංද්වින්නමෙකෙකස්ස උක්කංසෙ තරප්පච්චයො භවති, බහුවචනන්තු කත්ථචි අවයවාපෙක්ඛන්ති සබ්බං සක්කතෙ කිච්ඡෙන සාධෙන්ති. ඉහ තු තථාවිධස්ස සුත්තස්සා විධානා ‘‘තරතමිස්සිකියිට්ඨාතිසයෙ’’ති තරාදීනමතිසයෙ සාමඤ්ඤෙන විධානා සබ්බත්ථ තරප්පච්චයෙන සුඛසාධනං හොතී’’ති.

අවත්ථාභෙදෙනාති ¶ පටුතරාවත්ථාවතො පටුඅවත්ථාය භින්නත්තා වුත්තං, තථාහි තමෙවාවත්ථන්තරයුත්තං වත්තාරො භවන්ති අඤ්ඤෙ ‘භවංසූඅවත්ථො’ති. පකාරන්තරෙනපි සාධනෙ හෙතුමාහ- ‘අතිසයමත්තෙ වා විධානතො’ති. අනවට්ඨිතත්තමාහ- (‘අතිසයවාපි’ච්චාදි). පඤ්චස්වෙතෙසූති එතෙසං යථාවුත්තානං තරාදීනං පඤ්චන්නං මජ්ඣෙ, රූපානි ගුණවචනස්ස වුත්තියමුදාහරිතානි. කිරියාවචනස්ස තු ‘අතිසයෙන පාචකතරො පාචකතමො’ති. ඉස්සික ඉයඉට්ඨා සරාදී තතො (අඤ්ඤතො) න හොන්ති බහුලාධිකාරා.

තස්සාති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි විකාරසම්බන්ධීයෙව ඡට්ඨියන්තො ගය්හති, ඡට්ඨියන්තසම්බන්ධීයෙව ච විකාරො ගය්හති සම්බන්ධවසාති දස්සෙතුමාහ ‘යස්සා’ච්චාදි. කොසකාරකපාණවිසෙසෙහි කතො කොසො. පාණයො සත්තා, ඔසධ්යොඵලපාකන්තා, රුක්ඛා පුප්ඵඵලූපගාති රුක්ඛොසධීනං ලක්ඛණං වදන්ති තල්ලක්ඛණෙනෙත්ථ රුක්ඛො සධයො න ගය්හන්ති, කිඤ්චරහි ඔසධිසද්දෙන ලතාදිපි ගය්හති, රුක්ඛසද්දෙන (වනප්ප)තයොපි, වනප්පතයො හි ඵලවන්තා න පුප්ඵවන්තා. කථං ගාවස්ස විකාරෙ පුරිසෙ මයොච්චාහ- ‘අඤ්ඤස්මි’න්තිආදි. ගාවස්ස ඉදං ගොමයං.

උපපත්යන්තරන්ති පච්චයලොපතො යුත්යන්තරං.

තීසුත්තරෙසු ච වත්තතෙති සම්බන්ධො. රාජඤ්ඤමනුස්සානම්පි ජාතියමපච්චෙ ඤ්ඤස්සප්පච්චයානං විධානා වුත්තං ‘ගොත්තප්පච්චයන්තා’ති ආහ- ‘රාජඤ්ඤානං සමූහො’ච්චාදි. උක්ඛො උසභො. ඔට්ඨො ඛරතො, උරබ්භො මෙසො, එවමිච්චාදිනා ‘උක්ඛානං සමූහො’ච්චාදි. වාක්යමපදිසති. කාකානං සමූහොති විග්ගහො, ණිකඅචිත්තාති ඉමිනා ණිකො අචිත්තවාච කෙහෙව දිස්සතීති ඤාපෙති. අපූපො පිට්ඨපූපො, සංකුලන්ති (ගුළ) මිස්සකඛජ්ජකවිසෙසො.

‘‘තදස්සට්ඨානමීයො ¶ චා’’ති (2-8-13) කච්චායනසුත්තස්සාය මත්ථො ‘‘තදස්සට්ඨානමිච්චෙතස්මිං අත්ථෙ ඡට්ඨියන්තතො ඊයප්පච්චයො හොතී’ති. තෙන මදනස්ස ඨානං මදනීයං බන්ධනස්ස ඨානං බන්ධනීයංත්යාදිකං සාධෙන්ති. ඉධ පන තථාවිධස්සාභාවා කථං තං සිජ්ඣතීත්යාසඞ්කිය ‘මදනීය’න්තිආදිකං වුත්තං, තං දස්සෙතුමාහ- ‘මදනීයාදිප්පසිද්ධියා’ච්චාදි. සාධනක්කමං දස්සෙතුමාහ- ‘එවමඤ්ඤතෙ’ච්චාදි.

ඨානන්ති කාරණං. ‘‘උපමත්ථායිතත්ත’’න්ති (2-8-14) කච්චායනසුත්තස්සායමත්ථො ‘‘උපමත්ථෙ ආයිතත්තප්පච්චයො හොතී’’ති තෙන ධූමො විය දිස්සතීති ධූමායිතත්තං තිමිරමිව දිස්සතීති තිමිරායිතත්තංත්යාදිකං සාධෙන්තීති වුත්තනයමෙව. තම්පිහච්චාදිකං ද්වීසු සාධනක්කමදස්සනං, ධූමො විය දිස්සතීති දස්සිතො යො කම්මත්ථො සොපි ධූමායීති කත්තුවසෙන සක්කා පරිකප්පෙතුන්ති කත්තුසාධනතො ධූමායිතසද්දා සකත්ථෙත්තප්පච්චයෙපි ධූමො විය දිස්සතීති අත්ථෙ ආයිතත්ථප්පච්චයෙපි නාත්ථභෙදො-ඤ්ඤත්රවචනිච්ඡාභෙදාති දට්ඨබ්බං, භාවත්ථො පන තෙසං භාවප්පධානවසෙන ලබ්භති, ධූමස්සෙව දස්සනන්ති විග්ගහෙ ආයිතත්තෙන වා.

අඤ්ඤස්මින්ති අඤ්ඤස්මිම්පි අත්ථෙ ඉයොති යොජනා.

පවාසෙ දූරගමනෙ සාධු පවාසිකො, උපවාසෙ රත්යභොජනෙ සාධු උපවාසිකො.

පථෙ සාධු උපාකාරකං පාථෙය්යං, මග්ගොපකරණං, සපතිම්හි ධන පතිම්හි සාධු උපකරණං සාපතෙය්යං ධනං.

තුමන්තකිරියායාති ඝාතෙතුං (ත්යාදීතු) මන්තකිරියාය. වා සද්දො සමුච්චයො, ඝාතෙතුං වාතිආදිනා යොජෙතබ්බො.

ඉතිසද්දෙන ¶ බ්යවච්ඡින්නමත්ථමුපදස්සයමඤ්ඤනාපෙක්ඛං සප්පධානං මන්ත්වාදි විධිම්හිදමත්ථද්වයං බ්යාපාරීයතිච්චාහ-‘එත්ථ අස්ස අත්ථී’ති. නනු ච යං යස්ස හොති තං තස්මිම්පි හොති (යං යස්මිං හොති) තස්සාපි තං හොති තෙනෙව වුච්චතෙ- ‘ඡට්ඨීසත්තමීනමවිසෙසො’ති, තත්රඤ්ඤ තරනිද්දෙසෙනෙව සිද්ධෙ කිමත්ථමිහ ඡට්ඨීසත්තමීනං භෙදෙනොපාදානං කරීයතීති වුච්චතෙ-යත්රාවයවාවයවිභාවො, තත්ථෙව ඡට්ඨීසත්තමීනමත්ථස්ස අවිසෙසො [වත්ථුතො (පොත්ථකෙ)] යථා ‘රුක්ඛෙසාඛා රුක්ඛස්ස සාඛා’ති. සස්සාමිභාවජඤ්ඤජනකභාවාදො තු නාවස්සමාධාරාධෙය්යභාවොති ද්වින්නමෙවත්ථානමුපාදානන්ති.

නනු ච සම්භවෙ බ්යභිචාරෙ ච සති විසෙසනං සාත්ථකං භවති යථා ‘නීලමුප්පල’න්ති, නෙවාත්ථිත්තස්සාත්ථි බ්යභිචාරො, තථා ච වුත්තං- ‘න සත්තං පදත්ථො බ්යභිචරතී’ති, තස්මා බ්යවෙච්ඡෙජ්ජාභාවා නිරත්ථකමත්ථීතිවිසෙසනන්ත්යාහ- ‘පදත්ථස්සෙ’ච්චාදි. සත්තායං අබ්යභිචාරෙ පීති සම්බන්ධො. කාලන්තරා බ්යභිචාරත්ථමත්ථීතිවිසෙසනන්ති දස්සෙතුමාහ- ‘කාලෙ’ච්චාදි.

නනු ච සුත්තෙසු කාලො පධානං න හොති, ‘‘තෙන කතං කීතං’’ත්යාදිනා හි පච්චයත්ථො දස්සිතො, තථා හි කායිකංවාචසිකං ත්යාදො න කාලසම්පච්චයො, එවමිහාපි සත්තාමත්තෙ භවිතබ්බං, අත්ථීති තු වත්තමානසත්තාය එව පරිග්ගහො කථමවසීයතෙ යෙන කාලවිසෙසනං සියාති. සච්චං, කින්තු පදත්ථස්ස සත්තාබ්යභිචාරාභාවෙපි අත්ථීතිවිසෙසනොපාදානසාමත්ථියාත්ර විසිට්ඨො සත්තා අත්ථීති විසෙසනත්තෙනොපාත්තා, න සත්තාමත්තන්ති පතීයතෙ, සා පන විසිට්ඨා සත්තා සම්පතිසත්තා, අත්ථි ච තස්සා බ්යභිචාරො සාමඤ්ඤසත්තායාති යුජ්ජතෙව විසෙසනවිසෙස්සභාවොති මඤ්ඤතෙ. උපාධීති විසෙසනං.

න භුඤ්ජතිච්චාදිවියාති යථා න භුඤ්ජතීති නඤ්ස්ස පටිසෙධත්තා විරුද්ධත්ථපදස්ස සන්නිධානෙ-ත්ථන්තරස්ස පටිසෙධරූපස්සත්ථස්සාවගති පදනිබන්ධනස්ස විධිනො අබාධිකා භවති, තමිවාක්යත්ථො. අධිප්පායත්ථ මාහ- ¶ ‘අත්ථිවචනිච්ඡාය යො විසයො තස්ස නියමො’ති. කති පයසම්භවෙ න පන ගොමා රුක්ඛවාති යොජනා, තෙහීති පසංසාපහූතෙහි. කකුදෙ ආවත්තො කකුදාවත්තො, නින්දිතො කකුදාවත්තො අස්ස අත්ථීති කකුදාවත්තී. කථං නින්දිතත්තමස්සිච්චාහ-‘කකුදා වත්තො’ච්චාදි. සංසත්තො දණ්ඩො අස්ස අත්ථිච්චනෙන ගෙහට්ඨිතෙන විජ්ජමානෙනපි දණ්ඩෙන දණ්ඩීති නාභිධීයතීති වදති. දබ්බෙභිධෙය්යෙති ජාතිසන්නිස්සයගොපිණ්ඩඅස්සපිණ්ඩාදිසඞ්ඛාතෙ දබ්බෙ-භිධෙය්යෙ, භවං භවෙය්යාති යදාකදාචි භවන්තො යදි භවෙය්ය.

පඤ්ඤවා ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො.

ද්වෙ හොන්තීති ඉකො ඊචෙති ද්වෙ හොන්ති, එකමෙකංවාති උභින්නං. වාසද්දො ද්වෙ හොන්තීති එත්ථාපි දට්ඨබ්බො. උත්තමීණෙව ධනා ඉකොති ගණසුත්තං විවරති ‘උත්තමීණෙවා’තිආදි. කෙනෙත්ථ සමාසොති ආහ- ‘ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථන්ති සමාසො’ති. උත්තමීණො ධනසාමී. අසන්නිහිතෙ අත්ථාති ගණසුත්තං, අසන්නිහිතෙතීමස්ස අත්ථං විවරති ‘අප්පත්තෙ’ති. අසම්පත්තෙති අත්ථො. අසන්නිහිතෙති ච අත්ථො ඉච්චස්ස විසෙසනං. අත්ථනං අසන්නිහිතෙ අත්ථෙ ආසිසනං අත්ථො, සො අස්ස අත්ථීති අත්ථිකො අත්ථී. තදන්තාචාති ගණසුත්තං, අසන්නිහිතෙත්යනුවත්තතෙ, අසන්නිහිතොපාධිකා අත්ථන්තා ච ඉක ඊප්පච්චයො භවතීත්යත්ථො. වණ්ණන්තාඊයෙවාති ගණසුත්තං, බ්රහ්මානං දෙවානං වණ්ණොති වා සමාසො. හත්ථදන්තෙහි ජාතියන්ති ගණසුත්තං.

ජාතියන්ති පච්චයවිසෙසනං. වණ්ණතො බ්රහ්මචාරිම්හීති ගණසුත්තං. බ්රහ්මසද්දෙන නියමවිසෙසො වුච්චතිච්චාහ-‘විජ්ජෙ’ච්චාදි. තස්මිඤ්චනියමවිසෙසචරණෙ තිණ්ණං බ්රාහ්මණාදීනමෙවාධිකාරො, නසුද්දස්සාති දස්සෙන්තො ආහ- ‘තඤ්චෙ’ච්චාදි. තෙවණ්ණිකො වණ්ණීති වුච්චතීති සම්බන්ධො. තීසු වණ්ණෙසු භවො තදන්තොගධත්තා තෙවණ්ණිකොති භවත්ථෙ ණිකො. වණ්ණසද්දො බ්රාහ්මණාදිවණ්ණවචනො. තත්ර බ්රහ්මචාරිම්හිත්යනෙන සුද්දො බ්යවච්ඡිජ්ජතෙ.

අථවා ¶ බ්රහ්මන්ති නිබ්බානං තදත්ථො ගන්ථොපි, තං බ්රහ්මං නිබ්බානං ධම්මං වා තෙපිටකං චරතීති බ්රහ්මචාරී, යති. යතයොපි හි වණ්ණීති බ්රහ්මචාරිනොති වුච්චන්ති. වණ්ණීලිඞ්ගීති හි වුත්තෙ තිලිඞ්ගවාති අත්ථො. වණ්ණ සද්දො පනෙත්ථ යථාවුත්ත බ්රහ්මපරියායො. පොක්ඛරාදිතො දෙසෙති ගණසුත්තං. දෙසො චෙත්ථ යත්ථ(ත්ථි පොක්ඛරාදීනි සො). පදුමගච්ඡ පොක්ඛරණීනං වාචකස්සාති ඉමිනා පදුමානි අස්සං සන්තීති පදුමිනීති පොක්ඛරණීපි වුච්චතීති දස්සෙති. නාවා අත්ථීති නාවිකො, යාගමෙ නාවායිකො. සුඛදුක්ඛා ඊ, බලා බාහූරුපුබ්බා චෙති ච ගණසුත්තානි.

ඉහාපි පසජ්ජෙය්ය මධු අස්මිං ඝටෙ අත්ථීති එත්ථාපි පයොගෙ මධුරන්ති රප්පච්චයො පාපුණෙය්ය මධුම්හි අභිධෙය්යති අධිප්පායො. න ගච්ඡන්තීති නගා. යජ්ජපි ඌසවාච්චාදො පහූතාදිවිසයායාත්ථිතාය සම්භවො, තථාපි ඤුසාදිවතො පච්චය(ත්ථ)ත්තෙන වචනිච්ඡාභාවා ඤුසවා ඝටොච්චාදි න සිජ්ඣති තස්මා පහූතාදිවිසයාත්ථිතාසම්භවෙපි තංවතො-ත්ථස්ස පච්චය(ත්ථ)ත්තෙන ඤුසරො දෙසොති වත්තු මිච්ඡායං පච්චයො යථා සියා අඤ්ඤත්රමාභවිච්චෙවමත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ- ‘ඉති’ච්චාදි. කුඤ්ජවාතිඑත්ථ කුඤ්ජසද්දො තිණලතාද්යච්ඡාදිතපබ්බතෙකදෙසෙ වත්තතෙ.

පරෙහි වාචාසද්දා ආලො විහිතො නින්දායං, නෙහ තථෙති චොදනමුබ්භාවයති ‘නින්දාය’මිච්චාදිනා.

සීලමස්ස අත්ථි, කෙසා අස්ස සන්තීති විග්ගහො. අණ්ණා නිච්චන්ති නිච්චවිධ්යුත්ථං ගණසුත්තං. ගාණ්ඩීරාජීහි සඤ්ඤායන්ති සඤ්ඤාවිසයනියමනත්ථං ගණසුත්තං. ගණ්ඩස්ස ගණ්ඩමිගසිඞ්ගස්ස අයං ගාණ්ඩී, සා අස්ස අත්ථීති ගාණ්ඩීවො.

සමස්ස අත්ථීති සුවාමී,සං සකියං.

අකාරාදෙසො ¶ ච ණසන්නියොගෙනාති ඉමිනා යත්ථ ණකාරො තත්ථෙවායමකාරාදෙසොති දස්සෙති. උපාදානතොති ඉමිනා නිස්සයකරණමෙකො සත්ථියො ඤායොති දස්සෙති. අන්තස්ස අවිධානසාමත්ථියාචාති ඉමිනා සතිපි පුබ්බලොපෙන පයොග නිප්ඵත්තියං අකාරං විධාය තස්ස ලොපො නිරත්ථකොති දස්සෙති. ලක්ඛී සිරී අස්ස අත්ථීති ලක්ඛණො.

කප්පො යොග්යතා අස්ස අත්ථීති කප්පියො, ජටා හානභාගො, සෙනා අස්ස අත්ථීති විග්ගහො.

‘ඔහාක චාගෙ’ ඉති සකකාරස්ස හාධාතුනො පයොගෙ තොප්පච්චයං නිසෙධෙත්වා‘සත්ථා හීයතෙ සත්ථා හීනො’ති උදාහරණං දස්සිතං. තෙනාහ- ‘සක්කතෙච්චාදි. දස්සෙතුං තතියම්පනුදාහරණන්ති සම්බන්ධො. චීප්පච්චයාවසානානන්ති ‘‘අභූතතබ්භාවෙ කරාසභූයොගෙ විකාරාචී’’ති (4-119) වුත්තො චීප්පච්චයො අවසානෙ යෙ සන්ති විග්ගහො. ජාතියවජ්ජිතානන්ති ‘‘තබ්බති ජාතියො’’ති (4-113) සුත්තෙන ජාතියප්පච්චයෙන වජ්ජිතානං. කච්චායනෙ තු තොආදීනං විභත්ති සඤ්ඤත්තා න තතො පුන විභත්තුප්පත්ති.

වුත්තියං ‘එතස්ස ට එත’ ඉති අතොඉච්චත්ර එතස්ස ටාදෙසො එත්තො ඉච්චත්ර එතආදෙසොති අත්ථො.

නනු ච කිං ඉමිනා සුත්තෙන, පඤ්චම්යන්තා ‘‘තො පඤ්චම්යා’’ති (4-95) භවිස්සති, අපඤ්චම්යන්තාතු ‘‘ආද්යාදීහී’’ති (4-98) නෙතදෙවං දට්ඨබ්බං. ‘‘තො පඤ්චම්යා’’ති (4-95) පකතිවිසෙසානමපරාමාසතො කුතොචි පඤ්චම්යන්තා හොතු, අපඤ්චම්යන්තා පන ‘‘ආද්යාදීහී’’ති සුත්තෙ සසඞ්ඛ්යස්සාදිසද්දස්ස ¶ ගහණෙන තංසදිසා සසඞ්ඛ්යාඑවොපලක්ඛීයන්තීතිපි විඤ්ඤායෙය්ය තතො අපඤ්චම්යන්තෙහි අභ්යාදීහි තො න සියාති අභිතොච්චාදි න සිජ්ඣතීති ‘‘අභ්යාදීහී’’ති සුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

නනු ච තොඉච්චෙව සාමඤ්ඤෙන සුත්තිතෙ යතොකුතොචි පඤ්චම්යන්තා වා අපඤ්චම්යන්තා වා බහුලං වා තොම්හි ඉට්ඨප්පසිද්ධීති කිං ආද්යාදීහීති සුත්තෙනාති සච්චං, තථාපි විභාගෙන දස්සිතෙ විභාගසො විසෙසාවසායො සියාති න දොසොති. යන්ති පඨමන්තා තොම්හි යතො.

පුබ්බෙනෙවාති ‘‘සබ්බාදිතො’’ (4-99) ච්චාදිනාව. එතස්සාති එතසද්දස්ස, ඉමස්සාති ඉමසද්දස්ස.

වාවිධානාති විකප්පෙන ධිප්පච්චයස්ස විධානා.

යත්රාති වුත්තෙ යත්ථාති උප්පලක්ඛිතමෙව සියාති න වුත්තං. එවමුපරිපි.

හිඤ්චනං විධීයතෙ ‘‘හිං හං හිඤ්චන’’න්ති (2-5-9) සුත්තෙන. හිඤ්චිආදීනන්ති හිඤ්චිදාචිරහචිආදීනං.

එතස්මිං කාලෙ එකදාඉච්චාදි දට්ඨබ්බං.

කුදාසද්දො චනංසද්දයොගෙව දිස්සති කුදාචනන්ති.

නිමිත්තනිමිත්තීනන්ති කාරණකාරියානං, සමානෙති සාධාරණෙ. සමානමෙව බොධෙති ‘තංයථෙ’ච්චාදිනා. එත්ථ පන මම්මතාළනං නිමිත්තං පාණ හරණං ¶ නිමිත්තී, තස්සාති අනජ්ජතනස්ස. උපරි ත්යාදිකණ්ඩෙ කරහසද්දො තු චිසද්දසංයුත්තොව දිස්සති කරහචීති.

සඞ්ඛ්යාවාචිනො සද්දා සඞ්ඛ්යාසද්දෙන ගහිතාති ආහ- ‘අත්ථෙ’ච්චාදි. පකාරො දබ්බගුණධිසයොපි අත්ථි, තත්ථ යදි සොපි ගය්හෙය්ය දබ්බ ගුණානං ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාහි යොගා ධාප්පච්චයන්ත(ම්පි තබ්බිසයොයෙවෙති) [චෙත්ථ (පොත්ථකෙ] (පකාරවාචකලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාහි යොගා) අලිඞ්ගමසඞ්ඛ්යඤ්ච [ධාප්පච්චයන්තමලිඞ්ගමසඞ්ඛ්යඤ්ච-ඉති කාසිකාවුත්තිපඤ්ජකායං] න සියා, එවඤ්ච සත්යබ්යයත්තමභිමතන්තස්ස න සියා, තඤ්චිට්ඨං, කිරියාවිසයෙ තු තස්මිං ගය්හමානෙ එකධාභුඤ්ජති ද්විධාභුඤ්ජති ද්විධාගච්ඡතිච්චාදො භොජන ගමනාදිකිරියාය සබ්බථා ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාහි යොගාභාවා යථාවුත්ත දොසො න සියාති පාණිනීයවුත්තිකාරෙන ජයාදිච්චෙන කිරියා විසයොයෙවෙත්ථ පකාරො ගහිතො. තම්පති ආහ- ‘දබ්බෙ’ච්චාදි. කස්මා පනෙවමාහාති ආහ- ‘නවධාදබ්බ’මිච්චාදි. ‘‘නවධා දබ්බං, බහුධා ගුණො’’ති වෙසෙසිකානං සඞ්කෙතො.

තත්ථ පුථබ්යාපොතෙජොවාය්වාකාසකාලදිසාත්තමනානීති නව දබ්බානි. රූප රස ගන්ධ ඵස්ස සඞ්ඛ්යාපරිමාණ පුථුත්තසංයොගවිභාග පරත්තාපරත්තබුද්ධිසුඛදුක්ඛෙච්ඡාදොසපයතනා ච ගුණා, චසද්දෙන ගුරුත්ත දවත්තසිනෙහසඞ්ඛාරධම්මාධම්මසද්දා චෙති චතුබ්බීසති බහුධා ගුණො. අත්රාපි යථාවුත්තකාසිකාවුත්තියා පඤ්චිකාකාරෙන ජිනින්දබුද්ධිනා නවධා දබ්බං බහුධා ගුණොත්යත්රාපි ‘‘කිරියාජ්ඣාහරිතබ්බා නවධා දබ්බං බහුධා ගුණො උපදිසීයති විඤ්ඤායති බ්යාඛ්යායතෙ විජ්ජතෙවා’’ති කිරියාවිසයොයෙව පකාරො පටිපාදිතො, පයොගදස්සනතො බ්යවච්ඡෙජ්ජභාවා සබ්බත්ථ කිරියෙවෙති විසෙසනොපාදානමයුත්තන්ති සම්බන්ධො.

නවධා දබ්බං බහුධා ගුණොති පයොගදස්සනතො දබ්බගුණවිසයානම්පකාරානං ගය්හුපගත්තා බ්යවච්ඡෙදයිතබ්බානං දබ්බගුණවිසයානම්පකාරානං භාවා සබ්බස්මිං දබ්බගුණවිසයෙ ජිනින්දබුද්ධිනා වුත්තනයෙන කිරියා ¶ අත්ථෙවාති කිරියාවිසයොව පකාරො ගය්හතීති වුත්තිකාර පඤ්ජිකාකාරානං විසෙසනොපාදානමයුත්තන්ති අත්ථො.

තතොයෙවාති යතො විසෙසනොපාදානමයුත්තං තතොයෙව ද්වීහිච්චාදිකමාහෙති අත්ථො. අයමෙත්ථාධිප්පායො ‘‘ද්විධා කරොතීති කිරියාපයොගෙපි පකාරො දබ්බගුණවිසයො… දබ්බවිසයස්ස ගුණවිසයස්ස වා ද්විධාභාවස්ස කරීයමානත්තා, නතු කිරියාවිසයො… ද්විධාභාවස්ස කරණකිරියාවිසයස්සෙත්ථ වත්තුමනිච්ඡිතත්තා. තතොයෙව කිරියාපකාරොපාදානෙ [පකාරොතිසයනෙ (පොත්ථකෙ)] අත්ර ධාප්පච්චයන්තප්පයොගො න සියාති විඤ්ඤාපෙතුං ‘ද්වීහි’ච්චාදිකමාහෙ’’ති තෙනාහ‘අත්රෙ’ච්චාදි.

දබ්බගුණවිසයෙ පකාරෙ ගය්හමානෙ යොයං දොසො සම්භාවිතො පරෙහි, තං දානි නිරාකත්තුමාහ ‘සතිපිචෙ’ච්චාදි. සභාවතො අලිඞ්ගමසඞ්ඛ්යඤ්චාති සම්බන්ධො, සඞ්ඛ්යන්තරාපාදනෙ ගම්යමානෙ ධාප්පච්චයො විහිතො පාණිනියෙහි, තදාහ- ‘දබ්බස්සෙ’ච්චාදි සඞ්ඛ්යාන්තරාපාදනෙපීති පුබ්බං යා වවත්ථිතා සඞ්ඛ්යා, තතො- ඤ්ඤං සඞ්ඛ්යාන්තරං තස්සාපාදනං කරණං සඞ්ඛ්යන්තරාපාදනං, තස්මිම්පීති අත්ථො.

සො පකාරො අස්සාති තබ්බා, තසද්දෙන පකාරස්ස පරාමට්ඨත්තා තබ්බතීතෙත්ථ පකාරවතීති අත්ථො වුත්තොති ආහ- ‘තසද්දෙනෙ’ච්චාදි. පකාරවතීති පකාරවති අත්ථෙ. මුදුප්පකාරවා මුදුජාතියො.

කිං සඞ්ඛ්යානම්පරිමාණමෙසන්ති අත්ථෙ ‘‘කිම්හා රති රීවරීවතක රිත්තකා’’ති (4-44) සුත්තෙන රතිප්පච්චයං විධාය කතීති සිද්ධත්තා වුත්තං- ‘සඞ්ඛ්යාපරිමාණවිසයෙ සාධිතත්තා’ති, කති ච සො සඞ්ඛ්යා පරිමාණවිසයත්තා සඞ්ඛ්යා චෙති කතිසඞ්ඛ්යා, තාය.

පච්චාසත්තීති සම්බන්ධිම්හි එකම්හි දස්සිතෙ ද්විට්ඨත්තා සම්බන්ධස්ස පරො සම්බන්ධී ¶ විඤ්ඤායමානො පරොව විඤ්ඤායති යුත්තිතොති ‘සම්බන්ධතොවා’ති වුත්තං.

නිපාතනස්සාති සකින්ති නිපාතනස්ස.

ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං ඛණ්ඩසො, පුථු පකාරො පුථුසො.

නනු ච අභවනන්නාම සබ්බථා අනුප්පත්තියා වා අවත්ථන්තරෙන වා, තථා සත්යභූතසද්දො-නුප්පන්නමත්තවචනොපීති කථමභූතසද්දො-වත්ථන්තරෙ නාභූතෙ වුත්තොච්චාහ- ‘අභූතස්සි’ච්චාදි. කථමවත්ථාව තසද්දෙන පරාමසීයතීති චෙ අභූතසද්දො යද්යනුප්පන්නවාචී සියා, තදා තසද්දප්ප යොගොයෙව න සියා… තසද්දෙනාභූතස්සෙව ගහණතො, අභූතභාවෙච්චාදිනා සුත්තිතං සියා, තෙන තසද්දප්පයොගසාමත්ථියා අවත්ථාව තසද්දෙන පරාමසීයති, තප්පරාමට්ඨඤ්චාවත්ථන්තරමභූත සද්දො අපෙක්ඛතෙ, තෙනාහ- ‘තබ්භාවෙතිවචනා’ඉච්චාදි. භවනං භාවො තාය අවත්ථන්තරෙ භාවො තබ්භාවො තස්මිං. තෙනාහ ‘අභූතස්සෙ’ච්චාදි. භාවෙති විසයසත්තමී, සංසත්තමී වාති ආහ- ‘විසයෙ ගම්මමානෙ වා’ති. කුණ්ඩලත්තෙනාති කුණ්ඩලසභාවෙන.

දිස්සන්තීති වුත්තෙ පයොගෙ දිස්සන්තීති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘දිසි’ච්චාදි, ඉදං සුත්තං විජ්ඣඞ්ග පරිභාසා භවතීති සෙසො. ‘‘ණොවා-පච්චෙ’’තිආදිනා (4-1) සුත්තෙන වුත්තෙස්වනෙකවිධෙසු අත්ථෙසු පරි සමන්තතො භාසතීති පරිභාසා, විධිනො පච්චයස්ස අඞ්ගභූතා පරිභාසා විජ්ඣඞ්ගපරිභාසා. විධියෙවාති සුත්තමිදන්ති සම්බන්ධො. වක්ඛමානසුත්තද්වයන්ති ‘‘අඤ්ඤස්මිං සකත්ථෙ’’ති සුත්තද්වයං.

අන්තරසද්දො-නෙකත්ථොපීහාන්තරාළවාචී මජ්ඣවාචී ගය්හති, න විජ්ජතෙන්තරමෙසන්ති අන්තරාළමත්තපටිසෙධෙපයොජනං නත්ථීති කත්වාන්තරා ළට්ඨස්සාභාවාන්තරාළං ¶ නත්ථීත්යුපචරීයති, එවඤ්හි ලොකෙ පයුජ්ජතෙ ‘අනන්තරා ඉමෙ ගාමා අනන්තරා ඉමෙ පාසාදා’ති අන්තරාළගතස්ස ඤ්ඤස්ස ගාමස්සඤ්ඤස්ස පාසාදස්ස වාභාවා තථා බ්යපදිසීයතෙ, තථෙවමිහාප්යන්තරාළගතස්සඤ්ඤස්ස බ්යඤ්ජනස්සාභාවා අනන්තරා ඉත්යුච්චන්තෙ, අථවාන්තරසද්දො බ්යවධානවාචී බ්යවධානාභාවතො-නන්තරා ඉති වුච්චන්තෙ. අන්තරං කරොතීති වා ඛාදිඉප්පච්චයං [ණිප්පච්චයං (පොත්ථකෙ)] විධාය අන්තරායති බ්යවධානං කරොතීති කත්තරි අප්පච්චයං විධාය අන්තරො බ්යවධායකො නත්ථෙතෙසන්ති අනන්තරා. යථා ‘රුක්ඛා වනන්තෙ’ත්ථ රුක්ඛා සමුදිතාවෙකවනබ්යපදෙසං ලභන්තෙ, තථාත්රාපි බ්යඤ්ජනා සමුදිතාවෙතෙ සංයොගබ්යපදෙසගොචරත්තං පටිපජ්ජන්තෙ.

සංයොගොති හි සමුදායප්පධානො නිද්දෙසො බ්යඤ්ජනාත්යවයවප්පධානො, තස්මා බ්යඤ්ජනාති බහුවචනෙන සංයොගොති එකවචනනිද්දෙසො ඝටතෙ, නනු ච වණ්ණානමුච්චාරිතප්පධංසිත්තා යොගපජ්ජමට්ඨිතමානානං න සම්භවති සමුදායත්තන්ති සමුදායත්තමයුත්තන්ති නායුත්තං, තථාහි උත්තරුත්තරග්ගාහිනි බුද්ධි පුබ්බපරීභූතෙ බ්යඤ්ජනාවයවෙ සමුදායරූපෙන සඞ්කප්පෙන්තී සමුදායවොහාරම්පවත්තයීති.

ණානුබන්ධෙති දිතිසද්දස්ස සංයොගාවිසයත්තා දෙච්චොති ‘සරානමාදිස්සා’ති විසයො, උළුම්පසද්දස්ස සංයොගවිසයත්තා ඔළුම්පිකොති එතස්ස විසයොති තත්ථ රාඝවො වෙනතෙය්යො මෙනිකො දෙච්චො දොසග්ගාන්ති රූපානි. ඉධ තු ඔළුම්පිකො කොණ්ඩඤ්ඤොති යුජ්ජන්ති. තෙනෙව ච තත්ථ පඤ්චිකා එත්ථ, එත්ථ ච පඤ්චිකා තත්ථ උපනෙතබ්බාති.

කොසජ්ජන්ති එත්ථ තස්ස ජත්තඤ්ච නිපාතනා, අජ්ජවන්ති එත්ථ්හ ‘‘උවණ්ණස්සා වව සරෙ’’ති (4-129).

අතිසයෙන අප්පො, අතිසයෙන යුවාති විග්ගහො.

සතිස්සාති ¶ වුත්තෙ සතිසද්දො විඤ්ඤායති සත්යන්තෙපි විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතෙසත්යන්තො කථං විඤ්ඤායතිච්චාසඞ්කිය ‘‘සඞ්ඛ්යාය සච්චුතීසාසෙ’’ච්චාදිනා (4-50) සත්යන්තාදීහි ඩො විහිතො, තස්මිඤ්ච ඩෙතිනිමිත්තෙනොපාදින්නෙ තදුපාදානසාමත්ථියාසත්යන්තොව විඤ්ඤායතීති දස්සෙතුමාහ- ‘ඩෙති නිමිත්තොපාදානා’තිආදි.

ධාතුතො අඤ්ඤො සද්දො අධාතු තස්ස. පඤ්චිකායම්පන පකතිපි සද්දොයෙවාති ධාතුතොඉච්චාදිනා අධාතුසද්දස්ස අත්ථමත්තං වුත්තං.

තස්සාති අධාතුප්පකතියා, අධාතුසද්දස්සාති වුත්තං හොති. තෙනචාති කකාරෙන ච, තස්මාති තෙන කාරණෙන. පුබ්බග්ගහණමන්තරෙනාතිපාණිනිනා ඉකාරාදෙසවිධායකෙ ඉමස්මිංයෙව සුත්තෙකකාරතො පුබ්බස්ස ඉකාරාදෙසවිධානත්ථං පුබ්බග්ගහණං කතං, තං පුබ්බස්සාතිවචනං විනාති අත්ථො. සචෙතිආදිනා කථයතීති සම්බන්ධො. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො වුත්තො, අස්සාති ජාතිනිද්දෙසෙ තු ආකාරස්සචිකාරො භවත්යෙව, සියා එතන්ති බහුපරිබ්බාජකාති එතං රූපං හොති. ස්යාද්යත්ර බ්යවහිතො… කකාරතො පුබ්බෙ ස්යාදි, න ස්යාදි කකාරා පරොති.

නනු ච අස්යාදිතොති එත්ථ පසජ්ජප්පටිසෙධො නඤ කස්මා ගහිතො, න පරියුදොසොති ආසඞ්කිය පරියුදාසෙස්මිං ගහිතෙ සති දොසං වත්තුමාරභතෙ ‘පරියුදාසෙ’ඉච්චාදිනා. ස්යාදිතොති ස්යාද්යන්තතො පරිබ්බාජකසද්දතො. පරිබ්බාජකසද්දොහි ස්යාද්යන්තො වාක්යෙ ස්යාද්යන්තත්තා, තෙනෙව වක්ඛති- ‘පරිබ්බාජකසද්දතො එත්ථ ස්යාද්යුප්පත්තී’ති. අස්යාදිස්මා පරොති කත්වා බහුපරිබ්බාජකසද්දතො න ස්යාද්යුප්පත්තීති සම්බන්ධො.

තතොචාති බහුපරිබ්බාජකසද්දතො ච. පසජ්ජප්පටිසෙධෙන නඤසද්දෙන ¶ අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙපි සියාව දොසොති දස්සෙන්තො ආහ- ‘අවිජ්ජමානොස්යාදි’ච්චාදි.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං