අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

ඛමාවීමංසාසූති පකතිවිසෙසනමෙව කථමිච්ඡිතන්ති ආහ- ‘සම්බන්ධස්සි’ච්චාදි, පදානමඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධස්ස පුරිසාධීනත්තාති අත්ථො, පකති විසෙසනන්ති තිජමාහ සද්දානං විසෙසනං, කිම්පන පකතිවිසෙසනෙ ඵල මිච්චාහ- ‘පකතිවිසෙසනොපාදාන’මිච්චාදි. යජ්ජත්ර ‘ඛමාවීමංසාසූ’ති පකතිවිසෙසනං, කස්මිං අත්ථෙ චරති ඛසා විධීයන්තිච්චාහ- ‘අත්ථන්තරස්සා නිද්දෙසා’ඉච්චාදි. අත්ථන්තරස්සාති නිසානාදිඅත්ථන්තරස්ස. ‘‘සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධොව බලවා’’ති පරිභාසමුපලක්ඛෙති ‘සුතානුමිතාන’මිච්චාදිනා. තෙනෙවාති කිරියාරූපාසු ඛමාවීමංසු ඛසානං වීධානෙනෙව, සකත්ථෙ විධානෙනෙති වුත්තං හොති. තිතික්ඛකිරියත්තාති ඉමිනා පරෙසං විය ඛාද්යන්තානං ධාතුසඤ්ඤාවිධාන මනත්ථකන්ති දස්සෙති.

තිතික්ඛා ඛමා, තිතික්ඛති ඛමති, වීමංසා උපපරික්ඛා, වීමංසති උපපරික්ඛතීති අත්ථො. සුත්තෙ තිජඉති නිද්දෙසා භූවාදිකස්ස ගහණං. නිච්චණ්යන්තස්ස චුරාදිකස්ස හි තාදිසෙ පයොජනෙ සති බහුලං විධීයමානෙපි නිච්චත්තමත්තනො නාතිවත්තති. අථවා චුරාදිමානෙනාබ්යභිචාරිනා සාහචරියා තිජොපි චුරාදිකොව, තං යථා ‘ගාවස්ස දුතියෙනාත්ථො’ති. වුත්තෙගොයෙවොපාදීයතෙ, නාස්සො, න ගද්රභො. කදාචි පන අස්සාදිනොපි දුතියස්ස ගහණං සියා අත්ථප්පකරණා දිප්පභාවතො.

නනු ¶ ච වීමංසායං සප්පච්චයවිධාන මනුපපන්නමිතරෙතරනිස්සයදොස දුට්ඨත්තා, තථාහි සිද්ධෙ වීමංසාසද්දෙ සප්පච්චයො උප්පජ්ජතෙ, සති ච තස්මිං වීමංසාති රූපං සම්පජ්ජතීති ඉතරෙතරනිස්සයො, ඉතරෙතර නිස්සයානි ච කාරියානී නොපකප්පන්තීති තෙනාහ- ‘අනුවාදරූපාන’මිච්චාදි. අනාදිකාලසංසිද්ධසද්දානුවාතො නත්ථි ඉතරෙතරනිස්සයො දොසොති භාවො. පයොජකබ්යාපාරණිප්පච්චයාභාවෙ තෙජතෙති රූපං.

පුබ්බෙවිය පකතිවිසෙසනාදීත්යනෙන ‘‘සම්බන්ධස්ස පුරිසායත්තත්තා ‘තිකිච්ඡාසංසයෙසූ’ති පකතිවිසෙසනන්ති ආහ- ‘තිකිච්ඡාය’මිච්චාදි’ත්යාදිකං සබ්බං යථායොගමෙත්ථාපි වත්තබ්බන්ත්යතිදිසති. විස්සත්ථොති විසද්දස්ස අත්ථො. අථ කිමිත්ථං ඡප්පච්චයන්තස්සෙව ද්විධොදාහරණන්ත්යාසඞ්කියාහ- ‘අත්ථභෙදා ද්විධොදාහරණ’න්ති. නිකෙතො නිවාසො, සඞ්කෙතො ලක්ඛණං.

නින්ද=ගරහායං තතො ‘‘ඉත්ථියමණත්තිකයක්යා චෙ’’ති (5-49) අප්පච්චයෙ තතො ‘‘ඉත්ථියමත්වා’’ති (3-26) ආප්පච්චයෙ රූපං. බන්ධතීති බධකො.

තුංස්මාතීහ පච්චයග්ගහණමාචික්ඛති ‘තුංතායෙ’ච්චාදිනා. තතො චෙති යතො තුංස්මාති පච්චයස්සෙව ගහණං යතො ච විසෙසන නිද්දෙසො, තතොති අත්ථො. පච්චයග්ගහණෙ තදාදිග්ගහණං විඤ්ඤායතෙ… ‘‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා සො විහිතො තදාදිනො ගහණ’’න්ති ඤායතො. විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතත්තා තදන්තග්ගහණං… ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’’ති (1-13) වචනාභි මනසි නිධායාහ- ‘යතො කිරියත්ථා’ඉච්චාදි. සො කිරියත්ථො ආදි යස්ස සමුදායස්ස සො තදාදි සො පච්චයොන්තෙ තස්ස (සො තදන්තො). තදාදිතදන්තසමුදායවිසෙසස්ස ගහණං, (නතු) තදන්තමත්තස්සෙ ත්යත්ථො ¶ . නනු ච තුංස්මාඉති විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතෙ භවතු ‘‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සෙ’’ති තදන්තග්ගහණං පච්චයග්ගහණෙ තු කථං තදාදිනො ගහණං වචනාභාවතොච්චාහ- ‘තදවිනාභාවිත්තා’ති. යතො විහිතො තෙන විනා න භවති සීලෙනෙති තදවිනාභාවී තස්ස භාවො තස්මා. ඉමාය යුත්තියා විඤ්ඤායතෙ-ත්ථො, යමාඛ්යායතෙ ‘පච්චයග්ගහණෙ යස්මා සො විහිතො තදාදිනො ගහණ’න්ති. භවත්වෙවං තදාදිනො තදන්තස්ස ච ගහණං, තතො කිප්ඵලංත්යාහ- ‘තෙනෙ’ච්චාදි.

සපාදිතොති පාදිසහිතතො. ඛ ඡ සුප්පත්තාභාවාති ඛ ඡ සානං උප්පත්තියා අභාවා. වුත්තප්පකාරස්සෙව තුංප්පච්චයන්තස්ස පකතිභාවෙන ගහණා සපාදිතො ඛ ඡ සානමනුප්පත්තීති අධිප්පායො. විපුබ්බා ‘ජි-ජයෙ’ඉච්චස්මා තුංපච්චයන්තා ‘විජෙතුමිච්ඡතී’ති අත්ථෙ ‘‘තුංස්මා’’ඉච්චාදිනා(සො), තුංස්සච ලොපො, නෙමිත්තිකෙ එකාරෙ නිවත්තෙ ‘ජිස ජිස ඉති ද්විත්තෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපො ‘‘ජිහරානං ගී’’ති (5-102) ගී. ජිගීසප්පකතිතො ‘‘භූතෙ ඊඌං’’ඉච්චාදිනා (6-4) ඊ. තස්මිං අඤ. ‘‘ආ ඊ ඌ ම්හා ස්සා ස්සම්හානං වා’’ති (6-33) ඊස්ස රස්සෙ බ්යජිගීසි. යදි තු සපාදිතො සස්ස උප්පත්ති සියා, තදා බ්යජිගීසීති එත්ථ ද්විබ්බචනං කරීයමානං සප්පච්චයන්තස්ස පඨමස්සෙකස්සරස්ස ද්විබ්බචනං භවතීති ‘‘ඛ ඡ සාන’’මිච්චාදිනා (5-69) විජිය ඉති සමුදායෙ ආදිභූතස්ස විසද්දස්ස සියා ඊම්හි ච විහිතෙ සපාදිනො පකතිභාවොති විසද්ද පුබ්බෙ අඤාගමො සියා, තතො ච අවිවිජිසීති අනිට්ඨම්පසජ්ජෙය්ය.

තුංස්මා ඉච්ඡායන්ති ච පකතිප්පච්චයත්ථානමුපදිට්ඨත්තා තෙන සභාව ලිඞ්ගෙන ඛ ඡ සප්පච්චයා තදන්තො ච අනුමිතො න පන තුං, තුමිහ සුතොති ආහ- ‘න තදන්තො, නාපි ඡ ඡසා’ති. ජිඝච්ඡාඉච්චත්ර ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස ඝස්ස ‘‘චතුත්ථ දුතියානං තතියපඨමා’’ති (5-78) ගො. තස්ස ‘‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’’ති (5-79) ජො. පාණිනිනාපීහ සප්පච්චය විධායකෙ සුත්තෙ වාක්යම්පි යථා සියාති වාවචනං කතං, තදයුත්තන්ති නිරාකත්තුමාහ- ‘වාක්යම්පි’ච්චාදි. පකත්යාදිත්යත්ර ආදි සද්දෙන අත්ථවිසෙසො ගහෙතබ්බො, පකති විසෙසො තුමන්තො, ඉච්ඡත්ථො-ත්ථවිසෙසො ¶ . ඉදං ලක්ඛණන්ති ‘‘තුංස්මා ලොපො චිච්ඡායං තෙ’’ඉති ඉදං ලක්ඛණං. නියොගතොති නියමෙන. ආසඞ්කායමුපසඞ්ඛ්යාන’’න්ති (3-1-7) වාක්යකාරෙන වුත්තං නිරාකත්තුමාහ- ‘ආසඞ්කාය’මිච්චාදි.

අචෙතනත්තා කූලස්ස ඉච්ඡායාසම්භවොති ‘කූලප්පතිතුමිච්ඡතී’ති වාක්යමෙවෙච්ඡාපකාසනමසිද්ධං, තෙනාසිද්ධෙන වාක්යෙනාසිද්ධානං ඛ ඡ සානං සාධනං අසිද්ධෙනාසිද්ධසාධනං. ඉච්ඡාවචනිච්ඡාති ඉච්ඡාය වත්තුමිච්ඡා. ඉච්ඡායපවත්තිතො උපලද්ධීති ඉච්ඡාය උපලද්ධි උපාලම්බො පරිජානනං පවත්තිතොති අත්ථො. චෙතනාවතිචාති වුත්තං තස්මා චෙතනාවති පවත්තිතො උපලද්ධිං දස්සෙත්වා තදපදෙසෙ නාචෙතනෙපි දස්සෙතුං ‘යොපෙසා’තිආදිමාහ. දෙවදත්තෙ රජ්ජු ඛීලාදිපාණිනා උය්යොගො, කූලෙ මත්තිකාවිකීරණාදි. රජ්ජු ගුණො. ඛීලො [කීල (පඤ්චිකා)] සංක්වාදි.

පුලො තිණාදීනං සඞ්ඝාතො. සා සුනඛො මිමරිසතීති මර=පාණචාගෙ’ඉච්ඡායං තුමන්තා සො. ‘‘ඤි බ්යඤ්ජනස්සෙ’’ති (5-170) ඤි. ද්විත්තෙ පුබ්බතො-ඤ්ඤස්ස ලොපො ‘‘ඛ ඡ සෙස්වී’’ති (5-76) ද්විත්තෙ පුබ්බස්සාස්ස ඉමිමරිසති. තථා පිපතිසතීති ‘පතපථ=ගමෙන’ ඉච්චස්ස. සා මිමරිසතීති සතිපි සචෙතනත්තෙ විසත්තජීවිතස්ස සුනඛස්ස මරණිච්ඡා සම්භවතීති පටිපාදිතං. ‘‘ඉච්ඡාසන්තා පටිසෙධො වත්තබ්බො’’ති (3-1-7) පාණිනීයවාත්තිකකාරෙන වුත්තං, තන්නිරාකත්තුමාහ- ‘බුභුක්ඛිතු’මිච්චාදි. ජාතිපදත්ථනිස්සයෙන නිවුත්තිම්පටිපාදයමාහ- ‘ජාතිපදත්ථෙ’ච්චාදි. ඉතරො ඉච්ඡත්ථො.

කරීයති සම්බන්ධීයතීති කම්මං. තඤ්ච නාම ජාති ගුණකිරියාදබ්බ සම්බන්ධතො පඤ්චධා භවති. තත්ථ නාමකම්මං’ ඩිත්ථො ඩවිත්ථොති නාමෙන පිණ්ඩස්ස සම්බන්ධා. ජාතිකම්මං ගොඅස්සොති ගොත්තාදිජාතියා පිණ්ඩස්ස සම්බන්ධා. ගුණකම්මං සුක්කොනීලොති සුක්කාදිනා ගුණෙන දබ්බස්ස ¶ සම්බන්ධා. කිරියාකම්මං පාචකො පායකොති පාචකාදිකිරියාය දබ්බස්ස සම්බන්ධා. දබ්බකම්මං දණ්ඩීවිසාණීති දණ්ඩාදිනා දබ්බෙන පිණ්ඩස්ස සම්බන්ධා. එවං කම්මස්ස පඤ්චප්පකාරසම්භවෙපිච්ඡායමත්ථෙ ඊයස්ස විධානතො ඉච්ඡාසම්බන්ධියෙව කම්මං ගය්හතීති කිරියාකම්මමෙවාත්ර ගය්හතෙ අමුකමෙවත්ථමුපදස්සෙන්තො ආහ- ‘යදිපි’ච්චාදි. අයඤ්ච නිපාත සමුදායො විසෙසාභිධානනිමිත්තාස්යුපගමෙ වත්තතෙ.

තථාපීතිලොකවුත්තිරයංවිසෙසාභිධානාරම්භෙ. තංසම්බන්ධියෙවාති ඉච්ඡාසම්බන්ධිඑව. අත්තනොපුත්තමිච්ඡතීත්යාදිවචනිච්ඡායමත්තසම්බන්ධිනිපුත්තාදො අත්තනොත්යනුවත්තියසුත්තන්තරෙනපච්චයොවිධීයතෙපාණිනිනා, එත්ථ ත්ව(ත්ත)ග්ගහණමන්තරෙනාත්ත සම්බන්ධින්යෙව පුත්තාදො කථං විඤ්ඤායතෙ විසෙසවචනාභාවෙ හි පරසම්බන්ධින්යපි පප්පොතීතීමංචොද්යමුබ්භාවය මාහ- ‘අත්තසම්බන්ධිනි’ච්චාදි. ඊයස්ස පරසම්බන්ධින්යපි පසඞ්ගොති සම්බන්ධො. කුතොචාහ-ඊයස්සාඉතිධානා’ති. අත්ථග්ගහණස්සාවචනෙ ඊයස්සානභිධානාති භාවො.

අප්පත්තියාති කරණෙ හෙතුම්හි වා තතියා. එත්ථාති අත්තනො පුත්තමිච්ඡතීතෙත්ථාපි. න ඉට්ඨොති ඊයප්පච්චයො නාභිමතො. නෙවෙත්ථ භවිතබ්බන්ති වදතො-ධිප්පායාමාහ ‘සාපෙක්ඛත්ත යෙවෙති භාවො’ති. යදි අත්තනො පුත්තමිච්ඡතීති වත්තුමිච්ඡායං සාපෙක්ඛෙත්තෙපි සියා, තදායමනිට්ඨප්පසඞ්ගොති දස්සෙතුමාහ- ‘යදිචෙත්ථ’ඉච්චාදි.

අනිට්ඨප්පසඞ්ගස්ස සරූපමාහ- ‘අත්තනො පුත්තීයතීති සියා’ති. උප්පජ්ජමානෙන ඊයෙනෙව අත්තත්ථස්සාභිහිතත්තා අත්තසද්දස්සාප්පයොගොති චෙතම්පි න සඞ්ගතන්ති පටිපාදයමාහ ‘න ච සක්කා’තිආදි. කස්මාදෙවං වත්තුං න සක්කාති ආහ- ‘පකති’ච්චාදි. අපූපාදිකාය පකතියා සමානත්ථස්සෙව විසෙසනස්ස වුත්තිපදෙ අන්තොභාව දස්සනාති අත්ථො. ක්වපනෙවං දිට්ඨන්ත්යාහ- ‘තංයථෙ’ච්චාදි. ‘‘තමස්ස සිප්පං සීලං පණ්යං පහරණං පයොජනං’’ති (4-27) ණිකෙ ආපූපිකො. නතු භින්නත්ථස්සාති බ්යතිරෙකං දස්සෙත්වා තං දිට්ඨන්තෙන සාධෙතුමාහ- ‘දෙවදත්තස්සි’ච්චාදි. කාරණමාහ- ‘සාම්යන්තරෙ’ච්චාදි. දෙවදත්තස්ස ¶ ධුරුනො කුලන්ති සාම්යන්තරබ්යවච්ඡෙදාය දෙවදත්තසද්දස්සො පාදානතො ගුරුකුලන්ති වුත්තිපදෙන දෙවදත්තත්ථස්සාන්තො භාවොති අත්ථො. තමෙත්ථොපි සමානන්තූපදස්සෙන්තො ආහ- ‘තථෙහාපි’ච්චාදි. අථාත්තනො පුත්තමිච්ඡතීත්යෙතස්මිං වාක්යෙ පදස්සාන්වාඛ්යානතො අත්තසද්දස්සාප්ඵයොගො කින්න සියාති දස්සෙතුමාහ- ‘නචාපි’ච්චාදි.

පදස්සාති පුත්තීයාදිනො පදස්ස. නචාපි අප්පයොගොති සම්බන්ධො. කාරණමාහ- ‘ඊයන්තස්සා’තිආදි. ඊයන්තො පුත්තීයාදි, නියොගතො න පප්පොතීති සම්බන්ධො. තබ්බාචීසද්දප්පයොගන්ති අඤ්ඤවාචීසද්දයොගං. සුතග්ගහණන්ති අසුතත්තාති වුත්තසුතග්ගහණං. අත්ථප්පකරණාද්යුපලක්ඛණන්ත්යනෙන අත්ථතො පකරණාදිතොපි පුත්තස්සත්ත නියතා ගම්යතෙ, සුතසද්දස්ස තු ගහණමුපලක්ඛණත්ථන්ති වදති.

නනු ච සුත්තෙ කම්මාති වුත්තත්තා කම්මසමුදායතොපීයො සියා ත්යාසඞ්කියෙව (මභා)වං සාධයමාහ- ‘කම්මා’තිආදි. වත්තුං ඉට්ඨා එකසඛ්යා යස්ස කම්මසාමඤ්ඤස්ස තං තථාවුත්තං. වත්තුමිට්ඨෙක සඞ්ඛ්යස්ස ගහණමාහ- ‘කම්මසමුදායතො’ති. කිම්පනාවයවතො න සියා’ මහන්තම්පුත්තමිච්ඡතී’ච්චත්ර පුත්තමිච්චතොච්චාසඞ්කියාහ ‘අවයවතොපි සාපෙක්ඛත්තායෙවා’ති. න භතීති සම්බන්ධො. එවඤ්චරහි ඉදම්පි න සිජ්ඣතීති චොදෙන්තො ආහ ‘චරහි’ච්චාදි. මහා චායං පුත්තොචෙති මහාපුත්තමිච්ඡතීති යදෙවං කරීයති තදායම්පයොගොති දස්සෙන්තො ආහ- ‘භවිතබ්බමෙවෙ’ච්චාදි.

උපමීයතෙ පරිච්ඡිජ්ජති සාධීයතීත්යත්ථො. කීදිසන්තමුපමානමිච්චාහ- ‘පසිද්ධසාධම්යා’ඉච්චාදි. පසිද්ධො ගවාදි, තස්ස සාධම්යා සමාන රූපතාය යම්පසිද්ධස්ස ගවයාදිනො සාධියස්ස සාධනං තමුපමානන්ත්යත්ථො. සමානො ධම්මො-ස්සෙති සධම්මො, ගවාදියෙව. තස්ස භාවො සාධම්යං. සාධ්යතෙ උපමීයතෙ-නෙනෙති සාධනමුපමානං ගවාදි. සාධුතෙ උපමීයතෙති සාධියො, ගවයාදි. තස්ස සාධනං සාධියසාධනං.

පුත්තමිවාචරතීති ¶ එත්ථ ‘ආවසථමාවසති’ච්චාදො විය ආධාරත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තා පුත්තෙ විය මාණවකෙ මධුරන්නපානදානාදිකමාචරණං කරොතිච්චෙවමත්ථසම්භවෙන ද්වින්නම්පි උපමානොපමෙය්යභාවොත්යවගමයිතුමාහ- ‘පුත්තෙ’ඉච්චාදි. පසිද්ධෙන සාධනභාවෙනුපමානභූතෙ පුත්තෙ ආචරණම්පි පසිද්ධන්ති ආහ- ‘තම්පසිද්ධ’න්ති. තදාචරණෙන තෙන ආචරණෙන පුත්තමාණවකවිසයමාචරණං වා පුත්තමාණවක සද්දෙනුපචාරතො ගහෙත්වා විසයීවසෙන විසයභාවවොහාරොතිපි යුජ්ජති. වාක්යත්ථො පනෙතස්මිං පක්ඛෙ ‘පුත්තමිව පුත්තවිසය මාණවකමිව ආචරති මාණවකවිසයමාචරණං කරොතී’ති, වුත්තියන්තු යථාවුත්තමත්ථද්වයං යථායොගං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

නනු ච යජ්ජත්රොපමානොපමෙය්යභාවො වුත්තියං ඊයෙනෙව ජොතිතොති ඉවසද්දො නිවත්තතෙ, තදොපමානොපමෙය්යභාවො පුත්ත සද්දෙව වත්තතෙ, තං කථමුපමෙය්යවචනස්ස මාණවකසද්දස්ස වුත්තත්ථස්ස පයොගො යුත්තොච්චාසඞ්කියාහ- ‘උපමානවචනතො’ච්චාදි.

තබ්බිසිට්ඨාචරණෙති තෙනොපමානෙන විසිට්ඨෙ ආචරණෙ. උපමානොපමෙය්යභාවස්සානිවත්තත්තාති එත්ථායමධිප්පායො ‘උපමාන විසිට්ඨාචරණෙ උපමානවචනතො ඊයස්ස විධානෙ නොපමෙය්යවචනමන්තරෙනොපමානවචනස්ස පවත්තීති උපමානොපමෙය්යභාවස්සානිවත්තී’’ති. අඤ්ඤථාති යද්යුපමානොපමෙය්යභාවස්ස ඊයෙනෙව ජොතිතත්තා තදන්තස්සුපමෙය්යෙ වුත්ති සියාත්යත්ථො. පබ්බතායතීති ‘‘කත්තුතායො’’ති (5-8) ආයො. උපමෙය්යස්සානිවත්තත්තා උපමෙය්ය කත්තුසාමඤ්ඤෙ තිප්පච්චයො.

යථානන්තරසුත්තෙ උපමානෙ උපමෙය්යස්ස මාණවකස්ස පයොගො උපපන්නො, තථාත්රාපි ‘පාසාදෙ කුටිය’න්ති චොපමෙය්යස්සපයොගොති අතිදිසන්තො ආහ- ‘හෙට්ඨාවියෙ’ච්චාදි. උපමානෙ උපමෙය්යස්සානන්තොභාවාති අත්ථො. නනු කිමත්ථමිදමුච්චතෙ යවතායො පාසාදෙ ¶ ඉවාචරති සො පාසාදමිවාචරතීතිපි වත්තුං සක්කාති නාත්ථභෙදො-ඤ්ඤත්ර වචනිච්ඡාභෙදාති පුබ්බෙනෙවෙත්ථාපි ඊයො සිද්ධො, තතො නාත්ථො-නෙන වචනෙනෙ ච්චාසඞ්කියාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි.

එත්ථ කත්තුතොඉති වචනා කම්මාති නිවත්තතෙ, ආයග්ගහණා ඊයො. කදා පන කත්තුවිසෙසො-වසීයතිච්චාහ-‘යත්ථ්යාදිසද්දසමානාධිකරණත්තෙ’තිආදි. පබ්බතායති හත්ථිච්චෙවමාදිනා හත්ථ්යාදි සද්දෙන සමානාධිකරණත්තෙ සතීති අත්ථො.

කොයං ච්යත්ථොච්චාසඞ්කිය ‘‘අභූතතබ්භාවෙ කරාසභූයොගෙ විකාරාචී’’ති (4-119) චීස්ස අභූතතබ්භාවෙ කරාදියොගෙසති විධානා ‘අභූතතබ්භාවො කරාදිවිසිට්ඨො’ති ආහ. අභූත තබ්භාවස්ස කරාදිවිසිට්ඨත්තා කරොත්යත්ථනිවත්තියාවස්සං පාණිනියා විය භුවිග්ගහණං කත්තබ්බමඤ්ඤථා කරොත්යත්ථෙපි සියාත්යාසඞ්කිය නිවත්තිහෙතුමාහ- ‘තෙනෙවා’තිආදි. යෙනෙව කරොත්යාදිවිසිට්ඨො අභූතතබ්භාවොච්යත්ථො තෙනෙව හෙතුනාති අත්ථො. භවත්යත්ථෙ-නෙන කාරණෙන ලද්ධෙ කරොත්යත්ථොප්යනිට්ඨො ලබ්භතිච්චාසඞ්කිය තන්නිවත්තිම්පටිපාදයමාහ- ‘කරොත්යත්ථෙ’ච්චාදි. අධවලං ධවලං කරොති ධවලීකරොතිච්චෙව චීප්පච්චයෙ කත්තබ්බෙ කම්මෙනෙව කරොතිස්සාභිසම්බන්ධස්ස දිට්ඨත්තාති අත්ථො. කාරණන්තරමාහ- ‘ඉහ චෙ’ච්චාදි. ඉතිසද්දො හෙතුම්හි යස්මා ඉහ කත්තුතොති වත්තතෙ තතොචෙති අත්ථො.

අසත්යත්ථස්ස පන භවත්යත්ථෙයෙවාන්තොභාවා න තන්නිවත්ති පටිපාදිතා. තප්පකරණෙති ධාතුප්පච්චයප්පකරණෙ. ද්විබ්බචනන්ති පටඉච්චස්ස ද්විබ්බචනං තතො ‘‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’’ති (4-120) රාප්පච්චයො. ‘‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’’ති (4-132) අන්තසරාදිස්ස ලොපො. ච්යන්තා පච්චයාභාවත්ථං- ‘අචීතො’ති පච්චයවිධානසුත්තෙ පටිසෙධො න කතො, තෙනාහ-‘අචීතොති පටිසෙධාභාවා’ති. චීති භුසොඉති

පඨමන්තාචී ¶ . ණාදිවුත්තිත්තා ‘‘එකත්ථතාය’’න්ති (2-119) විභත්තිලොපො. ඉහෙචෙති ‘ච්යත්ථෙ’’ ඉතීමස්මිංයෙව. න ච වුච්චතෙති සම්බන්ධො.

නනු ච අසති සුත්තෙ දුතියාග්ගහණෙ දුතියන්තෙහිච්චායං විසෙසො කුතො ලබ්භතෙ යෙන ‘සද්දාදීහි දුතියන්තෙහී’ති විවරණං කතන්ති සච්චං, තථාපි පච්චයවිධිම්හි යුත්තෙපි පඤ්චමියා නිද්දෙසෙ ‘සද්දාදීනී’ති දුතියායොපාදානසාමත්ථියා තථා විවරණං කතං.

සබ්බත්ථාති ‘‘තමධීතෙ තං ජානාති කණිකාචා’’දො (4-14) සබ්බත්ථ. කිරියාවාත්යවධාරණෙන යං බ්යවච්ඡින්නං, තමුපදස්සෙන්තො ආහ- ‘න කාලෙ’ච්චාදි. යදීපි අධීතෙච්චාදීසු වත්තමානකාලෙන කත්තුනා එකවචනෙන ච නිද්දෙසො, තථාපි තෙසමප්පධානත්තා අඤ්ඤස්මිම්පි භූතාදිකෙ කාලෙ කම්මාදො සාධනෙ බහුවචනෙන ච පච්චයො සියා එවෙති භාවො.

නනු ච ‘‘ධාත්වත්ථෙනාමස්මී’’ති (5-12) ඉප්පච්චයෙ පත්තෙ-යමාරබ්භතෙ අස්සපි ධාත්වත්ථෙයෙව විධානං, තතො ච සද්දාදීහි ධාත්වත්ථෙ ඉප්පච්චයෙන න භවිතබ්බං, දිස්සතෙ ච ඉප්පච්චයපයොගොච්චාසඞ්කිය ‘නායමිප්පච්චයස්ස බාධකො’ති පටිපාදෙතුමාහ- ‘ධූවං කරොති’ච්චාදි. නානාභින්නං වාක්යං නානාවාක්යං, තස්ස භාවෙන, තෙන භින්නවාක්යභාවෙනායස්ස ඉප්පච්චයස්ස ච සමුච්චයතොති අත්ථො. ‘‘ධාත්වත්ථෙනාමස්මී’’ත්යෙකං වාක්යං, ‘‘සද්දාදීනි කරොත්ය’’පරං. එතානි ද්වෙ භින්නවාක්යානි- ‘ධාත්වත්ථෙ නාමස්මා ඉප්පච්චයො භවති, සද්දාදීනි කරොතිච්චස්මිං අත්ථෙ ආයො භවතී’ති පච්චෙකමාඛ්යාතාපෙක්ඛාය වාක්යපරිසමත්තියා භින්නතා, අභින්නෙ හි කිරියාපදෙකවාක්යතා, භින්නෙතු නානාවාක්යතා, නානාවාක්යෙ ච සති සමුච්චයො. න හි සාමඤ්ඤවිසෙසභාවෙන විධානමෙව බාධාහෙතු, කිඤ්චරහි එකවාක්යතාපි, තං යථා-‘බ්රාහ්මණානං දධි දිය්යතං, තක්කං කොණ්ඩඤ්ඤායෙ’ති. නානාවාක්යෙ තු සමුච්චයො, තං යථා- ‘බ්රාහ්මණා භොජීයන්තු, මාඪරාය වත්ථයුගලං දීයතූ’ති මාඪරො බ්රාහ්මණභාවෙන භොජීයතෙ වත්ථයුගලඤ්ච ලභතෙ, තෙනොජුකං ¶ වුත්තෙන වත්ථයුගලදානෙන සාමඤ්ඤවුත්තං භොජනං න බාධීයතෙ, තථෙහාපි උජුකං විහිතෙනායෙන සාමඤ්ඤවිහිතො ඉප්පච්චයො න බාධීයතෙ ලක්ඛියානුරොධෙන සත්ථකාරස්ස වාක්ය භෙදාභෙදොති නානවට්ඨිතිදොසොති මඤ්ඤතෙ. තිම්හි ලෙ ච සිද්ධන්ති සම්බන්ධො.

යප්පච්චයො න විහිතො පාණිනීආදීහි වියාති අධිප්පායො. ‘ජල දල- දිත්තියං’. ‘‘මානො’’ති (5-65) මානො, ‘‘කත්තරි ලො’’ති ‘‘පරොක්ඛායං චෙ’’ති (5-70) චග්ගහණෙන ‘දල දල’ඉතිද්විත්තං ‘‘ලොපොනාදිබ්යඤ්ජනස්ස’’ (5-75) ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති (1-34) දස්සලස්ස ච ද්විභාවෙ දද්දල්ලමානා. ජලමානාති අට්ඨකථාවචනතොති ඉමිනා කිරියාසමභිහාරෙ යප්පච්චයාභාවං දස්සෙති. ඉමිනා ච සක්කතෙ විය භුසාභික්ඛඤ්ඤෙපි කිරියාසමභිහාරො කිරියාපරිවත්තනං, තඤ්ච යදා කිරියමඤ්ඤෙන කත්තබ්බමඤ්ඤො කරොති, තෙන කත්තබ්බඤ්චෙතරො, තදා භවතීති විඤ්ඤෙය්යං. ‘‘සාමඤ්ඤවිහිතා විධයො පයොගමනුසරන්තී’’ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන ‘දල-දිත්තිය’න්ති ඉමස්මා ‘‘මානො’’ති සාමඤ්ඤෙන විහිතො මානප්පච්චයො භුසත්ථෙ ආභික්ඛඤ්ඤෙ ච භවිස්සති. දද්දල්ල මානාති එත්ථ භුසං ජලමානා, පුනප්පුන ජලමානාති ච අත්ථො වෙදිතබ්බො.

නමො කරොති නමොසද්දමුච්චාරෙති, සද්දං කරොති සද්දමුච්චාරෙතීතිච්චෙවමත්ථො (න) ගහෙතබ්බෙ අනිස්සයනතො අනභිධානතො වා.

අපරිනිප්ඵන්නොති අනිප්ඵන්නො අසිද්ධාවත්ථොති අත්ථො. කාරකසාධියොති යථාලාභං කාරකෙහි සාධියො. අසත්වභූතොති අදබ්බභූතො. අයන්තු කිරියාරූපො පදත්ථො පචත්යාදීනං වික්ලෙදනාදිපධානකිරියාරූපො ච තදවයවරූපා පුබ්බපරීභූතඋද්ධනාරො පනාදිකාදයො තාදත්ථියා ච පචත්යාදිවචනීයා. තස්මා යථා වුත්තලක්ඛණෙ ධාත්වත්ථෙ ධාතුතො විධීයමානො ත්යාදිප්පච්චයො තථාභූතමෙව ¶ වදතීති භෙදාභාවා අභෙදසඞ්ඛ්යායෙකවචනෙනොච්චතෙ, ‘න බහුවචනෙන, තෙනෙත්ථ ‘ඨීයතෙ දෙවදත්තෙන, ඨීයතෙ දෙවදත්තෙහී’ති භවති. න යතොකුතොචීතිආදිනා යතො යත්ථ න දිස්සති, තතො තත්ථ න හොතීති දීපෙති. යතො යත්ථ විධි, ස තස්ස සම්බන්ධී භවතීති නාමෙහි වචනීයත්ථතො-ත්ථන්තරභූතො යොයං ධාත්වත්ථො කමාදීනමත්ථභූතො, සො සකත්ථොති සකත්ථෙයෙවායමිප්පච්චයො චුරාදිණිවියාති වෙදිතබ්බො.

තස්සචාති එකාරස්ස ච. අථ අතිහත්ථයතිච්චාදො පාදිවිසිට්ඨෙ එව ධාත්වත්ථෙ ඉප්පච්චයස්ස විධානා තදත්ථවිහිතෙනෙව ඉප්පච්චයෙන පාදිවිසිට්ඨො ධාත්වත්ථො වුත්තො, තෙන කිමත්ථො ඉප්පච්චයන්තස්ස පාදියොගොච්චාසඞ්කිය පයොජනමාඛ්යාතුමාහ- ‘අතිහත්ථයති’ච්චාදි. න සාමත්ථියන්ති සමත්ථතා නත්ථීති අත්ථො.

අත්ථමාචික්ඛති, වෙදමාචික්ඛතීති විග්ගහො. සුඛාපෙතිච්චාදො සුඛං වෙදයතිච්චාදිනා විග්ගහො. වාපාඨාති විකප්පෙන පාඨතො.

අසති සුත්තෙ සකත්ථෙති කථං ලබ්භතීති ආහ- ‘අත්ථානති දෙසා’ති. අත්ථා-නතිදෙසාති අත්ථවිසෙසස්ස කස්සචි සුත්තෙ අනිද්දෙසාති අත්ථො. අත්ථවිසෙසස්සා-නතිදෙසමත්තෙන සකත්ථොයෙව ණිනා වාච්චොති කථං විඤ්ඤායතෙච්චාහ- ‘සකත්ථස්ස ච සුතත්තා’ති. චුර=ථෙය්යෙ ඉච්චාදීසු ථෙය්යාදිකස්ස සකත්ථස්ස සුතත්තාති අත්ථො. යොගවිභාගතොති ‘ණී’තියොගවිභාගතො, රජ්ජං කාරෙතීති එත්ථ සාම්යමච්චාදිකං සත්තඞ්ගං රජ්ජං පවත්තෙතීති වා අත්ථො, පයොජකබ්යාපාරෙ ණි.

පයොජකො චොදකො බ්යාපාරකොති අත්ථො නනු ච වුත්තියං ‘කත්තාරං පයොජයතී’ති වුත්තං කථං පයුජ්ජමානස්ස කත්තුත්තංති ආහ- ‘පයුජ්ජමානො’ච්චාදි. නාවස්සං කිරියාපවත්තකත්තෙනෙව යොග්ගතාමත්තෙනපි ¶ කත්තුත්තං සියාති දස්සෙන්තො ආහ- ‘කිරියාය යොග්ගො’තිආදි. පාසාණම්බලෙනුට්ඨාපෙති’ච්චාදීසු හි යොග්යතායපි කත්තුත්තාවසායොසියා, කොපනායං පයොජකබ්යපාරොති ආහ- ‘පෙසනෙ’ච්චාදි. දාසාදිනො හීනස්ස කත්ථචි අත්ථෙ නියොජනං පෙසනං. ගුරුආදිනො සක්කාරපුබ්බං බ්යාපාරණමජ්ඣෙසනං. තං පෙසනජ්ඣෙසනාදිකං ලක්ඛණං සභාවො යස්ස සො තථා වුත්තො.

ආදිසද්දෙන ආනුකූල්යභාගිනො බ්යාපාරස්ස ගහණං, තථා ච ‘භික්ඛා වාසයති කාරීසො-ජ්ඣාපෙසී’ති සිජ්ඣති. භික්ඛා හි පචුරබ්යඤ්ජනවතී ලබ්භමානා වාසානුකූලං තිත්තිවිසෙසමුපජනයති. කාරීසොපි නිවාතෙ පදෙසෙ සුට්ඨු පජ්ජලිතොජ්ඣයනවිරොධි සීතකතමුපද්දවමපනයන්තො-ජ්ඣයනානුකූලසාමත්ථියමාදධාති තතො තෙසම්පි යුත්තම්පයොජකත්තන්ති.

පයොජකබ්යාපාරෙතීදං පච්චයවිසෙසනං වා සියා පකතිවිසෙසනං වා. තත්ථ යදි පකතිවිසෙසනං සියා, තදා පයොජකබ්යාපාරෙ වත්තමානා ණීණාපී විධීයන්තීති (ගමනං) පති යො නියොගො තදත්ථො ගමි, න ගත්යත්ථො, තස්ස චායං පයොජ්ජොති ‘ගමයති මාණවකං ගාම’න්ති ගත්යත්ථස්ස පයොජ්ජෙ ‘‘ගතිබොධාහාරෙ’’ච්චාදිනා (2-4) විහිතා දුතියා න පප්පොති, තතො පකත්යත්ථවිසෙසනපක්ඛො දුට්ඨොති පච්චයවිසෙසනපක්ඛං දස්සෙතුමාහ- ‘පච්චයවිසෙසනං වෙදං න පකතිවිසෙසන’න්ති.

පයොජකමත්තග්ගහණෙති මත්තසද්දො සාමඤ්ඤවාචී, යථා ‘කඤ්ඤා මත්තං වාරයතී’ති. කත්තාරං යො පයුජ්ජති යො ච කරණාදීනං පයොජකො තෙසං සාමඤ්ඤෙන ගහණෙ සතීති අත්ථො. බ්යාපාරෙත්වෙවාති පයොජකග්ගහණමන්තරෙන බ්යාපාරෙඉච්චෙව වචනං කත්තබ්බං සියාති භාවො, තන්ති පයොජකග්ගහණං, විසිට්ඨො විසයො යස්ස පයොජකග්ගහණස්සතංතථාවුත්තං. කොපනායංවිසිට්ඨො විසයොච්චාහ- ‘යො ලොකෙ’ඉච්චාදි. ඉතොවාති වක්ඛමානස්ස හෙතුනො පරාමාසො. තන්ති චුරාදීහි ණිවිධානං. එවංසද්දො වක්ඛමානාපෙක්ඛො. තං ¶ විසුං චුරාදීහි ණිවිධානමෙව වක්ඛමානප්පකාරෙන සඵලං සියා නාඤ්ඤථාති අත්ථො. තමෙව පකාරං දස්සෙති‘යදිමිනා’ච්චාදි.

කත්තරි විහිතෙසුපි මානන්තත්යාදීසු පරභූතෙසු ක්යො භවතීති විඤ්ඤායෙය්යාති ‘භාවකම්මෙසූ’ති න ක්යස්ස විසෙසනන්ති ආහ- ‘මානන්තත්යාදීන’මිච්චාදි.

යදි හි කත්තරි විහිතෙසු සියා, තථා සති තෙසමුභින්නං පධානත්තෙනාභිධීයමානානමඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා අසම්බන්ධො සියා, න චෙ වම්භූතානමභිධානමත්ථි, න හි ‘ඨීයතෙ’ච්චස්මා භාවො කත්තා ච පතීයතෙ, නාපි ‘ගම්යතෙ’ච්චස්මා කම්මං කත්තාච. අපි තු භාවකම්මානෙව ගම්යන්තෙ, තෙනාහ- ‘තස්මා’ඉච්චාදි.

තෙසමෙවාති මානන්තත්යාදීනමෙව. පරසමඤ්ඤාභි පරෙසං කච්චායනා නං පරොක්ඛාඉච්චෙව නාමං. තබ්බජ්ජිතෙසූති පරොක්ඛාසඤ්ඤිපච්චයවජ්ජිතෙසු. අපරොක්ඛෙසූති එත්ථ පරසමඤ්ඤාවසෙන පරොක්ඛාඉච්චනෙන සහ සමාසං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤථාපි පටිපාදෙතුං ‘අථවා’තිආදිමාහ. පරොක්ඛෙති ඉන්ද්රියාවිසයෙ කාලෙ. පරොක්ඛෙවිහිතා පච්චයාති ඉමිනා උපචාරෙන තද්ධිතප්පච්චයවසෙන වා පරොක්ඛාති සද්දනිප්ඵත්තිමාහ. තෙ පන‘අ උ’ ඉච්චාදයො. තතොති පරොක්ඛප්පච්චයතො.

නනු පුබ්බපක්ඛෙ ‘අපරොක්ඛෙසූ’ති එත්ථ ‘පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසූ’ති අත්ථ වචනං යුජ්ජති, දුතියපක්ඛෙ පන ‘පරොක්ඛවජ්ජිතෙසූ’ති, තථා සති කථමෙත්ථ ‘පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසූ’ති අත්ථවචනං යුජ්ජතීති ආහ- ‘තෙපනා’තිආදි. ඉධාති අපරොක්ඛෙසූති ඉමස්මිං. නනු ච ‘‘පරොක්ඛෙ අ උ’’ඉච්චාදිසුත්තෙ (6-6) ‘පරොක්ඛෙ’ති පකතිවිසෙසනන්ති පච්චයානං පරොක්ඛෙ විහිතතා කථන්ති මනසි නිධායාහ ‘පරොක්ඛෙ’ඉච්චාදි. භවනං භාවො කිරියාධාත්වත්ථො.

සාධීයමානාවත්ථොති ඉමිනා සිද්ධාවත්ථා නිරස්සතෙ. පුබ්බපරීභූතො පධානකිරියාවයවභූතො කිරියාරූපො අත්ථො ලක්ඛණං සභාවො ¶ යස්ස ධාත්වත්ථස්ස සො තථා වුත්තො. සත්වභූතොති එත්ථ පතීයතීති සෙසො. බහුවචනම්පි හොති පාකාපාකෙති අධිප්පායො, කරීයතීති කම්මං, තඤ්ච යදිපි නාමාදිකම්මමත්ථි, තථාපි ක්රියත්ථාඉච්චාධිකාරතො මානාදීනමඤ්ඤත්ථාලබ්භනතො ච කිරියා සම්බන්ධොව ගය්හතෙ, සු-සවනෙ සූයමානං.

පාණිනියෙහෙත්ථ ‘‘භින්දති කුසූලං’ත්යාදො යා භෙදනාදිකිරියා කම්මනි දිස්සතෙ, සා යදා සුකරත්තමත්තෙන සප්පධානත්තවචනිච්ඡායං කත්තුත්තෙප්යුපලබ්භති ‘භිජ්ජතෙ කුසුලො සයමෙවෙ’ච්චාදිනා, තදාස්ස කත්තුනො සුත්තන්තරෙන කම්මසරික්ඛභාවො විධීයතෙ ‘කම්මනිස්සයං කාරියං යථා සියා’ති. තන්නිස්සායාහ- ‘යදා කම්මමෙවෙ’ච්චාදි. යදා කම්මමෙව කත්තුභාවෙන විවච්ඡීයතෙති සම්බන්ධො. කථං කත්වා තථා විවච්ඡීයතෙච්චාහ- ‘අත්තසමවෙතාය’ඉච්චාදි. අත්තසද්දෙන කම්මමත්ර විවච්ඡිතං, අත්තනි සමවෙතා එකදෙසීභූතා අත්තසමවෙතා, තස්සා කිරියාය කම්මට්ඨකිරියායාති වුත්තං හොති.

සුභෙදත්තාදිනෙති හෙතුම්හි කරණෙ වා තතියා. අත්ථතොති ‘කම්මෙයෙව ක්යො’ති (න සක්ඛි) [තස්මා] වුත්තන්ති අධිප්පායො. තථාහි ‘භිජ්ජතෙති සවනා කම්මතාවගම්යතෙ’ති ඉමිනා අත්ථතො කම්මෙයෙවක්යොතිපටිපාදිතමෙව. වුත්තමෙව ඵුටීකරමාහ- ‘භිජ්ජතෙ ඉච්චස්මිං පදෙ’ඉච්චාදි. අඤ්ඤථාති යදි කම්මෙයෙව තෙපච්චයො න සියා. අතොති භිජ්ජතෙ ඉච්චස්මා. උපසංහරමාහ- ‘තස්මා’ඉච්චාදි. කිං වචනෙනාති පාණිනීයානමිව කිං සුත්තත්තරෙනාති අත්ථො.

වචනාභාවෙපි කම්මකත්තරි පදසඞ්ඛාරක්කමොපදස්සනමුඛෙන වුත්ති ගන්ථං විවරිතුමාහ- ‘වාක්යතො’ඉච්චාදි. වාක්යතො උද්ධරිත්වා පදෙසඞ්ඛරියමානෙති ‘භිජ්ජතෙ කුසූලො සයමෙවෙ’ති වාක්යතො විසුං කත්වා භිජ්ජතෙ’ති පදෙ සඞ්ඛරියමානෙ නිප්ඵාදීයමානෙති අත්ථො. තදෙවාති පදත්ථසාමඤ්ඤමෙව. තන්නිප්ඵාදනෙති තස්ස සඞ්ඛරිමානස්ස පදස්ස සඞ්ඛරණෙ. සයන්තීමස්සාත්ර අත්තනාති අත්ථො. න කෙවල මනෙනෙතදෙව වුත්තං- ‘කම්මෙයෙව පච්චයො’ති, කිඤ්චරහි අඤ්ඤම්පත්ථීති දස්සෙතුමාහ- ¶ ‘අනෙන චෙ’ච්චාදි. චො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ. අනෙනභිජ්ජතෙති සවනාඉච්චාදිනා ඉදඤ්චාහාති අත්ථො. කින්තදිච්චාහ ‘කම්ම කත්තුනො’ච්චාදි, න පදමුදාහරණන්ති කම්මකත්තුනො වාක්යමෙවොදාහරණං… වාක්යෙනෙව තස්ස පතීතියා මඤ්ඤතෙ. පදමෙවොදාහරණං කස්මා න සියාති ආහ- ‘පදෙහි’ච්චාදි. දුතියමුදාහරණං දස්සෙතුමාහ- ‘කත්තුනිස්සයො පි’ච්චාදි.

අස්මිං පක්ඛෙති අස්මිං කත්තුත්තෙන විවච්ඡිතෙ පක්ඛෙ. තබ්බිසයත්තන්ති කම්මවාචීසයං සද්දවිසයත්තං. භාවකම්මෙසූතීමස්ස කත්තරිච්චස්ස ච පච්චයවිසෙසනත්ථෙ සති සාමත්ථියලද්ධම්පයොජනං දස්සෙතුමාහ- ‘භාවකම්මෙසූ’තිආදි. ඉමිනා අනෙන ච විසෙසිසත්තාති සම්බන්ධො. කින්තං විසෙසිතන්ති ආහ- ‘මානන්ත ත්යාදීසූ’ති. කින්තම්පයොජනන්ති පයොජනං දස්සෙතුමාහ- ‘ත්යාදීන’මිච්චාදි. යදි භාවකම්මෙසු කත්තරි ච තෙන තෙන [ධානෙන] සුත්තෙන මානාදයො න සියුං, කථන්තං විසෙසිතෙසු මානාදීසු පරෙසු ක්යාදයො සියුන්තීමිනා සාමත්ථියෙන ( ) [(සති)] භාවකම්මෙසු කත්තරි ( ) [(ති)] ච ‘‘වත්තමානෙති අන්ති’’ච්චාදිප්පභුතිකෙහි (6-1) සුත්තෙහි යථාලාභං භාවාදීසු පච්චයා හොන්තීති විඤ්ඤායතීති භාවො.

නතදත්ථං වචනමාරද්ධන්ති භාවකම්මෙසු කත්තරි මානන්තත්යාදිවිධානත්ථං පාණිනියෙහි විය සුත්තන්තරං නාරද්ධන්ති අත්ථො. අථ භාවකම්මෙසු කත්තරි ච මානාදිවිධානත්ථං වචනං නාරද්ධං ධාතුනියමනං [ධාතුනියමත්ථං] ත්වස්ස වත්තබ්බන්ති තඤ්ච සාමත්ථියාව (ලබ්භතෙති) දස්සෙතුමාහ- ‘කිරියත්ථනියමොපි’ච්චාදි. අකම්මකා ධාතුතො භාවෙ කත්තරි ච සකම්මකා කම්මෙ කත්තරි චෙති කිරියත්ථනියමො යථාවුත්තෙන සාමත්ථියා ලබ්භතෙති සම්බන්ධො. අකම්මකානං කම්මවිරහා, සකම්මකානඤ්ච සතොපි භාවස්සාප්පධානත්තා අකම්මකා කත්තරි භාවෙ ච භවන්ති න කම්මෙ, සකම්මකා කම්මසබ්භාවා කත්තරි කම්මෙ ච භවන්ති න භාවෙතීදං සාමත්ථියං.

කම්මමපෙක්ඛතෙති ¶ පචාදිතො කත්තරි පඨමපුරිසෙකවචනෙ කතෙ පචතිච්චාදීසු පචාදිනො පචනාදිකිරියා ඔදනාදිකං කම්මමපෙක්ඛතෙ. කත්තුත්තමපෙක්ඛතෙති භවතිච්චාදීසු භූආදීනං භවනාදිකිරියා කත්තුමත්තමපෙක්ඛතෙ.

ජිනන්තොති ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො. සබ්බත්ථෙව යත්ථ කත්තරි පච්චයො තත්ථ විකරණාපි කත්තරියෙව, යත්ථ භාවකම්මෙසු තත්ථ විකරණාපි භාවකම්මෙසුයෙව,… එකාය පකතියා කාරකභෙදෙ(න) පච්චයස්සාසම්භවතො. තස්මා සහාභිධානානං මානාදිවිකරණානං කථන්නාම සහාසම්භවං ගච්ඡෙය්යුන්ති විධීයන්තෙ.

විවච්ඡාභෙදෙනාති සකම්මකාකම්මකවචනිච්ඡාභෙදෙන. උභයත්ථාති භාවකම්මෙසු. කරීයතීති කත්තබ්බො කරණීයො. ‘‘අපවාද විසයෙ උස්සග්ගො නාභිනිවිසතී’’ති එසො උස්සග්ගධම්මො. තබ්බාදීනන්තු කෙසඤ්චුස්සග්ගානම්පි අපවාදවිසයෙ පවත්ති හොති බහුලාධිකාරා. යථා ‘‘භාවකම්මෙසු තබ්බානීයා’’ති උස්සග්ගො, ‘‘වදාදීහියො’’ති (5-30) අපවාදො තංවිසයෙපි තබ්බානීයා හොන්ති ‘ගන්තබ්බො ගමනීයො’ති වෙදිතබ්බොති.

කාරියං ‘‘ඤි බ්යඤ්ජනස්සා’’ති (5-170) ඤි.

අන්නතොතීමිනා ‘භොග්ගමඤ්ඤ’න්තෙත්ථ අඤ්ඤං නාම අන්නවතා අඤ්ඤන්ති අත්ථමාහ.

කම්මකරො ¶ භරිතබ්බතායෙච්චාදිනා කිරියාසද්දත්තං භච්චසද්දස්ස දස්සෙන්තො සඤ්ඤාභාවමපාකරොති. ‘‘සඤ්ඤායං භරා’’ති ච ගණසුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ- ‘සඤ්ඤායං භරා’තිආදි.

අභරිතබ්බාපිච්චාදිනා ඉදං දීපෙති දුවිධා සඤ්ඤාසද්දා කෙචි දච්චන්ත විගතාවයවත්ථා යථා ඩිත්ථාදයො, කෙචිදවයවත්ථානුගතායථා සත්තපණ්ණාදයො, තත්ථ භරියාසද්දස්ස කම්මම්පවත්තිනිමිත්තං ‘භරිතබ්බා භරියා’ති, යථා සත්ත පණ්ණානි අස්සාති සම්බන්ධො පවත්තිනිමිත්තං සත්තපණ්ණසද්දස්ස, එතඤ්ච පවත්තිනිමිත්තං සද්දනිප්ඵත්තිකිරියායමෙවොපදිසීයතෙ, ක්වචිදෙව ත්වත්ථවිසෙසෙ සත්යසති වා තස්මිං නිමිත්තෙ සද්දො වත්තතී’’ති. ඔකාරස්සාති ‘‘යුවණ්ණානමෙ ඔප්පච්චයෙ’’ති (5-82) කතඔකාරස්ස.

සද්දිකානන්ති පාණිනියකච්චායනාදිවෙය්යාකරණානං. පෙසනං සක්කාරපුබ්බකං වා නියොජනං. කාමචාරානුඤ්ඤාති කත්තුමිච්ඡතො යථිච්ඡ මනුජානනං අතිසග්ගොනාමාති අත්ථො. නිමිත්තභූතස්සාති ‘‘භොතා කටො කත්තබ්බො’ච්චාදීසු කටකරණාදිනො කාරණභූතස්ස.

නනු ච සාමඤ්ඤෙන විහිතා එ(තෙ), තථා ච සති විජ්ඣත්ථවිහි තෙහි එය්යාදීහි තෙ බාධීයන්තිච්චාහ- ‘නචෙ’ච්චාදි. විධිවිසෙසත්තෙ පීති විධානං විධි නියොජනං කිරියාසු බ්යාපාරණා, තස්ස විධිනො පෙසාදීනං විසෙසත්තෙපි, නාවස්සන්තිආදි ජයාදිච්චබ්යාඛ්යානං නිස්සාය වුත්තං, වුත්තඤ්හි තෙන ‘‘කිමත්ථං පෙසාදීසු කිච්චසඤ්ඤිනො තබ්බඅනීයණ්යත්යප්පච්චයා විධීයන්තෙ, න සාමඤ්ඤෙන භාවකම්මෙසු විහිතා, එවමෙතෙ [විහිතාඑව, වො-කාසිකාවුත්ති] පෙස්වාදීඤ්ඤස්වත්ර ච භවිස්සන්තීති විසෙසවිහිතෙන විධ්යාදීසු පච්චයෙන බාධීයන්තෙ, වාසරූපවිධිනා භවිස්සන්ති එවඤ්චරහි එතං ඤාපෙති ‘ඉත්ථීඅධිකාරතො පරෙන වාසරූපවිධි නාවස්සම්භවතී’ති [කිමත්ථමිච්චාදි චොද්ය, විචසසවිහිතෙච්චාදි පරිහාරො, කිච්චා හි සාමඤ්ඤෙන විහිතා, පඤ්චමී තු පෙසාදිනාත්ථවිසෙසෙන, අතො තෙන විසෙසවිහිතෙන කිච්චා පෙසාදිවිසයෙ බාධීයෙරන්ති පුනබ්බියතෙ, වාසරූපෙච්චාදිනා පරිහාරං විඝටයති. එවං චරහිච්චාදිනා පෙසාදීසු කිච්චවිධානස්ස ඤාපකත්තං දස්සයති. (ජිනින්දබුද්ධිනු 21 ස)]. අසරූපවිධි ¶ අසරූපාපවාදප්පච්චයො වා විකප්පෙන බාධකො හොති උස්සග්ගස්සාති එතං අවස්සං න හොතීති ඤාපනත්ථම්පි න විධීයතෙති යොජනා. ‘‘වා-සරූපො-නිත්ථියං’’ති (පා, 3-1-94) පරසුත්තං. ධාත්වධිකාරෙවිහිතො අසරූපො අපවාදප්පච්චයො උස්සග්ගස්ස බාධකො භවති ඉත්ථි අධිකාරෙ විහිතප්පච්චයං වජ්ජයිත්වාති අත්ථො. හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙනෙදං විඤ්ඤාතබ්බං.

භොතා ඛලු කටො කාතබ්බොච්චාදි පෙසනෙ. ත්වයා කටො කාතබ්බොති අනුඤ්ඤායං. පත්තකාලෙ පරමුදාහරණං. එත්ථ පන කටකරණෙ කාලාරොචනමත්තමෙව විඤ්ඤායති, න පෙසාදි. ‘‘සත්ත්යරහෙස්වෙය්යාදී’’ති (6-11) සුත්තං විසෙසවිහිතං, තෙනාහ- ‘සාමඤ්ඤ විධානතො’ච්චාදි. සත්තිවිසිට්ඨෙච්චාදිනා වුත්තමත්ථං විවරති ‘සත්තී’තිආදිනා. කථං සත්තිවිසිට්ඨතා කත්තුනොති ආහ- ‘තංයොගා’ති. තාය සත්තියා යොගො තංයොගො. අවස්සකාධමීණතාවිසිට්ඨෙ තු කත්තරි කිච්චානං තදඤ්ඤෙසඤ්ච භාවාය විසුං- සුත්තිතං, තෙන, වුත්තං ‘ආවස්සකාධමීණතා විසිට්ඨෙව කත්තරී’ති. සබ්බත්ථෙවෙත්ථ ‘උද්ධං මුහුත්තතො’තිආදිනා එකෙකමුදාහරණං කමෙන දස්සිතං. භොතා රජ්ජං කාතබ්බන්ති අරහෙ, භවතා රජ්ජං කාතබ්බන්ති අත්ථො. භවං අරහොති පන අරහකත්තුත්තප්පකාසනත්ථං වුත්තං. එවමුපරිපි. සබ්බමෙතං බහුලග්ගහණානුභාවෙනෙති විඤ්ඤෙය්යං.

ගලෙචොපකොති අලොපසමාසො. අභිමතො පරෙහි. අරහාදීසු විහිතප්පච්චයෙහීති ‘‘සත්ත්යරහෙස්වෙය්යාදී’’ (6-11) ච ‘‘සීලාභික්ඛඤ්ඤාවස්සකෙසු ණී’’ති (5-53) ච අරහාදීසු විහිතප්පච්චයෙහි. උපාදානසීලො සික්ඛාපනසීලො. මුණ්ඩනං ධම්මො සභාවො යෙසං තෙ මුණ්ඩනධම්මා. වධුං කතපරිග්ගහං සාවිට්ඨායනා මුණ්ඩයන්ති එතෙසං කුලධම්මො.

කාපනායමාසිංසා නාමෙච්චාහ- ‘අප්පත්තස්සෙ’ච්චාදි. කිරියා විසෙසකත්තුවිසයාති කිරියාවිසෙසස්ස යො කත්තා සො විසයො ¶ යස්සා සා තථා වුත්තා. කිරියාවිසෙසකත්තුවිසයත්තමෙව ඵුටී කත්තුමාහ- ‘අස්සා’ඉච්චාදි. අස්සා ජීවනකිරියාය නන්දන කිරියාය භවනකිරියාය වා කත්තා තංකිරියං සම්පාදෙන්තො භවෙය්ය භවතූති අත්ථො. ජීවතු නන්දතු භවතූති ආසිංසායං පයොගෙන ජීවක නන්දක භවකසද්දානං තංසමානත්ථතා දස්සිතා.

අකෙනෙවාසිං සනත්ථස්ස ගමිතත්තාති ආසිංසනා එව අත්ථො, තස්ස අකප්පච්චයෙනෙව ගමිතත්තා අවබොධිතත්තා. නාසිං සනත්ථස්ස පයොගොති ආසිංසනා අත්ථො යස්ස ජීවතු නන්දතු භවත්විච්චාදිනො සද්දන්තරස්ස, තස්ස නප්පයොගොති අත්ථො.

ජහන්ති උදකන්ති වීහීසු හායනසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං දස්සෙති. ජහාති භාවෙ පදත්ථෙති ඉමිනාපි සංවච්ඡරෙ. භාවෙඉච්චස්සත්ථමාහ ‘පදත්ථෙ’ති. නිප්ඵත්තිමත්තං කිරියොපාදානන්ති කෙචි.

නනු ච විතොති පඤ්චමීනිද්දිට්ඨත්තා ‘විතො පරස්මා ඤාඉච්චස්මා’ති වත්තබ්බං කථං විපුබ්බාති වුත්තන්ති ආහ- ‘විතො පරො’ඉච්චාදි. විපුබ්බො යස්සසො විපුබ්බො. විසද්දතො ධාතුම්හි පරභූතෙ සති විසද්දො පුබ්බො නාම හොතීති අත්ථො.

සබ්බං ජානාති, කාලං ජානාතීති විග්ගහො.

නාමජාතිගුණකිරියා දබ්බසම්බන්ධතො පඤ්චවිධත්තෙපි කම්මස්ස ක්රියත්ථස්සාවධිරයමුපාදින්නොති ක්රියත්ථසම්බන්ධා කිරියාකම්මස්සෙහ ගහණං. තඤ්ච නිබ්බත්තිවිකතිපත්තිභෙදෙන තිවිධං, තිවිධස්සාප්යෙතස්ස විසෙසානුපානතො ගහණන්ති කමෙනුදාහරන්තො ආහ- ‘කරකරණෙ’ඉච්චාදි.

ලොකවිදූතිආදිදස්සනතො ¶ ක්වචිග්ගහණෙ පයොජනං වත්තුමාහ- ‘කම්මතො’ච්චාදි. නනු ච ක්වචිග්ගහණෙනෙව ‘ආදිච්චං පස්සති’ච්චාදොපි (නිවත්ති) වත්තුං සක්කා කස්මා ‘බහුලාධිකාරා’ති වුත්තන්ති ආහ ‘තෙනෙ’ච්චාදි. තෙනාති යෙන ක්වචිග්ගහණං කුතොචියෙවාති දස්සනත්ථං කතං තෙනාති අත්ථො. තෙනාති වා ක්වචිග්ගහණෙන. අථ ආදිච්චං පස්සතිච්චාදො විය කම්මකරාදීසුපි නිවත්තිමදස්සෙත්වා ‘ක්වචීති කිං කම්මකරො’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ- ‘යජ්ජෙව’මිච්චාදි.

තස්සාති බහුලවචනස්ස, මහාධිකාරත්තාති මහාවිසයත්තා. කුතොචියෙවාති කුතොචි ධාතුතොයෙව. අථෙහ කස්මා න හොති දෙවදත්තො සයති දාත්තෙන ලුනාති සුනඛානං දදාති නගරා අපෙති ථාලියං පචති මාතු සරතී’’ති, සබ්බමෙවෙදං කිරියා (යා) භිසම්බන්ධීයතීති යදිපෙවං, තථාපි කම්මත්තෙනෙව යං වත්තු මිච්ඡිතං න කාරකන්තරත්තෙන නාපි සම්බන්ධභාවෙන, තස්සෙව කම්මසද්දෙන ගහණං කම්මවචනසාමත්ථියා, අඤ්ඤථා ස්යාදිතොච්චෙව වදෙය්ය කිං කම්මාති වචනෙනාති.

වෙදන්ති එත්ථ අත්ථමාහ විත්තින්ති, තුට්ඨින්ති අත්ථො.

තඤ්චෙති උපමානස්ස පරාමාසො. භෙදෙන විවරණන්ති සමානාදීහීති අවත්වා භෙදෙන විවරණං. තුල්යතායුපලබ්භමානස්ස සදිසාදිසද්දවචනීයත්තා අවයවත්ථානුගමෙනාත්තනො-භිධෙය්යෙ සදිසාදිසද්දානම්පවත්ති වෙදිතබ්බා.

කාරකං සාධකං නිබ්බත්තකන්ති අනත්ථන්තරං. කරොති කිරියං නිබ්බත්තෙති නිමිත්තභාවෙනාති කාරකං. කත්තාදීනං කිරියානිමිත්තත්තන්තු සයමෙව ‘තත්ථ කත්තා’තිආදිනා භෙදෙන පකාසයිස්සති. කිරියානිමිත්තං… නිබ්බත්තකෙසු කත්තාදීසු ඡසුපි රුළ්හත්තා තෙනෙත්ථ කත්තාවාත්තප්පධානො, කරණාදයොප්යප්පධානා කාරකබ්යපදෙසො ලබ්භන්තෙ… ¶ අඤ්ඤථා කාරකසද්දෙන තෙසං ගහණං න සියාති. කිමිදං කාරකන්ත්යාහ- ‘සත්තිකාරක’න්ති. එවං චරහි දබ්බාදීනං කථං කාරකත්තමිච්චාහ- ‘තදධිකරණා’තිආදි. තස්සා සත්තියා ආධාරා නිස්සයාති අත්ථො, පුං නපුංසකෙ අධිකරණසද්දො. තෙසු දබ්බා දීසු තිට්ඨතීති තත්රට්ඨා, සත්ති. තස්සා භාවො තත්රට්ඨතා, තාය. අථ දබ්බාදීනං මුඛ්යතො කාරකත්තෙ සති කිමායාතන්ත්යාහ ‘යදි’ච්චාදි.

තෙසන්ති කත්තාදිකාරකානං. අඤ්ඤමඤ්ඤබ්යාවුත්තරූපත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤතො බ්යාවුත්තං නිවත්තං රූපං කරණාදිසභාවො යෙසං කත්තාදි කාරකානං තෙ තථා වුත්තා, තෙසං භාවො තත්තං තස්මා. කරණ රූපන්ති කරණං රූපං සභාවො යස්ස අධිකරණස්ස තං තථා වුත්තං. එවඤ්චසතිකො දොසොච්චාහ ‘තථා චෙ’ච්චාදි. කෙනචි සුකරත්තෙන සප්පධානත්තවචනිච්ඡායං ‘ථාලී පචතී’ති භවති. තත්රෙවුක්කංසවච නිච්ඡායං ‘ථාලියා පචතී’ති.

එවඤ්චකත්වාති නිපාතසමුදායො-යං හෙත්වත්ථො. තස්මාති අත්ථො. කත්තා නිමිත්තන්ති සම්බන්ධො. කත්තුට්ඨකිරියානිමිත්තස්ස කත්තුනො උදාහරණං ‘හසති නච්චතී’ති. තදත්ථෙති තාය කම්මසමවායිනියා පචනාදිකිරියාය අත්ථෙ අධිස්සයනාදයො පවත්තෙන්තො කිරියාය නිමිත්තන්ති සම්බන්ධො. එවමුපරිපි.

ඔදනං පචති දෙවදත්තොති කම්මට්ඨකිරියාය නිමිත්තභූතස්ස කත්තුනො උදාහරණං. භාජනසඞ්ඛරණමධිස්සයනං. ආදිසද්දෙන තණ්ඩුලවපනඉන්ධනාපහරණාදයො ගය්හන්ති. ද්විධාපත්තියන්ති රුක්ඛාදීනං ද්විධා පවත්තියං.

බ්යාපනෙති සම්බන්ධෙ. ගිරධාතුතො අප්පච්චයෙ- ‘‘එඔනම වණ්ණෙ’’ති (137) සුත්තෙ ‘අවණ්ණෙති යොගවිභාගතො ගකාරෙ ඉකාරස්ස අත්තං හොතීති දස්සෙතුමාහ- ‘අවණ්ණෙති යොගවිභාගා අත්තං ඉස්සා’ති. අඤ්ඤථාපි පටිපාදෙතුමාහ- ‘එස්ස වා’තිආදි. එස්සාති ‘‘ලහුස්සුපන්ථස්සා’’ති (5-87) කතඑස්ස. සකලෙනාති ‘එඔනම වණ්ණෙ’’ති සකලෙන සුත්තෙන. පුරීති නිපාතො.

ඊසක්කරොති ¶ බින්දුලොපො, ද්විත්තං, සාමඤ්ඤෙන විධානතොති පරෙසං විසෙසවිධානසබ්භාවමාහ. ගණිකාලයං ගණිකානං ගෙහං. නෙපථ්යමාකප්පො. දත්තොලද්ධොති පච්චයස්ස කම්මසාධනත්තං දීපෙතුංවුත්තං. විනාලිඞ්ගවචනෙහි පාටිපදිකත්ථං නිද්දිසිතුං න සක්කාති භාවෙති සබ්බලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාසම්බන්ධයොග්ගපාටිපදිකත්ථසාමඤ්ඤෙ පච්චයනිමිත්තත්තෙන ගහිතෙපි සාමඤ්ඤෙ චරිතත්ථත්තා ලිඞ්ගවචනං නප්පධානන්ති ඉට්ඨිආවුධන්තී ඉත්ථි නපුංසකෙභාවෙ, පාකාති බහුවචනෙපි භාවෙ භවති එව.

සපාදීහි අපාදීහිචාති පාදිසහිතෙහි පාදිරහිතෙහි ච දාධාහි.

සාපානදොණියන්ති සාරමෙයානං භුඤ්ජනකඅම්බණෙ. ඨිතසුපාන වමථුවියාති පවත්තසුනඛච්ඡද්දනං විය.

යථාදස්සනන්ති ආචික්ඛතීති යොජනා. තෙන කුතොචි ධාතුතොති. ගණ්හන්තීති ගහ=උපාදානෙච්චස්ස. සලාකාසද්දස්ස සලාකන්ති. සභාසඉච්චස්ස අන්තබ්යඤ්ජනලොපෙ සභාපකතිතො ‘‘ඉත්ථි යමත්වා’’ති (3-26) ආප්පච්චයො. පභාතීති ආ=දිත්තියමිච්චස්ස.

චලනාදීනං සීලාදීසු නිප්ඵාදනත්ථං විසුං සුත්තිතං පරෙහි, ඉධ පන බහුලං වචනෙනෙවාති දස්සෙතුමාහ- ‘චලනාදීසූ’තිආදි.

ක්ලිකයකිච්චත්ර කකාරබහුත්තා කකාරාති බහුවචනං. තිතික්ඛා ඉච්චාදො තිතික්ඛනමිච්චාදිනා විග්ගහො ‘‘ඉත්ථියමත්වා’’ (3-26). අපරි පඨිතොති ධාතුපාඨෙ අපරිපඨිතො. පාණිවිසෙසොති සත්තවිසෙසො. ඉමිනා ච ‘‘යථාකථඤ්චි නිප්ඵත්ති, රුළ්හියා අත්ථනිච්ඡයො’’ති දස්සෙති.

ආසිං ¶ සායං ගම්මමානායං සඤ්ඤාවිසයෙ ධාතූහි තිප්පච්චයො කිච්චප්පච්චයො ච යථා සියාති ‘‘තිකිච්චාසිට්ඨෙ’’ති (7-2-3) සුත්තිතං කච්චායනෙන. තමිහ සාමඤ්ඤෙන විධානාව සිද්ධන්ති නිරූපයිතුමාහ- ‘කච්චායනෙන පනෙ’ච්චාදි. තබ්බ අනීයණ්ය තෙය්ය රිච්චප්පච්චයානං ‘‘තෙ කිච්චා’’ති (7-1-22) කිච්චසඤ්ඤං විධාය සෙසානං ‘‘අඤ්ඤෙකිතී’’ති (7-1-23) කිත්සඤ්ඤා කතා කච්චායනෙන. තෙනාහ- ‘කිත සඤ්ඤො’ති.

තබ්බාදිප්පච්චයො ච විහිතොති සකියවොහාරෙනාහ. සකිය සත්ථෙ අවුත්තදොසං [සුත්තදොසං] පරිහරිත්වා වක්ඛමානනයෙන යුත්යභාවා තථා විධානෙ අයුත්තතං දස්සෙන්තො ‘නචාසිං සාය’මිච්චාදිමාහ. ගුහනං, රුජනං, මොදනන්ති විග්ගහො. සයනං වා සෙය්යා. වජධාතුනො වස්ස බකාරෙන භවිතබ්බං, සො කථං යකාරෙ පරභූතෙ අසතීති ආහ- ‘චවග්ගබයඤාතියොගවිභාගා වස්ස බො’ති.

රිරියප්පච්චයෙ ආදිරකාරස්ස අනුබන්ධත්තා ආහ- ‘අන්තසරාදි ලොපො’ති.

අථ සරූපෙච්චෙතාවති වුත්තෙ- ‘කිරියත්ථස්ස සරූපෙ’ති කථං විඤ්ඤායතිච්චාහ- ‘කිරියත්ථා’තිච්චාදි. නනු ච ලො-යං කත්තරි විධීය මානොකථමෙත්ථ සියාත්යාහ- ‘අකත්තරිපි’ච්චාදි. අභිමතො කච්චායනස්ස. පටිපාදයිතුමාහ- ‘තත්ථා’තිආදි. කරණං උච්චාරණං, අස්ස කරොති සමාසවාක්යං. න හි එව දීහි කාරො විහිතොති අක්ඛරෙ හෙව කාරස්ස විහිතත්තා අක්ඛරසමුදායතො න පප්පොතීති භාවො. අථ චෙති මතප්පදානෙ. එවාදිසද්දවාචකා එවකාරාදයො සාධවොති අථ මතන්ති අත්ථො.

තත්ථාති තථා අභිමතෙ තස්මිං. නියමහෙතුනො අභාවාති අක්ඛරෙහෙව කාරප්පච්චයො විධෙය්යො න පන එවාදීහිච්චස්ස නියමස්ස යො හෙතු තස්ස හෙතුනො අභාවා.

කිමිදසීලමිච්චාහ- ¶ ‘සීලම්පකතිසභාවො’ති. තඤ්ච සීලමනුමානෙන විඤ්ඤායතිච්චාහ- ‘තඤ්චෙ’ච්චාදි. කිරියාවිසයරුචිවිසෙසානුමිතන්ති උණ්හභොජනසඞ්ඛාතා කිරියා විසයො යස්ස සො (කිරියා) විසයො රුචිවිසෙසො, තෙන අනුමිතන්ති අත්ථො. කිමිදමාභික්ඛඤ්ඤන්ති ආහ- ‘ආභික්ඛඤ්ඤ’මිච්චාදි. පුනප්පුනභාවො පොනොපුඤ්ඤං. ආසෙ වා තප්පරතාති තමෙවාභික්ඛඤ්ඤං පරියායෙහි ඵුටීකරොති.

යජ්ජෙවන්ති යදි ආභික්ඛඤ්ඤං තප්පතො වුච්චතෙ. තස්සීල්යමිදං හොතීති ඉමිනා- ‘සීලාභික්ඛඤ්ඤාදි’’සුත්තෙ සීලසද්දෙනෙවාභික්ඛඤ්ඤස්ස ගහිතත්තං දීපෙති. අඤ්ඤථාපි සීලතො අඤ්ඤමෙවාභික්ඛඤ්ඤන්ති දස්සෙතුමාහ- ‘යස්මිං දෙසෙ’තිආදි.

ගම්මමානෙති පතීයමානෙ. පතීති ච අත්ථප්පකරණසද්දන්තරාදීහි. අභිමතොති පාණිනියෙහි අභිමතො. ආවස්සකග්ගහණායෙව සිද්ධොති වුත්තං කථමෙත්ථාවස්සම්භාවො පතීයති ච්චාහ- ‘තඤ්චා’තිආදි.

යොගවිභාගාති ‘ණී’ති යොග විභාගා. සාධුං කරොති, බ්රහ්මං වදති, අසද්ධං භුඤ්ජති, පණ්ඩිතමත්තානං මඤ්ඤතීති විග්ගහො. සාධුන්ති කිරියාවිසෙසනං. අස්සද්ධභොජීති වතෙ. වතඤ්ච භොජනෙ අත්ථිතායං සද්ධඅස්සද්ධභොජනවිසයායං පවත්තියං යදි භුඤ්ජති අස්සද්ධමෙව භුඤ්ජති න සද්ධන්ති සත්ථෙ වුත්තනියමො, අස්සද්ධං භුඤ්ජති එවාති නොත්තරපදාවධාරණං… එවඤ්හි විඤ්ඤායමානෙ යදෙවාස්සද්ධං න භුඤ්ජති තදෙව වතලොපො සියාති [අත්ථිතාය (භොජනාකඞ්ඛිතත්තා) යථෙච්ඡං සාමඤ්ඤෙන භොජනෙ පවත්තියං මත්තායං අසද්ධභොජනං සත්ථවිහිතමුපලභමානස්ස සද්ධතො නිවත්තිත්වා විසෙසෙ හි සද්ධෙ පවත්තිනියමො වතමුච්චතෙ, නියමොචාත්රදුවිධො සම්භවති-අසද්ධං භූඤ්ජති එව, අථද්ධමො භුඤ්ජතීති වා, තත්රාදිමෙ නියමෙ යදෙවා සද්ධං න භුඤ්ජති තදෙවවත ලොපොසියා (ර-3-228) කාතන්තපඤ්ජිකා]. අඤ්ඤථාපි පටිපාදයිතුමාහ- ‘ඝණන්තාදීහි’ච්චාදි.

සයමෙව අත්තනාඑව. කම්මකත්තරීති උභයත්ථාපි කම්මකත්තරි පච්චයො බහුලාධිකාරාති අධිප්පායො. එත්ථ පන එකොපි පදත්ථො කම්මඤ්ච ¶ හොති කත්තාච කාරකසත්තිභෙදතො. යථා ‘පීයමානං මධු මදයතී’ති එකස්සාපි සත්තිභෙදා කම්මත්තං කත්තුත්තං, තථා ත්රාපීති විඤ්ඤෙය්යං. යො පරං භඤ්ජති තත්ථපි සියා සාමඤ්ඤවිධානතොති ආහ- ‘නිපාතනස්සි’ච්චාදි. දොසන්ධකාරං භින්දතීති දොසන්ධකාරභිදුරො.

භූතසද්දෙනෙත්ථාධිප්පෙතත්ථමුපදස්සෙතුමාහ- ‘භූතමතීත’මිච්චාදි. අඤ්ඤථාති යද්යතික්කන්තවචනො න සියාති අත්ථො.

නනුචාත්රෙතරෙතරනිස්සයදොසො පසජ්ජතෙ, සතී හි භූතාධිකාරෙත්තො විධීයතෙ, සති ච ත්තෙ භූතසද්දස්ස නිප්ඵත්තීති ඵුටො යෙවිතරෙතරනිස්සයදොසොති. නෙසදොසො, සඞ්කෙතාති බ්යත්තො සද්දත්ථසම්බන්ධො චිරකාලප්පවත්තො, නාස්ස කිඤ්චි අසාධුත්තං, අතික්කන්තෙ චාස්ස වුත්ති සද්දසත්තිසභාවතො වෙදිතබ්බා. ක්තවන්තා දයොපි චරහි සද්දසත්තිසභාවතො භූතෙඑව භවිස්සන්තීති න වත්තබ්බං. භූතසද්දො-යමතික්කන්තත්ථෙ පසිද්ධො ක්තවන්තාදයොත්වප්පසිද්ධා, අතො තෙන පසිද්ධත්ථෙනාප්පසිද්ධානමන්වාඛ්යානං කරීයතීති. භූතෙති චායං පකතිවිසෙසනං වා සියා ‘භූතත්ථෙ වත්තමානා’ති, පච්චයත්ථ විසෙසනං වා’භූතෙ කත්තරී’ති, තත්ර කස්සිදං විසෙසනන්ති ආහභූතෙති පකතිවිසෙසන’න්ති. කුතොච්චාහ- ‘සම්බන්ධස්ස චෙ’ත්යාදි. අථ පච්චයත්ථවිසෙසනෙ කො දොසොච්චාහ- ‘පච්චයත්ථවිසෙසනෙ හි’ච්චාදි. පච්චයත්ථස්ස කත්තුනො අනභික්කන්තත්තා අයන්ති පයොගො නොපපජ්ජතෙති භාවො. අභිධෙය්යෙති ඉමිනා පයොජනාදිං බ්යවච්ඡින්දති.

කම්මෙ ගුණීභූතත්තාති කම්මෙ සති භාවස්සාප්පධානත්තා. ‘‘ගුණමුඛ්යෙසු මුඛ්යෙයෙව කාරියසම්පච්චයො’’ති මුඛ්යෙ කම්මෙයෙව පච්චයො, න තු භාවෙ තස්සෙත්ථාප්පධානත්තා.

නනුචාරම්භෙති ¶ වුත්තං- ‘කිරියාරම්භෙ’ති කථන්ති ආහ- ‘සොචෙ’ච්චාදි. සො ච ආරම්භො. කිරියායෙව ආරම්භොකිරියාරම්භො තස්මිං. කිරියාරම්භෙති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා කිරියත්ථවිසෙසනං වා එතංසියා පච්චයත්ථවිසෙසනං වා උභයථාපි න දොසොති දස්සෙතුමාහ- ‘කිරියත්ථවිසෙසනං චෙත’න්තිආදි. පච්චයත්ථවිසෙසනපක්ඛෙපි සාමත්ථියා ආරම්භෙ කිරියත්ථස්සාපි පවත්තී හොතීති දස්සෙතුමාහ- ‘කිරියත්ථස්සාපි’ච්චාදි. සාමත්ථියං දස්සෙති ‘සාමත්ථියම්පනා’තිආදිනා. අනන්තරසුත්තෙන යො විහිතො ක්තො, සොපි සාමඤ්ඤෙන වචනතො භාවකම්මෙසු ආරම්භෙපි හොතීති යොජනා. සාමඤ්ඤෙන වචනතොති ‘‘ක්තො භාවකම්මෙසූ’’ති (5-56) සාමඤ්ඤෙන වචනතො. භාවකම්මෙසුචෙති එවං න වුත්තන්ති ‘යථාපත්තඤ්චෙ’ති වදතා වුත්තිකාරෙනෙවං න වුත්තන්ති අත්ථො.

කස්මා එවං න වුත්තන්ති ආහ- ‘පුබ්බස්මිං වියා’ති ආදි. අනියමුප්පත්ති සඤ්ඤාය සති ඤාපනන්ති තන්නිසෙධෙතුමාහ- ‘පුනබ්බචනතො’තිආදි. මාසඞ්කීති කම්මනි, තෙනෙවුප්පත්තීති පඨමා. එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘භාවකම්ම ගහණං චාකාරෙනානුකඩ්ඪිය ‘භාවකම්මෙසු චා’ත්යනෙන ක්තෙවිධීය මානෙ ඉදමාසඞ්කීයතෙ ‘පුබ්බෙනෙව සාමඤ්ඤෙන සිද්ධෙ පුනබ්බචනා [පුනබ්බචනං] කිරියත්ථානියමෙන ත්තස්සුප්පත්තී’ති, යථාපත්තඤ්චෙති හ්යුච්චමානෙ චකාරෙන යථාපත්තම්පි කාරියමනුඤ්ඤායතෙති පුබ්බෙනෙව වචනෙන භාවකම්මෙස්වාරම්භෙපි යථාපත්තො ක්තො භවතීති විඤ්ඤායතෙ’’ති. එවඤ්චරහි භාවකම්මෙස්වාරම්භෙපි පුබ්බෙනෙව සිද්ධත්තා ‘‘කත්තරිආරම්භෙ’’ඉච්චෙව වුච්චෙය්ය කිං චකාරෙනෙ ච්චාසඞ්කියාහ- ‘පදානමවධාරණ ඵලත්තා’ච්චාදි.

නනුචාදිභූතො කිරියාක්ඛණො ආරම්භො නාම, බහූහි කිරියාක්ඛණෙහි කටෙ පරිසමත්තෙයෙව භූතො කාලො ච භවතීති කිරියාඵලස්සාපරිනිප්ඵන්නත්තා වත්තමානොව කාලොති තත්රක්තො න පප්පොතිච්චාසඞ්කියාහ- ‘කිරියාඵලස්සි’ච්චාදි. කටෙකදෙසස්සාපි කටත්තා ¶ තස්ස ච නිබ්බත්තත්තා භූතවචනිච්ඡාති භාවො. නනුචාදිසූතෙ කිරියාක්ඛණකාලෙ කටො නාභිනිබ්බත්තො, කටකාරණභූතා බීරණාව හි තදා සන්ති, න ච තදවත්ථා තෙ එව කටොති කථං ‘පකතො කටො’ති භූතකාලෙන පකතසද්දෙන කටසද්දසමානාධිකරණත්තමිච්චාහ- ‘ආදිභූතෙනෙ’ච්චාදි. තත්ථ තස්මිං විසෙසෙ. පකත්තුං ආරභි, පකත්තුං ආරභීයිත්ථ, පසොත්තුං ආරභි, පසොත්තුං ආරභනන්ති අත්ථෙ ත්තො.

අනාරම්භත්ථංවචනන්ති ආරම්භෙ පුබ්බෙනෙව සිද්ධත්තා. අපාදිනොපිසිලිසස්ස සකම්මකත්තා- ‘යෙභුය්යෙනා’ති වුත්තං. සකම්මකත්ථන්ති වත්වා සකම්මත්තමෙසං පාදියොගෙ සති හොතීති දස්සෙතුමාහ- ‘පාදිසහිතා’ච්චාදි. ඛටොපිකා මඤ්චො.

අවිවච්ඡිතකම්මො චෙහාකම්මකොති කථයමාහ- ‘අවිජ්ජමානෙ’ච්චාදි. යාතවන්තො යාතා, යානං යාතං. අයොයිත්ථාති යා තො. ක්තො න විධාතබ්බො පාණිනියෙහි විය. කාරණසාමග්ගියං භූතායන්ති සස්සාදිහෙතුභූතසමිද්ධියං භූතායං. සා ච භූතා යෙවාතීමිනා කාරණසාමග්ගියා අතීතකාලිකත්තමාහ.

ආධාරෙචෙති අනුවුත්තියා එත්ථ චකාරතො ‘යථාපත්තඤ්චෙ’ති සම්බන්ධා වුත්තන්ති සෙසො. එවං න කුතොචි අපකස්සනං සියාති එවමාධාරාදිකෙ අනුවත්තමානෙ සති කුතොචි ආධාරාදිතො අපකස්සනං විසුං කරණං න සියාති අත්ථො. තථා සති හෙට්ඨා සුත්තෙනෙකයොගමෙව කරෙය්යාති අධිප්පායො. භාවකම්මෙසූති සම්බජ්ඣතෙති යොජනා.

බහුලස්ස භාවො කම්මංවාති බහ්වත්ථාදානමෙවාත්ර බහුලසද්දස්ස පවත්තිනිමිත්තං භාවො කම්මංචෙති තත්ථ පච්චයො. කෙචීති පාණිනියෙ යෙව සන්ධායාහ. තස්සාපි භූතෙයෙව පවත්තිමුපදිසති ‘සොපි’ච්චාදි

නා ¶ . භිජ්ජමානන්ති පච්චමානං. පරරූපෙන පස්සින්නොති යොජනා. කෙචිති තෙයෙව. ‘‘මතිබුද්ධිපූජත්ථෙහි චෙ’’ති (3-2-188) තෙසං සුත්තෙ චසද්දාකඩ්ඪිතෙ දස්සෙති ‘යථා’තිආදිනා. අක්කොච්ඡි තන්ති කම්මෙ විග්ගහමාහ, තන්ති කම්මපදං, එවමුපරිපි චුරාදිණිලොපෙ ‘‘නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තිකස්සාප්යභාවො’’ත්යාකාරනිවත්ති. කසිරයං ගත්යාද්යනෙ කත්ථො, කට්ඨංත්යත්ර කිමත්ථොති ආහ- ‘එත්ථ හිංසත්ථො’ති.

හෙතුනොති දුක්ඛඵලස්ස හෙතුනො අග්යාදිනො. කට්ඨසද්දස්ස ඵලහෙතුභූතෙ අග්යාදිකෙ වත්තමානෙ එවං හොතු ඵලෙවත්තමානෙ කථන්ති ආහ- ‘යදාපනා’තිආදි. කොධාතිකො ඉධ.

නනු ච භාවෙඉති භවතිනායං ඝණන්තෙන නිද්දෙසො කරීයතීති භවතිවිසයොව පච්චයත්ථනිද්දෙසො කතො භවති, තතො ච භවතිනො යො භාවො තස්මිංයෙව වාච්චෙ පච්චයො සියා, සො ච භවතිතො යෙවුප්පජ්ජමානෙන පච්චයෙන සක්කාභිධාතුං තතො තස්මාව පච්චයෙන භවිතබ්බං, තස්මා කථං පචිතුං පාකො චාගො රාගොතිපචාදීහිභවති ච්චාහ- ‘භවනංභාවො කිරියාධාත්වත්ථො’ති.

කිරියාසාමඤ්ඤඤ්හි සබ්බධාත්වත්ථානුගතං භවතිස්සත්ථො, තෙන කිරියාසාමඤ්ඤවාචිනාත්ථනිද්දෙසො කරීයමානො සබ්බධාතුවිසයෙ කතො භවති තස්මා පචාදීහිපි භවතීත්යධිප්පායො.

නනු චාත්ර තුමාදයො භාවෙ භවන්තීති වුත්තෙ න විඤ්ඤායතෙ කිංවිසෙසිතෙ භාවෙ තුමාදයො භවන්තිච්චාහ- ‘යතො’ච්චාදි. තස්සාති ධාතුනො. යො වත්තබ්බො භාවොති යො වාච්චො භාවො. කුතොච්චාහ- ‘සම්බන්ධා’ති. තුමාදීනං යා පකති තාය වාච්චෙනෙව භාවෙන සහ සම්බන්ධාති අත්ථො. ඨාතබ්බන්ති භාවෙ තබ්බො. අථ ක්රියායංත්යනෙන තබ්බාද්යභිහිතස්ස දබ්බරූපාපන්නස්ස භාවස්ස කථං ගහණංත්යාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි. සකනිස්සයකිරියාබ්යපදෙසොති දබ්බ රූපස්ස අත්තනො නිස්සයභූතාය කිරියාය බ්යපදෙසො දට්ඨුං චක්ඛුච්චාදො භවනකිරියාය පතීයමානත්තා තුමාදයො භවන්තෙව.

නනු ¶ ච තුමාදීනං භාවෙ විහිතත්තා කිරියායෙව පධානත්තන්ති කම්ම කාරකං නප්පතීයතෙති කථං ‘කටං කාතුං ගච්ඡතී’ති සියාච්චා සඞ්කිය පටිපාදෙතුමාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි. ධාත්වත්ථකතො කිරියාසඞ්ඛාතෙන ධාත්වත්ථෙන කතො. අත්ථීති ඉමිනා යත්ථ ‘සුප්යතෙ දෙව දත්තෙනෙ’ච්චාදො නත්ථි, තත්ථ න කම්මම්පතීයතෙති දස්සෙති.

‘‘ඉච්ඡත්ථෙසු සමානකත්තුකෙසු තවෙතුං වා’’ති (4-2-12) කච්චානෙන අතදත්ථායම්පිකිරියායං තුමාදයො යථාසියුන්ති විසුං සුත්තිතං, තෙනාහ- ‘ඉච්ඡත්ථෙස්මි’ච්චාදි. යථා ‘භොත්තුං පචතී’ත්යාදො භොජනකිරියා පයොජනා පචනකිරියා හොති, නෙවමෙත්ථ තප්ප යොජනා ඉච්ඡා… පචනකිරියායවියතප්පයොජනත්තාභාවතොති අයමස්සාධිප්පායො. පුනෙච්චාදිනා වුත්තානිට්ඨපාතස්සාසඞ්කං විරචයමාහ- ‘අතදත්ථායම්පි’ච්චාදි.

ඉච්ඡත්ථස්ස ධාතුනො පයොගාති ඉමිනා ‘ඉච්ඡන්තො කරොතී’ති එත්ථ ඉච්ඡන්තොති ඉච්ඡත්ථස්ස ධාතුනො පයොගත්ථමෙව, න ඉච්ඡාය පයොජනං කරණන්ති දීපෙති. දෙවදත්තං භුඤ්ජමානමිච්ඡතීතෙත්ථ භොත්තුන්ති න හොති සමානකත්තුකෙසූති වචනතො, භොජනස්ස දෙවදත්තො කත්තා, ඉච්ඡතිස්ස අඤ්ඤොයෙවාතිපි සුත්තස්ස විසුං පයොජනං න වත්තබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ- ‘දෙවදත්ත’මිච්චාදි.

ඉච්ඡතිස්සාති’දෙවදත්තං භුඤ්ජමානමිච්ඡතී’ති එත්ථ ඉච්ඡතීති වුත්තඉසිස්ස. සාධනං ‘දෙවදත්තං භුඤ්ජමාන’න්ති වුත්තකම්මසඞ්ඛාතං අත්ථො පයොජනං යස්ස සො සාධනත්ථො-ඉච්ඡති. තස්ස භාවො තත්තං, තස්මා. කම්මමෙවිච්ඡාය පයොජනභාවෙ ඨිතන්ති භාවො. නිරත්ථකන්ති එතදත්ථමෙව සමානකත්තුකග්ගහණං කතං තඤ්ච යථාවුත්තෙන පසඞ්ගාභාවා නිරත්ථකන්ති අධිප්පායො.

සකාද්යත්ථෙසු ධාතූ සූපපදෙසු ධාතු මත්තා තුමාදයො සුත්තන්තරෙන විහිතා පාණිනියෙහි, තෙනාහ- ‘සකාදිධාතුප්පයොගෙ’තිආදි. සිද්ධාති තුමාදයො සිද්ධා. භුජිකිරියත්ථාති භුජිකිරියා අත්ථො යස්සා සත්තියා සා භුජිකිරියත්ථා පතීයතෙ. පතීය මානත්තෙ ¶ කාරණමාහ- ‘අසතොපි හි’ච්චාදි. පරෙහෙත්ථ අකිරියත්ථොපපදත්ථො පුනාරබ්භොති වණ්ණිතං. තදෙතං විඝටයිතුමාහ- ‘තෙනෙ’ච්චාදි. පරෙසමයමධිප්පායො ‘‘සක්කොති භොත්තුංත්යාදො කොසල්යං ගම්යතෙ. ගිලායති භොත්තුංති තදසත්ති. ඝටතෙ භොත්තුංත්යාදො යොග්යතා. ආරභතෙ භොත්තුංත්යාදොභුජිස්සෙ වාද්යවත්ථාකිරියන්තරං. ලභතෙ භොත්තුංති අප්පච්චක්ඛානං. අත්ථි භොත්තුන්තිආදීසු සම්භවමත්තං. වට්ටති භොත්තුංත්යාදො දොසා භාවො ගම්යතෙ. සක්කොතිච්චාදිනො උපපදස්ස භොජනාදිකිරියත්ථතා න ගම්යතෙ තස්මා අකිරියත්ථෙසුපි සකාදීසූපපදෙසු තුමාදයො භවන්තී’’ති.

පතීයමානෙස්වප්යෙතෙස්වත්ථන්තරෙසු තාදත්ථියමත්ථියෙවාති පුබ්බෙන විහිතස්ස තුමාදිනොත්ර න බාධෙති දස්සෙතුමාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි. තාදත්ථියමත්ථියෙවාති භොජනකිරියත්ථතා සක්කොතිආදීනං අත්ථි යෙවාති අත්ථො සිද්ධායෙව ‘‘තුංතායෙ’’ච්චාදිනා. අලමත්ථවිසිට්ඨෙසු පරියත්තිවචනෙසූපපදෙසු ධාතුතො තුමාදයො විහිතා පරෙහි, තත්ථාහ ‘අලමත්ථවිසිට්ඨෙ’ඉච්චාදි. පහුසද්දම්පි අන්තොගධං කත්වා ‘සමත්ථාදී’ති වුත්තං, භවතිස්ස සම්භවො ‘‘පුබ්බෙකකත්තුකාන’’න්ති (5-63) එත්ථ බ්යාඛ්යායිස්සතෙ. අභිමතාති කච්චායනෙන ‘‘අරහසක්කාදීසු චෙ’’ති (4-2-13) චසද්දෙන අභිමතා ඉමස්සාති ‘කාලො භොත්තුං’තිආදිනො. යථා භොත්තුමනොතිආදිනා පරෙසම්පි අයමෙව නිප්ඵත්තික්කමොති දීපෙති. අබ්යභිචාරතොති අවිනාභාවතො, භවති භොජනං භාවොති භොජනං භුඤ්ජනං භාවො භවතීති අත්ථො. නතුගමිස්සකිරියාතදත්ථාති ගමනකිරියා භොජනත්ථා න හොතීති අත්ථො. අත්ථසද්දොහ්යයං පයොජනවචනො යඤ්ච යමුද්දිස්ස පවත්තති, තං තස්ස පයොජනං භවති. නචායං භොජනමුද්දිස්ස ගමිස්සති, කිඤ්චරහි කාරියන්තරං, කෙවලං තෙන නිමිත්තෙන සම්භාවීයතෙ. යදා තු භොජනත්ථමෙවාරබ්භතෙ ගමනකිරියා, තදා භවත්යෙව’ගමිස්සති භොත්තු’න්ති.

තුංවිසයෙ ණකොපි විහිතො පාණිනියෙහි, තත්රාහ- ‘කාරකො වජති’ච්චාදි. පරිහාරමාහ- ‘පුබ්බෙ’ච්චාදිනා. ‘කත්තරිල්තු’ච්චාදිනා යොයං ¶ ණකො තීසුපි කාලෙසු සාමඤ්ඤෙන විහිතො, ක්රියත්ථා යං ක්රියායං උපපදෙ කත්තුනො-භිධානං සිද්ධං, න චාස්ස විසෙසවිහිතෙන තුංපච්චයෙන බාධා භින්නත්තා, තුංපච්චයස්ස හි භාවෙ විධානං ණකස්ස තු කත්තරීති. පුබ්බණකෙනෙව සිද්ධෙපි ල්ත්වාදිනිවත්තියා සො විධෙය්යොව, නො චෙ ල්ත්වාදයොපි සියුන්ති චොදකප්පසඞ්ගමාසඞ්කියාහ- ‘නචෙව’මිච්චාදි. අවගමාභාවමෙව ඵුටයිතුමාහ- ‘නහිං’ච්චාදි. හි යස්මාත්යත්ථෙ යො එසො වජති සො කත්තා, යො එසො වජති සො වික්ඛිපොත්යයමත්ථො-ත්ර ගම්යතෙ, න පන තෙහි තාදත්ථියං ගම්යතෙති අත්ථො. චොදකො ල්ත්වාදීහි සාම්යමාපාදයිතුං සාමරිසං වුත්තවිධිනෙවාප්පත්තිං ණකස්සාප්යාහ- ‘ණකොපි’ච්චාදි. අගත්ථං [අපකතත්ථං (පොත්ථකෙ)] යදිපි ණකෙන තාදත්ථියං න ගම්යතෙ පකරණතො ගම්යතෙති ණකො භවිස්සතීත්යාසඞ්කිය චොදකො ආහ- ‘අථෙ’ච්චාදි. පුබ්බෙච්චාදිනා වුත්තො-යං ‘ණකො න විධෙය්යො’ච්චස්ස න පරිහාරො… සොත්තරත්තා යථාවුත්තෙන, කින්තු‘තස්මා නෙවි’ච්චාදිනා ඉමිනා වුච්චමානොවපරිහාරොතිවිඤ්ඤාතබ්බං. තදෙවංල්ත්වාදීනම්පිපත්තිතොණකල්ත්වාදීහි තාදත්ථියානවගමෙ විනිච්ඡිතෙ තාදත්ථියවිසෙසෙන තෙසං සම්භවොති අනත්ථකං ‘‘ණකස්ස කිරියත්ථොපපදස්සවිධානං ල්ත්වාදිපටිසෙධනත්ථ’’න්ති වාක්යකාරවචනන්ති සත්ථකාරො නිගමයමාහ- ‘තස්මා’’ච්චාදි. භවතු පකරණතොව [චාපච්චයභොව] තාදත්ථියාවගමො, තථාපිණකො පරො විධෙය්යොත්යධිප්පායෙනාහ- ‘අථාපි’ච්චාදි. ගතත්තං. භවිස්සති කාලෙ ක්රියත්ථායං ක්රියායමුපපදෙ භාවෙ ච ණප්පච්චයාදයො විහිතා, තත්රාහ- ‘පාකාය වජති’ච්චාදි. අවිහිතෙසුපි තාදත්ථියා සිද්ධමෙවෙති අධිප්පායො.

සොතුනාදීසු ‘සවනං කාතුන’ඉච්චාදිනා විග්ගහො. සුතෙනෙති සවනන්ති විග්ගහො.

වෙති නාතිසම්බජ්ඣතෙ විධිනො නිච්චත්තා. එකසද්දස්සානෙකත්ථත්තා විසෙසෙති ¶ ‘සඛ්යාවචනොයමෙකසද්දො’ති. කුතොච්චාහ-‘සද්දාන’මිච්චාදි. එකසද්දස්ස සඞ්ඛ්යාවචනත්තෙ යොත්ථො සම්පජ්ජතෙ, තමාහ ‘එකසඞ්ඛ්යාවච්ඡින්නො’ති, තදත්ථාති ක්රියත්ථස්සත්ථා. යදිපි ‘පුබ්බං බ්යාපාර’න්ති සමුදායෙ එකදෙසභූතො බ්යාපාරො නිද්ධාරියමානොති වුත්තං, තථාපි පුබ්බසද්දෙන බ්යාපාරවාචකො ක්රියත්ථො වුච්චතෙ උපචාරා, තෙනෙව ‘තෙසු යො පුබ්බො තදත්ථතො ක්රියත්ථා’ති වුත්තියංවුත්තං. නනු ච සත්ති කාරකං, අඤ්ඤා ච පුබ්බකාලකිරියාය සත්ති, අඤ්ඤා උත්තර කාලකිරියාය, තස්මා කුතො එකකත්තුකත්තමිච්චාසඞ්කිය පටිපාදෙන්තො ආහ- ‘යදිපි’ච්චාදි. සත්තිමතො දබ්බස්සාති දෙවදත්තාදිනො සත්තිමතො දබ්බස්ස. තදජ්ඣාරොපාති එකත්තස්ස අජ්ඣාරොපා. එක කත්තුකානං බ්යාපාරානං කමාභිධානාය තුනාදයො විධීයමානා භාවෙයෙවුප්පන්නා සක්කොන්ති කමමභිධාතුන්ති භාවෙත්යත්රාභිසම්බජ්ඣතෙ.

එකකත්තුකානන්ති බහුවචනත්තා ‘භුත්වා පිත්වා වජතී’තිපි භවති. භුත්තස්මින්තෙත්ථ අනෙකකත්තුකත්තා භුඤ්ජිත්වාපි භවති. පාණිනි යානමිව විසුං වචනමන්තරෙන තුනාදිවිධිප්පටිපාදයමාහ- ‘මුඛං බ්යාදාය සුපති’ච්චාදි. බ්යාදායාති දාධාතුස්ස විආපුබ්බස්ස ත්වාප්පච්චයෙ ‘‘ප්යො වා ත්වාස්ස සමාසෙ’’ති (5-064) ත්වාස්ස ප්යාදෙසෙ රූපං, මුඛවිවරණං කත්වාත්යත්ථො, බ්යවධායකකාලස්සාති බ්යාදාන සුපනානමන්තරෙයො කාලො තස්ස, භෙදානුපලක්ඛණන්ති භෙදස්සාදස්සනං. භෙදස්සීනං කෙසඤ්චිවිජ්ජමානත්තා’කෙහීචී’ති වුත්තං. සහභාවෙපීති බ්යාදානසුපනානං සහභාවෙපි. වඩ්ඪිතකො භත්තරාසි.

අභිමතා පාණිනියානං, පරාය නදියා පබ්බතො-වරො විසෙසී යතෙති අප්පත්වා නදිම්පබ්බතො’ති වුත්තෙ නදියා ඔරභාගෙ පබ්බතොති අත්ථො. භවති, තතො ච පාරෙභූතනදීවිසිට්ඨො පබ්බතො පතීයතෙ. අවරෙන පබ්බතෙන පරා නදී විසෙසීයතෙති අතික්කම්ම පබ්බතං නදීති වුත්තෙ පාරෙ නදියා ඔරෙ පබ්බතොති අත්ථො පතීයතෙ, තතො ච ඔරභාගෙ පබ්බතවිසිට්ඨා නදී විඤ්ඤායතෙ. භවතිනො සබ්බත්ථ සම්භවෙ සති එකකත්තුකතා පුබ්බකාලතා යථා ගම්ය තෙ ¶ තථා දස්සෙති ‘පඨමං න පප්පොති’ච්චාදි. නිගමයති ‘තදෙව’මිච්චාදිනා.

භුත්වා භුත්වා ගච්ඡතීති පරෙ-ඤ්ඤථා නිප්ඵත්තිමාකඞ්ඛන්ති පාණිනියාදයො, තත්රාහ- ‘එකකත්තුකාන’මිච්චාදි. ආභික්ඛඤ්ඤාවගමෙ කාරණං පුච්ඡති ‘යජ්ජෙව’මිච්චාදි. වුත්තමෙව ඵුටයති ‘යෙහි’ච්චාදිනා. යෙහීති වෙය්යාකරණෙහි. ජිවග්ගාහං අගාහයිච්චාදො පරෙඤ්ඤථා පටිපන්නාතදාහ- ‘කම්ම’මිච්චාදි. සකඞ්ගෙති පාණිපාදාදිකෙ-ත්තනියෙවයවෙ. ණං පච්චයො අභිමතොති සම්බන්ධො. කිං ණම්පච්චයෙනාති ඉදං වුත්තං හොතීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤථා සිද්ධිප්පකාරමාහ- ‘ජීවස්සි’ච්චාදි. කිං විසිට්ඨන්ති පුච්ඡිත්වා ජීවග්ගාහෙන විසිට්ඨන්ති දස්සෙතුං ජීවග්ගාහ’න්ති ආහ. ජීවග්ගාහසඞ්ඛාතං ගහණමකාසීති අත්ථො.

ආඛ්යාතන්ති අගාහයීති ආඛ්යාතං කත්තබ්බරූපන්ති ඉමානා ගහණ කිරියාය කම්මත්තං බොධෙති. තබ්බිසෙසනම්පීති කත්තබ්බරූපාය ගහණ කිරියාය විසෙසනම්පි. තථාභූතමෙවාති කත්තබ්බරූපමෙව. තථා චෙති කිරියාවිසෙසනෙ දුතියාය ණමන්තෙ ජාතෙ සති. ණමන්ත රූපන්ති ණමන්තස්ස රූපං යස්සාති විග්ගහො. ණංපච්චයෙනිහ කිඤ්චිනෙති සම්බන්ධො. ඉහෙති ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ. කිඤ්චි පයොජනං. පචාදිතොතිආදිසද්දෙන තෙහි අවිහිතණම්පච්චයා ගහිතා.

යො සාධයිතුමාරද්ධො නච නිට්ඨමුපගතොති යො කටාදිසාධයිතුං නිබ්බත්තයිතුං ආරද්ධො නිට්ඨං පරිසමත්තිං න චොපගතො නප්පත්තො. පවත්තො-නුපරතොවාති යො පබ්බතාදි නිච්චප්පවතො-අවිරතො තෙනෙව නිට්ඨං නොපගතොසොවත්තමානොති වුච්චතෙති යොජනා. තබ්බි සයකිරියාද්වාරෙනාති යථාවුත්තකටාදිවිසය කිරියාමුඛෙන, ඉදං වුත්තං හොති ‘‘යථාවුත්තකටාදීනං වත්තමානත්තා තබ්බිසයා කිරියාපි වත්තමානා එවාති තංද්වාරෙන ක්රියත්ථවිසෙසන’’න්ති.

භුඤ්ජති දෙවදත්තොති එත්ථ යජ්ජපි භුඤ්ජමානො හසති ඛජ්ජති [වදති] පානියං පිවති, තථාපි යුත්තා වත්තමානතා කත්තුමිච්ඡිතස්සාරම්භො න ¶ පරිසමත්තොති වුත්තං- ‘සාධයිතුමාරද්ධො න ච නිට්ඨමුපගතො’ති. තිට්ඨන්ති පබ්බතාතිආදීසු නිච්චෙසු පබ්බතාදීසු භූතානාගතානමසම්භවා තන්නිසෙධිනො වත්තමානස්සාප්යසම්භවා යදීපි කාලවිභාගො න විඤ්ඤායතෙ, තථාපි ආරද්ධස්ස ඨානස්සාපරිසමත්තියා වත්තමානා එවාති වුත්තං- ‘පවත්තො-නුපරතො වා’ති. කත්තුවිසෙසනෙ සති කො දොසොච්චාහ- ‘කත්තු විසෙසනෙ’ච්චාදි. ඉහාපි සියා කත්තුනො වත්තමානත්තා, වත්තමානත්ත මෙවාස්ස පකාසෙතුමයන්ති වුත්තං. ‘‘අපඨමා සමානාධිකරණෙ’’ත්යාදීහි (3-2-124) අනෙකෙහි සුත්තෙහින්තප්පච්චයො පාණිනියෙහි විහිතො.

ඉධ පන සාමඤ්ඤෙන විහිතත්තා ආහ- ‘සාමඤ්ඤෙනා’තිආදි. සන්තො ‘අස-භුවි’න්තප්පච්චයො. ‘‘කත්තරි ලො’’ (5-18) ‘‘න්තමානාන්ති යියුංස්වාදිලොපො’’ති (5-130) අකාරස්ස ලොපො. තපන්තො ‘තප-සන්තාපෙ’. ජප්පන්තො ‘ජප්ප=වචනෙ’. පඨන්තො ‘පඨ=උච්චාරණෙ’ පචන්තො ‘පච=පාකෙ’ධාරයන්තො ‘ධර=ධාරණෙ’. පයොජකබ්යාපාරෙ ණි, ධරිතුං පයුඤ්ජමානො ධාරයන්තො. දිස්සන්තො දිස දුස=අප්පිතියං’’ දිවාදීහි යක’’ (5-12) යජන්තො ‘යජ-දෙවපූජායං’. අරහන්තො ‘අරහ-පූජායං. යථාචාතිආදිනා අපඨමාසමානාධිකරණාදීසු ‘සංවිජ්ජමානො විරොචමානං ජප්පමානො’ච්චාදීසු මානො න්තො විය දට්ඨබ්බොති වදති.

කාලකතො අවත්ථාවිසෙසො වයො. මානොවාති ඉමිනාන්තප්පච්චයාභාවමාහ. යුජ්ඣමානා’යුධ=සම්පහාරෙ’ ‘‘දිවාදීහි යක’’ (5-12) ‘‘තවග්ගවරණාන’’මිච්චාදිනා (1-48) ධස්ස ඣො’’වග්ගලසෙහි තෙ’’ති (1-49) යස්ස ච. ‘‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙස’’න්තිආදිනා (1-35) ඣස්ස ජො. නච්චමානා ‘නච්ච=නච්චනෙ’.

ණ්වාදයොති ¶ ‘ණ්වාදයො’ච්චනෙන සුත්තෙන. කතිපයධාත්වාදිපරිග්ගහෙනාති ධාතවො පකතිභූතා ආදී යෙයං කාලාදීනං තෙ ධා ත්වාදයො තෙසං පරිග්ගහෙනාති අත්ථො. කාලො වත්තමානාදි, කාරකං කත්තාදි පකංසෙන නියමෙන පච්චයො කරීයතෙ එතස්මාති පකති. කාක්රියං ආයුකාදි.

කාරියවිසෙසන්ති ආදෙසාදිකාරියවිසෙසං. කාරු සිප්පිජාති විසෙසො. තච්ඡකාදයො (තච්ඡකකම්ම) කාරතන්තවායරජකනහාපිතා පඤ්ච කාරවො චාරුදාරුති වත්තමානෙ කාලනියමෙනාඤ්ඤත්රාපි භවිස්සති. එවං කාරුආදීසුපි.

ඛඡසානන්ති වුත්තෙ තදන්තග්ගහණං කථමිච්චාහ- ‘පච්චයග්ගහණෙ’ච්චාදි. බ්යාඛ්යාතත්ථං, නනු සුත්තෙ එකස්සරොති පුල්ලිඞ්ගෙන නිද්දෙසො, ආදීති ච තබ්බිසෙසනං, එවං සති නපුංසකෙන විවරණං කථං යුජ්ජතීති ආහ- ‘සද්දෙ’ච්චාදි, අථ ජාගරෙච්චාදො පුථගවයවෙකස්සරස්ස ජාගරසද්දස්ස ච පච්චෙකං කස්මා න ද්විභාවොච්චාහ- ‘තෙනෙවෙ’ච්චාදි.

තෙනෙවාතිආදීති එකස්සරොච්චස්ස විසෙසනත්තහෙතුනාව. අවයවෙකස්සරස්සාති විසෙසනසමාසො ‘අවයවො ච සො එකස්සරො චෙ’ති. අථාදීහි එකස්සරවිසෙසනත්තෙප්යවයවෙකස්සරස්ස කස්මා න ද්විභාවොච්චාහ- ‘එකස්සෙවාදිත්තා’ති.

ඉතරස්සාති පඨමෙකස්සරතො-ඤාස්සාවයවෙකස්සසරස්ස. දොසදුට්ඨත්තා නෙත්ථ විසෙසනසමාසොති වත්තුමාහ- ‘එකස්සරොති’ච්චාදි. තථා සති කො දොසොති ආහ- ‘එකො චෙ’ච්චාදි. සරොදීති ච වුත්තෙ ‘ඊහ-ඝටනෙ’ච්චාදීනමෙව සියා.

නනු ච පචතිම්හි යෙනෙවාකාරෙන පචසද්දො එකස්සරො තෙනෙව තදවයවාපි අච්සද්දො පසද්දො ච එකස්සරො, තතොවාවයවානම්පි පච්චෙකං ද්විබ්බචනං පප්පොති… ද්විබ්බචනකාරියිනො ආදිස්ස එකස්සරස්ස සාමඤ්ඤෙන නිද්දෙසා, එවඤ්ච සමුදායස්ස තදවයවානඤ්චෙකස්සරානං විසුං ද්විබ්බචනෙ ¶ කතෙ අනිට්ඨම්පප්පොතීතීදමපාකත්තුමාහ- ‘සකිංසත්ථප්පවත්තියා සාවයවස්ස සමුදායස්ස ගහණ’න්ති. සකිං සත්ථප්පවත්තියා එකවාරං ද්විබ්බචනසුත්තස්ස පවත්තියා ද්විබ්බචනකරණෙනාති වුත්තං හොති.

සාවයවස්සාති යථාවුත්තාවයවෙහි සහ වත්තමානස්ස න විනා තෙහි. එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘යස්ස ද්විබ්බචනෙ කරීයමානෙ සබ්බෙසමවයවානං ගහණං භවති, තස්සෙව සමුදායස්ස ද්විබ්බචනං යුත්තං නාවයවානං, තෙසඤ්හි ද්විබ්බචනෙ එකාය ද්විබ්බචනස්සුප්පත්තියා න සබ්බෙසං ගහණං කතං හොති නාවයවන්තස්ස සමුදායස්ස ච කතන්ති පුන තෙසං ද්විබ්බචනාය සත්ථප්පවත්තියා භවිතබ්බ’’න්ති. උපපත්තන්තරමාහ- ‘අථවෙ’ච්චාදි. ඉහ ඨානෙ ද්විබ්බචනං ද්විප්පයොගො ද්විබ්බචනන්ති ද්වෙ පක්ඛා. තත්ර ඨානෙ ද්විබ්බචනපක්ඛෙ දොසදස්සනතො ද්විප්පයොගො ද්විබ්බචනන්ත්යයමෙව පක්ඛොබ්භුපගතොති දස්සෙන්තො පඨමන්තාව ඨානෙ ද්විබ්බචනපක්ඛෙ භාවිනං දොසමාහ- ‘පඨමස්සෙකස්සරස්සි’ච්චාදි. ද්විසද්දො සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තතෙ.

සඞ්ඛ්යෙය්යඤ්චෙත්ථ සද්දරූපමුච්චාරණං වා, තත්ථ උච්චාරණෙ සඞ්ඛ්යෙය්යෙ ඨානෙ ද්විබ්බචනං න සම්භවති… උච්චාරණස්ස සද්දා(නුගත) ධම්මත්තා. සද්දරූපෙ සඞ්ඛ්යෙය්යෙ ඨානෙ ද්විබ්බචනං, තත්ථ [තඤ්ච (පොත්ථකෙ)] දොසො. තථා චාහ- ‘රූපද්වයෙ විධීයමානෙ’ති. තථා සති නිවුත්තිධම්මෙ ඨානී භවතීති ඨානිනො නිවුත්තියා භවිතබ්බං, නිවුත්තියා ච ධාතුත්තා නිවුත්ති, තෙනාහ- ‘පකතිප්පච්චයවිභාගාභාවතො’ති. තෙන ප්පච්චයෙ පරෙ පකතියා විධීයමානං කාරියං න සියා, තෙන වුත්තං- ‘අස්ස ඉත්තං න සියා’ති. පිපාසති ‘පා=පානෙ’. ඉච්ඡායං පාතුන්තිතුමන්තා ‘‘තුංස්මා’’ච්චාදිනා (5-61) සො. ‘පාස පාස’ ඉති ද්විත්තෙ පුබ්බතො-ඤ්ඤස්ස ලොපො, ‘‘රස්සො පුබ්බස්ස’’ (5-74) ‘ඛ ඡ සෙස්වස්සි. ද්විප්පයොගෙ තු ද්විබ්බචනෙ නායං දොසො සමාවිසතීති ආහ- ‘ආවුත්තියං ති’ච්චාදි. ද්විධා භූතස්සා තිධිනා ධාතුස්සෙව ද්විධාභූතත්තං දීපෙති.

යොගවිභාගා ‘අ ඤ’ආදීසු ගම්යතෙ. යදි හ්යත්රාපි ඡට්ඨී අභිමතා සියා තදා ‘‘ඛ ඡ ස පරොක්ඛානමෙකස්සරොදිද්වෙ’’ති එකමෙව යොගං ¶ කරෙය්ය. පරොක්ඛෙ විහිතා අඤආදයො ධාතුතොව, නාඤ්ඤතොති පරොක්ඛාවචනසන්නිධානා චසද්දෙන ධාතුවිහිතප්පච්චයාව ගය්හන්තීති ආහ- ‘අඤ්ඤස්මිම්පි ධාතුවිහිතප්පච්චයෙ’ති. යදි පන භුසත්ථො ආභික්ඛඤ්ඤත්ථො වා වත්තුමිට්ඨො සියා, තදා භූසත්ථාදීසු ච දද්දල්ලතිච්චාදිකං හොතීති වෙදිතබ්බං. චඞ්කමති මොමූහචිත්තානීති භුසත්ථස්ස යුජ්ජමානත්තා ත්යාදයො භුසත්ථෙ භවන්ති බහුලාධිකාරාති වත්තුං සක්කාති.

පඨමො දුතියොති ච ද්වෙ එකස්සරා. තත්ථ ‘‘ඛඡසානමෙකස්සරොදි ද්වෙ’’ (5-69) ‘‘පරොක්ඛායං චෙ’’ති (5-70) පඨමස්සෙකස්ස රස්ස ද්විබ්බචනං ‘ආදිස්මා සරා’’ති තු දුතියස්ස, තස්මා කථමඤ්ඤස්සුච්චමානෙඅඤ්ඤස්සබාධකංසියා තස්මා කතෙපිදුතිය ද්විබ්බචනෙපඨමද්විබ්බචනං සම්භවත්වෙවාතිනපඨමද්විබ්බචනාපවාදො-යං යොගොච්චාසඞ්කියාහ- ‘පඨමෙ’ච්චාදි. ක්රියත්ථාධිකාරා ක්රියත්ථානන්ති ඡට්ඨියා දුතියෙනෙකස්ස රෙනච සම්බන්ධා පඨමද්විබ්බචනස්සවිධාය කමඤ්ඤවාක්යමඤ්ඤං දුතියස්සාති න වාක්යභෙදොති ආහ- ‘එකෙ’ච්චාදි. අස්සාති ‘ආදිස්මා සරා’’ති අස්ස යොගස්ස, පුබ්බයොගෙති පුබ්බෙහි ද්විහි සුත්තෙහි. ‘‘ආදිස්මා සරා’’ති සරමද්විත්තෙනුපාදාය සාමඤ්ඤෙන සද්දරූපස්ස ද්විබ්බචනවිධානතො පුබ්බෙ විය බ්යඤ්ජනයුත්තස්සෙව විධානං තථෙවිට්ඨත්ථත්තාති පඨමද්විබ්බචන සම්බන්ධිනො බ්යඤ්ජනස්ස ද්විබ්බචනබාධාත්යවගන්තබ්බං.

පටිනිමිත්තන්ති නිමිත්තං නිමිත්තං පති පටිනිමිත්තං, නිමිත්තෙ සතීති අත්ථො.

පඨමෙකස්සරස්ස පඨමද්විබ්බචනං විසයො, දුතියෙකස්සරස්ස දුතියද්විබ්බචනං, තෙනාහ- ‘යථා විසය’න්ති. පඨම දුතිය තතිය ද්විබ්බචනන්ති එත්ථ පුඉති පඨමං සද්දරූපං, ත්තිඉති දුතියං, යිසිති තතියං.

චත්ථපරත්තාති ¶ චත්ථසමාසා පරභූතත්තා. තෙන පච්චෙකාති සම්බන්ධෙන. සමානාධිකරණත්තෙන විසෙසනන්ති සම්බන්ධො. ආචරියෙන යොවිභත්තිලොපෙනෙව නිද්දිට්ඨත්තා ආහ- ‘ලුත්තයොවිභත්තිකො වා නිද්දෙසො’ති.

ධූපායතීති ධූපිතා, පච්චයස්සාති තිප්පච්චයස්ස. කානුබන්ධකරණමනත්ථකං සියාති ඝක්විකරණස්ස පච්චයත්තාභාවෙ (තං) නිබන්ධනස්ස කාරියස්සාභාවා ‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’’ති (5-85) පටිසෙධා භාවොති කකාරානුබන්ධමනත්ථකං සියා.

පුච්ඡීයිත්ථාති විග්ගය්හ ත්තො, තස්ස ‘‘පුච්ඡාදිතො’’ති (5-143) ඨො. සෙසං වුත්තනයමෙව. එ ඔනම්පටිසෙධමුඛෙනාති එඔනම්පටිසෙධස්ස පකතත්තා වුත්තං. චිනිතබ්බන්තිආදීසු චීයිත්ථ චීයති වාතිආදිනා විග්ගහො. චිනිතුන්තිආදීසු චිනනා යාති(ආදිනා). නනු ච (ඤිආග)මො, න පච්චයොති කථම්පච්චයෙ ‘‘ලහුස්සුපන්තස්සා’’ති (5-83) එඔ පප්පොන්ති කථඤ්චෙ සම්පටිසෙධොච්චාසඞ්කියාහ- ‘ඤිස්සෙ’ච්චාදි. නනුචාදිම්හි න යුවණ්ණාභි කථමෙත්ථප්පසඞ්ගොති ආහ- ‘සකාපානං කුක්කූණෙති’ච්චාදි.

පත්තොකාරස්සාති ධුසද්දෙ උකාරස්ස පත්තොකාරස්ස. යුවණ්ණෙච්චාදිනාපත්තස්සාති (තබ්බ) තුං පච්චයෙසු ච ණිනො පත්තස්ස. වා විධානා න ඤි. ධුනාපෙතබ්බන්තිආදිපාඨෙ ඤිම්හි අකතෙ ‘‘අඤ්ඤත්රාපී’’ති (5-87) පටිසෙධාභාවො. ධුනාපෙතීති පාඨෙතිම්හි ලෙ ච ‘‘ක්වචි විකරණාන’’න්ති (5-161) විකරණලොපෙ ච එකාරො. අසති නාගමෙ ‘‘යුවණ්ණෙ’’ච්චාදිනා එත්තං සියා තම්පිනාගමෙ උපන්තත්තා නෙත්යධිප්පායෙනාහ- ‘තථාපි’ච්චාදි. පක්ඛන්තරමාහ- ‘නාගමෙ’ච්චාදි.

සම දම-උපසමෙ. සමෙතීති සමකො, දමෙතීති දමකො, ජන-ජනනෙ, ජනෙතීති ජනකො බධ=බන්ධනෙ, බධතීති බධකො.

නිපජ්ජති ¶ නිපජ්ජනං. පමජ්ජතෙ පමජ්ජිතබ්බං. පමජ්ජනාය පමජ්ජිතුං. පමජ්ජති පමජ්ජනං.

රුන්ධිතුන්තිආදීසු රොධනායාති විග්ගහො.

නනු කිමත්ථමන්තග්ගහණං යතො ‘‘ක්විම්හි ලොපො-න්තබ්යඤ්ජනස්සා’’ති වුත්තං, ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’ති (1-17) අන්තස්සෙව ලොපො සියාති චොදනං මනසි නිධාය තග්ගහණෙ පයොජනං දස්සෙන්තො ආහ- ‘අන්තග්ගහණ’මිච්චාදි. ලොපවිධීසූති (වීආදිලොපවිධීසු, ඡට්ඨී නිද්දිට්ඨන්ති) ‘‘වීමන්තු වන්තූ’’න්ති (4-138) ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨං. භදන්තවිධිචරිතත්තබ්යාපාරං [තදන්තවිධිචිරභෙදනාච්චනබ්යාපාරං (පොත්ථකෙ)] නිස්සායාහ- ‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’තී බ්යාපාරා’ති. අන්තස්සාති වීආදීනමීකාරාදිනො. අඤ්ඤථාති සබ්බාපහාරිලොපඤ්ඤාපනාභාවෙ. අනත්ථකං සියා ‘‘ඡට්ඨියන්තස්සා’’තිමස්ස බ්යාපාරසම්භාවා. ඉදානි ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨානං විසෙසෙන වත්තුමිච්ඡිත්තං අන්තස්සෙව ලොපපත්තිදොසං දස්සෙතුමාහ- ‘තදන්තෙ’ච්චාදි.

අථ ද්විත්තෙති කථමවසීයතෙ සද්දෙ අභාවෙතිආහ- ‘පර’ඉච්චාදි. අනන්තරසුත්තෙ ‘‘පරිපච්චසමො හී’’ති වුත්තත්තා තතො පරස්සාති කින්නාවසීයතීති චොදන මුබ්භාවිය තදයුත්තතං දස්සෙතුමාහ- ‘නනුචෙ’ච්චාදි.

අපචුරප්පයොගත්තාති අබහුප්පයොගත්තා.

ක්තො දූසිධාතුතො දූසයතීති අත්ථෙ.

‘‘වණ්ණෙ ¶ යන්තං තදාදො’’ති පරිභාසාය අයමත්ථො ‘‘වණ්ණෙ පරෙ යං කාරියං තං තදාදො තස්මිං වණ්ණෙ ආදිභූතෙ හොතී’’ති තෙති තකාරෙ පරෙ.

තෙත්වෙවාති වත්වා පච්චුදාහරණං දස්සෙති ‘වුය්හතී’ති. වුත්තිවචනං මුල්ලිඞ්ගිය අත්ථං වදති ‘උස්සා’තිආදි.

රානන්ති වුත්තෙ ‘රා-ආදානෙ’ඉච්චස්ස ගහණම්පි විඤ්ඤායෙය්යාති ආහ- ‘රාන’න්තිආදි.

සුත්තෙ ‘වස්සා’ති සස්සරොව ගය්හතීති දස්සෙතුමාහ- ‘වස්සාති හී’තිආදි.

වත්ත=වත්තනෙතීමස්මා ත්තිප්පච්චයෙ වා උකාරො න විහිතොති ආසයෙන ‘කථ’මිච්චාදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ- ‘වත්තවත්තනෙති’ච්චාදි. වුත්තිමත්තෙති නිපාතනාති ‘‘සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙ’’ තෙත්ථ (3-69) ‘වුත්තිමත්තෙ’ති නිපාතනා. ඨා=ගතිනිවත්තියන්ති එත්ථ ‘ගතිනිවත්තිය’න්ති නිපාතනා පක්ඛෙ උකාරො න හොති, තෙනාහ- ‘වත්තී’තිආදි. වත්තනං වුත්ති වත්ති.

කස්ස සබ්බස්සාති ආහ- ‘ය අකාරාන’න්ති.

බ්යත්තිනිද්දෙසෙනාති ඉමිනා ජාතිනිද්දෙසස්සානිස්සිතත්තං දස්සෙති. ඊස්සෙච්චාදිනා වුත්තිගන්ථස්සාධිප්පායං විවරති.

සත්ථං ¶ ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො.

‘‘න්තො කත්තරි වත්තමානෙ’’ති (5-64) න්තොති සම්බන්ධො.

කුක්ප්පච්චයෙ අන්තකකාරො කුප්පච්චයෙ ආදිකකාරො අන්තාවයවත්ථො.

නාඤ්ඤත්රචයාදීසූති නිච්ඡයතො-ඤ්ඤෙසු [අඤ්ඤස්මිං] චයාදීස්වත්ථෙසු ඡො න භවතීති අත්ථො.

ඊම්හි ජසද්දෙ අකාරස්ස ලොපො, ලෙ තු ජීරාපයති. තස්සාතික්යස්ස.

දිට්ඨි දස්සනං, දස්සනාය දට්ඨුං. ‘‘සරම්හා ද්වෙ’’ති (1-34) ද්විත්තෙ දුද්දසො. ‘‘ආ ඊ’’ච්චාදිනා (6-33) ඊස්ස රස්සො (අද්දක්ඛි). දක්ඛිස්සති ‘‘භවිස්සති ස්සති’’ච්චාදිනා, (6-2) ස්සති.

වාදස්සරෙති විකප්පෙන දකාරස්ස රාදෙසෙ.

දස්සාත්යනනුවත්තමානෙපි දස්සෙව පප්පොති වචනබලෙනාති දස්සෙතුං පක්ඛන්තරමාහ- ‘ආදිස්සා’තිආදි. අනඝණ්සු පරෙසු ආපරීහි දස්සානියමෙන ළොච්චාසඞ්කිය නෙවං, යථාක්කමමෙව නිස්සිතොති දස්සෙතුමාහ- ‘අනඝණ්සු’ච්චාදි. ආපරස්සාති ආකාරතො පරස්ස දස්ස.

වුත්තියං එතස්මිං විසයෙති එත්ථ එතස්මින්ති ත්යාදින්තවජ්ජිතපච්චය විසයෙති අත්ථො. විඤ්ඤායමානත්තා ඤාපිතො හොතීති ගම්යතෙ. න ¶ ඤාපකතොති ඉමිනා ඉදං දස්සෙති ‘‘කිඤ්චි වචනානුසාරතො විඤ්ඤායමානතාමත්තෙන ඤාපීයතෙ කිඤ්චි ඤාපකෙන, අස්මිම්පක්ඛෙ වුත්තානුසාරතො කත්ථචි කස්සචි ධාතුනො අප්පයොගො විඤ්ඤාපීයතී’’ති. පක්ඛන්තරමාහ- ‘ඤාපකත්තායෙව වා’තිආදි. සමත්ථෙති තථාහිච්චාදිනා. අසස්සාප්පයොගොති අසධාතුස්ස කිස්මිඤ්චි තබ්බාදිකෙ පච්චයෙ පරෙ භවිතබ්බන්තිආදීනමප්පයොගොති අත්ථො.

විනාපි සුත්තන්ති ‘‘අත්යාදී’’තිආදිකං සුත්තං විනාපි. එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘අසස්ස භූආදෙසෙන සාධීයමානං සබ්බමිට්ඨං බහුලාධිකාරතො භූධාතුනාව සිජ්ඣති විනාපි භූආදෙසසුත්තන්තරන්ති කත්ථචි කස්සචි අප්පයොගස්ස ඤාපකත්තම්පිස්ස යුජ්ජති අඤ්ඤත්ථ කරීයමානමිහාපි අත්ථවන්තං සියා’’ති.

යෙති ධාතුප්පයොගා යස්මින්ති විසයෙ, පාතිස්සාති ‘පා-රක්ඛණෙ’තීමස්ස, නප්පයොගො පායයති පායයිතබ්බන්තිආදිප්පයොගො න හොතීති. එවමුපරිපි යථායොගං ඤෙය්යං. බ්රූස්සාති ‘බ්රූ=වචනෙ’ඉච්චස්ස. අදිස්සාති ‘අද-භක්ඛණෙ’ඉච්චස්ස. ඊආදීති භූතෙ ඊආදි. එතිස්ස ච ඊආදීසූති සම්බන්ධො.

අවබොධෙ එතිස්ස ණිසෙසු ච ඊආදීසු ච, අජ්ඣෙනෙ එතිස්ස පරොක්ඛාසු ච ණිසෙසු ච ඊආදීසුචාති යොජෙතබ්බං. සබ්බත්ථ නප්පයොගොති යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. බහුලංවිධානතො ඤාතබ්බාති යොජනා. යක්විකරණෙන නිද්දෙසා ‘අස-ක්ඛෙපනෙතී මස්සා’ති වුත්තං, තදාහ- ‘අසස්සා’තිආදි.

ස්සාති ජාතිනිද්දෙසොති ආහ- ‘ස්සඉති’ච්චාදි.

පුබ්බසරලොපෙ රූපස්ස සමානත්තා අන්තිනා අන්තු ච ගහිතොති ‘සන්ති සන්තූ’ති උදාහරණද්වයං දස්සිතං.

තෙ ච පාදයො ජොතෙන්තීති සම්බන්ධො. අන්වයබ්යතිරෙකෙහි කිරියා යදිපි ධාතුනාව වුච්චතීති සම්බන්ධො. කිං විසිට්ඨා කිරියෙ ච්චාහ- ¶ ‘සාමඤ්ඤභූතා විසිට්ඨා වා’ති. සො විසෙසොති යෙන විසෙසෙන විසිට්ඨා කිරියා ධාතුනාව වුච්චති සො විසෙසො. වාචක භෙදතොති සාමඤ්ඤාය ච කිරියාය විසිට්ඨාය ච වාචකානං ධාතූනං භෙදතො තෙනාපීති කච්චානෙනාපි. සණ්ඨානං සණ්ඨිති.

කිට්ඨමදතීති කිට්ඨාදො, කිට්ඨසද්දෙනුපචාරතො කසිතට්ඨානෙ උට්ඨිත සස්සං වුච්චති.

ඨස්සාභාවත්තං නිප්පච්චන්තෙති අජ්ඣාහාරො.

අනුසාසීයිත්ථාති අනුසිට්ඨො කම්මෙ ක්තො ‘‘සා සස්ස සිස්වා’’ (5-117) සාසනාය සාසිතුං.

අථ බහස්සාති ඪාදෙසසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී කස්මා න විඤ්ඤායතෙති ආහ- ‘බහස්සා’තිආදි. ඪයොගපජ්ජෙනාති ඪකාරෙන සහ යොගපජ්ජෙන එකීභාවෙනාති අත්ථො.

ළොචාති වුත්තත්තාති එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘යදායං පච්චයාදෙසො සියා තදා එතෙ සමාසෙනෙ-කතො නිද්දිසෙය්යා’’ති, තෙනාහ- ‘හළාති වදෙය්යා’ති.

මුද්ධොති ‘‘ධො හෙතෙහී’’ති (5-145) තස්ස ධො.

ඉමස්සාති ‘පී-තප්පනෙ’තීමස්ස, ඉහාති ඉමස්මිං ඨානෙ. පිනයීති ථූලො අහොසීති අත්ථො සූයීති ඉතිසද්දො ආද්යත්ථො, තෙන අදීයි අඩීයි අලීයි අලූයීතිමෙ සඞ්ගය්හන්ති. යාව ක්තිග්ගහණාති ‘‘ලොපො වඩ්ඪාක්තිස්සා’’ති (5-158) ක්තිවචනාවධි.

අදීයිත්ථාති ¶ දින්නො, අදදීති දින්නවා.

අකිරී, අකිරීයිත්ථාති වා කිණ්ණො, අකිරීති කිණ්ණවා. අපුරී පුරීයිත්ථාති පුණ්ණො, අපුරීති පුණ්ණවා. අඛියීති ඛීණො ඛීණවා.

අතරී, අජීරීති කමෙන විග්ගහො. චීයිත්ථාති චිණ්ණො, චිනීති චිණ්ණවා.

අසක්ඛීති සත්තො සත්තවා. ‘සජ=සඞ්ගෙ’තී මස්සාපි සත්තො සත්තවාති හොති.

ගහෙත්වා ‘ගහ-උපාදානෙ’ගහණං කත්වා ගහෙත්වා.

ඔස්සට්ඨානුබන්ධස්සාති පරිච්චත්තානුබන්ධස්ස. යකාරමත්තස්ස නිවත්තනත්ථොති විසෙසනත්ථොතීමස්ස අධිප්පායත්ථමාහ. තථාහි විසෙසනං කෙවලයකාරතො විසුං කරණං අත්ථො යස්සාති අඤ්ඤ පදත්ථෙ සති කෙවලයකාරස්ස නිවත්තනං විඤ්ඤායතෙ. යකාරමත්තෙ ගහිතෙ කො දොසොති ආහ- ‘යො වා ත්වාස්ස සමාසෙතිහී’තිආදි. පත්වාති ‘පත පථ=ගමනෙ, පද=ගමනෙ’ඉච්චස්ස වා.

නාප්පක්කෙති ¶ න අප්පත්තෙ පත්තෙයෙවාති අත්ථො. ඤාපකාලොපොති ‘‘තිතාලීසා’’ති (1-1) ඤාපකතොයෙව ක්ත්වාප්පච්චයස්ස යො වකාරො තස්ස ලොපොති අත්ථො.

නනු නස්සාති වුත්තෙ පච්චයනකාරස්සාති කථං විඤ්ඤායතීති ආහ- ‘නස්සා’තිආදි,න්තමානත්යාදීනං පච්චයානං නස්ස ‘‘නන්තමානත්යාදීන’’න්ති (5-172) ණත්තපටිසෙධා විඤ්ඤායති පකරණතොති [පකාරොති (පොත්ථකෙ)] ආහ- ‘පච්චයනකාරොවා’ති.

ඉච්ඡීයතෙති ඉච්ඡිතබ්බං. එසනං ඉච්ඡා. ඉච්ඡීයිත්ථාති ඉච්ඡිතං, ආසනමාසිතබ්බං. ආසනාය අච්ඡිතුං. ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) රස්සො.

අමානපරච්ඡක්කත්තෙ කුරුආදෙසෙන නොදාහටං. කරානොති ‘‘මානස්සමස්සා’’ති (5-16) මලොපො. කස්මා න්තපුබ්බඡක්කෙසු කුරු ආදෙසෙන නොදාහටන්ති ආහ- ‘වවත්ථිතෙ’ච්චාදි.

නිග්ගහීතස්සාති ‘‘මඤ්චරුධාදීන’’න්ති (5-19) කතනිග්ගහීතස්ස. ගහණීයං ගණ්හිතබ්බං.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං