අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > මොගල්ලානපඤ්චිකා

තදත්ථස්සෙවාති තස්ස ක්රියත්ථස්ස. යො කිරියාසඞ්ඛාතො අත්තො තස්සෙව. එතෙන ආධාරමෙතං ක්රියත්ථස්සාති ඤාපෙති. නහිච්චාදිනා තදත්ථස්සෙව විසෙසනෙ කාරණමාහ. සුත්තංවිනාතිපරෙසංවිය ¶ සුත්තං විනා. තාපි වත්තමානෙයෙව භවිස්සන්තීති ඉමිනා වත්තුමිට්ඨත්තාති එත්ථ සෙසවචනමවබොධෙති. එවකාරෙනා (ති වත්තමානස්සෙවාති එත්ථ එවසද්දෙන.) තබ්බිවච්ඡාති වත්තමානවචනිච්ඡා.

තංසමීපස්සාති එත්ථ තසද්දෙන මහාකස්සපස්ස සුභද්දවචනානුස්සරණසඞ්ඛාතො මරණප්පත්තිහෙතු දුක්ඛානුභවසඞ්ඛාතො ච කිරියාවිසෙසො පරිග්ගහිතො, තෙ වා වත්තමානකිරියාවිසෙසාති තෙසමුභින්නමාසන්නානි කමෙන අධම්මදීපනමරණානි, තෙනාහ-දීපන මරණානමාසන්නත්තා’ති. එවං මඤ්ඤතෙ ‘‘තක්කාලවත්තමානකිරියාවිසෙසස්ස දීපනමරණසඞ්ඛාතං තංසමීපතාවිපි කිරියන්තරං වත්තමානග්ගහණෙන තංසාමීප්යං ගය්හති, යථා (ගඞ්ගාසමීපො) දෙසො ගඞ්ගාති වුච්චති තතො ‘ගඞ්ගායං ගාවො’ති සියා’’ති. පුරෙ ඉච්චාදිනා පක්ඛන්තරං විරචිතං වුත්තිකාරෙන, තදුපදස්සෙතුං මුඛයති ‘සභාවතො’ ඉච්චාදි.

කිරියාකාලොති වත්තමානකිරියාකාලො. අවසිස්සතීති පුරෙපුරාසද්දෙහි දීපිතඅනාගතකාලතො අවසිස්සති. කිරියා කාලෙති දීපනමරණකිරියාකාලෙ. තස්සාති දීපනමරණස්ස. වත්තමානත්තාති එත්ථ වත්තමානෙයෙව භවිස්සන්තීති සෙසො. අනෙනාති පුරෙච්චාදිවුත්තිවචනෙන. පුරෙපුරාසද්දෙහි අනාගතකාලාවගමෙ සති දිප්පති මරතීති එත්ථ දීපනමරණකිරියාකාලො මුඛ්යෙ තදා වත්තතීතිආහ- ‘මුඛ්යං වත්තමානත්තමාහෙ’ති. පුන පක්ඛන්තරමුපනීතං කාලෙච්චාදිනා වුත්තිකාරෙන, තමුපදස්සෙතුං මුඛමාවත්තයති ‘අනාගතෙ’ච්චාදි.

වුත්තියං කාලබ්යත්තයොති කාලාතිවත්තනං, වත්තමානකාලාතික්කමෙන අනාගතකාලෙපි බාහුලකාත්යාදයො හොන්තීති අධිප්පායො. තදෙව සමත්ථෙති ‘භවන්තෙව’ඉච්චාදිනා. ත්යාදයොතීමිනා සබ්බෙසං ආඛ්යාතිකානං ගහණං. ලස්ස දීඝොති සම්බන්ධො. ගච්ඡතීති සක්කස්ස සහභාවං ගමිස්සතීති අත්ථො.

පටිජානිස්සන්තීති වත්තමානෙ අනාගතවචනං, පටිජානන්තීති අත්ථො. ඉතරම්පන භූතෙ භවිස්සතීති ආසි, කරිස්සතීති අකරි, චෙතෙ ස්සසීති ¶ චෙතිතා අසි, භුඤ්ජිස්සසීති භුඤ්ජිතා අසි. අනොකප්පනා අස්සද්ධා. අමරිසනං අක්ඛමා. ඉමිනාවාති අත්ථිවචනෙ උපපදෙ කොධා සද්ධාසු ගම්මමානෙස්ව-සතීපි වචනන්තරෙ ඉමිනාව සාමඤ්ඤවචනෙන සිද්ධන්ති අත්ථො. ගරහාවමාති තස්ස හෙතුවචනං. තථාහිච්චාදිනා ගරහාවගමමෙව සමත්ථෙති. අත්ථිනාම ඊදිසන්ති [අත්ථිනාමාති (පොත්ථකෙ)] ආභිදොසිකස්ස කුම්මාසස්ස පරිභුඤ්ජනං විජ්ජතෙ නාමාති අත්ථො. විජ්ජමානම්පි තං අසද්දහන්තො අමරිසන්තො එවං වදති. නත්ථීති මඤ්ඤෙති අධිප්පායො, තෙනාහ- ‘පච්චක්ඛමපී’ති [ඊදිසම්පීති] ආදි. යොපීති සද්දස්ස සොපීති තසද්දෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. අත්ථීති විජ්ජමානත්ථෙති වුත්තවිජ්ජමානත්ථො වක්ඛමානපක්ඛත්තයෙපි දට්ඨබ්බො.

නනු අත්ථිනාම තාතාති එත්තකෙ වුත්තෙ පඨමො අත්ථිනුඛොච්චාදිකො නිසීදිත්වාති සද්දපරියන්තො ච, දුතියො අත්ථිනුඛොච්චාදිකො නිසීදිත්වාති සද්දපරියන්තො ච තතියො අත්ථිමඤ්ඤෙච්චාදිකො ජිගුච්ඡනෙය්යන්ති සද්දපරියන්තො ච වචනප්පබන්ධො කථං ලබ්භතීති මනසි නිධායාහ- ‘සොපනා’තිආදි. ඉමිනාති ‘අත්ථියෙවිහාපි නින්දාවගමො’ති වචනෙන. ඨානභොජනෙ ගරහතීති සම්බන්ධො. වුත්තං සක්කතානුසාරෙන. නිස්සායනිස්සායාති යත්ථ භගවා නිසින්නො තං ඨානං නිස්සාය නිස්සාය.

කිරියාරූපෙති කිරියාසභාවෙ, එවමඤ්ඤත්රාපීති අගමි අගමිත්ථාතීමෙහි අඤ්ඤත්ර අගමුං ඉච්චාදිකෙ අගමොච්චාදිකෙ ච. අනුදරා අලොමිකාති සන්තමප්යුදරාදිකං මහත්තාභාවපටිපාදනාය බහුත්තා භාවපටිපාදනාය ච න වත්තුමිච්ඡීයතෙ.

අඤ්ඤපදත්ථවුත්තියාති වුත්තමඤ්ඤපදත්ථං දස්සෙති ‘වක්ඛමානලක්ඛණො’ච්චාදිනා. වක්ඛමානලක්ඛණොතිවුත්තිකාරෙන ‘‘ආඤාය්යා’’ච්චාදිනා වක්ඛමානලක්ඛණො. අන්තොකත්වාති ඉමිනා ආසද්දස්සාභිවිධිම්හි පවත්තිමාහ. අහරුභයතඩ්ඪරත්තං වාති එත්ථ වාසද්දො පක්ඛන්තරෙ. අඩ්ඪරත්තසද්දෙන ¶ රත්තියා චතුත්ථො භාගො-ත්ර වත්තුමිට්ඨො, අහො ච තස්ස අඩ්ඪරත්තඤ්චාති අත්ථො. ඉමස්සාධිප්පායත්ථමාහ- ‘අතීතෙච්චාදි. උභයත්ථ අධිප්පායං විවරති‘අය’මිච්චාදිනා. පඤ්චයාමොති අතීතාය රත්තියා පච්ඡිමපඤ්චචත්තාලීසවිනාඩිකාධිකඝටිකාත්තයං අනාගතාය පුරිමපඤ්චචත්තාලීසවිනාඩිකාධිකඝටිකත්ථයඤ්චෙති අඩ්ඪාධිකසත්තඝටිකාපරිමාණො එකො යාමො අහස්ස චත්තාරොති පඤ්ච යාමා පහාරා අස්සාති පඤ්චයාමො.

ගතායපච්ඡිමො යාමො, පච්ඡිමද්ධමිමස්ස වා;

පහාරො-නාගතායාදී, තදද්ධමපි වා තථා.

වුත්තකාලාවධි මජ්ඣො, කාලො සො-ජ්ජතනො මතො;

තන්නිසෙධෙන යොත්වඤ්ඤො, සො-නජ්ජතනො මතො.

අගමත්ථාතිආදීසු අඊස්සආදීනං සම්බන්ධිබ්යඤ්ජනස්සාභාවා න ඉඤ. බ්යාමිස්සෙපීති අජ්ජතනමිස්සෙපි භූතෙ. නඤ්සමාසනිස්සයෙ බ්යාමිස්සෙ යථා පප්පොතීති දස්සෙන්තො ආහ- ‘පරියුදාසෙතාවෙ’ච්චාදි.

අජ්ජතනනිස්සයොති බ්යාමිස්සෙ අජ්ජතනභාගීනිස්සයො. අත්ථුති පඤ්හෙ තු තදඤ්ඤනිස්සයොති බ්යාමිස්සෙයෙව තතො අජ්ජතනතො ඉතරානජ්ජතන නිස්සයො අඤ්ඤත්රාති බ්යාමිස්සතො අඤ්ඤත්ර භූතකාලෙ. පසඞ්ගොති ආ ඤුආදීනං පසඞ්ගො. අජ්ජහිය්යොවාති බ්යාමිස්සතාදස්සනත්ථං වුත්තං.

සමාසොති ඡට්ඨීසමාසො කාරකසමාසො වා. නිපාතනතා චාස්ස විසෙසතොති. එතඤ්චාති පරොක්ඛෙති එතඤ්ච. ක්රියත්ථස්ස උපාධි විසෙසනං ක්රියත්ථොපාධි, තස්ස ක්රියත්ථොපාධිනො භූතා නජ්ජතනස්ස සාධනද්වාරෙන විසෙසනං, න තූජුකංත්යත්ථො. කස්මා නොජුකං විසෙසනං ත්යාහ ‘බ්යවච්ඡෙජ්ජාභාවා’ති. තමෙව ඵුටයිතුමාහ- ‘තථාහි’ච්චාදි.

සාධියමානාති ඉමිනා ධාත්වත්ථස්සාපරිනිප්ඵන්නතං බොධෙති. තෙ සන්ති ඉන්ද්රියානං. සන්තො විජ්ජමානො විසයො යෙසං ඉන්ද්රියානං තෙ සම්භාවො ¶ තත්තං, තස්මා. නෙති පටිසෙධෙ, සාධනද්වාරෙන විසෙසනත්තෙ බ්යවච්ඡෙජ්ජසබ්භාවා යථාවුත්තදොසො න භවතීති අත්ථො. දොසා භාවමෙව දස්සෙතුමාහ- ‘යස්සි’ච්චාදි. යස්සාති ධාත්වත්ථස්ස. තත්ථාති තස්මිං අප්පච්චක්ඛෙ ධාත්වත්ථෙ. කාරකානං සත්තිසභාවත්තා සාපි අපච්චක්ඛා වාති චොදෙති නනුචෙච්චාදිනා. අසත්තොති අසමත්ථො.

අත්තානාම අත්තනො පච්චක්ඛොති තබ්බිසයෙ අම්හකාරකස්ස විධානමයුත්තන්ති මනසි නිධාය යං වුත්තං වුත්තිකාරෙන, තමුපදස්සෙතුමාහ- ‘නනුචෙ’ච්චාදි. අත්තබොධනීයාපි හි කිරියා යදා චිත්තවික්ඛෙපතො නොපලක්ඛීයතෙ, තදායං පරොක්ඛා භවති, තෙනුත්තමවිසයෙපි පරොක්ඛභාවො තස්සා භවත්වෙව. ජාගරතොපි යදා මදා මනොබ්යාතඞ්ගතො අනුපලද්ධි, තදාපි භවත්යෙවෙති දස්සෙතුං වුත්තං බ්යාසත්තවචනං. අභිනිබ්බත්තිකාලෙති කිරියා නිබ්බත්තිකාලෙ, ‘සුත්තො-හං කිං විලලාප, මත්තො-හං කිංවිලලාපෙ’ති ඉදමත්රොදාහරණං. චිත්ත චික්ඛෙපවිසයප්පදස්සනායෙත්ථ සුත්තවචනං.

එය්යාදොතීමිනා එය්යාද්යත්ථො ගහිතොති බොධෙතුං යෙනෙච්චාදිකං වුත්තං. නිමිත්තසද්දාපෙක්ඛාය තන්ති වත්තබ්බෙ විසයසද්දාපෙක්ඛායසොති වුත්තං. තෙසන්ති එය්යාදීනං. විසයං දස්සෙති ‘හෙතුඵලෙස්විච්චාදිකො’ති. ආදිසද්දෙන පඤ්හපත්ථනාදයො ගහිතා. අථාත්ර ක්රියග්ගහණාභාවෙ ක්රියාතිපත්තියන්ති කථං ලබ්භතිච්චාහ- ‘ක්රියාති පත්තිය’න්ති ආදි. ක්රියාතිපත්තියන්ති විවරණං කතන්ති සම්බන්ධො.

අභිධෙය්යද්වාරෙනාති කිරියාසඞ්ඛාතඅත්ථමුඛෙන, පකතක්රියත්ථ විසෙසනත්තාති ක්රියත්ථාධිකාරතො අධිකතස්ස ධාතුස්ස විසෙසනත්තා. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘අතිපත්තියන්ති අධිකතක්රියත්ථවිසෙසනං, විසෙසනඤ්ච හොන්තං නොජුකං භවිතුමරහති කිඤ්චරහි අභිධෙය්යද්වාරෙන, තථාහි අතිපතනං නාම ක්රියාය හොති, න ක්රියත්ථස්ස අයුජ්ජනතො, තස්මා අතිපත්තියන්තිවුත්තෙක්රියාතිපත්ති යන්ති ¶ ඉදං ක්රියත්ථවිසෙසනං හොන්තං අභිධෙය්යද්වාරෙන හොතීති ක්රියාතිපත්තියන්ති විවරණං කත’’න්ති. විධුරප්පච්චයොපනිපාතතොති විරුද්ධප්පච්චයසමවායාති අත්ථො.

කාරණවෙකල්ලතොවාති හෙතුමතො ඵලස්ස යො හෙතු තස්ස විකලත්තෙන. තත්රෙතීමස්ස අත්ථො වත්තමානවිසයෙති. ක්රියාතිපත්තියන්ති භූතාදි ක්රියාතිපත්තියං. ලිඞ්ගතොති නිමිත්තෙන. ගමකෙන ලිඞ්ගෙන ගම්මායාතිපත්තියා බුජ්ඣනකාලං වත්තමානො කාලො න තිට්ඨති අතික්කමතීති ආහ- ‘වත්තමානතාය බ්යතික්කමා’ති. තදෙව ඵුටයති ‘සමකාල’න්තිආදිනා. සමකාලන්ති එකක්ඛණෙ. වත්තමානස්ස ක්රියාතිපත්යසම්භවා තදවසිට්ඨාතීතානාගතෙස්වෙය්යාදීනම්භාවො (අඤ්ඤථා) නුපපත්තියාති වුත්තං වුත්තියං ‘සාමත්ථියාතිආදි.

ලිඞ්ගෙනාති එත්ථ පුබ්බෙ දක්ඛිණෙන ගමනෙ සති සකටිස්සාපරියා භවනදස්සනං දක්ඛිණෙන ගමනස්ස සකටාපරියාභවනහෙතුත්තෙ ලිඞ්ගං, දක්ඛිණෙන ගමනස්සාතිපත්තියා අඤ්ඤතො ගමනාදි ලිඞ්ගං. සකටා කිරියාභවනාතිපත්තියා සකටෙ ගරුභාරාරොපනාදි ලිඞ්ගං. පඨමවයෙ අරහත්තභවනං තංහෙතුභූතඤ්ච පබ්බජ්ජං පරෙසං පඨමවයෙ පබ්බජ්ජානිමිත්තාරහත්තප්පත්තිලිඞ්ගෙන විඤ්ඤාය පබ්බජ්ජායාතිපත්ති ඝරකම්මබ්යාවටතාදිලිඞ්ගෙන, අරහත්තස්සාතිපත්ති ච පබ්බජ්ජානිමිත්තාභාවෙන [භාවවිරහෙන (පොත්ථකෙ)] ලිඞ්ගෙනාවසීයතෙති ලිඞ්ගෙන භූත ක්රියාතිපත්ති පන වෙදිතබ්බා, යදි පනෙවමභිඤ්ඤාලාභී පයුඤ්ජති තදා පච්චක්ඛඤාණෙනෙව සබ්බං විඤ්ඤාය පයුඤ්ජතීති වෙදිතබ්බං. ලිඞ්ගතොවසීයමානායන්ති පන බාහුල්ලෙන වුත්තං.

නිච්චභවනං හෙතු (ත්යාදිනා) හෙතුඵලභාවොයෙවෙත්ථ, නාති පත්තීති දීපෙති. සබ්බප්පච්චයොදාහරණවසෙනාති සබ්බෙසං එය්යාදීනම්පච්චයානං උදාහරණවසෙන. හෙතුඵලානං සබ්භාවතොති වුත්තත්තා හෙතුඵලානි දස්සෙති හනනමිච්චාදිනා. එවං හෙතුඵලසබ්භාවතො සබ්බකාලෙ ¶ ච විධානතො එත්ථ වත්තමානෙපි පප්පොතීති භාවො. සො ච හෙතුහෙතුමන්තභාවො ච.

පච්ඡිමං පච්ඡිමං පදන්තිආදීසු පඤ්හොති පුරිමං පදං, සම්පුච්ඡනාති පච්ඡිමං පදන්තිආදිනා දට්ඨබ්බං. සමෙච්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡනා සම්පුච්ඡනා, යාචනං දෙහී ත්යාදිනා යාචනමත්ථං, ඉට්ඨස්සාසම්පත්තස්සාත්ථනමිට්ඨාසිංසනං. පත්තකාලවසෙන ච විසයභෙදෙන භින්නාය පීති යොජෙත්වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. පත්තකාලං දස්සෙති නිමිත්තභූතස්සාතිආදිනා. නිමිත්තභූතස්සාති තංතංකිච්චසම්පජ්ජනෙ කාරණභූතස්ස. විධි නාම දිට්ඨධම්මිකසම්පරායික නිමන්තණාමන්තණාජ්ඣෙසනපෙසනානි. එත්ථ ච අනුඤ්ඤාපත්තකාලෙසු ච පඤ්චමී විහිතා පරෙහි, දිට්ඨධම්මිකාදීසු පඤ්චසු සත්තමී. ඉධ පන තෙ ද්වෙපි විධිවිසෙසායෙවාති විධිම්හි අන්තොකරිත්වා එය්යාදිං විධාතුං යං වුත්තං වුත්තිකාරෙන, තදිදානි වත්තුකාමො ආහ- ‘අනුඤ්ඤාපත්තකාලෙසුපි’ච්චාදි. විධිප්පතීතිමෙව පකාසෙති ‘එවං කරෙය්යාසී’’තිච්චාදිනා. අනුජානන්තොපි දීපෙන්තොපි කිරියාසු බ්යාපාරෙතියෙවාති බ්යාපාරණම්පතීතිතොති යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පෙසනෙපි කෙසඤ්චි බ්යාකරණඤ්ඤූනං සත්තමීවිධිච්ඡිතොතිවුත්තිකාරෙන යං වුත්තං, තං දානි වත්තුමාහ- ‘පෙසනෙ පි’ච්චාදි. සමූලතන්ති කෙසඤ්චි සද්දිකානං සත්තමීවිධිවිධානමූලෙන සමූලතං. ‘‘අනුමතිපරිකප්පත්ථෙසු සත්තමී’’ති (3-1-11) කච්චානසුත්තං. කත්තුමිච්ඡතො පරස්ස අනුජානනං අනුමති, පරිකප්පනං සල්ලක්ඛණං නිරූපනං පරිකප්පො හෙතුඵලකිරියා සම්භවො ච, තස්මිං අනුමත්යත්ථෙ ච පරිකප්පත්ථෙ ච සත්තමීවිභත්ති හොතීති අත්ථො. අත්ථග්ගහණෙන විධිනිමන්තණාමන්තණාජ්ඣෙසන පත්ථනාපත්තකාලෙසු ච.

උදාහටාති ගච්ඡතු ගච්ඡන්තුආදිනා උදාහටා. දදාතූති යාචනෙ.

අරහත්ථෙ චායමෙව පයොගො, තෙන භවං ඛලු රජ්ජං කරෙය්ය භවං අරහොති යොජෙත්වා දට්ඨබ්බො.

යොග්ගතාජ්ඣවසානන්තීමස්සාත්ථපදං ¶ , සත්තිසද්දහනන්ති සාමත්ථියස්ස සද්දහනන්ති අත්ථො. පයොගානුසාරිතං දීපෙතී සම්බන්ධො. ගම්මමානෙති සම්භාවෙමිච්චාදිනා භ්වාදිධාතූහි අවුච්චමානෙපි ගම්යමානෙ. උදාහටං ‘අපිපබ්බතං සිරසා භින්දෙය්යා’ති. මහාබලතාය හත්ථිහනනෙ අලමත්ථවිසයෙ සම්භාවනෙ සත්යපි අලං සද්දො-ත්රාලමත්ථො යුත්තොති න භවන්තෙත්යාදයො හනිස්සති. ධාතුනාති එත්ථ ධාතුග්ගහණෙන භ්වාදයො ගය්හන්තෙ තත්ථ ධාතුසද්දස්ස රුළ්හත්තා පුබ්බාචරියසඤ්ඤාය වා. උදාහටන්ති භුඤ්ජෙය්ය භවං ත්යාදිනා.

සූති මාසූති එත්ථ සුසද්දො. එත්ථ ඉමස්මිං උදාහරණෙ. නිවත්තෙති මාසද්දොති සෙසො. ආරද්ධන්ති ඉමිනා වත්තමානං වනගමනං දස්සෙති. අන්තොභූතණ්යත්ථාති ණිප්පච්චයාභාවෙපි අත්තනි අන්තොභූතණ්යත්ථ ධාතුතො. ඊආදීනං ආආදීනඤ්ච සකකාලොනාම භූතො කාලො. ධාතුසම්බන්ධො විසෙසනවිසෙස්සභාවො, තෙනාහ- ‘ධාත්වත්ථ සම්බන්ධෙ විසෙසන විසෙස්සභාවලක්ඛණෙ’ති. සබ්බත්ථාඛ්යාත වාච්චොත්ථො විසෙස්සො ස්යාද්යන්තවාච්චො විසෙසනං.

ඉට්ඨොති පරෙසමිට්ඨො. ජානනත්ථවසෙන ගමනත්ථත්තාති ‘‘ගමනත්ථා කම්මකා’’ති (5-59) සුත්තෙ ගමනත්ථසද්දෙන ‘යෙ ගත්යත්ථා තෙ බුද්ධ්යත්ථා’ති ජානනත්ථොපි ගහිතොති එවං ගහිතජානනත්ථවසෙන ගමනත්ථත්තාති අත්ථො. අභිමතානි පාණිනියානං. තථා සද්දස්සත්ථමාහ- ‘අනන්තරෙන ගතත්ථ’(න්ති අන)න්තරෙ වුත්තෙන කරණභූතෙනාති අත්ථො. අභිමතොති පාණිනියානමෙව ඉධාධිප්පෙතසමුච්චයං වත්තුමාහ- ‘සමුච්චයො’ඉච්චාදි. අථාත්ර කථමනෙකාසං කිරියානං චීය මානතා යාවතා එකාවාටනකිරියාජ්ඣයනකිරියා චෙත්යාසඞ්කියාහ- ‘සාධනභෙදනෙ’ච්චාදි. මඨාදිසාධනානම්භෙදෙනාටන කිරියායපි භෙදොති අත්ථො. තක්කිරියාප්පධානස්සාති සා ලවනකිරියා පධානමස්ස කත්තුනො. යො- යමඤ්ඤෙපි නියොජෙන්තො විය කිරියං කරොති සො නා-ඤ්ඤකිරියාපධානෙ යුත්තො, තක්කිරියාප්පධානෙයෙවෙති.

මහාවාක්යරූපත්තා ¶ පකරණස්ස තදපෙක්ඛාය වාක්යෙකදෙසත්තං ‘‘වත්තමානෙ තිඅන්ති, භවිස්සති’’ච්චාදීනං වාක්යානන්ති ආහ ‘වාක්යෙකදෙසෙහී’ති. අතොයෙවමාහ-වාක්යාවයවොපරො-ධුනා කරීයතෙ’ති. විධිවාක්යත්තමස්ස දස්සෙත්වා නියමවාක්යත්තං දානි දස්සෙතුං ‘අථවා නියමත්ථමිදන්ත්යාදීන’න්ත්යාහ. නියමසුත්තත්තමෙව ඵුටයති ‘තෙහි’ච්චාදිනා. තෙහි තෙහි සුත්තෙහීති ‘‘වත්තමානෙ ති අන්ති’’ච්චාදීහි තෙහි තෙහි සුත්තෙහි. ඉමිනාති ‘‘පුබ්බපරා’’දිනා ඉමිනා සුත්තෙන. නනු තුම්හාම්හසෙසෙසූති එත්තකෙ වුච්චමානෙ ‘තුම්හාම්හසද්දවචනීයෙසු තදඤ්ඤසද්දවචනීයෙසු ච කාරකෙසූ’ති අයං විසෙසො කුතො ගම්යතෙ යෙනෙවං විවටංත්යාහ- ‘කත්තුකම්මෙ’ච්චාදි. කත්තාදීසු විධානඤ්ච වක්ඛති.

කත්තුකම්මානමෙවාති ඉමිනා භාවං බ්යවච්ඡින්දති. තථා ච වක්ඛති- ‘තුම්හාම්හසද්දවචනීයත්තාභාවා’ති. අසත්වභූතායෙච්චාදිකමෙකවචන සම්භවෙ කාරණං, තුම්හාම්හෙච්චාදිකන්තු පඨමපුරිසසම්භවෙ. තුම්හාම්හසෙසෙසු හොන්තා මජ්ඣිමුත්තමපඨමා කථං භාවාදීසු විඤ්ඤායන්ති කථඤ්ච තුම්හාම්හාදිසද්දවචනීයස්ස කාරකත්ථස්සාඛ්යාතෙන තත්ථ විහිතෙන සඤ්ඤාවිභත්තා තුම්හාම්හාදිසද්දප්පයොගාභාවොච්චාසඞ්කිය යං වුත්තං වුත්තියං තංදානි විවරන්තෙන ‘යදි භාවාදීසු මානාදයො න විධීයන්තෙ තදාමානාදීසු පරෙසු භාවාදීසු ක්යලාදීනං විධානමෙව නොපපජ්ජතී’ති ඉමිනා සාමත්ථියෙන තුම්හාදීසු කාරකෙසු මජ්ඣිමාදීනං භාවො විඤ්ඤායති තෙනෙව තුම්හාදිකාරකත්ථස්ස තත්ථ විහිතෙනාඛ්යාතෙන සඤ්ඤාපිතත්තා තුම්හාදිසද්දප්පයොගො නාම න හොතීති දස්සෙතුං ‘තුම්හාදිස්වි’ච්චාදිකමාරද්ධං. යජ්ජෙවං තුම්හාදිසද්දප්පයොගොයෙව න සියා ච්චාහ- ‘යජ්ජෙව මිච්චාදි. පරිහාරමාහ- ‘සසද්දෙනා’ති. තුම්හාදිසද්දෙන. බ්රාහ්මණාඉච්චනෙනාභිහිතමෙව බහුත්තං බහවොති වචනෙනානුජ්ජතෙ. වචනාභාවෙ කථං තුල්යාධිකරණත්තංත්යාහ- ‘අනුජ්ජමානස්සි’ච්චාදි. අනුජ්ජමානස්සාතිඅනුවදිතබ්බස්ස ගච්ඡතිච්චාදිනා නිද්දිට්ඨස්ස කත්තුනො.

අනුවාදෙනාති ¶ (තුම්හාදි) අනුවාදෙන. ‘‘නාමම්හි පයුජ්ජමානෙපි තුල්යාධිකරණෙ පඨමො’’ති (3-1-5) කච්චානවචනං, තෙනාහ- ‘තෙනෙවි’ච්චාදි. අසමානාධිකරණත්තා හි ‘තයාපච්චතෙ’ච්චාදො න භවති. තථාහි තයෙච්චෙතං කත්තුවාචී පච්චතෙච්චෙතං කම්මවාචී කම්මෙ ආඛ්යාතප්පච්චය විධානතො.

‘එහි මඤ්ඤෙ රථෙන ගමිස්සසී’ති පාණිනියාතිමතනිප්ඵාදනක්කමො (නිරස්ස) තෙ ‘පරිහාසෙ’ච්චාදිනා. මඤ්ඤතිස්ස පයොගෙති උපපදවසෙන මනධාතුස්ස පයොගෙ. ධාතුම්හාති ගමිආදිතො. උත්තම පුරිසෙකවචනෙ පත්තෙති ගමිස්සාමීති පත්තෙ. මජ්ඣිමොභිමතොති ගමිස්සසීත්යභිමතො. මජ්ඣිමෙ පත්තෙති මඤ්ඤසෙති පත්තෙ, උත්තමෙකවචන මිට්ඨන්ති මඤ්ඤෙතිට්ඨං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘මඤ්ඤසෙ ත්වං රථෙන ගමිස්සාමීති වත්තබ්බෙ මඤ්ඤෙ ත්වං රථෙන ගමිස්සසීති භවතීති (වුත්ත’’න්ති). එහි මඤ්ඤෙච්චාදි න කිඤ්චි වුත්තං වුත්තියං. යථාසවිසයෙවමජ්ඣිමුත්තමා සම්පජ්ජන්ති, තථාසම්බන්ධමුපදස්සයමාහ- ‘එවමෙත්ථාභිසම්බන්ධො’ච්චාදි. පරාභිමතං සම්බන්ධං කුරුමානො ආහ- ‘නත්වෙව’මිච්චාදි. අථොච්චතෙච්චාදිනා පරාධිප්පායමාහ- ‘යදෙ’ච්චාදි.

යදෙවමභිසම්බන්ධොති ‘මඤ්ඤසෙ ත්වං රථෙන ගච්ඡාමී’ති යදා එවමභිසම්බන්ධො කරීයතීත්යත්ථො. සො චෙවමනුගතොති ‘මඤ්ඤෙ අහං ත්වං රථෙන ගච්ඡසි’ච්චෙවං සො ච පයොගො අනුගතොත්යත්ථො. පකාරන්තරකප්පනායාති ‘මඤ්ඤසෙ ත්වං රථෙන ගච්ඡාමී’ති අන්තරකප්පනාය.

තෙනචාති සමාසිතත්තෙන ච,ස්සත්යාදීනමග්ගහණන්ති යදි තෙසං ගහණං සියා ආඊස්සාදීසූති න සමාසෙන වදෙය්ය.

කතාකතප්පසඞ්ගීයො විධි සො නිච්චො-නිච්චා බලවාති පඨමං වුක භවතීති දස්සෙතුමාහ- ‘කතාකතප්පසඞ්ගිත්තා’ච්චාදි.

අආද්යපෙක්ඛෙති අආදීසූති අනුවත්තඅආද්යපෙක්ඛෙ.

නනු ච ‘සොස්සා’ති කස්මා වුත්තං ‘‘ක්වචි විකරණාන ‘‘මිච්චෙව (5-161) ලොපො ¶ සියාති ‘කරස්ස කු’න්ති වත්තබ්බන්ති චොදනමනසි නිධායාහ- ‘ක්වචි විකරණානං ත්යාදි. අඤ්ඤත්රපයොගානුසරණා පයොගානුසරණං විනා ඔලොපො විඤ්ඤාතුං න සක්කාති සම්බන්ධො.

කාරියං ආහඞ්සඞ්ඛාතමස්ස අත්ථීති කාරියී, තෙන අපරො කාරියී හඤ්ඤති හිංසීයතීති අත්ථො.

සහොස්සෙහීති කරස්ස ඔකාරෙන ස්සෙන ච සහ හාස්ස ස්සෙන සහාති අත්ථො. අථ කථං ඔස්සෙහි සහෙව වුත්තා දෙසොතිවිඤ්ඤායතීච්චාසඞ්කියාහ- ‘සහවචනසාමත්ථියා’ති. සහ සද්දස්ස සහත්ථ(ස්ස ච) සොස්ස ස්සෙනාති කථනසාමත්ථියාති අත්ථො. අධිප්පායං විවරති ‘එවං මඤ්ඤතෙ’ච්චාදිනා. එවං මඤ්ඤතෙ- ඔස්සාන මනාදෙසිත්තෙ ඉච්චාදිනා පාඨෙන භවිතබ්බමිව ලක්ඛීයතෙ… තෙනෙව පාඨෙනසහවචනසාමත්ථියස්ස පතීතිසබ්භාවතො. න තු ‘එවංමඤ්ඤතෙඔස්සානමන්තාදෙසත්තෙ හාස්සචාති වචනමනත්ථකං සියා හා තො චෙත්වෙව වදෙත්ය ඔස්සානමනාදෙසිත්තෙ’ච්චාදිනා පාඨෙන… ඔස්සානමන්තාදෙසප්පසඞ්ගස්සෙවාභාවතො. නහෙත්ථාදෙසාදෙසි සම්බන්ධඡට්ඨී අත්ථි… සොස්සාති විසෙසනඡට්ඨියාප්පධානාය ස්සෙනාති සහත්ථෙ තතියාය ච නිද්දිට්ඨත්තා. උභයත්ථාති ස්සත්යාදීසුස්සාදීසු ච.

පුබ්බසරලොපොති විකරණලොපො ආකාරාදෙසෙ ච ද්වීසු වාරෙසු පුබ්බසරලොපො.

අගාති ඊම්හි ලලොපො, ආකාරාදෙසෙ ච පුබ්බසරලොපො.

අගඤ්ඡා අගච්ඡීති නිග්ගහීතාගමෙන.

උජ්ඣිතානුබන්ධානන්ති පරිච්චත්තානුබන්ධානං.

සුත්තෙ ¶ ආති ඉමිනා උභයත්ථ පඨමපුරිසෙකවචනං ගහිතන්ති ආහ- ‘ආ’තිආදි.

අභිරූහීති ‘‘බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා’’ති (1-33) දීඝො.

පරොක්ඛාපරනාමධෙය්යානන්ති පරොක්ඛාතිඅඤ්ඤනාමානං.

තෙහෙවාති හෙට්ඨා වුත්තසුත්තද්වයෙහෙව, සහචරිතඤායෙනාති ‘‘භූතෙ ඊ උං’’ඉච්චාදො (6-4) පරච්ඡක්කෙ පඨම පුරිසෙකවචනආකාරෙන ‘‘අනජ්ජතනෙ ආඤු’’ඉච්චාදො (6-5) පුබ්බච්ඡක්කෙ පඨමපුරිසෙකවචන ආකාරෙන ච සහචරිතාකාරානමෙව පච්චාසත්තියා සහචරිතා පත්තිවසෙන පවත්තඤායෙන ගහණන්ති අත්ථො. ගහිතත්තා ත්වාදි සම්බන්ධී ගය්හතෙති සම්බන්ධො. නිස්සයකරණං නාම බ්යත්තිවසෙනෙව, න සාමඤ්ඤවසෙනාති ආහ ‘එතෙනා’තිආදි.

අන්තසරාදිලොපො ‘‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’’ති (4-132).

පුබ්බස්මින්ති අකාසින්ති එත්ථ.

ක්රියත්ථවිහිතානම්පි ධාතුවිහිතානම්පි අඤ්ඤෙසං තබ්බාදීනං පච්චයානං න ගහණන්ති සම්බන්ධො.

අම්හීතිආදීනි වත්තමානෙ ත්වාදීසු වා මිමානමුදාහරණානි.

මුය්හාමි ¶ මුහ=වෙචිත්තෙ ‘‘දිවාදීහි යක’’ (5-21).

ඉමිනා කතා කයිරාති අජ්ඣාහරිතබ්බං.

එය්යුමාදීනං එය්යස්සාති වුත්තත්තා උපාදිවජ්ජිතස්සාති විඤ්ඤායති.

ඔකාරො ගුරුති සංයොගපුබ්බත්තා වුත්තං.

විකරණසද්දස්ස අඤ්ඤථාපි බ්යවච්ඡෙදකත්තසම්භවෙ ඉධාධිප්පෙතං බ්යවච්ඡෙදකත්තම්පටිපාදෙතුමාහ- ‘යදිපි’ච්චාදි.

අඤ්ඤත්රාපීති භවෙය්යාමුභවෙය්යාමඉච්චත්රාපි.

ඉති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාටීකායං සාරත්ථවිලාසිනියං

නිට්ඨිතා ච සබ්බථා සාරත්ථවිලාසිනී ටීකෙති.

සබ්බදා ¶ සුභදායිත්තා, සත්තානන්තනිසෙවිතෙ;

පසත්ථෙ-න්වත්ථසඤ්ඤාය, පඤ්ඤාතෙ සුභසඤ්ඤිතෙ.

චාගවික්කමපඤ්ඤානුද්දයාදිගුණසාලිනා;

සුභසෙනාධිනාථෙන, කාරිතෙ වසතා සතා.

පටිසල්ලානසාරුප්පෙ, විහාරෙ සාධුගොචරෙ;

මනොනුකූලෙ යොගීනං, වරෙ වික්කමසුන්දරෙ.

ථෙරෙන රචිතා සායං, සාසනුජ්ජොතනත්ථිනා;

ටීකා ගුරුපදම්භොජ, රජොමත්ථකසෙවිනා.

5. බහුස්සුතානං විඤ්ඤූනං, පරමත්ථාවගාහිනං.

පවත්තතු චිරං චෙතො, රඤ්ජයන්තී නිරන්තරං.

යෙසං න සඤ්චිතා පඤ්ඤා, නෙකසත්තන්තරොචිතා;

සම්මොහබ්භහතාවෙතෙ, නාවබුජ්ඣන්ති කිඤ්චිපි.

කින්තෙහි පාදසුස්සූසා, යෙසං නත්ථි ගුරූනිහ;

යෙ තප්පාදරජොකිණ්ණා, තෙව සාධූවිවෙකිනො.

ලොකාමිසෙසුපි කිලෙසමලා අලග්ගො,

මන්ථාච ලොල්ලසිතඤාණවරෙන ලද්ධා;

සාරාමථාති සුඛිතා සුඛයන්ති චඤ්ඤෙ,

තෙමෙ ජයන්ති ගුරවා ගුරවො ගුණෙහි.

ටීකායො විනසාදිනං විරචයී යො කණ්ඨභූසාපරො,

විඤ්ඤූනං ජිනසාසනාමලමතීසො-කාසි චානාකුලං;

සන්තොසක්කමනොමනොමකමනො සබ්භාවනීයො මහා,

සාමී මෙ ගුරුපුඞ්ගවො විජයතෙ සාරීසුතො-යං භුවි.

රාජා ¶ වික්කමබාහු බාහිතරිපූ තාත්වස්ස [භාතාස්ස] ලොකිස්සරො,

සම්මිත්තානිහනො තිසීහළපතී යොයං මහාවික්කමො;

නිබ්භීතො [තිසූරො] විජයාදිබාහු විජයී සො ආසි ලඞ්කිස්සරො,

තං නිස්සාය ඵලං චිරාය ඵලතඤ්චෙතං සතං සන්තතං.

අග්ගම්මොතිවංසෙන, අභයාරාමසාමිනා;

පඤ්චිකාවණ්ණනාභූතා, සා සාරත්ථවිලාසිනී.

ම්රම්මක්ඛරමාරොපෙත්වා, විසොධෙත්වා යථාබලං;

සකියබ්යවහාරෙන, තිථීවසු කරින්දුනා.

යුත්තෙ වස්සෙ ලඞ්කාදීපා, සරට්ඨමාහතා පුන;

භාස්සප්පදීපකාතන්ත, කාසිකාපඤ්චිකාදිහි.

සංසන්දිත්වා විචාරෙත්වා, වාචෙත්වාච පුනප්පුනං;

ඌනාධිකාදි දොසානි, අපනෙත්වා සිනෙසිනෙ.

සුද්ධට්ඨකෙ ච වස්සෙසා, පාපිතා පකතිට්ඨිතිං;

සුද්ධාසුද්ධංව දස්සෙන්තී, සොධෙතු පාඨසුද්ධියා.